DANKWOORD - Join For Water · 2015-11-30 · drugshandel, het vluchtelingenprobleem, ...2 De...

1

DANKWOORD

Deze scriptie zou er zonder de hulp van een aantal mensen niet gekomen zijn. Daarom

wil ik allereerst mijn promotor Prof. Dr. Rik Coolsaet bedanken. In de eerste plaats

omdat hij mijn promotor wilde zijn en voor de uitstekende begeleiding die ik kreeg. Maar

ook voor zijn steun en aanmoediging op de momenten dat het allemaal niet leek te zullen

lukken, wat minstens even belangrijk was.

Ik wil ook mijn commissarissen Prof. Dr. Pieter De Meyere en Lic. Stefan Deconinck

bedanken voor het lezen en evalueren van mijn scriptie. Daarnaast wil ik Stefan

Deconinck ook nog bedanken voor en complimenteren met zijn website Waternet1, die

een heel goed beginpunt en een enorme hulp was voor het opzoekingswerk, en voor zijn

opmerkingen via e-mail die mij geholpen hebben bij de afbakening van het onderwerp.

Tijdens mijn studies heb ik fantastische mensen leren kennen en heb ik nieuwe vrienden

gemaakt. Hen wil ik bedanken voor de leuke en boeiende tijd die we samen al hebben

beleefd en hopelijk in de toekomst nog zullen beleven.

Jessica en Leen wil ik ook van harte bedanken; voor hun steun, voor hun luisterend oor

en om mij gerust te stellen als ik het even niet meer zag zitten.

Tot slot wil ik nog een speciaal woordje van dank richten tot mijn grootouders en vooral

tot mijn ouders. Zonder hun eindeloze geduld, hulp, steun en liefde zou er van deze

scriptie – laat staan van een diploma – waarschijnlijk nooit sprake geweest zijn.

Moe en va, bedankt voor alles.

1 DECONINCK, Stefan, Waternet. Water and conflict. Http://www.waternet.rug.ac.be

http://www.waternet.rug.ac.be/

2

INHOUDSTAFEL

Dankwoord. – p. 1

Inleiding en probleemstelling. – p. 5

Deel 1: De problematiek van de internationale watervoorraden: conflict of

samenwerking?

Hoofdstuk 1: Internationale watervoorraden. - p. 10

1.1. Een aantal basisbegrippen.

1.1.1. De wereldwatervoorraad.

1.1.2. Waterschaarste.

1.1.3. Internationale stroomgebieden en internationale

watervoorraden.

1.1.4. Spanningen, conflict en oorlog over water.

1.2. Waterschaarste leidt tot conflict: oversimplificatie en valse

causaliteiten.

1.3. De hot-spots.

Hoofdstuk 2: De voorspellingen van toekomstige wateroorlogen: reden tot paniek

of niet? – p. 28

2.1. Theoretische achtergrond: het realisme.

2.2. De paniekzaaierij van de media, van politici en van internationale

organisaties.

2.3. De waarom-vraag naar de timing van de voorspellingen.

2.4. De realiteit: de eerste echte wateroorlog laat op zich wachten.

Hoofdstuk 3: Alternatieve benaderingen van de waterproblematiek. – p. 40

3.1. Samenwerking in plaats van conflict.

3.2. De waterproblematiek als een economisch vraagstuk.

3.3. De waterproblematiek als een juridisch vraagstuk.

3.4. De waterproblematiek als een technologisch vraagstuk.

3.5. De waterproblematiek als een ecologisch vraagstuk.

Hoofdstuk 4: Lessen voor een toekomstig waterbeleid. – p. 60

4.1. Sandra Postel: een nieuwe waterethiek.

4.2. Riccardo Petrella: het wereldwatercontract.

4.3. Joachim Blatter en Helen Ingram: postmodernisme.

3

Deel 2: Casus: het stroomgebied van het Aralmeer.

Hoofdstuk 1: Politieke en hydrografische beschrijving van de regio. – p. 70

1.1. De regio staatkundig.

1.2. Hydrografie van de regio: herkomst van het water en de natuurlijke

voorraden.

1.2.1. Amoe Darja en Syr Darja.

1.2.2. De toereikendheid van de hernieuwbare

watervoorraden.

1.2.3. Het Aralmeer.

1.2.3.1. Situering en hydrologische

beschrijving.

1.2.3.2. Gevolgen van de opdroging van

het Aralmeer op vlak van

economie, ecologie en

volksgezondheid.

1.2.3.3. Vereisten voor het herstel van het

Aralmeer.

Hoofdstuk 2: Irrigatie in het stroomgebied van het Aralmeer. – p. 94

2.1. Vóór de Sovjet-periode.

2.2. De periode van de Sovjet-Unie.

2.3. Irrigatie vandaag.

Hoofdstuk 3: De verdeling van het water in het stroomgebied van het

Aralmeer. – p. 116

3.1. Institutionele structuren.

3.1.1. Interstate Commission on Water Coordination

(ICWC).

3.1.2. Interstate Council on the Problems of the Aral Sea

Basin (ICAS).

3.1.3. Interstate Fund for the Aral Sea (IFAS).

3.2. Internationale inspanningen en hulp ter promotie van

samenwerking.

3.2.1. De projecten van de Wereldbank.

3.2.2. De projecten van de Verenigde Naties.

3.2.3. De hulp van de Verenigde Staten.

3.2.4. De hulp van de Europese Unie.

3.3. Evaluatie van de bestaande internationale structuren.

4

Hoofdstuk 4: Mogelijke bronnen van conflict in de nabije toekomst: een

overzicht. – p. 136

4.1. Het ontbreken van een coherent watermanagement.

4.2. Het niet naleven van de waterquota’s.

4.3. Het niet of laattijdig naleven van de ruilakkoorden (barter-

agreements).

4.4. Onzekerheid over toekomstige infrastructuurwerken.

Algemeen besluit. – p. 146

Bibliografie. – p. 153

5

INLEIDING, PROBLEEMSTELLING EN STRUCTUUR

Water stoort zich niet aan de door de mens gestelde politieke grenzen waardoor het

gebruik ervan hoe langer hoe meer een aangelegenheid is geworden met een

internationale dimensie. Het wordt steeds duidelijker dat de mogelijkheden tot het

gebruik van internationale watervoorraden hun begrenzing zullen vinden in het beleid dat

in andere landen met betrekking tot het gebruik van water wordt gevoerd.

Wanneer staten in hun pogingen om een oplossing te vinden voor hun binnenlandse

waterproblemen geconfronteerd worden met de belangen van hun buurlanden situeren de

mogelijkheden zich op een continuüm met als uitersten enerzijds wateroorlogen en

anderzijds samenwerking.

Sinds de jaren ’80 wordt regelmatig voorspeld dat we afstevenen op wateroorlogen op

grote schaal. Vooral in de populaire pers werd en wordt meestal nogal snel het iets te

simplistische verband gelegd dat toenemende waterschaarste automatisch zou leiden tot

oorlog. Maar ook sommige wetenschappers en hooggeplaatsten bij organisaties als de VN

en de Wereldbank durven zich wel eens wagen aan voorspellingen van ‘resource wars’ en

‘water wars’. Hierbij heeft men in eerste instantie steeds het Midden-Oosten als

strijdtoneel voor ogen, maar ook andere hotspots worden genoemd. Dit pessimistische

scenario is vooralsnog geen werkelijkheid geworden. Het heeft er integendeel alle schijn

van dat de weg van de samenwerking is gekozen, ook al is dat soms niet van harte. We

zien namelijk dat er dikwijks eerst een tijdlang – soms hoogoplopende – spanningen zijn

in een stroomgebied, maar dat men uiteindelijk toch tot een akkoord komt.

De belangrijkste vragen waar ik in deze context een antwoord op zal trachten te geven is

waar de voorspellingen van wateroorlogen vandaan komen, het waarom ervan en of ze

gegrond zijn. In de eerste plaats algemeen en theoretisch en daarna ook aan de hand van

een casus over het stroomgebied van het Aralmeer. Het stroomgebied van het Aralmeer is

immers één van de hotspots waar men een wateroorlog voorspelde. De vraag is of er een

duurzame oplossing bestaat voor het watermanagement (in de regio) waarbij iedereen

6

wint. Of is water een zero-sum game waarbij winst voor de ene altijd resulteert in verlies

voor de andere?

Voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werd het watermanagement in het

stroomgebied van het Aralmeer centraal geregeld door Moskou. Vandaag ligt het

stroomgebied voor het grootste deel in vijf landen, namelijk Oezbekistan, Kazachstan,

Kirgizië, Tadzjikistan en Turkmenistan. Van belang is ook dat Afghanistan gedeeltelijk

deel uitmaakt van het stroomgebied. De spanningen over water maken deel uit van een

explosieve cocktail van problemen in de regio: de opkomst van het

moslimfundamentalisme, de economische crisis, de afwezigheid van democratie, de

drugshandel, het vluchtelingenprobleem, ...2 De machthebbers verklaren zich meestal wel

bereid tot samenwerking over water, maar hun daden lijken hun woorden niet te volgen.3

Ondertussen lopen de spanningen tussen stroomopwaarts en stroomafwaarts gelegen

landen verder op. Ondanks grote inspanningen van de internationale gemeenschap is er

nog steeds geen algemeen waterakkoord voor de regio gesloten. Er wordt nog steeds van

jaar tot jaar onderhandeld over quota’s en betalingen. Door de droogte van de laatste

jaren liepen de spanningen nog hoger op, omdat de gemaakte afspraken niet altijd werden

of konden worden nageleefd. De vraag is of dit alles op een gegeven moment echt tot een

oorlog over water zou kunnen leiden. Daarom zal ik een analyse maken van de bestaande

situatie en van daaruit proberen aan te geven hoe een eventueel open conflict over water

kan vermeden worden.

Ik zal dit doen aan de hand van een literatuurstudie. Daarbij maak ik gebruik van boeken,

wetenschappelijke artikels, krantenartikels, rapporten van internationale organistaties en

websites. De bronnen waarop ik mij baseer zijn in de eerste plaats Engelstalig, wat voor

‘Deel 1’ geen enkel probleem is: de autoriteiten terzake publiceren in het Engels of zijn

vlot in Engelse vertaling te verkrijgen. Wat de casus betreft is het wel een beetje jammer

dat ik geen Russisch ken, maar ondanks deze beperking heb ik toch – na enig zoekwerk –

2 JONES LUONG, Pauline, WEINTHAL, Erika, New friends, new fears in Central Asia. In: Foreign

Affairs, mrt.-apr. 2002, p. 69. 3 INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Central Asia: water and conflict. Asia report n°34. Brussels,

30/05/2002. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.

http://www.intl-crisis-group.org/

7

het nodige materiaal gevonden. Toch blijft het beperkt omdat er zo weinig boeken over

bestaan. Gelukkig kon ik deze met via het internet verkregen gegevens complementeren.

Het is een zegen geweest dat vele wetenschappelijke- en krantenartikels te vinden zijn op

het internet. Kranten als The Washington Post en The Times of Central Asia en

tijdschriften zoals Foreign Affairs en Foreign Policy hebben uitstekende websites met een

uitgebreid archief. Anderzijds is het ook uitkijken met het internet: je wordt overspoeld

met websites over het Aralmeer, maar meestal is het slechts meer van hetzelfde. Er komt

dus wel wat zoekwerk aan te pas voor wie dieper wil graven dan de simpele vaststelling

dat het Aralmeer opdroogt.

Qua structuur zijn er twee grote delen: een eerste, meer algemeen en theoretisch deel over

de problematiek van de internationale watervoorraden, en een tweede deel waarin de

casus over het stroomgebied van het Aralmeer wordt uitgewerkt.

Deel 1 bestaat uit vier hoofdstukken. Het eerste geeft een aantal definities met betrekking

tot internationale watervoorraden, bakent de problematiek af en geeft een overzicht van

de hotspots. In het tweede hoofdstuk bekijken we eerst de theoretische achtergronden bij

de voorspellingen van toekomstige wateroorlogen. Vervolgens bekijken we wie die

voorspellingen doet en wordt geprobeerd om een antwoord te formuleren op de vraag

waarom die voorspellingen gedaan worden. Verder werpen we een blik op de realiteit en

stellen we vast dat de eerste echte wateroorlog op zich laat wachten. Hoofdstuk drie gaat

over samenwerking. Achtereenvolgens komen de economische, de juridische, de

technologische en de ecologische benadering van de waterproblematiek aan bod. Het

vierde hoofdstuk tenslotte rond dit deel af en geeft een aantal lessen voor een toekomstig

beleid, opdat wateroorlogen zouden kunnen vermeden worden.

Deel 2 met de casus over het stroomgebied van het Aralmeer bestaat eveneens uit vier

hoofdstukken. Een eerste inleidend hoofdstuk bevat een zeer uitgebreide schets – zowel

staatkundig als hydrografisch – van de regio van het stroomgebied van het Aralmeer.

Deze moet de lezer voldoende basis en achtergrond bieden om de spanningen en

gevoeligheden met betrekking tot de waterproblematiek in de regio die verderop aan bod

8

komen te begrijpen. In het tweede hoofdstuk wordt dieper ingegaan op wat uit het eerste

hoofdstuk naar voor komt als de belangrijkste grond van de huidige problematiek,

namelijk de (inefficiënte) irrigatie. Hiermee wordt meteen ook een historische schets

gegeven van het ontstaan van de waterproblematiek in de regio. Deze historische

achtergronden inzake watermanagement zijn op hun beurt nodig om de huidige

spanningen en gevoeligheden te kunnen begrijpen. Hoofdstuk drie gaat over de

internationale structuren die sinds 1991 zijn opgezet voor de verdeling van het water en is

het sluitstuk van de achtergrond die nodig is om de huidige spanningen en problemen te

begrijpen. In hoofdstuk vier wordt een overzicht gegeven van mogelijke bronnen van

conflict in de nabije toekomst. In dit hoofdstuk komen elementen uit de voorgaande drie

hoofdstukken samen met de actualiteit. Een belangrijk punt hierbij is de link die via

ruilakkoorden gelegd wordt tussen water en energiebronnen zoals olie en gas. Dit

hoofdstuk geeft meteen ook een aantal aanbevelingen voor een verbetering van het

watermanagement naar de toekomst toe, zodat een open conflict over water kan

vermeden worden.

Uit deze structuur blijkt dat er weinig aandacht uitgaat naar de binnenlandse situatie van

de landen in het stroomgebied van het Aralmeer afzonderlijk. Men mag daaruit niet

besluiten dat er geen intra-statelijke spanningen of conflicten met betrekking tot water

zouden zijn. Waar deze relevant zijn voor de spanningen tussen de landen in het

stroomgebied worden zij uiteraard vermeld, maar het is niet de bedoeling om hier de

problematiek van intra-statelijke conflicten over natuurlijke bronnen te behandelen, want

dat zou ons te ver afleiden van de eerder vermelde onderzoeksvragen.

9

D E E L 1

De problematiek van de internationale

watervoorraden: conflict of

samenwerking?

10

Hoofdstuk 1: Internationale watervoorraden.

1.1. Een aantal basisbegrippen.

De waterproblematiek in internationaal perspectief is een vlag die vele ladingen kan

dekken. Zoals al aangehaald werd in de inleiding, zal het in deze scriptie voornamelijk

betrekking hebben op de vraag of internationale (zoet)watervoorraden al dan niet voor

internationale spanningen, conflicten of zelfs oorlogen zullen zorgen, zoals zo vaak

voorspeld wordt. Alleen al uit de twee voorgaande zinnen blijkt de nood aan een

duidelijke afbakening en omschrijving van een aantal begrippen die vaak gebruikt zullen

worden. Daarom eerst een aantal definities.

1.1.1. De wereldwatervoorraad.

Water lijkt overvloedig aanwezig te zijn op onze ‘blauwe planeet’. Toch maken steeds

meer mensen zich – terecht – zorgen over de beschikbaarheid en de kwaliteit ervan naar

de toekomst toe. Water is immers leven; we kunnen vooralsnog niet zonder.

Tot voor kort leek het alsof we konden beschikken over een onbeperkte voorraad zoet

water, maar niets is minder waar. Water is dan wel een een hernieuwbare natuurlijke

bron, maar toch is ze tegelijkertijd beperkt en ze is ook niet substitueerbaar4. In principe

bepaalt het klimaat grotendeels hoeveel water we ter beschikking hebben. Die

hoeveelheid zoet water is echter zeer ongelijk verdeeld over de seizoenen en over de

wereld.5 De hoeveelheid water waarover een land beschikt, bestaat uit de niet-verdampte

neerslag die op zijn territorium gevallen is. Daar bovenop kan ook nog een hoeveelheid

4 Water kan door geen enkele andere stof vervangen worden. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld olie, waar

er een aantal alternatieven voor zijn. 5 DONKERS, Henk, De witte olie. Water, vrede en duurzame ontwikkeling in het Midden-Oosten. Utrecht,

Van Arkel, 1994, p.8.

11

water het land van nature binnenkomen vanuit andere landen via aquifers6 en rivieren.

7

Als er meer water verbruikt wordt dan de hernieuwbare hoeveelheid (dit zijn de

voorraden die regelmatig worden aangevuld), dan spreken we over niet-duurzaam

watergebruik.8 Duurzaam watergebruik betekent dus dat we niet meer gebruiken dan er

gemiddeld jaarlijks bijkomt.9

Het is dan ook verrassend dat we tot de vaststelling komen dat er heel lang grote

onzekerheid geweest is over hoe veel water er precies beschikbaar is en over de

natuurlijke schommelingen in de tijd van de watervoorraden. Ondanks alle moderne

technologieën, waren de schattingen van de totale hoeveelheid water op aarde nog steeds

niet geheel betrouwbaar, laat staan de schattingen voor bepaalde regio’s.10

In het voorbije decennium zijn er dan toch een aantal grote initiatieven gelanceerd die ons

een beter beeld van de beschikbare watervoorraden zouden moeten bieden. Zo waren er

bijvoorbeeld The Comprehensive Assessment of the Freshwater Resources of the World

van de Verenigde Naties, het nieuwe AQUASTAT-programma van de FAO en de

uitbreiding van het International Hydrological Programme van de UNESCO.11

Ondanks grote technologische vooruitgang blijft het onmogelijk om bepaalde factoren die

een rol spelen exact te meten en dus moeten we het nog steeds stellen met niet geheel

betrouwbare schattingen van onder meer de hoeveelheden water die gletsjers, meren en

aquifers bevatten.12

6 Een aquifer is een waterhoudende laag in de ondergrond of, met andere woorden, een

grondwatervoorraad. 7 FALKENMARK, Malin, Regional water scarcity – a widely neglected challenge. In: People and the

Planet, 1993, Vol. 2, No. 2, p. 10. 8 GLEICK, Peter H., The world’s water 2000-2001. The biennial report on freshwater resources.

Washington DC, Island Press, 2000, p. 21. 9 DONKERS, Henk, De witte olie. Water, vrede en duurzame ontwikkeling in het Midden-Oosten. Utrecht,

Van Arkel, 1994, p. 11. 10

GLEICK, Peter H., The world’s water 2000-2001. The biennial report on freshwater resources.

Washington DC, Island Press, 2000, p. 19. 11

Ibid., p. 19. 12

Ibid., p. 21.

12

De totale waterhoeveelheid op aarde wordt geschat op 1,4 miljard km³. Daarvan is slechts

2,5 procent, of 35 miljoen km³, zoet water. Het grootste gedeelte van de

zoetwatervoorraad zit opgesloten in de ijskappen van Antarctica en Groenland en in diep

liggende aquifers en is dus niet (meteen) bruikbaar. De belangrijkste watervoorraden voor

de mens zijn meren, rivieren en niet al te diep zittend grondwater. Het gedeelte van deze

voorraden dat effectief gebruikt kan worden, wordt slechts geschat op 200.000 km³ of

minder dan 1 procent van de totale hoeveelheid zoet water op aarde en slechts 0,01

procent van al het water (zoet en zout) op aarde. Daarenboven bevindt een groot deel

ervan zich ver van waar het nodig is, ver van de mensen.13

Met zijn 200.000 km³ is Peter Gleick dan nog zeer optimistisch in vergelijking met

sommige anderen. Henk Donkers bijvoorbeeld gaat uit van een bruikbare hoeveelheid

zoet water van 93.000 km³.14

De hernieuwbare watervoorraad, die op natuurlijke wijze

jaarlijks wordt aangevuld, wordt geschat op 9.000 km³ tot 14.000 km³. Het overige

bruikbare zoet water is afkomstig van niet-hernieuwbare of zogenaamde fossiele

voorraden, die – eens aangeboord en verbruikt – niet meer opnieuw aangevuld worden.15

Tot voor kort was het veel te duur en niet echt nodig om fossiele watervoorraden aan te

boren en op te pompen. De toenemende schaarste maakt het echter stilaan meer

‘economisch verantwoord’ om deze meestal zeer diep liggende voorraden te gaan

gebruiken. Belangrijk hierbij is dat de belangrijkste ondergrondse reservoirs

grensoverschrijdend16

zijn en dus ook tot de internationale watervoorraden gerekend

moeten worden. Totnogtoe zijn er nergens afspraken gemaakt over hoe deze voorraden

verdeeld zullen worden. Rick Weiss stelt bijgevolg dat de kans op een internationaal

conflict en een ‘wedloop op de pomp’ niet denkbeeldig is.17

13


Washington DC, Island Press, 2000, pp. 21-22. 14

DONKERS, Henk, De witte olie. Water, vrede en duurzame ontwikkeling in het Midden-Oosten.

Utrecht, Van Arkel, 1994, p. 11. 15

DECONINCK, Stefan, Olie op het vuur. Water, conflict en vrede in het Midden-Oosten. In: DOOM,

Ruddy, (red.), De structuur van de waanzin. Conflicten in de periferie. Gent, Academia Press, 2001, p. 434. 16

Een voorbeeld is het Nubische waterreservoir dat onder Libië, Tsjaad en Soedan ligt. Het volume ervan

zou 500.000 keer het jaardebiet van de Nijl bedragen. Libië pompt er al grote hoeveelheden water uit op; de

andere betrokken landen vragen zich hardop af of ze ooit hun rechtmatige deel zullen krijgen. 17

WEISS, Rick, Blauw goud. In: De Standaard, 14/03/2003.

13

1.1.2. Waterschaarste.

De zoetwatervoorraad, die in principe ruim voldoende is voor een goede levensstandaard

voor de volledige wereldbevolking, is zeer ongelijk verdeeld over de wereld. De meeste

mensen wonen ook lang niet altijd op plaatsen waar het meeste water beschikbaar is. De

beschikbare hoeveelheid water per persoon loopt bijgevolg sterk uiteen.18

Waterschaarste is een kwestie van vraag en aanbod. Als er veel water beschikbaar is en

de vraag verhoudingsgewijs gering, is er geen schaarste. Als de vraag naar water groeit

en het aanbod klein is, gelijk blijft of afneemt, zal de waterschaarste toenemen. In alle

landen op de wereld neemt de vraag naar water toe. In sommige landen kan daar

gemakkelijk aan voldaan worden, in andere steeds moeilijker.19

Benuttingspercentages geven aan welk deel van zijn voorraden een land benut en wat in

theorie de mogelijkheden voor de toekomst zijn. Een hoog benuttingspercentage geeft

aan dat een land weinig reserves heeft en dat de beschikbare voorraden efficiënter

gebruikt zullen moeten worden. Landen met een laag benuttingspercentage hebben in

principe een reserve, maar sommige landen zijn technisch en financieel niet in staat om

het percentage op te voeren. Daarenboven kan een land dat ineens meer water gaat

verbruiken in conflict komen met zijn stroomafwaarts gelegen buurlanden als zij schade

ondervinden. Daarnaast geldt ook dat hoe hoger het benuttingspercentage van een land is,

hoe minder speelruimte het heeft en hoe groter de kans op niet-duurzaam watergebruik

wordt.20

De vraag wordt gewoonlijk onderverdeeld in een huishoudelijke, industriële en

agrarische vraag naar water. Allemaal vertonen ze een stijgende trend, maar verreweg de

grootste en snelst groeiende gebruiker van water is de geïrrigeerde landbouw. Tussen

18


Utrecht, Van Arkel, 1994, pp. 12-13. 19

Ibid., p. 10. 20

Ibid., pp. 13-15.

14

1960 en 1990 steeg het areaal van 90 tot 234 miljoen hectare.21

Zoals ook zal blijken uit

de casus over het stroomgebied van het Aralmeer, is het niet zozeer de toename van het

huishoudelijk en industrieel gebruik van water dat in bepaalde landen de oorzaak is van

een opkomende watercrisis, maar wel het agrarisch gebruik.

De term ‘watercrisis’ wordt gebruikt om een situatie van waterschaarste aan te duiden.

Naast de toenemende consumptie per persoon is ook de bevolkingsgroei een belangrijke

rol in de toenemende druk op de hulpbron water. Een snel groeiende bevolking leidt

immers tot een snelle daling van de beschikbare hoeveelheid water per persoon. Een land

dat voldoende reserves heeft, kan dit gemakkelijk opvangen. Andere landen kunnen

hierdoor in de problemen komen.22

Dit wordt opnieuw geïllustreerd door de casus. Er is

op dit ogenblik in feite al sprake van niet-duurzaam waterverbruik in het stroomgebied

van het Aralmeer (het meer verdwijnt stilaan) en op de koop toe verwacht men voor de

regio een bevolkingstoename van 47 miljoen in 199623

tot meer dan 60 miljoen in 2025.24

De druk op de watervoorraden zal dus nog toenemen.

Professor internationale hydrologie Malin Falkenmark ontwikkelde een index voor

waterschaarste. Ze onderscheidt daarbij vijf groepen landen:

- landen met weing of geen problemen: zij hebben per persoon meer dan 10.000 m³

water per jaar beschikbaar;

- landen met incidentele of plaatselijke problemen: zij hebben 1670 tot 10.000 m³

per persoon per jaar beschikbaar;

- landen met regelmatige problemen: 1000 tot 1670 m³ per persoon per jaar;

- landen met chronische problemen: 500 tot 1000 m³ per persoon per jaar;

- landen met een absolute schaarste: minder dan 500 m³ per persoon per jaar.25

21



Ibid., p. 17. 23

MICKLIN, Philip P., Managing water in Central Asia. London, Royal Insitute of International Affairs,

2000, p. 68. 24

(Anon.), Central Asia to face deficiency of water. In: The times of Central Asia, 08/02/2003. Op:

http://www.times.kg op 12/02/2003. 25


Utrecht, Van Arkel, 1994, p. 17.

http://www.times.kg/

15

De index geeft een goede indruk van de waterschaarste, ondanks een aantal

tekortkomingen. Zo wordt er geen rekening gehouden met de kwaliteit van het

beschikbare water, is er geen aandacht voor verschillen binnen landen en kunnen landen

met weinig water door een goed waterbeheer, dat gepaard gaat met de nodige

technologische ontwikkeling, toch een behoorlijke levensstandaard ontwikkelen. Israël

zou hier als voorbeeld kunnen dienen, ware het niet dat het zijn grondwatervoorraden

overexploiteert en het volgens de Palestijnen water van hen ‘steelt’.26

In 1990 hadden 28 landen met in totaal 335 miljoen inwoners te lijden onder

waterschaarste.27

In 2025 – zo voorspelde de Verenigde Naties in 1999 – zal tweederde

van de wereldbevolking te maken hebben met waterschaarste.28

1.1.3. Internationale stroomgebieden en internationale watervoorraden.

In zijn natuurlijke kringloop stroomt het water dat onder de vorm van neerslag valt

vervolgens via beken, rivieren en stromen bergafwaarts naar zee. Een stroomgebied of

rivierbekken is de geografische omschrijving waarin al het water in dezelfde stroom

afwatert. Alle neerslag die in een bepaald stroomgebied terecht komt, eindigt uiteindelijk

via dezelfde stroom in zee29

of in een meer.

Wanneer een stroomgebied de grenzen van landen overschrijdt, spreken we van een

internationaal stroomgebied.30

Internationale stroomgebieden worden met andere

woorden gedeeld door twee of meer landen. Uit een studie van Aaron Wolf uit 1999

blijkt dat er momenteel 261 internationale stroomgebieden zijn. Dit is een stijging in

vergelijking met de 214 uit de vorige telling die dateerde uit 1978. Deze toename van het

aantal internationale stroomgebieden is het gevolg van het hertekenen van landsgrenzen

gedurende de voorbije decennia en van betere technologische hulpmiddelen om de

26



Ibid., p. 18. 28

DERKSEN, Deedee, Water is een te duur mensenrecht. In: De Volkskrant, 09/11/2002. 29



Ibid., p. 438.

16

stroomgebieden in kaart te brengen. De belangrijkste hertekening van de kaart werd

veroorzaakt door het uiteenvallen van de voormalige Sovjet-Unie.31

Hierdoor werden een

heel aantal nieuwe internationale stroomgebieden gecreëerd, waaronder dat van het

Aralmeer dat uitgebreid aan bod zal komen in de casus.

Internationale watervoorraden zijn rivieren, meren en bruikbare grondwatervoorraden die

grensoverschrijdend zijn of die zelf nationale grenzen vormen of die een directe invloed

hebben op de watervoorraden van andere landen binnen eenzelfde stroomgebied.32

1.1.4. Spanningen, conflict en oorlog over water.


waterproblemen geconfronteerd worden met de belangen van hun buurlanden situeren te


anderzijds samenwerking.

Green Cross International medewerkers Paul Samson en Bertrand Charrier geven een

voorbeeld van een dergelijk theoretisch continuüm. Op die manier willen ze de

verschillende gradaties van samenwerking en conflict onderscheiden en meer klaarheid

scheppen in de discussie erover. Het gebruik van een continuüm betekent evenwel niet

dat men automatisch van de ene fase naar de andere overgaat in de richting van een

wateroorlog. In de meeste gevallen komt men bij een geschil tot een akkoord en tot

samenwerking.33

31



MICKLIN, Philip P., Managing water in Central Asia. London, Royal Institute of International Affairs,

2000, p.6. 33

SAMSON, Paul, CHARRIER, Bertrand, International Freshwater Conflict: Issues and Prevention

Strategies. Green Cross International, August 1997. Op:

http://www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterres/gcwater/study.html op 09/01/2003.

http://www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterres/gcwater/study.html%20op%2009/01/2003

17

Bron: SAMSON, Paul, CHARRIER, Bertrand, International Freshwater Conflict: Issues and Prevention

Strategies. Green Cross International, August 1997.

Op het continuüm staat harmony voor de ideale situatie die zelden voorkomt. Formele

institutional mechanisms slaan op situaties waar een regeling is uitgewerkt op basis van

verdragen of akkoorden. Daarnaast zijn er nog een heleboel andere vormen van

samenwerking, gaande van traditionele regelingen tot persoonlijke contacten tussen

politici. Deze vorm van samenwerking ligt niet vast in verdragen, vandaar de

categorisatie informal mechanisms. Bij tension of spanning is er nog geen formeel

conflict, maar de stap naar diplomatic action door bijvoorbeeld formeel protest aan te

tekenen is klein. Een open dispute houdt normaal gezien ook diplomatieke handelingen

in, maar de gemoederen zijn veel meer verhit. Armed conflict wordt gedefinieerd als een

beperkte vorm (in omvang en in tijd) van gewelddadig conflict. War tenslotte is het

hoogste niveau van potentieel conflict.34

Oorlog of gewelddadig conflict betekent een

grootschalig gewapend conflict zuiver om water.

De definitie van een wateroorlog als een grootschalig gewapend conflict tussen staten

over water, sluit dus meteen een heleboel (water)conflicten uit. Daarbij denken we in de

eerste plaats aan de waterconflicten binnen landen. Zelfs als daarbij naar de wapens

34

SAMSON, Paul, CHARRIER, Bertrand, International Freshwater Conflict: Issues and Prevention

Strategies. Green Cross International, August 1997. Op:


http://www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterres/gcwater/study.html

18

gegrepen wordt, worden ze hier niet beschouwd als wateroorlogen. Toch moet benadrukt

worden dat dit soort conflicten de nodige aandacht moeten krijgen, want ‘as recent events

in the Balkans and sub-Saharan Africa demonstrated, today’s civil conflicts have a nasty

habit of spilling over borders and become tomorrow’s international wars’35

. Verder sluit

de definitie ook waterconflicten tussen landen uit die niet met de wapens worden

uitgevochten, gewapende conflicten waarbij water slechts een ondergeschikte rol speelt,

conflicten waarbij water als wapen wordt gebruikt om een ander doel te bereiken en

conflicten die wel over water gaan maar betrekking hebben op grensrivieren, scheepvaart

of visserijrechten.36

Het begrip ‘samenwerking’ zal in deze scriptie gebruikt worden als containerbegrip dat

alle mogelijke samernwerkingsvormen dekt. Hetzelfde geldt voor ‘conflict’, dat slaat op

het gedeelte van het continuüm van Samson en Charrier vanaf spanning (tension) tot

oorlog (war). Waar nodig zal het type van samenwerking of conflict uiteraad

gespecifeerd worden.

Of er in een gebied conflicten over water ontstaan, hangt af van vele factoren. In elk

geval moet er een situatie zijn waarin meerdere landen aangewezen zijn op een

gemeenschappelijke waterbron.37

Dit is onder meer het geval bij grote rivieren die door

meerdere landen stromen of, anders gezegd, in internationale stroomgebieden. Conflicten

tussen de landen in het stroomgebied van één rivier kunnen ontstaan als stroomopwaarts

gelegen landen de kwantiteit en de kwaliteit van het water van de stroomafwaarts gelegen

landen beïnvloeden.38

Een derde belangrijke factor is de mate waarin landen afhankelijk

zijn van water dat ze met andere landen moeten delen. Naarmate landen afhankelijker

zijn van andere landen worden ze kwetsbaarder. De graad van kwetsbaarheid wordt

bepaald door de mate van waterschaarste. Landen met een hoge waterconsumptie per

persoon, een snelle bevolkingsgroei, een grote afhankelijkheid van buitenlands water en

35

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating Conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, p. 61. 36

DONKERS, Henk, Natuurlijke bron van conflicten. In: NRC Handelsblad, Themabijlage water,

09/03/2000. 37

POSTEL, Sandra, Sharing the rivers. In: People and the Planet, 1996, Vol. 5, No. 3, p. 8. 38

MOYERSOEN, Boudewijn, LAMBRECHT, Stef, e.a., Slagen in het water? Schets van de

waterproblematiek in de wereldcontext. Gent, PROTOS vzw, 2000, p. 33.

19

een hoge benuttingsgraad zijn het meest kwetsbaar. Die kwetsbaarheid wordt vergroot als

de economische en politieke verhoudingen tussen oeverstaten gespannen zijn. Als er

hechte banden zijn tussen de oeverstaten, kunnen er gemakkelijker verdragen afgesloten

worden over de verdeling van het water. Naarmate de bestaande watervoorraden meer

onder druk komen te staan, neemt de kans op conflicten toe en wordt het afsluiten van

verdragen urgenter maar ook moeilijker.39

Onderzoek aan de Oregon State University naar conflict en samenwerking in

internationale stroomgebieden leidde tot de conclusie dat de kans op een conflict in

belangrijke mate toeneemt onder invloed van de volgende twee factoren:

- Een grote of snelle ingreep, zoals het bouwen van een dam, een irrigatienetwerk

of het omleiden van een rivier, die de natuurlijke setting van een stroomgebied

wijzigt. Ofwel een grote of snelle politieke verandering, voornamelijk het

uiteenvallen van landen dat resulteert in nieuwe internationale rivieren.

- De bestaande institutionele structuren zijn niet in staat om zulke veranderingen op

te vangen en adequaat te managen. Er is met andere woorden geen verdrag of

afspraak waarin de rechten en plichten van de betrokken partijen vastliggen.40

Waar dit in de praktijk kan toe leiden, zal blijken in de casus over het stroomgebied van

het Aralmeer, waar beide factoren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie aanwezig

waren.

Volgens Thomas F. Homer-Dixon kunnen regelrechte wateroorlogen tussen

stroomopwaarts en stroomafwaarts gelegen landen enkel onstaan onder zeer specifieke

omstandigheden. Het stroomafwaarts gelegen land moet in hoge mate afhankelijk zijn

van het water voor zijn nationale welzijn, het stroomopwaarts gelegen land moet ermee

dreigen om de watertoevoer naar het stroomafwaarts gelegen land substantieel te

beperken, de landen moeten voordien al op gespannen voet met mekaar staan en – zeer

39


Utrecht, Van Arkel, 1994, pp. 21-22. 40

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating Conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, p. 64.

20

belangrijk – het stroomafwaarts gelegen land moet geloven dat het militair sterker is dan

het stroomopwaarts gelegen land.41

Aan deze voorwaarden wordt in zeer weinig internationale stroomgebieden voldaan. Het

duidelijkste voorbeeld is het stroomgebied van de Nijl42

, maar ook in het stroomgebied

van het Aralmeer kan dit patroon herkend worden. Het stroomafwaarts gelegen en

militair sterkere Oezbekistan is voor zijn watertoevoer in grote mate afhankelijk van de

stroomopwaarts gelegen landen in het stroomgebied. Ook aan de andere voorwaarden

wordt voldaan, maar dit alles komt uitgebreid aan bod in de casus.

1.2. Waterschaarste leidt tot conflict: oversimplificatie en valse causaliteiten.

Als de tekorten en de afhankelijkheid van anderen toenemen wordt water een strategische

hulpbron die voor internationale spanningen en conflicten kan zorgen. Sommigen sluiten

zelfs wateroorlogen niet uit. Vooral als landen toch al op gespannen voet met elkaar

staan, kan water in hun ogen een bron worden van internationale, zelfs gewapende,

conflicten.43

Er worden ons (door realisten) dikwijls een aantal voorbeelden44

gegeven van deze

zogenaamde waterconflicten die het causaal verband zouden moeten aantonen tussen

toenemende waterschaarste en (gewapend) conflict. Maar meestal wordt daarbij niet eens

geprobeerd om wetenschappelijk bewijs voor het verband te geven. Daarenboven worden

concepten zoals waterconflict en wateroorlog zeer onnauwkeurig gebruikt in de

literatuur. Voor Mostafa Dolatyar en Tim Gray leidt het trekken van overhaaste

conclusies tot oversimplificatie en valse hypothesen. Samenwerking is in hun ogen de

41

HOMER-DIXON, Thomas F., Environment, Scarcity, and Violence. Princeton, Princeton University

Press, 1999, p. 139. 42

Ibid., p. 139. 43



Zie hiervoor bijvoorbeeld de lijst van ‘waterconflicten’ die Peter Gleick bijhoudt.

GLEICK, Peter H., Water Conflict Chronology. Op: http://www.worldwater.org/conflict.htm.

http://www.worldwater.org/conflict.htm

21

enige optie die in het voordeel is van elk land in een bepaald stroomgebied45

(een win-

win situatie).

Waterschaarste is op zich noch een voldoende noch een noodzakelijke voorwaarde voor

gewelddadige conflicten. Geweld en oorlog kan immers voorkomen wanneer er geen

waterschaarste is en kan afwezig zijn bij waterschaarste. Sommige waterrijke landen

(bijvoorbeeld die in Indochina) worden verscheurd door conflicten terwijl sommige

waterarme landen (bijvoorbeeld Nederland) vrede kennen, hoewel ze beide in

internationale stroomgebieden liggen. Dus als waterschaarste tot conflict leidt, moeten er

nog andere factoren meespelen zoals de politieke, juridische, economische en culturele

context die niet buiten beschouwing kunnen gelaten worden.46

Thomas F. Homer-Dixon komt tot gelijkaardige conclusies. Volgens hem is schaarste op

zich niet voldoende om geweld te veroorzaken. Uit onderzoek blijkt dat wanneer

schaarste toch bijdraagt tot geweld, er altijd interactie is met andere politieke,

economische en sociale factoren. De rol van schaarste als causale factor kan dus nooit los

gezien worden van de ruimere socio-economische en politieke context, die voor elke

samenleving uniek is.47

Als toenemende waterschaarste per definitie tot gewelddadige conflicten zou leiden,

hadden er al een heleboel geweest moeten zijn in het Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Maar totnogtoe is er geen wateroorlog geweest. Dit wijst erop dat hoewel waterschaarste

de competitie tussen landen kan doen toenemen het niet noodzakelijk leidt tot

gewelddadig conflict.48

Het resultaat van die toenemende competitie kan evengoed

onderhandelingen en samenwerking zijn.

45

DOLATYAR, Mostafa, GRAY, Tim S., Water politics in the Middle East. A context for conflict or co-

operation? London, MacMillan Press Ldt, 2000, pp. 17-18. 46

Ibid., p. 207. 47

HOMER-DIXON, Thomas F., Environment, Scarcity, and Violence. Princeton, Princeton University

Press, 1999, p. 178. 48


operation? London, MacMillan Press Ldt, 2000, p. 211.

22

1.3. De hot-spots.

Bron: POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001,

p. 65.

De regio waar de kans op zogenaamde ‘wateroorlogen’ het grootst is, is volgens de

paniekzaaiers steeds het Midden-Oosten geweest. Ontdaan van alle dramatiek volgen

hierna bij wijze van voorbeeld de feiten over de problemen die zich stellen in een aantal

internationale stroomgebieden en wat er aan gedaan werd of kan worden.

Als eerste is er het stroomgebied van de Nijl.49

Egypte is voor zijn watervoorziening

volkomen afhankelijk is van de landen die stroomopwaarts aan de Nijl liggen. De

bevolking groeit snel en en velen leven van de landbouw die enkel mogelijk is dankzij

irrigatie met Nijl-water. Egypte beschouwt de afhankelijkheid als een bedreiging van zijn

nationale veiligheid en wil waterverdragen afsluiten om minder kwetsbaar te zijn. De

stroomopwaarts gelegen landen (vooral Ethiopië) staan daar erg terughoudend tegenover

49

Uitgebreidere case studies over de stroomgebieden van de Nijl, de Tigris en de Eufraat en de Jordaan zijn

te vinden in: ELHANCE, Arun P., Hydropolitics in the 3rd world. Conflict and cooperation in international

river basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999, 309p.

23

omdat ze hun eigen ontwikkeling niet bij voorbaat willen inperken ten gunste van

Egypte.50

Uit een historisch overzicht van de Nijlwaterproblematiek blijkt onder meer de invloed

van de Britten. Begin 20ste

eeuw controleerden zij bijna het hele stroomgebied van de Nijl

en ze hadden grootse plannen. Omdat het gebied nog niet opgedeeld was door nationale

belangen, konden ze geïntegreerd denken en een plan ontwikkelen voor het hele

stroomgebied om de stroom van de Nijl te beheersen. Dit is het zogenaamde Century

Water Storage Scheme. Het plan werd ontwikkeld in de koloniale tijd, maar het werd

nooit uitgevoerd omdat het stroomgebied werd verdeeld over 9 onafhankelijke staten die

allemaal eigen belangen proberen te realiseren. Egypte vond onder Nasser een alternatief

voor het plan en bouwde één grote dam (de hoge Aswaan dam) op Egyptisch

grondgebied. Deze kon echter niet alle verwachtingen inlossen en heeft onder meer ook

het nadeel dat het vruchtbare Nijlslib nu bezinkt in het Nassermeer.51

Egypte heeft enkel met Soedan een verdrag over de waterverdeling gesloten. Dat

gebeurde in 1959, na de nodige spanningen. Ethiopië en de andere landen in het

stroomgebied van de Nijl staan daar echter buiten. Vooral door de strategische ligging

van Ethiopië verkeren Egypte en in mindere mate Soedan in een kwetsbare positie door

het ontbreken van een formeel verdrag. De stroomopwaarts gelegen landen in het

stroomgebied hebben nu eenmaal weinig behoefte aan een verdrag dat vooral Egypte tot

voordeel zou strekken.52

Volgens Arun P. Elhance blijft de kans op een gewapend conflict tussen Egypte en de

andere landen in het stroomgebied in de nabije toekomst, ondanks dit alles, klein.53

Egypte is dan wel militair superieur ten opzichte van zijn onderontwikkelde en politiek

50



Ibid., pp. 35-38. 52

Ibid., pp. 65-66. 53

ELHANCE, Arun P., Hydropolitics in the 3rd world. Conflict and cooperation in international river

basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999, p. 81.

24

instabiele mede-oeverstaten; zolang bijvoorbeeld Ethiopië niet opeens veel meer water

gaat onttrekken aan de Nijl moeten we niet meteen ernstige conflicten verwachten.

Ten tweede is er het stroomgebied van de Tigris en de Eufraat. Hiervan onthouden we dat

Syrië en Irak voor water afhankelijk zijn van Turkije. Dat land is arm aan olie, maar is als

enige in het Midden-Oosten rijk aan water. Syrië en Irak worden vooral getroffen door

het Turkse Zuidoost-Anatolië Project (GAP). Het project bestaat uit 21 dammen op de

Tigris en de Eufraat, waarvan de Atatürk-dam de belangrijkste is; en die elektriciteit en

irrigatiewater leveren. Hierdoor blijft er minder water over voor Syrië en Irak.54

Bij het

vullen van het Atatürk-meer in 1990 kwam het tot grote spanningen; een wateroorlog

dreigde.55

Syrië en Irak hebben ook al vaak aangedrongen op een waterverdrag, maar

Turkijke is niet geneigd daarop in te gaan omdat het er zelf (nog) niet genoeg voordeel bij

heeft en het zijn belangrijkste troefkaart (namelijk water) nog niet wil uitspelen.56

Een oorlog over de internationale watervoorraden in het stroomgebied van de Tigris en

de Eufraat is dus vooralsnog niet uit te sluiten, maar volgens Arun P. Elhance lijkt er toch

een stilzwijgende overeenkomst te zijn tussen de oeverstaten die inhoudt dat ze het water

onder mekaar moeten verdelen op een aanvaardbare manier.57

Tot slot is er ook nog het stroomgebied van de Jordaan. Syrië, Libanon, Jordanië en Israël

maken er deel van uit; en het zijn vooral de laatste twee die afhankelijk zijn van de

Jordaan. Water speelt een belangrijke rol in het Israëlisch-Arabisch conflict. Het

waterconflict wordt omschreven als ‘een moeilijk te nemen hindernis in het moeizame

vredesproces’, omdat het zo een diepe historische wortels heeft.58

Onbeperkte toegang tot

water werd van bij het begin gezien als een belangrijke voorwaarde voor een

54


Utrecht, Van Arkel, 1994, p. 58 en p. 60. 55

Ibid., p. 63. 56

Ibid., pp. 65-66. 57


basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999, p. 152. 58



25

levensvatbare Joodse staat.59

Israël verwierf steeds meer controle over de watervoorraden

in de regio na de oorlogen van 1948 en 1967. Water was niet de oorzaak van de

Zesdaagse Oorlog, maar speelde wel een katalyserende rol. De conflicten over water

verhoogden de al aanwezige spanningen. In die oorlog stelde Israël zijn waterbelangen

veilig met de verovering van de Golanhoogte en de Westelijke Jordaanoever.60

Tussen

1988 en 1991 brak er een ernstige watercrisis uit, die niet alleen te wijten was aan de

droogte, maar vooral aan de overconsumptie van water. Het rapport van de State

Comptroller wees de landbouw aan als grote schuldige. Maar het ligt enorm moeilijk om

daaraan iets te veranderen, omdat de landbouw van oudsher een belangrijke plaats heeft

in de ideologie van het socialistisch zionisme61

: Israël is pas Joods als de Joden het land

met hun eigen handen bewerken.62

Henk Donkers omschrijft de problemen op de

Westelijke Jordaanoever en vooral in de Gaza-strook als ‘de absolute watercrisis’63

.

Beide gebieden werden door Israël in 1967 bezet en de Palestijnen die er wonen hebben

een veel beperktere toegang tot water dan de Joodse kolonisten en Israël. De situatie is

het ergst in de Gaza-strook. Daar moeten verhoudingsgewijs veel meer mensen het met

veel minder water doen dan op de Westelijke Jordaanoever. Dat heeft geleid tot een

enorme overexploitatie, verzilting en vervuiling van de grondwatervoorraden.64

Het Israëlisch-Arabische vredesproces bracht sinds 1991 hoop op een vreedzame

oplossing, met het Interimakkoord van 1995 als voorlopig hoogtepunt. Toch was er op

dat moment nog geen overeenkomst bereikt over de verdeling van de watervoorraden.

Het was de bedoeling dat dat in 1998 in een ultiem vredesverdrag zou geregeld worden.65

Dit is helaas niet gelukt en sinds het begin van de Tweede Intifada lijkt een oplossing

verder weg dan ooit.

59



Ibid., p. 81 en p. 84. 61

Ibid., pp. 85-86. 62

Ibid., p. 74. 63

Ibid., p. 101. 64

Ibid., p. 101. 65


Ruddy, (red.), De structuur van de waanzin. Conflicten in de periferie. Gent, Academia Press, 2001, pp.

453-454.

26

Dit overzicht kan helaas niet beperkt blijven tot het Midden-Oosten alleen. Ook elders

bestaan of ontwikkelen zich conflicten over water. Sommige zijn of worden in de kiem

gesmoord omdat er tijdig verdragen werden afgesloten, voor andere is er nog geen

bevredigende oplossing uitgewerkt.

Een voorbeeld van een waterconflict dat in de kiem gesmoord leek, is dat tussen India en

Pakistan om het water van de Indus. In 1960 sloten deze twee aartsrivalen – onder druk

van internationale organisaties – het Indus Waterverdrag. De watervoorziening van beide

landen, die tot 1948 geïntegreerd was, kon zo gescheiden worden dat ze weinig met

elkaar te maken hebben. Het verdrag werkt totnogtoe vrij goed, maar helaas is het model

elders moeilijk toepasbaar.66

En hoewel het verdrag oorspronkelijk als een model voor

de vreedzame oplossing van internationale waterconflicten werd gezien, toch loste het

niet alles op.67

De toenemende spanningen over water binnen Pakistan68

zijn hiervan een

illustratie en kunnen in de toekomst opnieuw een internationaal karakter krijgen.

In de toekomst kunnen ook in andere internationale stroomgebieden nieuwe conflicten

ontstaan. Dit kan het gevolg zijn van geplande belangrijke ingrepen (het bouwen van een

dam bijvoorbeeld) op de loop van internationale rivieren. Hier kan het stroomgebied van

de Salween ter illustratie aangehaald worden. De Salween ontspringt in het zuiden van

China en stroomt verder naar Myanmar (Birma) en Thailand. Alle drie de landen zijn van

plan om dammen te bouwen op de rivier, maar de projecten zijn onderling onverenigbaar.

Daarenboven is China niet echt enthousiast over een verdeling van de watervoorraden en

moet er rekening gehouden worden met andere mogelijk destabiliserende factoren in het

stroomgebied, zoals de kwestie Tibet. Totnogtoe zijn er geen institutionele structuren –

zelfs geen dialoog – die als buffer zouden kunnen dienen om de schok op te vangen

wanneer met de bouw van de projecten begonnen wordt.69

66



KLARE, Michael T., Resource Wars. The new landscape of global conflict. New York, Metropolitan

Books, Henry Holt and Company LLC, 2001, pp. 185-186. 68


Ibid., p. 64.

27

In andere stroomgebieden is er eerder kans op conflicten door snelle politieke

veranderingen. ‘Het grootste potentieel voor nieuwe waterconflicten ligt waarschijnlijk in

de nieuwe Centraal-Aziatische republieken, die tot 1991 deel uitmaakten van de Sovjet-

Unie’, schreef Henk Donkers in 1994. Deze nieuwe republieken liggen in het

stroomgebied van rivieren die in het Aralmeer uitmonden. De enorme uitbreiding van de

irrigatie in de vijf Centraal-Aziatische republieken zorgde voor het ineenschrompelen van

dit meer. Dat leidde in de jaren ’80 tot een ecologische ramp. Meer water leek oplossing.

Dat kon er op twee manieren komen. Allereerst door veel minder irrigatiewater te

gebruiken, het areaal landbouwgrond in te krimpen en over te schakelen op efficiëntere

irrigatietechnieken. Bovendien stromen de Amoe Darja en de Syr Darja door meerdere

republieken en hebben de gebieden stroomopwaarts geen last van een slinkend Aralmeer.

Een tweede manier was het aanvoeren van water uit Siberische rivieren.70

Welk

alternatief men ook koos, als men niet samenwerkte, zou het niet lukken.

Met de hulp van de internationale gemeenschap zijn in het stroomgebied van het

Aralmeer de eerste stappen naar samenwerking gezet, maar er blijft nog veel te doen. In

de casus gaan we daar dieper op in.

Er zijn nog een heel aantal andere internationale stroomgebieden waar zich problemen

stellen of waar het in de nabije toekomst tot conflicten kan komen. Voorbeelden zijn de

stroomgebieden van de Ob, de Senegal, de Okavango, de Ganges-Brahmaputra en de La

Plata.

70


Utrecht, Van Arkel, 1994, pp. 23-25.

28

Hoofdstuk 2: De voorspellingen van toekomstige wateroorlogen: reden tot paniek of

niet?

2.1. Theoretische achtergrond: het realisme.

In deze benadering wordt water beschouwd als een bron van macht en is waterschaarste

een zaak van strategisch belang die een grote invloed heeft op de sociale en economische

ontwikkeling van landen en die bijgevolg hun politieke macht dreigt te ondermijnen. De

auteurs die de waterproblematiek op deze manier bekijken, voorspellen dat staten bereid

zijn om oorlog te voeren om aan hun huidige en toekomstige waterbehoeften te kunnen

voldoen.71

Als men de wereldpolitiek bekijkt vertrekkende vanuit het realisme, dan lijkt er een

positief verband te zijn tussen schaarste aan natuurlijke hulpbronnen (resources) en

conflict. In dit perspectief is de geschiedenis er één van ‘resource wars’. Als dit wordt

toegepast op water, krijg je een historisch overzicht van conflicten om water.72

De Water Conflict Chronology is zo een lijst waarin Peter Gleick een historisch overzicht

geeft van conflicten en spanningen over watervoorraden. Hij erkent wel dat water

totnogtoe zelden of nooit de enige oorzaak is geweest van gewelddadige conflicten of

oorlogen. Maar waarschuwt vervolgens dat: ‘… this fact has led some international

security "experts" to ignore or belittle the complex and real relationships between water

and security. It is easy for an academic approach to draw a narrow definition of

"security" in a way that excludes water (or other resources) from the debate over

international security, or to require that security threats be narrow, single-issue factors.

But this approach both misunderstands the connections between water and security and

misleads policymakers and the public seeking ways of reducing tensions and violence. In

71


operation? London, MacMillan Press Ldt, 2000, p. 15. 72

Ibid., p. 18.

29

fact, there is a long and highly informative history of conflicts and tensions over water

resources, the use of water systems as weapons during war, and the targeting of water

systems during conflicts caused by other factors.’73

Ook Michael T. Klare ziet de geschiedenis als een lange opeenvolging van resource

wars.74

Volgens hem staan dit soort conflicten ook niet los van mekaar, maar maken ze

deel uit van een groter geopolitiek systeem waarin ze allen met elkaar verbonden zijn. Hij

verbindt hieraan de stelling dat de oorlogen van de toekomst meestal zullen gaan over het

bezit en de controle over vitale hulpbronnen, zoals water en olie. En hij voegt er nog aan

toe dat ‘… resource wars will become, in the years ahead, the most distinctive feature of

the global security environment’.75

In het perspectief van het realisme ziet men wel het feit over het hoofd dat vele landen

waar waterschaarste een belangrijk probleem is, toch samenwerkingsverbanden opzetten

om zo tot oplossingen te proberen komen voor hun problemen die verband houden met

internationale watervoorraden. Een voorbeeld hiervan is de samenwerking tussen Egypte

en Soedan over de Nijl. Daarenboven zijn er ook gevallen bekend waar er technische

samenwerking over water is opgezet tussen landen die anders vijandig tegenover mekaar

staan; denken we maar aan India en Pakistan.76

Niet elk geschil over water leidt dus tot een gewapend conflict. In de praktijk zien we dat

de meeste leiden tot onderhandelingen en vreedzame oplossingen. Het patroon dat men

vaststelt is dat er uiteindelijk – ook al is het pas jàren nadat een crisis is ontstaan – toch

een verdrag gesloten wordt waarin de zaak op een vreedzame manier geregeld wordt.77

‘The very importance of water makes co-operation over water more likely than conflict’

volgens Joseph Dellapenna en daarbij komt dat ‘as in ancient times, the shared need for

73

GLEICK, Peter, Water Conflict Chronology. Introduction. Version 2000. Op:

http://www.worldwater.org/conflictIntro.htm op 23/03/2001. 74


Books, Henry Holt and Company LLC, 2001, p. 25. 75

Ibid., p. 213. 76



POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, p. 66.

http://www.worldwater.org/conflictIntro.htm

30

optimum management of this scarce resource can become a source of regional unity

rather than regional discord’.78

Er is dus niet zoiets als een wet die zegt dat

waterschaarste zowiezo leidt tot oorlog79

, hoe graag de realisten ons ook van het

tegendeel willen overtuigen.

In het perspectief van het realisme zijn de problemen die verband houden met

waterschaarste het meest accuut in de context van de relatie tussen de stroomopwaarts en

de stroomafwaarts gelegen landen. De stroomopwaarts – stroomafwaarts relatie wordt

gezien als een machtsrelatie. In deze context krijgen we volgens Geoffrey Lean het

volgende: ‘as demand for water grows, and supplies shrink, political power swims

upstream’.80

Waterveiligheid, die wordt gezien als onderdeel van de nationale veiligheid,

wordt hier dus gezocht via zero-sum denken, dat gepaard gaat met een wij versus zij

mentaliteit.81

In een zero-sum game betekent winst (meer water) voor de ene immers

automatisch verlies (minder water) voor de andere.82

Via samenwerking is het nochtans mogelijk om tot een win-win situatie komen waarbij

alle partijen voordeel hebben.83

Voorbeelden van de hoge mate van samenwerking die

hiervoor nodig is, zijn nog schaars. Maar als toenemende waterschaarste de economische

groei gaat afremmen, de voedselprijzen de hoogte injaagt en een hoge milieukost met

zich meebrengt, kan dat snel veranderen. ‘The compelling logic of cooperation may begin

to override the stubborn politics of zero-sum posturing’84

op dat moment. In veel

gevallen zijn de kiemen van samenwerking ook net te vinden in de factoren die

aanleiding zijn tot conflicten. Dezelfde conflicten die win-win situaties zo onvindbaar

doen lijken.85

78



Ibid., p. 20. 80

Ibid., p. 21. 81

Ibid., p. 21. 82

POSTEL, Sandra, Pillar of sand. Can the irrigation miracle last? New York, W.W. Norton & Company

Inc., 1999, p. 153. 83

Ibid., p. 153. 84

Ibid., p. 158. 85

Ibid., p. 158.

31

Volgens Arun P. Elhance kan aangetoond worden dat samenwerking in internationale

stroomgebieden tot een win-win situatie leidt op lange termijn. Korte-termijn

afwegingen, zoals degenen die tot zero-sum denken leiden, houden immers geen rekening

met de economische, politieke, sociale en milieukosten die het het gevolg zijn van een

gebrek aan samenwerking. Rekening houdend met al deze kosten, leidt een gebrek aan

samenwerking op lange termijn tot een lose-lose resultaat voor alle betrokkenen.86

Om de relatie tussen water en veiligheid uit te leggen, wordt nogal dikwijls de

vergelijking gemaakt met olie.87

Zie hiervoor onder meer de voorspellingen van Ismail

Serageldin ‘If the wars of this century were fought over oil, the wars of the next century

will be fought over water -- unless we change our approach to managing this precious

and vital resource’88

en Sandra Postel ‘Like oil, water is a strategic resource for which

nations will compete fiercely as it becomes more scarce’89

. De theorie van de realisten

wordt echter niet geheel ondersteund door deze argumentatie. De ervaring die we hebben

met olie toont immers aan dat we bij een grote crisis in staat zijn om het gebruik sterk te

beperken en alternatieven te zoeken en aan te wenden. Dit zou eveneens het geval kunnen

zijn met water. Alternatieven die nu nog te duur zijn en dus weinig of niet gebruikt

worden zoals ontzilting van zeewater, zouden bij een ernstige crisis ineens wel

interessant kunnen worden. Daarnaast kan men ook de bestaande voorraden nog

efficiënter gaan gebruiken.90

Het realisme legt, zoals we zagen, sterk de nadruk op de ‘staat’ en op ‘macht’. Staten zijn

in de eerste plaats bezig met de uitbreiding van hun macht in een anarchistisch systeem

dat gekenmerkt wordt door machtsrelaties. Zij zien staten dus als volledig op zichzelf

86


basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999, p. 233. 87



Uitspraak van Ismail Serageldin. Op: http://www.serageldin.com/water.htm op 24/03/2003. 89

POSTEL, Sandra, Last Oasis. Facing water scarcity. New York, W. W. Norton & Company, 1997, pp.

188-189. 90



http://www.serageldin.com/water.htm

32

staande entiteiten met een afgebakend territorium.91

Miriam Lowi kwam in haar

doctoraat92

tot de vaststelling dat als men het op die manier bekijkt samenwerking tussen

staten eerder uitzonderlijk is. Staten houden zich in de eerste plaats bezig met met high

politics. Dit zijn kwesties van politiek/ideologisch of strategisch belang. Bij grote

waterschaarste kan de controle over voldoende water zo een thema van high politics

worden. Wanneer dit gebeurt, zal een staat niet gauw geneigd zijn om in een

samenwerkingsverband een deel van zijn soevereiniteit af te staan. Water wordt dan

immers zo belangrijk dat staten zich daarin niet kwetsbaar willen opstellen of geen

risico’s willen nemen. Ze vertrouwen dan enkel op zichzelf om hun belangen te

beschermen.93

Het probleem met het realisme is eigenlijk dat ze de waterproblematiek, wat grotendeels

een grensoverschrijdend probleem is, blijven benaderen met concepten waarmee het

eigenlijk niet kan gevat worden. Hierbij denken we aan ‘staat’, ‘soevereiniteit’,

‘territorialiteit’, ‘nationaal belang’ en ‘machtsevenwicht’. De realisten zien niet in dat het

veelal niet mogelijk is voor staten om op hun eentje transnationale problemen op te

lossen, ook niet via militaire weg.94

2.2. De paniekzaaierij van de media, van politici en van internationale organisaties.

De media gebruiken het woord ‘wateroorlog’ al jaren. In mei 1991 zond de BBC een

reeks documentaires uit onder de titel ‘Water Wars’95

en heel wat kranten (ook

zogenaamde kwaliteitskranten) zetten het woord wateroorlog in hun koppen.

91



LOWI, Miriam, Water and power. The politics of a scarce resource in the Jordan River basin.

Cambridge, Cambridge University Press, 1995. 93







33

Wetenschappers zijn meestal iets genuanceerder, maar sommigen voorspellen toch ook

wateroorlogen.

Het doemdenken wordt onder meer gevoed door de ‘berekeningen’ van de toekomstige

wereldvraag naar water. Met zulke voorspellingen moet men echter zeer voorzichtig zijn.

Het waterverbruik in de jaren ’90 was slechts ongeveer de helft van wat men dertig jaar

eerder voorspeld had. Achteraf is dus gebleken dat in vele van de vroegere

voorspellingen de vraag dikwijls in ruime mate overschat werd. Toch baseert men zich

vandaag opnieuw op zulke traditionele water-scenario’s om ernstige tekorten in de

toekomst te voorspellen. Of ze deze keer zullen kloppen, kan jammer genoeg enkel de

tijd uitwijzen.96

Ondertussen worden we bestookt met alarmerende berichten.

Leif Ohlsson ziet het artikel ‘Water wars’ van Joyce R. Starr97

als het beginpunt van de

voorspellingen van wateroorlogen.98

Toch was er in het tijdschrift Foreign Policy reeds in

1984 een artikel gepubliceerd van John K. Cooley met de titel ‘The war over water’.99

Daarenboven hadden een aantal vooraanstaande politici ook reeds uitspraken gedaan die

tot op de dag van vandaag alom geciteerd worden. ‘The only matter that could take Egypt

to war again is water,’100

verklaarde de toenmalige Egyptische president Anwar Sadat in

1979, nauwelijks enkele dagen nadat hij het historische vredesverdrag met Israël had

ondertekend. Hij dacht daarbij aan Ethiopië dat een belangrijk deel van de Nijl

controleert.101

Voormalig VN Secretaris-generaal Boutros Boutros Ghali zei in 1988 –

toen hij nog vice-minister van Buitenlandse Zaken van Egypte was – dat een toekomstige

oorlog in het Midden-Oosten niet meer over politiek zou gaan, maar over water.102

En

96



STARR, Joyce R., Water Wars. In: Foreign Policy, jan. 1991, pp. 17-36. 98

OHLSSON, Leif, Water scarcity and conflict. In: SPILLMANN, Kurt R., KRAUSE, Joachim, (eds.),

International Security Challenges in a Changing World. Bern, Peter Lang Publishing, 1999, p. 211. 99

COOLEY, John K., The war over water. In: BETTS, Richard K., (ed.), Conflict after the Cold War (2nd

edition). New York, Longman, 2002, pp. 483-492. 100

STARR, Joyce R., Water Wars. In: Foreign Policy, jan. 1991, pp. 17-36. 101

Ibid., pp. 17-36. 102


Ruddy, (red.), De structuur van de waanzin. Conflicten in de periferie. Gent, Academia Press, 2001, p. 433.

34

Koning Hoessein van Jordanië liet zich in 1990 ontvallen dat water de enige reden was

die hij kon bedenken voor een oorlog met Israël.103

In 1995 deed toenmalig vice-voorzitter van de Wereldbank Ismail Serageldin één van de

bekendste en meest geciteerde voorspellingen over wateroorlogen. In een interview in

The Guardian104

verklaarde hij: ‘If the wars of this century were fought over oil, the wars

of the next century will be fought over water -- unless we change our approach to

managing this precious and vital resource’.105

En de titel van een in 1997 verschenen

artikel in Le Monde Diplomatique laat er ook geen twijfel over bestaan: ‘Bataille

planétaire pour l’or bleu’106

. Kenden we in de jaren ’70 oliecrisissen, dan mogen we ons

in deze eeuw verwachten aan ‘des conflits géopolitiques et commerciaux de plus grande

envergure encore’, maar deze keer over water.107

De bewering dat toenemende waterschaarste tot wateroorlogen leidt, is een standaardzin

geworden in de media.108

Als we hen mogen geloven staan ons deze eeuw wateroorlogen

te wachten. In de filosofie van ‘good news is bad news’ en gecombineerd met de

overdrijving die eigen is aan krantenkoppen om de aandacht te trekken, worden

conflicten immers al snel oorlogen. De volgende artikels uit De Morgen zijn hiervan een

illustratie: ‘Oorlog om water wordt almaar waarschijnlijker’109

en ‘Water is bron van

toekomstige oorlogen’110

.

Zoals al bleek uit het citaat van Ismail Serageldin, laten ook vertegenwoordigers van

internationale organisaties zich niet onbetuigd in deze. Voormalig UNESCO directeur-

103

POSTEL, Sandra, Last Oasis. Facing water scarcity. New York, W. W. Norton & Company, 1997, p.

76. 104

The water bomb. Interview met Ismail Serageldin. In: The Guardian, 09/04/1995. 105

Uitspraak van Ismail Serageldin. Op: http://www.serageldin.com/water.htm op 24/03/2003. 106

BOUGUERRA, Mohamed Larbi, Bataille planétaire pour l’or bleu. In: Le Monde Diplomatique, nov.

1997. 107

BOUGUERRA, Mohamed Larbi, Bataille planétaire pour l’or bleu. In: Le Monde Diplomatique, nov.

1997. 108


09/03/2000. 109

JPM, Oorlog om water wordt almaar waarschijnlijker. In: De Morgen, 04/04/1999. 110

SCHLÖMER, Frank, Water is bron van toekomstige oorlogen. In: De Morgen, 22/03/2001.


35

generaal Klaus Toepfer stelde in 1999 vast dat ‘it is over water that the most bitter

conflicts of the near future may be fought’.111

De Verenigde Naties, tenslotte, stelden op het derde Wereld Water Forum (16 tot 23

maart 2003) in Kyoto het rapport Water for People Water for Life112

voor. In de conclusie

wordt het woord wateroorlog nog net vermeden, maar de boodschap is zo ook wel

duidelijk. ‘Door de inertie op politiek beleidsvlak en een bevolking die de ernst van het

probleem niet genoeg beseft, dreigt er de komende twintig jaar een immense wereldwijde

watercrisis. En die zal leiden tot honger, ziekte, dood en militaire conflicten.’113

VN

secretaris-generaal Kofi Annan waarschuwde vorig jaar ook al dat conflicten over water

uit kunnen lopen op oorlogen als er niet in internationaal verband wordt samengewerkt

aan een oplossing.114

2.3. De waarom-vraag naar de timing van de voorspellingen.

Vanaf het begin van de jaren ’90 worden we om de oren geslagen met de grootste vloed

voorspellingen van wateroorlogen ooit. Dit betekent niet dat er voordien geen aandacht

was voor de waterproblematiek, maar in de periode van na de Tweede Wereldoorlog tot

eind jaren ’80 werd alles overschaduwd door het Oost-West denken van de Koude

Oorlog. Sommige grensoverschrijdende potentiële bronnen van conflict die individuele

staten niet kunnen controleren leken toen gewoon niet zo belangrijk.115

Sinds het einde van de Koude Oorlog zoeken theoretici van de internationale relaties naar

de centrale principes die de nieuwe internationale omgeving zouden kunnen definiëren.

111


Books, Henry Holt and Company LLC, 2001, pp. 141-142. 112

Water for People Water for Life. The United Nations World Water Development Report. Executive

Summary. Op: http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001295/129556e.pdf op 13/03/2003. 113

(Anon.), ‘Watertekort zal tot dood en conflicten leiden.’ In: De Standaard, 06/03/2003. 114

(Anon.), Verenigde Naties waarschuwen voor drinkwatertekort. In: De Standaard, 22/03/2002. 115

BETTS, Richard K., Transnational Tensions: Migration, Resources, and Environment. In: BETTS,

Richard K., (ed.), Conflict after the Cold War (2nd

edition). New York, Longman, 2002, p. 463.

http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001295/129556e.pdf

36

De bekendste resultaten hiervan zijn ongetwijfeld Samuel Huntington’s ‘clash of

civilizations’ en Francis Fukuyama’s ‘The End of History and the Last Man’.

Volgens Michael T. Klare slaagt geen enkele van deze theorieën erin de huidige situatie

in de wereld volledig te vatten.116

Hij analyseert de gebeurtenissen sinds het einde van de

Koude Oorlog in termen van ‘resource wars’ die allen met elkaar verbonden zijn in een

groter geopolitiek systeem. Waren internationale conflicten tot voor kort bepaald door

politieke en ideologische overwegingen, dan zullen de oorlogen van de toekomst het

bezit en de controle van vitale natuurlijke hulpbronnen als inzet hebben.117

‘The issue of water conflict belongs strongly to the post-cold-war era with its changing

perceptions of security’, schreef Leif Ohlsson in 1999.118

Een illustratie hiervan is de

voorspelling van Michael T. Klare dat ‘resource wars will become, in the years ahead,

the most distinctive feature of the global security environment’.119

Zo krijgen we dus te

maken met een heleboel nieuwe mogelijke conflictzones. In deze manier van denken

wordt competitie over vitale natuurlijke hulpbronnen de bepalende facor achter het

beschikken over en het gebruiken van militaire macht.120

De twee grote blokken

(bipolariteit) uit de tijd van de Koude Oorlog verdwijnen op deze manier volledig en wat

eens zones van groot belang waren (zoals de oost-west scheiding in Europa) verliezen elk

strategisch belang.121

Een belangrijk concept in heel dit verhaal is ‘environmental security’. Het werd

gecreëerd om het verband na te gaan tussen het milieu, natuurlijke hulpbronnen en

116



Ibid., p. 213. 118


International Security Challenges in a Changing World. Bern, Peter Lang Publishing, 1999, p. 211. 119



Het militaire apparaat zocht na het einde van de Koude Oorlog zelf ook naar nieuwe dreigingen als

redenen om zijn voortbestaan en financiering te legitimeren. Ook in die context werden (uit eigenbelang)

wateroorlogen voorspeld. Zie hiervoor: BLATTER, Joachim, INGRAM, Helen, (eds.), Reflections on

Water. New Approaches to Transboundary Conflicts and Cooperation. Cambridge, The MIT Press, 2001, p.

38. 121


Books, Henry Holt and Company LLC, 2001, p. 214.

37

gewelddadig conflict. Over het gebruik ervan, en zeker over de te grote nadruk op

conflict die er dikwijls mee gepaard gaat, bestaat heel wat discussie.122

Terwijl velen

beweren dat natuurlijke hulpbronnen en milieuproblemen tot gevaarlijke internationale

conflicten kunnen leiden, menen anderen dat het linken van de problematiek van

natuurlijke hulpbronnen en milieuproblemen aan nationale veiligheid voorbij gaat aan de

echte uitdagingen die zich in dat verband stellen.123

In het volgende hoofdstuk komt het concept ‘environmental security’ nog uitgebreid aan

bod, maar daar zal het een heel andere invulling krijgen. De problemen die anders tot

oorlog zouden kunnen leiden zullen daar integendeel gezien worden als krachtige

motieven ter promotie van vrede.

Samengevat zijn de voorspellingen van wateroorlogen dus terug te voeren op het einde

van de Koude Oorlog en het daaropvolgende zoeken naar paradigma’s om de nieuwe

internationale realiteit te vatten.

2.4. De realiteit: de eerste echte wateroorlog laat op zich wachten.

Als we even teruggrijpen naar de definitie van een wateroorlog die in het vorige

hoofdstuk werd gegeven, namelijk een grootschalig gewapend conflict tussen staten over

water, dan is er in de recente geschiedenis niet één zo een oorlog te vinden.

Aaron Wolf, die een gelijkaardige definitie hanteert, vond in de recente geschiedenis

(sinds WO I) maar zeven ‘incidentjes’ over water. Volgens hem is er geen enkele oorlog

geweest over water, dit in tegenstelling tot wat de ‘water wars’-literatuur ons wil doen

122

Voor nog meer informatie over de geschiedenis en het debat over het concept environmental security

dan hetgeen in de loop van deze scriptie aan bod komt, zie: BEACH, Heather L., HAMNER, Jesse, (e.a.),

Transboundary Freshwater Dispute Resolution. Theory, Practice, and Annotated References. Tokyo, United

Nations University Press, 2000, pp. 57-69. 123

YOFFE, Shira B., WOLF, Aaron, T., Water, Conflict and Co-operation: Geographical Perspectives. Op:

http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/geographical_perspectives op 04/11/2002.

http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/geographical_perspectives

38

geloven.124

De enige echte wateroorlog die er ooit geweest is, had volgens Wolf 4500 jaar

geleden plaats tussen Lagash en Umma, twee Mesopotamische stadstaten.125

De Water Conflict chronology126

, de lijst van waterconflicten die Peter Gleick bijhoudt,

kan helpen om aan te tonen waar het soms fout loopt. Het probleem ligt in de definitie

van het begrip wateroorlog. Gevallen waarin water als een doel of als wapen tijdens een

gewapend conflict dat eigenlijk over iets anders gaat127

worden bijvoorbeeld wel

opgenomen in de lijst van Gleick, terwijl ze volgens onze definitie gewoon geen

wateroorlogen zijn. Nu moet er wel voor alle duidelijkheid de nadruk op gelegd worden

dat Peter Gleick in de inleiding die de lijst vooraf gaat, specifieert welke soort van

‘incidenten’ hij opneemt, maar desalniettemin kan de lijst toch tot verkeerde conclusies

leiden.

Peter Gleick geeft eigenlijk een historisch overzicht van geweld dat op een of andere

manier verband houdt met watervoorraden. Dat er daarvan in het verleden veel

voorbeelden te vinden zijn, kan niet ontkend worden, maar nogmaals, dit zijn geen

wateroorlogen.

In de Transboundary Freshwater Dispute Database hebben onderzoekers van de Oregon

State University de teksten van 145 waterverdragen verzameld. Het gaat daarbij om

verdragen die zuiver om water gaan, want degenen die betrekking hadden op grenzen en

visserijrechten werden niet opgenomen.128

Hieruit blijkt dat de geschiedenis van

opgeloste waterconflicten en samenwerking een heel stuk indrukwekkender is dan de

geschiedenis van wateroorlogen – die er dus in feite geen is.

124

WOLF, Aaron T., Conflict and cooperation along international waterways. In: Water Policy, Vol. 1 #2,

1998, pp. 251-265. 125


GLEICK, Peter, Water Conflict Chronology. Version 2000. Op: http://www.worldwater.org/conflict.htm

op 23/03/2001. 127

Recente voorbeelden hiervan zijn er geweest in de Golfoorlog van 1991, toen Irak ontziltingsinstallaties

in Koeweit bombardeerde; en in 1999 tijdens de Kosovo-oorlog, toen de NAVO de watertoevoer in

Belgrado afsloot. Zie hiervoor: GLEICK, Peter H., Making Every Drop Count. In: Scientific American,

feb. 2001, p. 33. 128


1998, pp. 251-265.


39

Voegen we daar nog de bedenking aan toe dat het zeer onwaarschijnlijk is dat het beperkt

aantal stroomafwaarts gelegen landen dat in principe een wateroorlog kan beginnen, dat

ook werkelijk zal doen. Wat zouden ze immers moeten aanvallen? Als ze stuwdammen

zouden bombarderen, krijgen ze een vernietigende vloedgolf over zich heen. En wat na

een militaire aanval? Dat de geviseerde locatie bezet moet worden om verder in de

watervoorziening te kunnen voorzien ligt voor de hand, maar is duur, moeilijk vol te

houden en zou internationaal protest uitlokken.129

De voorspellingen van wateroorlogen zouden dus kunnen afgedaan worden als

paniekzaaierij. De geschiedenis en de logica lijken dit te bevestigen, maar het is niet

omdat er in het verleden geen wateroorlogen geweest zijn, dat er ook in de toekomst geen

zullen komen. Daarom moet de waterproblematiek verder bestudeerd worden. Vanuit

welke invalshoeken dit nog allemaal kan – naast het ontoereikende realisme – zien we in

het volgende hoofdstuk.

129


09/03/2000.

40

Hoofdstuk 3: Alternatieve benaderingen van de waterproblematiek.

3.1. Samenwerking in plaats van conflict.

‘Water scarcity should be seen as a platform for regional cooperation that promises

optimal development and exploitation of [a] region’s water supplies through which all

riparian nations can achieve greater gains. As a win-win strategy, the joint cooperative

development of common water resources will reinforce peace, not provoke war.’130

- Mostafa Dolatyar en Tim S. Gray

Water moet volgens Dolatyar en Gray dus beschouwd worden als een platform voor

regionale samenwerking waarbij de beschikbare watervoorraden in een stroomgebied

beheerd worden op een manier zodat alle betrokken landen optimale oplossingen voor

hun problemen kunnen bereiken. Sterker nog, deze samenwerking over water zal de

vrede versterken. De redenering achter deze hypothese is (zoals ook in het vorige

hoofdtuk al aan bod kwam) dat water te levensnoodzakelijk is om op het spel gezet te

worden in een oorlog. Daarenboven zijn landen wederzijds kwetsbaar in hun dure

infrastructuur (dammen, waterkrachtcentrales, ...) wat maakt dat er bij een eventuele

oorlog voor alle partijen veel op het spel staat.131

‘Wars fought over water do not solve anything. Gunfire will not drill wells to irrigate the

thirsty land, and after the dust of war has settled, the original problems remain.’ Als men

het op deze manier bekijkt, beperken watertekorten eerder de kans dat staten geweld gaan

gebruiken om het probleem op te lossen dan dat ze ze vergroten.132

130



Ibid., p. 10. 132

Ibid., p. x en xi.

41

Deze visie komt zelden aan bod in de literatuur. Gleick, Elhance, Dellapenna en Wolf

hebben expliciet de stelling in twijfel getrokken dat erge waterschaarste tot oorlogen zou

leiden.133

Miriam Lowi kwam in haar doctoraat inderdaad tot de vaststelling dat er onder theoretici

van de internationale relaties verschillen zijn in de manier waarop ze

grensoverschrijdende waterproblemen analyseren. Naast de realistische school die in het

vorige hoofdstuk werd besproken en die conflict centraal stelt, is er ook nog een andere

school, namelijk die van het functionalisme. De functionalisten beschouwen

samenwerking als de norm in interstatelijke relaties. Samenwerking over thema’s van low

politics die geen al te groot politiek of ideologisch belang hebben, eventueel onder

toezicht van een supranationaal orgaan, is volgens hen perfect mogelijk. Eens men

gewend is aan de samenwerking over een bepaalde materie, kan deze worden verruimd

naar andere thema’s. Door deze spill-over waarbij er steeds verdergaande integratie is,

zou tot een vreedzame oplossing van regionale (water)problemen kunnen gekomen

worden.134

Dolatyar en Gray onderscheiden vijf benaderingen van de waterproblematiek in de

literatuur: een veiligheids- (security), een economische (economic), een juridische (legal),

een technologische (technological) en een ecologische (environmental) benadering. Door

de eerste en de laatste benadering aan mekaar te linken, komen er twee kaders van

veiligheidsdenken naar voor: enerzijds het traditionele strategische veiligheidsdenken

(strategic security thinking) en anderzijds het nieuwe kader van ecologisch

veiligheidsdenken (environmental security thinking). Er wordt aangetoond dat het

grootste deel van de auteurs die een somber beeld schetsen van de waterproblematiek het

probleem bekijken vanuit het traditionele kader waarin water beschouwd wordt als een

belangrijk veiligheidsprobleem. Op deze manier kan echter de problematiek nooit

volledig begrepen worden, omdat normaal gezien in een stroomgebied geen enkel land zo

133




Ruddy, (red.), De structuur van de waanzin. Conflicten in de periferie. Gent, Academia Press, 2001, p. 450.

42

maar zijn waterproblemen zelf, alleen en onafhankelijk van de andere landen in het

stroomgebied kan oplossen.135

Daarom is het onvermijdelijk dat water, als het gezien

wordt als een kwestie van nationale veiligheid, eventuele bestaande kleine spanningen of

conflicten alleen maar erger maakt.136

In het paradigma van het environmental security denken wordt het probleem dat anders

tot oorlog zou kunnen leiden integendeel gezien als een krachtig motief ter promotie van

vrede. Waterveiligheid wordt niet gezien als een kwestie van nationale veiligheid (staat

versus staat), maar als een kwestie van mondiale veiligheid (mensheid en natuur). Het

gevolg daarvan is dat militaire oplossingen afgewezen worden omdat oorlog het

mondiale veiligheidsprobleem nog verergert. De enige duurzame oplossing voor

waterschaarste is samenwerking via regionale en internationale akkoorden. Dolatyar en

Gray willen aan de pessimisten, die zich ‘realisten’ noemen, aantonen dat dit geen utopie

is.137

Naast de realistische veiligheidsbenadering, zijn er dus – zoals ook Dolatyar en Gray ze

onderscheiden – nog vier andere benaderingen van de problematiek mogelijk. Deze zijn

eerder gericht op samenwerking, maar de meesten kennen dan weer andere problemen.

We zien achtereenvolgens hoe de waterproblematiek kan benaderd worden als een

economisch vraagstuk, als een juridisch vraagstuk, als een technologisch vraagstuk en als

een ecologisch vraagstuk.

3.2. De waterproblematiek als een economisch vraagstuk.

De aanhangers van deze benadering zien een prijszetting op water als dé oplossing voor

de waterproblematiek. Water als een economisch goed beschouwen, zou de basis vormen

135

Zie hiervoor ook in het vorige hoofdstuk de bespreking van het realisme als theoretische achtergrond bij

de voorspellingen van wateroorlogen. 136





43

voor vreedzaam regionaal watermanagement. Door water als een economisch goed te

beschouwen zou de ‘water stress’ afnemen en zouden bijgevolg ook eventuele conflicten

verlicht worden tussen gebruikers op lokaal, nationaal en internationaal vlak.138

Als water niets of maar heel weinig kost, werkt dat volgens de economische benadering

verspilling in de hand. De gebruikers behandelen water niet als een (schaarse) grondstof

omdat het goedkoop en gemakkelijk te krijgen is. James Winpenny beweert dat de vrije

markt, waar de echte kostprijs van het water (of toch een betere benadering ervan) zou

aangerekend worden, kan gebruikt worden als oplossing voor de waterschaarste.139

Als de vraag naar water toeneemt, zou de prijs ervan moeten stijgen, wat het gebruik

beperkt. Water kan ook ingevoerd worden. Dat kan in zijn originele vorm zijn, maar er is

ook zoiets als ‘virtueel water’. Dat is water dat vervat zit in landbouwproducten die te

verkrijgen zijn op de internationale markt. Volgens de NGO PROTOS ligt dit voor

landen moeilijk. Welk land wil er immers voor zijn voedselvoorziening en

voedselveiligheid volledig afhankelijk zijn van de internationale markt?140

Vooral in de landbouw worden enorme hoeveelheden water gebruikt en ook verspild. De

efficiëntie van de irrigatie is over het algemeen vrij laag. Dit is ook een van de grote

boosdoeners in het stroomgebied van het Aralmeer, waar in de casus uitgebreid zal op

ingegaan worden. De ‘economisten’ denken dat het waterverbruik zal dalen en de

efficiëntie zal verhogen als de landbouwers zouden moeten betalen voor het

irrigatiewater.141

De ‘economisten’ willen op deze manier eigenlijk een verandering in het

consumptiepatroon van water teweegbrengen. In plaats van de waterschaarste proberen

op te lossen langs aanbodzijde (meer water), proberen zij het langs vraagzijde (vraag

138



Ibid., p. 26. 140


waterproblematiek in de wereldcontext. Gent, PROTOS vzw, 2000, p. 35. 141



44

beperken, efficiëntie verhogen) en dit door de consumenten iets te laten voelen van de

echte kostprijs van water.142

Deze benadering kwam ook naar voor op de UN Conference

on Environment and Development in Rio in 1992, zoals blijkt uit de paragrafen 15 tot en

met 17 van Hoofdstuk 18 van het actieplan Agenda 21:

‘Pursuant to the recognition of water as a social and economic good, the various

available options for charging water users (including domestic, urban, industrial and

agricultural water-user groups) have to be further evaluated …. A prerequisite for the

sustainable management of water as a scarce vulnerable resource is the obligation to

acknowledge in all planning and development its full costs. Planning considerations

should reflect benefits investment, environmental protection and operation costs, as well

as the opportunity costs reflecting the most valuable alternative use of water. Actual

charging need not necessarily burden all beneficiaries with the consequences of those

considerations. Charging mechanisms should, however, reflect as far as possible both the

true cost of water when used as an economic good and the ability of the communities to

pay. The role of water as a social, economic and life-sustaining good should be reflected

in demand management mechanisms and implemented through water conservation and

reuse, resource assessment and financial instruments.’143

Economisten beweren dat de echte kostprijs aanrekenen een meer billijke verdeling van

de watervoorraden tot gevolg zou hebben, maar dat valt te betwijfelen. Het is redelijk

onwaarschijnlijk dat een vrije markt systeem voor waterdistributie billijk zou zijn. Een

dergelijk systeem, zonder enige correcties, zou wellicht wel enkele problemen van

waterschaarste kunnen oplossen, maar er worden er andere mee gecreëerd. Het kan er

namelijk toe leiden dat de rijken water gaan monopoliseren en dat de armen in de kou

blijven staan. Een oplossing hiervoor zou een systeem van progressieve prijszetting

142



UN, Agenda 21. Op: http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm op 31/01/2003.

http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm

45

kunnen zijn. Dit betekent dat de prijs van het water stijgt naarmate men meer gaat

consumeren.144

Iemand die fel gekant is tegen tegen het feit dat (drink)water als een economisch goed

wordt beschouwd en tegen de privatisering, is Riccardo Petrella. Water als een

economisch goed beschouwen, zou volgens hem niet leiden tot universele toegang tot

water voor iedereen, maar wel tot ‘een economisch rationeel en optimaal beheer van een

beperkte grondstof waarvan de toegankelijkheid bepaald wordt door de

kredietwaardigheid van gebruikers die met elkaar wedijveren voor concurrerend en/of

alternatief gebruik’.145

Hij pleit en ijvert ervoor dat water erkend zou worden als

levensnoodzakelijk, algemeen werelderfgoed.146

In de slotverklaring van het Wereld water Forum in Den Haag in 2000 werd ingeschreven

dat een prijszetting de conflicten over water zou beperken. Men dacht daarbij zowel aan

conflicten binnen landen als aan conflicten tussen landen. De vrije markt zou dus niets

dan voordelen met zich meebrengen.147

Dat dit niet altijd het geval is tonen bijvoorbeeld de gebeurtenissen in de Boliviaanse stad

Cochabamba aan. De privatisering van de watervoorziening leidde er tot enorme

prijsstijgingen, wat op zijn beurt leidde tot onlusten die hun hoogtepunt bereikten in april

2000 toen het leger de stad in werd gestuurd om een einde te maken aan het protest. De

gevolgen waren dubbel: één dode en meer dan honderd gewonden, maar de privatisering

werd wel afgeblazen.148

De Wereldbank stimuleert nochtans de privatisering van de watervoorziening in

ontwikkelingslanden. Dit past in haar ‘ideologie’ van het terugdringen van

bureaucratische en inefficiënte overheidssectoren. Als een westers bedrijf met de steun

van de Wereldbank in de watervoorziening wil investeren, kunnen politici in

144



PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck, 1999, p. 75. 146

Ibid., p. 116. 147

PETRELLA, Riccardo, La nouvelle ‘conquête de l’eau’. In: Le Monde Diplomatique, mrt. 2000. 148

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating Conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, pp. 62-

63.

46

ontwikkelingslanden weinig anders doen dan met zo een bedrijf een contract afsluiten.

Het geld is immers meer dan welkom.149

Jammer genoeg doen privé-waterbedrijven niet

aan liefdadigheid én het argument dat ze efficiënter en goedkoper zijn gaat dus ook niet

altijd op.

3.3. De waterproblematiek als een juridisch vraagstuk.

Het probleem met internationale watervoorraden draait meestal rond de vraag wie er

recht heeft op welke hoeveelheid van het water. Het is hierover dat conflicten meestal

gaan en dit tot zolang er geen juridische basis is voor de verdeling van het water in een

internationaal stroomgebied. Er is dus nood aan regels van internationaal recht om tot een

vreedzame regeling van de problemen te komen en aldus de escalatie van conflicten te

voorkomen.150

Artikel 38 van de Statuten van het Internationaal Gerechtshof, dat bevoegd is om

uitspraken te doen in geschillen tussen staten, vermeldt de volgende rechtsbronnen:

- internationale verdragen;

- internationaal gewoonterecht;

- de algemene rechtsbeginselen;

- rechterlijke uitspraken en de geschriften van de meest bevoegde auteurs van de

verschillende naties als hulpmiddelen voor het bepalen van rechtsregels.151

Er is reeds een lange en vrij uitgebreide geschiedenis van internationale akkoorden en

verdragen over internationale watervoorraden, maar er is nog een lange weg te gaan.

Verschillende factoren spelen immers een belangrijke rol bij onderhandelingen over

internationale watervoorraden. Eerst en vooral is dat de stroomopwaartse of

149

VAN SCHAREN, Hans, Een druppel water is een druppel bloed. In: Knack, 22-28 mrt. 2000, p. 89. 150


operation? London, MacMillan Press Ldt, 2000, p. 34-35. 151

CAPONERA, Dante A., Les eaux partagées et le droit international. Op:

http://funredes.org/agua/files/droit/CAPONERA.rtf op 15/01/2003.

Zie hiervoor ook: COGEN, Marc, Handboek Internationaal Recht. Gent, Mys & Breesch, 1998, p. 2.

http://funredes.org/agua/files/droit/CAPONERA.rtf%20op%2015/01/2003

47

stroomafwaartse ligging van de landen.152

De nationale waterpolitiek van een land wordt

dikwijls nog steeds meer beïnvloed door een land zijn stroomopwaartse of

stroomfawaartse ligging in een stroomgebied dan door internationaal recht. De enige rem

of beperking is de angst om een ongunstig precedent te scheppen met het oog op de

toekomstige betrekkingen met buurlanden en op de afkeuring van de internationale

gemeenschap.153

Ten tweede speelt ook de relatieve militaire en economische sterkte van

de landen mee en tenslotte het feit of ze nog andere watervoorraden ter beschikking

hebben. Het resultaat is dat er vijf verschillende juridische kaders ontwikkeld werden om

de rechten op water van de landen in een stroomgebied te bepalen.154

Traditioneel stelt men dat er in het internationaal waterrecht vijf juridische principes zijn

met betrekking tot het gebruik en de verdeling van internationale watervoorraden:

- absolute territoriale soevereiniteit (de Harmon doctrine), die aan stroomopwaarts

gelegen staten absolute soevereiniteit geeft over rivieren die door hun

grondgebied stromen;

- absolute territoriale integriteit, wat aan de stroomafwaarts gelegen staten het

gebruik van rivieren in een ongewijzigde staat garandeerd;

- beperkte territoriale soevereiniteit of equitable utilization theory, die het gebruik

van rivieren toelaat in zoverre er geen schade wordt berokkend aan andere staten

in het stroomgebied;

- beperkte territoriale integriteit, die het bestaan van een gemeenschap van

belangen erkend onder de staten dat aanleiding geeft tot een aantal wederzijdse

rechten en plichten;

- drainage basin development of the comunity of interests theory, die het belang

beklemtoond van een gezamenlijke ontwikkeling van rivieren door alle

oeverstaten.155

152



FARUQUI, Naser I., BISWAS, Asit K., BINO, Murad J., (eds.), Water Management in Islam. Tokyo,

United Nations University Press, 2001, p. 129. 154




United Nations University Press, 2001, p. 129.

48

De laatste theorie wordt het meest verdedigd (wat niet wil zeggen dat hij het meest

gebruikt wordt) door de internationale juridische gemeenschap. Hij erkend dat zowel

stroomopwaarts als stroomafwaarts gelegen staten een legitiem belang hebben in

aanwezige watervoorraden en probeert ze te gebruiken in ieders voordeel.156

Logischerwijze staan stroomopwaarts gelegen staten afwijzend tegenover absolute

territoriale integriteit en stroomafwaarts gelegen staten tegenover absolute territoriale

soevereiniteit. De oplossing wordt meestal gevonden in het concept van beperkte

territoriale soevereiniteit of equitable utilization.157

Zo komt het dat er toch een heleboel

verdragen zijn die aan stroomopwaarts gelegen landen beperkingen opleggen. Zulke

verdragen zijn dus noodzakelijk om de algemene rechtsregels te kunnen toepassen in de

praktijk. Het kan dan gaan om verdragen die de situatie regelen in een bepaald

stroomgebied, maar er is bijvoorbeeld ook de universele Convention on the Law of the

Non-Navigational Uses of International Watercourses (UN, 1997).158

Een verdrag voor een welbepaald stroomgebied zet meestal een kader op waarbinnen de

belanghebbende landen een aantal instrumenten kunnen uitwerken die geschillen over de

gemeenschappelijke watervoorraden moeten voorkomen en indien nodig oplossen. In

dergelijke verdragen wordt meestal ook meteen voorzien in de oprichting van organen die

minstens een adviserende, maar best een beslissingsbevoegdheid hebben om de gemaakte

afspraken uit te voeren en te controleren.159

De landen in het stroomgebied van het

Aralmeer bijvoorbeeld, zijn meteen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie begonnen met

het opzetten van institutionele structuren. De details komen aan bod in de casus.

Tot dusver zijn er twee algemene (dus niet gebonden aan een bepaald stroombebied)

‘wetteksten’ opgesteld met betrekking tot internationale (zoet)watervoorraden. Zij zijn

het resultaat van een lange voorgeschiedenis.

156


United Nations University Press, 2001, p. 129. 157

DELLAPENNA, Joseph W., The customary international law of transboundary fresh waters. In:

International Journal of Global Environmental Issues, 2001, Vol. 1, Nos. 3/4, pp. 269-270. 158



Ibid., p. 37.

49

Asit K. Biswas citeert het werk van H.A. Smith. Diens boek The economic uses of

international rivers uit 1931 ‘was the first comprehensive study devoted to the legal and

conflicting aspects of managing river water resources’. Hoewel Smith geen

aanbevelingen deed voor universele richtlijnen, erkende hij toch de rechten op het

rivierwater van de stroomafwaarts gelegen staten in een stroomgebied. Hij stelde ook het

concept van equitable sharing of resources voor. Zijn aanbevelingen gingen vooraf aan

de activiteiten van de International Law Association. De ILA werkte de zogenaamde

Helsinki Rules (1967) uit die het concept van equitable sharing (billijke verdeling) verder

vorm gaven.160

De ILA probeerde uiteindelijk tot een codificatie te komen van het

internationale waterrecht. Tijdens het werk doken heel wat meningsverschillen op, onder

meer over de termen ‘international watercourse’, ‘reasonable’ en ‘equitable’. De

controverse heeft verhinderd dat de Helsinki Rules unaniem aanvaard werden als

juridische basis inzake de problematiek van de internationale waterlopen.161

Het concept van equitable utilization werd ook aangenomen door de International Law

Commission (ILC) van de VN in de Draft Articles on the Law of the Non-Navigational

Uses of International Watercourses. Andere belangrijke principes zijn de verplichting om

andere oeverstaten geen schade te berokkenen en de verplichting om relevante informatie

uit te wisselen op een regelmatige basis. De opdracht die de ILC van de VN in 1970

kreeg was het codificeren van het internationaal waterrecht. In 1991 was de voorlopige

versie klaar. Een definitieve versie van de tekst – de Convention on the Law of the Non-

Navigational Uses of International Watercourses162

– werd uiteindelijk op 21 mei 1997

door de Algemene Vergadering van de VN goedgekeurd. Om rechtsgeldig te zijn moet

deze conventie echter nog door de verschillende staten geratificeerd worden. De

conventie is een veelbelovende juridische basis met betrekking tot de oplossing van

conflicten over internationale watervoorraden. Het is vooral belangrijk dat de conventie

160

CHATTERJI, Manas, ARLOSOROFF, Saul, GUHA, Gauri, (eds.), Conflict management of water

resources. Aldershot, Ashgate Publishing Limited, 2002, p. 4. 161



UN, Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International Watercourses. Op:

http://www.thewaterpage.com/UN_Convention_9/.html op 06/12/2001.

http://www.thewaterpage.com/UN_Convention_9/.html

50

in plaats van te focussen op machtsconflicten, integendeel de nadruk legt op wederzijdse

rechten en plichten. Elk land heeft de verantwoordelijkheid om de beschikbare

watervoorraden efficiënt te gebruiken en te vermijden dat de andere oeverstaten door zijn

gedrag geschaad worden.163

Het zoeken naar rechtsregels om de verdeling van de watervoorraden te regelen in

internationale stroomgebieden is dus niet nieuw. Vanuit het juridische perspectief kan

enkel via internationale akkoorden (bilateraal, multilateraal of universeel) een afdoend

kader van juridische instrumenten tot stand gebracht worden dat conflicten over

gemeenschappelijke watervoorraden voorkomt en oplost. Het recht wordt met andere

woorden beschouwd als de belangrijkste factor bij het vinden en in stand houden van

legitieme en duurzame oplossingen.164

Een probleem hierbij is volgens Dante Caponera wel dat ‘lawyers, in general, lack in

their legal training the knowledge of basic hydrological, technical and economic data

which are indispensable for dealing with water law, and therefore are generally not

equipped to provide those legal and instituional solutions sought by technicians and

economists’.165

Joseph Dellapenna wijst er op dat de bedenking moet gemaakt worden dat internationaal

recht op zich niet voldoende is om de internationale waterproblematiek op te lossen. De

rechtsregels moeten immers ook nog vertaald worden in werkbare internationale

managementstructuren voor de watervoorraden en dit hangt af van de politieke wil. Enkel

als politici de voordelen van afdwingbare akkoorden inzien en bereid zijn om korte

termijn winst op te geven voor duurzame lange termijn oplossingen kan het internationale

163



Ibid., p. 39. 165

CAPONERA, Dante A., The importance of water law and institutions for sustainable development.

Working paper. Op: http://www.oieau.fr/ciedd/contributions/atriob/contribution/caponera.htm op

15/01/2003.

http://www.oieau.fr/ciedd/contributions/atriob/contribution/caponera.htm

51

waterrecht beslist een belangrijke rol spelen in het verminderen van het risico op

waterconflicten.166

Darnaast is er ook nog een ander probleem. Als het recht met betrekking tot de verdeling

van internationale watervoorraden op een positieve manier wil bijdragen tot het oplossen

van de waterproblematiek in de 21ste

eeuw in plaats van een onaangepast artefact uit het

verleden te zijn, dan zijn aanpassingen broodnodig. De International Law Association is

ondertussen begonnen aan een herziening van de Helsinki Rules. Er zijn immers een

aantal nieuwe concepten gaan meespelen in het internationaal recht die in 1967 nog

onbekend waren of weinig belang hadden, zoals milieuoverwegingen, geïntegreerd

management en duurzame ontwikkeling.167

En deze werden ook in de UN Convention on

the Law of the Non-Navigational Uses of International Watercourses uit 1997

onvoldoende ingepast.168

Naast de zuivere rechtsregels die te vinden zijn in de hoger opgesomde rechtsbronnen,

krijgen ook de rechtsakten van internationale organisaties en de resoluties van

internationale conferenties een steeds belangrijkere rol bij de totstandkoming van nieuwe

internationale rechtsregels. De codificatie van bepaalde gedeelten van dit recht werd

opgedragen aan de Verenigde Naties.169

Een voorbeeld van een dergelijke codificatie is

de UN Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International

Watercourses uit 1997.

De internationale instellingen zijn zich reeds lang bewust van het dringend en dwingend

karakter van de watervraagstukken. Ze nemen alle gelegenheden te baat om de

internationale gemeenschap hier gevoelig voor te maken en aan te sporen tot een

166



DELLAPENNA, Joseph W., The customary international law of transboundary fresh waters. In:

International Journal of Global Environmental Issues, 2001, Vol. 1, Nos. 3/4, pp. 287-288. 168

Ibid., p. 264. 169

COGEN, Marc, Handboek Internationaal Recht. Gent, Mys & Breesch, 1998, pp. 2-3.

52

duurzaam beheer.170

Verscheidene belangrijke internationale conferenties werden hier al

aan gewijd171

:

- De eerste was de United Nations Water Conference in Mar del Plata in 1977. De

belangrijkste doelstelling was dat de wereld zich moest voorbereiden om een

wereldwijde water-crisis te kunnen vermijden;

- The Global Consultation on Safe Water and Sanitation in New Delhi in 1990;

- The International Conference on water and Environment in Dublin in 1992. Hier

werd een voorlopig actieplan opgesteld voor de watersector dat werd voorgelegd

aan de Conferentie in Rio; 172

- United Nations Conference on Environment and Development in Rio de Janeiro

in 1992. Dit was een heel belangrijke Conferentie, maar met betrekking tot water

is vooral Hoofdstuk 18 van het actieplan Agenda 21 van belang. In paragraaf 2

lezen we: ‘ The general objective is to make certain that adequate supplies of

water of good quality are maintained for the entire population of this planet,

while preserving the hydrological, biological and chemical functions of

ecosystems …’.173

In het kader van deze scriptie is zeker paragraaf 4 belangrijk:

‘Transboundary water resources and their use are of great importance to

riparian States. In this connection, cooperation among those States may be

desirable in conformity with existing agreements and/or other relevant

arrangements, taking into account the interests of all riparian States

concerned.’174

;

- Interministerial Conference on Drinking Water Supply and Environmental

Sanitation in 1994;

- Het eerste Wereld Water Forum in Marrakesh in 1997;

170



Enkel de belangrijkste conferenties worden opgesomd. 172



UN, Agenda 21. Op: http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm op 31/01/2003. 174

UN, Agenda 21. Op: http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm op 31/01/2003.



53

- La Conférence Internationale sur L’Eau et le Développement Durable in Parijs in

1998;175

- Het tweede Wereld Water Forum in Den Haag in 2000.

- Het derde Wereld Water Forum in Kyoto in 2003.

De conferentie van Dublin (1992) formuleerde een aantal beleidsprincipes. De Dublin

Water Principles werden in hoofdstuk 18 van de Agenda 21 opgenomen. Agenda 21 is

het belangrijke document dat in Rio goedgekeurd werd en dat handelt over duurzame

ontwikkeling. De principes worden vandaag ruim aanvaard (maar daarom worden ze nog

niet op het terrein in de praktijk gezet) en luiden als volgt:176

- Principe 1: Zoet water is een beperkt en kwetsbaar goed, essentieel voor alle

leven, ontwikkeling en natuur;

- Principe 2: waterbeheer en –ontwikkeling moet gesteund zijn op een

participatieve aanpak, waarbij gebruikers, planners en politieke

verantwoordelijken op alle niveau’s worden betrokken;

- Principe 3: Vrouwen spelen een centrale rol in de bevoorrading, het beheer en het

veiligstellen van het water;

- Principe 4: Water heeft een economische waarde bij de verschillende gebruiken

en moet dan ook als een economisch goed worden erkend.

Zoals we eerder al zagen is het vierde principe controversieel. Daarnaast zien we hier ook

het steeds toenemende belang weerspiegeld van concepten zoals duurzame ontwikkeling

en natuurbehoud, waarvan we er eerder op wezen dat ze (nog) niet zijn opgenomen in het

internationaal waterrecht. Het eerste principe pleit voor een globale aanpak en planning,

gericht op een duurzaamheid waarbij men rekening houdt met de noden van de

verschillende tegenwoordige en toekomstige gebruikers, met inbegrip van het (aardse)

ecosysteem. Plannen voor waterbeheer moeten aandacht geven zowel aan kwantitatieve

als kwalitatieve aspecten, aan de stroomopwaartse en stroomafwaartse gevolgen van de

voorgestelde acties, met de regionale en de sectorale impact en met het sociale

175



Ibid., p. 36.

54

rechtvaardigheidsprincipe. Deze wijze van aanpak is absoluut noodzakelijk omwille van

de schaarste van het beschikbare water, de grote kwetsbaarheid van de watersystemen, de

hoge graad van interactie tussen de elementen die het systeem beïnvloeden en het feit dat

de waterbekkens een geheel vormen en niet door grenzen gehinderd worden. De globale

aanpak staat haaks op de gebruikelijke wijze van beleidsvoering, waar de bevoegdheden

versnipperd zijn over verschillende ministeriële departementen en allerlei instanties,

meestal zonder enige coördinatie. Deze versnippering van bevoegdheden is ook vandaag

nog een belangrijke hindernis voor een globaal beleid.177

Met de internationale conferenties en de UN Convention on the Law of the Non-

Navigational Uses of International Watercourses zien we nu wel héél geleidelijk

aanzetten naar global governance mechanismen ontstaan met betrekking tot de

(zoet)waterproblematiek. Zo evolueren we misschien naar een situatie waarin water

formeel erkend en behandeld zou worden als een global public good.

Global public goods dienen volgens het internationaal recht in hun oorspronkelijke staat

behouden te worden en in zekere mate bestuurd te worden door de internationale

gemeenschap, ook in het belang van de toekomstige generaties. Voorbeelden van global

public goods waarvoor reeds een internationaalrechtelijke regeling werd uitgewerkt zijn

de oceanen en de ruimte. Het zijn dus rechtsgebieden waar geen enkele staat alleen

besluiten over kan nemen en die van groot belang zijn voor de menselijke omgeving.

Global public goods kunnen gemakkelijk worden beschadigd indien de vrijheid van

gebruik of exploitatie niet wordt geregeld en eventueel gesanctioneerd.178

De afwezigheid van een goed uitgebouwde internationale overheid, naar het voorbeeld

van de moderne westerse staat, is echter een obstakel bij het doen respecteren van

internationale regelingen én het behoud van de global public goods.179

In het geheel van

de internationale juridische documenten zijn er slechts twee die betrekking hebben op een

177



COGEN, Marc, Handboek Internationaal Recht. Gent, Mys & Breesch, 1998, p. 123. 179

Ibid., p. 124.

55

waaier van global public goods.180

Voor de rest zijn er slechts partiële en onderling niet

met elkaar verbonden aanzetten tot global governance. De trend naar mondiaal beheer

wordt dus blijkbaar nog steeds niet of nauwelijks door de VN-lidstaten gedragen.181

We zagen reeds dat nationale staten verschillende mogelijkheden (mondiaal en regionaal)

hebben om grensoverschrijdende problemen (zoals de problematiek van de internationale

watervoorraden) aan te pakken. Zo raken nationale staten in de praktijk verwikkeld in een

kluwen van allerlei internationale samenwerkingsverbanden met mekaar, met NGO’s en

met internationale organisaties. In het stroomgebied van het Aralmeer bijvoorbeeld leidde

dit tot onduidelijkheden over de bevoegdheden en overlappingen in de besluitvorming.

Staten doen vooralsnog het meest beroep op regionale samenwerking. Hoewel een aantal

principes die opgenomen zijn in de UN Convention on the Law of the Non-Navigational

Uses of International Watercourses, zoals billijkheid, vrijwel algemeen aanvaard worden,

is er op dit ogenblik nog altijd geen mondiaal beheersinstrument voor internationale

watervoorraden dat afdwingbaar is. De Convention is immers nog altijd niet rechtsgeldig

en verder zijn er enkel verklaringen die in principe ook niet bindend zijn en waarbij het

volledig van de goodwill van de staten afhangt om de daarin afgekondigde principes ook

toe te passen.182

3.4. De waterproblematiek als een technologisch vraagstuk.

De auteurs die de waterproblematiek als een technologisch vraagstuk beschouwen,

geloven erin dat de mens wel in staat zal zijn om aan te groeiende vraag naar water te

voldoen met behulp van wetenschap en technologie. Volgens hen toont de geschiedenis

180

Het zijn de ‘Verklaring van Stockholm’ van de VN Conferentie over de menselijke omgeving (1972) en

de ‘Rio Verklaring’ met de daarbij horende ‘Agenda 21’ (1992). 181

COOLSAET, Rik, De Verenigde Naties tussen irrelevantie en ‘global governance’. In: Demokritos.

Mededelingen van de vakgroep politieke wetenschappen, 1998, 1, p. 23. 182

Deze paragraaf en de vorige zijn gedeeltelijk gebaseerd op: KLEIJSEN, Jeroen, De wereld, ons dorp?

De transnationale samenleving. In: COOLSAET, Rik, Actuele vraagstukken van de internationale politiek.

Onuitgegeven cursus. Universiteit Gent, Vakgroep Politieke Wetenschappen, academiejaar 2001-2002, pp.

72-73.

56

aan dat wanneer de vraag naar een bepaald goed toeneemt (door bijvoorbeeld

bevolkingsgroei), de mens er steeds in slaagt om op een of andere manier toch een

vaardigheid of techniek te ontwikkelen die het tekort wegwerkt. Er is dus genoeg water

aanwezig, het enige dat men moet doen is voldoende investeren om de nodige kennis te

vergaren om het aanwezige water te bereiken en efficiënter te gebruiken.183

De technologische optimisten argumenteren dat men er dankzij de technologische

vooruitgang zelfs in geslaagd is ‘to [make] the deserts bloom’.184

Centraal-Azië is

hiervan een voorbeeld volgens hen. Door middel van irrigatie is men erin geslaagd om op

woestijngrond enorme hoeveelheden katoen te verbouwen. Het Karakum-kanaal moet

hierbij een staaltje van de zo geprezen technologische vooruitgang voorstellen, een

‘hydrological miracle’.185

Dat het niet al goud is dat blinkt, zal blijken in de casus. Toch

kan hier al vermeld worden dat zulke grootschalige projecten de verdeling van de

watervoorraden in een stroomgebied grondig kunnen wijzigen. Dit kan leiden tot

waterschaarste en conflicten, om nog maar te zwijgen over de gevolgen voor het milieu.

Er kan natuurlijk niet ontkend worden dat technologische ontwikkelingen ook heel

positief kunnen zijn. Nieuwe irrigatietechnieken bijvoorbeeld, kunnen de efficiëntie van

het watergebruik in de landbouw aanzienlijk verhogen. Daarnaast gebeurt er ook heel wat

positiefs op het vlak van zuivering en hergebruik van afvalwater. Op deze manier kan er

een grote hoeveelheid water vrijkomen voor gebruik elders, waardoor de schaarste en

bijgevolg ook de kans op conflicten afneemt. Voorwaarde hiervoor is wel dat ook het

watermanagement efficiënt gebeurt. Inefficiënt management van watervoorwaarden is

immers ook verantwoordelijk voor een enorme verspilling van water.186

Hervormingen van watermanagement technieken gaan meestal niet zo snel als de

technologische ontwikkeling. Het is niet zo eenvoudig om vastgeroeste gewoonten,

tradities, regels en instituties te wijzigen. Meestal staat men vrij terughoudend tegenover

183



Ibid., p. 41. 185

Ibid., p. 41. 186

Ibid., pp. 42-43.

57

veranderingen en duurt het een tijdje eer men overtuigd is van de voordelen ervan.187

Was er als reactie op waterschaarste traditioneel een focus op de aanbodzijde (hoe het

aanbod verhogen), dan gaat de aandacht nu eerder uit naar de vraagzijde (vraag-

management).188

Deze verschuiving is ook af te leiden uit het beleid van de Wereldbank. Vroeger, toen

men waterschaarste als een probleem langs aanbodzijde beschouwde, stelde de bank geld

en expertise ter beschikking voor de bouw van megadammen, kanalen, pijpleidingen en

andere projecten die erop gericht waren om het aanbod te verhogen. Later moedigde de

bank inversteringen langs vraagzijde aan door leningen te verstrekken voor projecten

zoals druppelirrigatie en zuivering van afvalwater. Bijkomend voordeel hiervan was dat

het een pak goedkoper is en veel efficiënter als het er op ankomt voor samenlevingen om

conflicten te vermijden in geval van waterschaarste.189

Maar naast een beter waterbeheer

is er volgens de Wereldbank nu opnieuw nood aan nieuwe infrastructuur in arme landen,

waar vele mensen nog geen of onvoldoende toegang hebben tot veilig drinkwater. Dat zal

waarschijnlijk toch opnieuw de bouw van stuwdammen inhouden, ook al wordt dat niet

expliciet vermeld in de recent goedgekeurde waterstrategie.190

Nieuwe technologieën en verbeterde managementtechnieken kunnen veel bijdragen in het

streven naar het bereiken van waterveiligheid, maar de technologische benadering heeft

toch een aantal zwakten. Ten eerste kunnen we er niet zo maar van uitgaan dat we met

wetenschap en techniek alleen altijd in staat zullen zijn om oplossingen te vinden voor

waterschaarste en conflicten zullen kunnen vermijden.191

Ten tweede vraagt het tijd om

wetenschappelijke en technische kennis te ontwikkelen en nog meer om ze toe te passen

in de praktijk. Mogelijke oplossingen kunnen dus te laat komen om rampen te

voorkomen. En ten derde toont de ervaring aan dat hoewel technologische ingrepen

kunnen helpen op korte termijn, ze dikwijls negatieve gevolgen hebben op lange

187

GLEICK, Peter H., Making Every Drop Count. In: Scientific American, feb. 2001, p. 33. 188

Ibid., p. 30. 189



(jb), Wereldbank zal weer stuwdammen financieren. In: De Standaard, 03/03/2003. 191

POSTEL, Sandra, Last Oasis. Facing water scarcity. New York, W. W. Norton & Company, 1997, pp.

23-24.

58

termijn.192

Sandra Postel zegt hierover het volgende: ‘We build ever more and larger

projects to meet spiraling demands wherever they arise, but pay little mind to the

ecological services of rivers, lakes, and wetlands that are lost in the process.’193

Opnieuw

kan ter illustratie hiervan verwezen worden naar de casus over Centraal-Azië.

3.5. De waterproblematiek als een ecologisch vraagstuk.

In deze benadering wordt de waterproblematiek benaderd in de context van de relatie

tussen mensen en de omgeving waarin ze leven. Men gaat uit van een totaalbeeld in

plaats van het te beschouwen als een louter militair, economisch, juridisch of technisch

probleem. Dit betekent dat de waterproblematiek aangepakt moet worden in de context

van environmental security (ecologische veiligheid), wat iets heel anders is dan het kader

van nationale veiligheid dat gebruikt wordt in het perspectief van het realisme met zijn

machtspolitiek.194

Zoals eerder al werd aangehaald, kan environmental security op twee manieren

geïnterpreteerd worden. De interpretatie die in deze benadering gebruikt wordt, gaat veel

verder dan de andere, die te veel blijft steken in de beperkingen van het denken in termen

van nationale veiligheid. Gebruik van concepten zoals territorialiteit, soevereiniteit en

nationaal belang maken het immers onmogelijk om tot een andere oplossing te komen

voor transnationale problemen dan een militaire. In de manier waarop environmental

security hier gebruikt wordt, bestaan er geen militaire oplossingen voor. Een eventuele

oorlog zou de problemen alleen maar erger maken en de environmental security van alle

betrokken partijen op het spel zetten.195

192




18. 194



Ibid., pp. 55-56.

59

In deze laatste interpretatie ziet het concept environmental security waterschaarste niet

als een kwestie van nationale veiligheid, maar als een kwestie van mondiale veiligheid.196

En enkel een holistische benadering van de waterproblematiek kan tot een oplossing

ervan leiden.197

Een mentaliteitswijziging is het hardst nodig. In de groene ideologie, die traditioneel het

meest begaan was met de limieten aan de economische groei, focust men nu meer op het

wijzigen van het menselijk gedrag om tot een duurzame ontwikkeling te komen.198

Ingaan op de algemene concepten, limieten aan de groei en duurzame ontwikkeling zou

ons te ver leiden, maar met het oog op de waterproblematiek kan de omschrijving van

duurzaam watergebruik die in hoofdstuk 1 reeds werd gegeven nog eens in herinnering

gebracht worden. Duurzaam watergebruik betekent dat we niet meer gebruiken dan er

gemiddeld jaarlijks bijkomt.199

Om dit in de praktijk om te zetten, is er nood aan een

nieuwe ‘waterethiek’, maar daarover meer in het volgende hoofdstuk.

De benadering die de waterproblematiek analyseert in termen van een ecologisch

vraagstuk, bekijkt de problemen dus vanuit een holistisch perspectief. Dit betekent dat

rekening wordt gehouden met de veiligheidsdimensie, de economische dimensie, de

juridische dimensie en de technologische dimensie van de waterproblematiek, maar wel

in combinatie met een sterke nadruk op de interrelaties en interdependenties die aanwezig

zijn tussen de verschillende delen van het aardse ecosysteem.200

196



Ibid., p. 57. 198

Ibid., p. 52. 199





60

Hoofdstuk 4: Lessen voor een toekomstig waterbeleid.

Uit het vorige hoofdstuk kunnen we besluiten dat – hoewel de verschillende

benaderingen elk hun kwaliteiten hebben – geen enkele benadering op zich dé oplossing

voor de waterproblematiek kan aanreiken. We vinden deze visie ook terug bij Aaron

Wolf : ‘It is clear that no single discipline – neither law, nor economics, nor engineering

– will provide all of the answers for resolving water disputes. Rather, policy makers and

their institutions will have to foster an active dialog between all approaches to this

critical resource.’201

We zagen ook dat een oplossing kan gevonden worden aan de hand

van een interdisciplinaire en holistische benadering. Dat die benadering aangeduid wordt

met termen als ‘de ecologische benadering’ of ‘de benadering die de waterproblematiek

als een ecologisch vraagstuk beschouwt’, betekent niet dat het hier om een pleidooi gaat

vanuit ‘donkergroene’ hoek. Vandaag de dag zijn het immers lang niet meer enkel

radicalen die opkomen voor het milieu, maar zien we dat onder meer politieke partijen,

de industrie, de wetenschap en het recht een zeker milieubewustzijn ontwikkelen.

Een toekomstig beleid moet er op gericht zijn om de houding van de mens ten opzichte

van water drastisch te wijzigen. In de eerste plaats moet dan natuurlijk de houding van de

politici wijzigen. Hoewel we eerder zagen dat er in het verleden geen wateroorlogen

geweest zijn én dat het onwaarschijnlijk is dat ze er in de toekomst zullen komen,

betekent dit niet dat er geen verdere actie moet ondernomen worden om de voltallige

wereldbevolking blijvend van veilig drinkwater te voorzien.202

In die zin hebben de

alarmerende voorspellingen van wateroorlogen waarschijnlijk hun enige nut in het feit

dat ze ervoor zorgen dat de problematiek onder de aandacht komt én dat er iets wordt aan

gedaan zodanig dat de voorspellingen achteraf fout zullen blijken te zijn.203

201


1998, pp. 251-265. 202

Ibid., pp. 251-265. 203


Inc., 1999, p. 134.

61

Ter afsluiting van dit eerste deel komen nog een aantal auteurs aan bod die – elk op hun

manier – pleiten voor een nieuwe houding ten opzichte van water en voor een holistische

en interdisciplinaire benadering bij het zoeken naar een oplossing voor de

waterproblematiek.

4.1. Sandra Postel: een nieuwe waterethiek.

Sandra Postel pleitte in 1991 in de eerste editie van haar boek ‘Last Oasis. Facing water

scarcity’ al voor een nieuwe waterethiek. Volgens haar ligt de kern van het probleem in

het feit dat de (westerse) mens water als iets vanzelfsprekend beschouwt en waarvoor hij

niet genoeg respect meer heeft.204

De mens en de natuur zijn met elkaar verbonden en daar moeten we rekening mee

houden bij het watermanagement. De verschillende groepen watergebruikers zijn immers

geen concurrenten van mekaar, maar maken deel uit van een gemeenschap die vervat zit

en ondersteund wordt door de ecosystemen rondom hen.205

Een prijszetting op water kan een gedeeltelijke oplossing zijn die de verspilling beperkt,

maar daarnaast moet op een of andere manier ook de roofbouw die we plegen op de

natuur gestopt worden. Daarvoor is er nood aan een waterethiek die ons moet leiden in

het nemen van de juiste beslissingen over natuurlijke systemen die we zelfs niet volledig

kunnen begrijpen. In essentie moet een dergelijke ethiek de bescherming van de

waterecosystemen tot het centrale doel maken in alles wat we doen.206

204


184. 205

Ibid., p. 184. 206

Ibid., pp. 184-185.

62

‘Adopting such an ethic would represent a historic philosophical shift away from the

strictly utilitarian, divide-and-conquer approach to water management and toward an

integrated, holistic approach that views people and water as related parts of a greater

whole.’207

- Sandra Postel

In de praktijk zou dit moeten betekenen dat we wanneer mogelijk minder water

gebruiken en dat we delen wat we hebben. Het gaat erom dat we goede buren zijn, wat

geldt voor individuen, bedrijven, gemeenschappen, naties en staten. In het internationaal

waterrecht zien we reeds een ethiek van billijkheid onder staten die watervoorraden

delen, maar er is nog een lange weg te gaan. Intussen kunnen staten bilaterale of

multilaterale verdragen afsluiten over de watervoorraden die ze delen. Op die manier kan

datgene dat dikwijls gezien wordt als een zero-sum game in de praktijk omgezet worden

in een win-win situatie.208

In het stroomgebied van het Aralmeer kunnen de eerste hoopgevende tekenen van een

nieuwe waterethiek gezien worden in de pogingen tot herstel van van de ecosystemen

rond het Aralmeer. Jammer genoeg is er geen garantie op succes en kunnen we enkel

hopen dat een ethiek er in de toekomst voor zal zorgen dat er andere keuzes worden

gemaakt en dat dergelijke schade aan het milieu niet meer wordt toegebracht.209

De ‘last oasis’ die we in de vorm van verhoogde efficiëntie, recyclage en hergebruik nog

ter beschikking hebben, moet ons volgens Postel de nodige tijd geven om te leren hoe we

in harmonie met water kunnen leven. Deze overgang moet er komen om erge schade aan

het milieu, economische crisissen, voedseltekorten en internationale conflicten te

voorkomen.210

207


185. 208

Ibid., p. 185 en p. 189. 209

Ibid., p. 186. 210

Ibid., p. 191.

63

4.2. Riccardo Petrella: het wereldwatercontract.

Op initiatief van de groep van Lissabon is er een beweging op gang gekomen om een

aantal prioritaire grondprincipes te promoten die onvoldoende of in het geheel niet door

de internationale instanties onderstreept worden.211

In zijn boek ‘Water als bron van

macht, een manifest’ stelt Riccardo Petrella voor dat deze principes in een soort

wereldcontract worden vastgelegd, zodat ze een juridische waarde krijgen en als

toetssteen dienen voor het te volgen waterbeleid in de wereld.212

Dit idee wordt

gepromoot door le Comité promoteur mondial pour le contrat de l’eau (de leden zijn

vooraanstaande personaliteiten uit alle continenten) en door landencomités waaronder de

Belgische Vereniging voor het Wereldwatercontract.213

Het Wereldwatercontract gaat uit van de erkenning dat het water vitaal is voor alle

levende wezens en voor het hele ecosysteem en als dusdanig onvervreemdbaar deel

uitmaakt van het wereldpatrimonium. De rechten op water en dus ook de plichten

tegenover het water zijn gemeenschappelijke rechten en plichten. Het beheer en het

toezicht op het bevoorrecht gebruik van het water is de taak van de lokale

gemeenschappen (zij kennen hun land immers het best), en dit onder toezicht en met

begeleiding van de internationale gemeenschap.214

De plichten in verband met het water bestaan hoofdzakelijk in de verplichting het

waterbestand gaaf te houden onder meer in het belang van de toekomstige generaties en

zijn gebruik af te stemmen op zijn natuurlijk vermogen zich te hernieuwen. Elk menselijk

wezen en elke menselijke gemeenschap heeft een fundamenteel recht op water en dit ten

behoeve van de levensnoodzakelijke noden en van de lokale sociale en economische

ontwikkeling.215

211



PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck, 1999, 158p. 213





waterproblematiek in de wereldcontext. Gent, PROTOS vzw, 2000, p. 38.

64

Het waterbeleid dient gestuurd te worden door het solidariteitsprincipe en de regels van

duurzame ontwikkeling. Dit slaat op de solidariteit met de andere gemeenschappen die

rond hetzelfde waterbekken gevestigd zijn of die geconfronteerd worden met een tekort

aan water, solidariteit met de toekomstige generaties en solidariteit met het gehele

ecosysteem.216

Het Manifest haalt vier doelstellingen aan die prioritair moeten aangepakt worden

overeenkomstig de beginselen van het Wereldwatercontract. De eerste doelstelling is dat

alles in het werk moet gesteld worden om te voorkomen dat het aantal mensen dat geen

toegang tot schoon water heeft tegen het jaar 2025 toeneemt van 1.4 miljard tot 4 miljard.

Integendeel, men moet er naar streven om het huidig aantal terug te dringen tot een lager

niveau.217

Het is een uiterst ambitieus programma dat niet enkel uit humaan standpunt,

maar ook vanuit een sociale en economische invalshoek verdedigd moet worden.

Internationale solidariteit is dringend noodzakelijk en de landen van het rijke westen

moeten hun inspanningen gevoelig opdrijven om de landen van de derde wereld

financieel en technisch te ondersteunen zodat ze de enorme achterstand in investeringen

kunnen inlopen. In verschillende landen van Noord-Amerika, Europa en Oceanië worden

daarom reeds samenwerkingsverbanden opgezet tussen ontwikkelingsorganisaties en

waterbedrijven.218

Met de tweede doelstelling beoogt men het voorkomen van waterconflicten. Op dit

moment is de publieke opinie onvoldoende gesensibiliseerd en gemobiliseerd.219

De

waterschaarste is vaak de aanleiding van betwistingen. Maar ook andere factoren kunnen

bepalend zijn, zoals etnische rivaliteit, racisme, nationalisme of de strijd voor regionale

hegemonie. Water wordt inderdaad al te dikwijls als een machtsmiddel gebruikt, of beter

gesteld, misbruikt. Gelukkig bestaan er heel wat voorbeelden van interregionale of

216

PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck, 1999, pp. 123-

124. 217

Ibid., p. 125. 218



PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck, 1999, p. 126.

65

interlanden afspraken, zoals de rivierovereenkomsten, waarin principes van het

gemeenschappelijk belang en van rechtvaardig en redelijk gebruik door de betrokken

gemeenschappen erkend worden. Door de VN gemandateerde organisaties moeten,

gesteund door een internationaal afdwingbare regelgeving, bemiddelen bij het tot stand

komen van duurzame en eerlijke afspraken tussen landen en volkeren die uit hetzelfde

waterbekken putten.220

Het derde objectief houdt verband met de dringende afbouw van de verspilling van water

die op grote schaal door de mens wordt verricht. De landbouw en meer in het bijzonder

de onefficiënte irrigatie, en de bouw van de grote waterdammen worden hier in het

bijzonder geviseerd. In de landbouw kunnen door aanwending van betere technieken

(sproeien eerder dan bevloeiing, een druppelsgewijze aanvoer van water eerder dan

sproeien, het gebruik van plantenrassen die met minder bevochtiging kunnen gedijen)

zeer belangrijke hoeveelheden gespaard worden en met minder negatieve milieu-effecten.

In de industrie en de huishoudens is recyclage van het gebruikte water een dringende

noodzaak.221

Met de laatste doelstelling wordt een bijzondere aandacht gevraagd voor de groeiende

dramatische problemen in de waterbevoorrading en de sanitatie in de grootsteden en de

verpaupering die hiermee gepaard gaat. Tegen 2025 zullen Zuid-Amerika, Afrika, Azië

en de voormalige Sovjet-Unie 600 steden tellen met meer dan 1 miljoen inwoners. Deze

steden beschikken noch over voldoende financiële middelen, noch over voldoende kennis

om de gepaste oplossingen tijdig te voorzien.222

Het Wereldwatercontract of Wereldwijd Waterverdrag heeft dus als doel een proces op

gang te brengen dat het in de loop van de komende 15 à 20 jaar mogelijk moet maken om

op coöperatieve en solidaire basis de oorzaken weg te nemen van de mondiale

waterproblematiek. Dit ‘verdrag’ is geen ondertekende akte die onveranderbaar is, maar

220




Ibid., pp. 127-128.

66

wel een dynamisch instrument dat met de tijd mee-evolueert.223

De principes die naar

voor geschoven worden in het wereldwatercontract staan een rechtvaardige verdeling van

het water over alle gebruikers voor. Ze waarborgen ook de duurzaamheid van het

waterbestand over de generaties heen en willen een basis vormen om dreigende

conflicten te voorkomen.

4.3. Joachim Blatter en Helen Ingram: postmodernisme.

In het boek ‘Reflections on water’ zetten Joachim Blatter en Helen Ingram een

ingewikkeld theoretisch kader op met als doel grondig na te denken over ‘the ontological

and epistemological bases of our approaches to govern, to manage, and to study all

critical issues, most especially water’.224

Om tot een beter begrip te kunnen komen van het beleid dat gevoerd wordt inzake water

is het nodig om de beperkingen van de moderne benaderingen (economisch, juridisch en

technologisch) van de waterproblematiek te erkennen en te overwinnen.225

Moderne

conceptualisaties van water als een economisch product of als een grondstof moeten

daarom aangevuld worden met andere betekenissen van water zoals een ‘gift of nature’ of

‘focal point for community building’ die water verbinden met de culturele en natuurlijke

omgeving.226

Waar de moderne benaderingen trachten om onzekerheden en dubbelzinnigheden weg te

werken, willen Blatter en Ingram net integendeel tegenstrijdigheden en paradoxen

blootleggen. Ze willen de verschillende betekenissen van water en hun veranderingen

doorheen de geschiedenis nagaan, wat iets heel anders is dan ‘the methodological

223

PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck, 1999, pp. 114-

115. 224

BLATTER, Joachim, INGRAM, Helen, (eds.), Reflections on Water. New Approaches to

Transboundary Conflicts and Cooperation. Cambridge, The MIT Press, 2001, p. 26. 225

Ibid., p. 334. 226

Ibid., p. 20.

67

reductionism characteristic’ van de moderne metatheorieën.227

Het modernisme met zijn

zoeken naar algemeen geldende regels en menselijke controle heeft geleid tot onderzoek

waarin voorspelbaarheid en oversimplificatie een al te grote rol speelden. Daarenboven

was er een gebrek aan interdisciplinariteit en was het onderzoeksveld dikwijls te

beperkt.228

Er is dus nood aan nieuwe theoretische kaders en methodologieën, want de

economische, juridische en technologische benaderingen zijn blijkbaar niet in staat om

symbolische en waarden-afhankelijke betekenissen van water in overweging te nemen.229

Een van de complexiteiten die in het boek is opgenomen, is het gelijktijdig voorkomen

van premoderne, moderne en postmoderne betekenissen van water. Postmoderne

concepten complementeren dus vroegere betekenissen, maar vervangen ze niet. Uit de

case-studies in het boek blijkt dat moderne betekenissen van water in grote delen van de

wereld nog een grote weerklank hebben en tot internationale akkoorden leiden.230

Het is weinig waarschijnlijk dat het beleid inzake internationale watervoorraden minder

complex zal worden of zelfs met minder conflicten gepaard zal gaan. Het boek wil geen

institutionele formule of technisch ontwerp geven voor de verdeling van watervoorraden

over de grenzen heen, maar wil de aandacht vestigen op beleidsopties die verder gaan dan

degenen die traditioneel worden voorgesteld.231

Als het denken in termen van natie-staten niet meer allesbepalend is en de betrokken

partijen een groter aantal betekenissen aan het water kunnen geven, ontstaan er meer

mogelijkheden voor samenwerking. Dit kan enkel op voorwaarde dat er institutionele

structuren bestaan die programma’s kunnen implementeren die gebaseerd zijn op

duurzame ontwikkeling of ecosysteemmanagement. Toch zal een gedeeld geloof in

postmoderne betekenissen van water niet altijd tot samenwerking leiden. Wanneer deze

betekenissen te ver uit mekaar liggen, zal het moeilijk zijn om een oplossing voor een

227


Transboundary Conflicts and Cooperation. Cambridge, The MIT Press, 2001, p. 336. 228

Ibid., p. 15. 229

Ibid., p. 20. 230

Ibid., p. 336. 231

Ibid., p. 337.

68

conflict te vinden. Het resultaat kan op die manier nog slechter zijn dan wanneer natie-

staten via de moderne benaderingen van de waterproblematiek tot een oplossing zouden

proberen te komen.232

Uiteindelijk zien Blatter en Ingram heil in een situatie waar ‘a broad variety of modes of

governance would coexist’. Dit wil zeggen dat in verschillende regio’s naargelang de

mogelijkheden ofwel een moderne ofwel een postmoderne beleidsoptie kan gekozen

worden waarin water alle mogelijke betekenissen kan hebben.233

Als het beleid van internationale watervoorraden naar de toekomst toe moet verbeterd

worden, is er meer openheid nodig en moet participatie bij het ontstaan van nieuwe

institutionele structuren centraal staan. Beslissingen over internationale watervoorraden

kunnen immers niet langer gedomineerd worden door een kleine groep mensen met

politieke macht en technische expertise. Denken over water moet ontdaan worden van de

beperkingen uit het verleden en moet nieuw leven ingeblazen worden door het te

beschouwen als deel van een meer omvattende natuurlijke en menselijke omgeving.234

232


Transboundary Conflicts and Cooperation. Cambridge, The MIT Press, 2001, pp. 337-338. 233

Ibid., p. 338. 234

Ibid., p. 338.

69

D E E L 2

Casus: het stroomgebied van het

Aralmeer

70

Hoofdstuk 1: Politieke en hydrografische beschrijving van de regio.235

1.1. De regio staatkundig.

The Aral Sea basin of Central Asia

Bron: MICKLIN, Philip P., Managing water in Central Asia. London, Royal Insitute of International

Affairs, 2000, p. 2.

Als gevolg van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie eind 1991 ontstonden een aantal

nieuwe internationale stroomgebieden. Eén daarvan is het stroomgebied van het

Aralmeer. Gelegen in het hart van Centraal-Azië strekt het zich uit over territorium van

zeven landen (zie kaart). Het zijn de vijf voormalige Sovjet republieken Kazachstan,

235

Waar er een standaard Nederlandse schrijfwijze van plaatsnamen, persoonsnamen en dergelijke

beschikbaar is, wordt deze gebruikt. In de andere gevallen wordt de meest courante schrijfwijze gebruikt of

wordt de Engelse spelling behouden. Deze opmerking geldt voor het volledige ‘Deel 2’ van deze scriptie.

71

Kirgizië, Oezbekistan, Tadzjikistan en Turkmenistan plus Afghanistan en Iran. Hiermee

volg ik onder andere Prof. P. Micklin en Prof. V. Dukhovny, directeur van het Scientific-

Information Center van de Interstate Commission on Water Coordination (ICWC).236

Volgens Peter Gleick zijn het echter Kazachstan, Kirgizië, Oezbekistan, Tadzjikistan,

Turkmenistan en China die het stroomgebied delen237

, maar zoals verderop nog duidelijk

zal worden, kan Afghanistan echt niet buiten beschouwing gelaten worden.

Het Aralmeer stroomgebied omvat de Kzyl-Orda en Chimkent ‘oblasts’238

in het zuiden

van Kazachstan, het grootste gedeelte van Kirgizië met uitzondering van het noorden en

het noordoosten van het land, bijna volledig Oezbekistan op een deel van het Ust-Urt

Plateau in het uiterste noordoosten na, geheel Tadzjikistan, het noorden van Afghanistan,

een klein stukje van het uiterste noordoosten van Iran en geheel Turkmenistan op een

vijfde deel na in het westen.239

Vroeger viel het stroomgebied dus bijna geheel onder de Sovjet-Unie en Moskou regelde

dan ook de geschillen tussen zijn deelrepublieken over de verdeling van het water. Men

trok zich weinig aan van de Afghaanse en de Iraanse waterbelangen en visies op

watermanagement. Moskou beschouwde het watermanagement van het stroomgebied als

een zuiver interne aangelegenheid. Eind 1991 kwam daar plots een eind aan en in plaats

van gecontroleerd en gemanaged te worden door één grootmacht, werd het stroomgebied

van de ene dag op de andere gedeeld door zeven staten. Geen enkele van die zeven is

echter geografisch, politiek, economisch of militair in staat gebleken om zijn eigen

managementpolitiek voor het hele gebied op te leggen aan de anderen. Dit

236


2000, p. 1.

DUKHOVNY, Victor A., SOKOLOV, Vadim I., Integrated water resources management in the Aral Sea

basin. Scientific-Information Center of the ICWC. Op: http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf op

13/11/2002. 237


Washington DC, Island Press, 2000, p. 220. 238

Het Russische Rijk en de republieken van de USSR waren onderverdeeld in kleinere politieke entiteiten

(een soort provincies) die aangeduid worden met de term oblast. Op: http://www.yourdictionary.com op

11/01/2002. 239


2000, p. 1.

http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf

http://www.yourdictionary.com/

72

niettegenstaande het feit dat bepaalde landen geografisch en demografisch gezien veel

meer belang hebben in kwesties van watermanagement voor het gebied dan andere.240

Het cijfermateriaal in de volgende paragrafen is afkomstig van Prof. P. Micklin. De FAO

hanteert vergelijkbare, maar toch enigszins afwijkende cijfers.241

Wat nu precies de juiste

cijfers zijn is bijna onmogelijk te achterhalen. Het belangrijkste is dat we een vrij goede

indruk krijgen van de kwantitatieve verdeling van mensen en land over het stroomgebied.


Affairs, 2000, p. 4.

Uit de tabel blijkt dat Tadzjikistan en zijn gehele bevolking binnen het stroomgebied ligt,

net als 99 procent van Oezbekistan en zijn bevolking. Het stroomgebied omvat bijna 80

procent van Turkmenistan en herbergt bijna de volledige bevolking van dat land. Kirgizië

ligt voor meer dan 70 procent in het stroomgebied net als meer dan de helft van de

bevolking. In termen van geografie en demografie hebben deze vier landen duidelijk de

240


2000, p. 3. 241

AQUASTAT Regional overviews. General summary for the countries of the former Soviet Union. The

Aral Sea basin. Op: http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm op 8/11/2002.

http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm

73

grootste belangen in kwesties van watermanagement voor het hele stroomgebied.

Kazachstan heeft 13 procent van zijn territorium en 15 procent van zijn bevolking in het

stroomgebied en Afghanistan 40 procent van zijn territorium en 33 procent van zijn

bevolking. Deze landen hebben dus ook vrij grote belangen in het stroomgebied. Slechts

2 procent van het Iraanse grondgebied ligt in het stroomgebied en slechts een fractie van

de bevolking. Bijgevolg heeft Iran niet zo veel belangen in het watermanagement van het

stroomgebied.242

We krijgen een iets ander beeld als we kijken naar welk aandeel elk van de landen heeft

in de totale oppervlakte van 1,8 miljoen km² en in de totale bevolking van ongeveer 45,2

miljoen (in 1996) van het stroomgebied. Hier is Oezbekistan duidelijk dominant met 25

procent van de oppervlakte en 50 procent van de bevolking. Meer nog, Oezbekistan ligt

in het hartje van het stroomgebied en van Centraal-Azië en is het enige land dat grenst

aan vijf van de zes andere landen van het stroomgebied (het grenst niet aan Iran).

Daarenboven ligt het in en heeft het bevolking wonen in allebei de deelstroomgebieden

(Amoe Darja en Syr Darja) van het Aralmeer stroomgebied. Turkmenistan en Kazachstan

hebben elk 21 procent van de oppervlakte en respectievelijk 9 procent en 5 procent van

de bevolking. Afghanistan heeft 15 procent van de oppervlakte en 17 procent van de

bevolking. Tadzjikistan en Kirgizië hebben elk 8 procent van de oppervlakte en

respectievelijk 13 en 5 procent van de bevolking. Iran blijft ver achter de rest met slechts

2 procent van de oppervlakte en waarschijnlijk een nog kleiner aandeel van de

bevolking.243

Natuurlijk spelen ook andere factoren een rol bij het bepalen van de invloed die landen

binnen het stroomgebied hebben, maar geografie en demografie vormen de sleutel om te

begrijpen waarom Oezbekistan zo een dominante rol speelt wat betreft het

watermanagement in het stroomgebied.244

242


2000, p. 3. 243

Ibid., p. 3. 244

DE CORDIER, Bruno, Stuwdammen in Centraal-Azië zijn doelwit guerilla-acties. In: De Standaard,

23/10/2001.

74

Het stroomgebied van het Aralmeer heeft een groot strategisch belang. Gelegen in het

hart van Centraal-Azië grenst het aan relatieve grootmachten zoals Rusland en China. En

politiek eerder instabiele landen zoals Afghanistan en Iran maken er deel van uit. Drie

van de landen die deel uitmaken van het stroomgebied zijn rijk aan fossiele brandstoffen.

Kazachstan heeft aardolie en Turkmenistan en Oezbekistan hebben aardgas. Oezbekistan

is ’s werelds derde grootste producent van katoen, dat bijna allemaal geëxporteerd wordt,

en het heeft grote reserves goud en uranium. Sinds de onafhankelijkheid trekken deze

voorraden de aandacht en de investeringen van het westen.245

Ahmed Rashid relativeert

dit en stelt dat het schitterende arsenaal aan bodemschatten waarover de landen

beschikken slechts op beperkte schaal internationale investeerders heeft getrokken.

‘Zolang de Centraal-Aziatische regimes hun economie en de politieke situatie in eigen

huis niet op orde hebben, zullen investeerders blijven zoeken naar veiligere gebieden, ook

al valt daar minder te halen.’246

Politiek gezien hebben landen zoals Oezbekistan en Turkmenistan zich in het voorbije

decennium ‘internationaal gemarginaliseerd met hun vreemde, postcommunistische

dictaturen, nu worden ze langs alle kanten het hof gemaakt’, schrijft Jorn De Cock in De

Standaard.247

De aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten en de

daaropvolgende oorlog tegen het terrorisme hebben het strategisch belang van de vijf

voormalige Sovjet-republieken in Centraal-Azië nog doen toenemen. De vijf steunen de

door de VS geleide oorlog tegen het terrorisme en de VS en Groot-Brittannië gebruiken

zelfs militaire infrastructuur in Oezbekistan.248

Ahmed Rashid ziet hierin een

mogelijkheid voor hen om tot verandering, economische ontwikkeling en democratie te

komen. Ze zouden een beroep kunnen doen op de dankbaarheid van het Westen, Rusland

en China bij toekomstige onderhandelingen over de exploitatie van natuurlijke

245

WEINTHAL, Erika, Central Asia: Aral Sea Problem. Op: http://www.foreignpolicy-

infocus.org/briefs/vol5/v5n06aral_body.html op 15/11/2001. 246

RASHID, Ahmed, Jihad. De opkomst van het moslimfundamentalisme in Centraal-Azië. New

Haven/Londen, Yale University, 2002, p. 67. 247

DE COCK, Jorn, ‘We kunnen de bombardementen nu niet stoppen.’ In: De Standaard, 2/11/2001. 248

DE CORDIER, Bruno, Centraal-Azië hervalt in autoritaire Sovjet-gewoonten. In: De Standaard,

7/12/2001.

http://www.foreignpolicy-infocus.org/briefs/vol5/v5n06aral_body.html


75

hulpbronnen, voor hulp bij de oprichting van nieuwe politieke instellingen en om hun

mensen een beter leven te bieden.249

Pauline Jones Luong en Erika Weinthal waarschuwen er wel voor dat de Verenigde

Staten zeer voorzichtig moeten zijn. De nieuwe VS-politiek houdt immers in dat het naar

voor schuiven van Oezbekistan als een regionale grootmacht de stabiliteit in de regio zou

ten goede komen. Het gevaar bestaat dat president Karimov zich daardoor gesterkt voelt

en zijn repressieve politiek verderzet, mogelijk zelfs tot buiten zijn landsgrenzen. Als

Oezbekistan’s buurlanden zich dan ook nog eens aan de kant geschoven voelen, kan deze

politiek de nu al gespannen relaties tussen de Centraal-Aziatische staten alleen maar

verder destabiliseren.250

Het bezoek van minister Louis Michel eind oktober 2001 aan Oezbekistan, Turkmenistan

en Tadzjikistan toont aan dat ook de Europese Unie zich bewust is van het belang van

deze regio. ‘We moeten naar een re-evaluatie van onze betrekkingen met Centraal-Azië’,

verklaarde Louis Michel als dienstdoend voorzitter van de Europese Unie. Om een

oplossing te vinden voor Afghanistan is de medewerking van de buurlanden nodig. Die

buurlanden vinden in de onrust in Afghanistan een voorwendsel om niet te hervormen.

De democratisering zal dus niet voor meteen zijn en daar zal minister Michel misschien

zelf spijt van gehad hebben toen hij in Turkmenistan een rondleiding kreeg langs talloze

monumenten, standbeelden en paleizen voor president Niyazov die omringd worden door

fonteinen die overvloedig water spuiten. En dat ‘in een land met een structureel

watertekort’. 251

Water is van cruciaal belang in deze grotendeels droge regio. ‘Due to their reliance on

agriculture, Uzbekistan and Turkmenistan view irrigation as a key security issue.’252

Landbouw blijft er de belangrijkste economische activiteit en die is zeer afhankelijk van

249



JONES LUONG, Pauline, WEINTHAL, Erika, New friends, new fears in Central Asia. In: Foreign

Affairs, mrt.-apr. 2002, pp. 61-70. 251

DE COCK, Jorn, ‘We kunnen de bombardementen nu niet stoppen.’ In: De Standaard, 2/11/2001. 252

INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Central Asia: water and conflict. Asia report n°34. Brussels,

30/05/2002, p. 2. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.


76

overvloedige irrigatie, wat natuurlijk het gebruik van enorme hoeveelheden water vereist.

Irrigatie heeft de watervoorraden in het stroomgebied tot hun limieten gedwongen, wat

leidt tot disputen over een billijke waterverdeling tussen de staten.253

De regionale

spanningen over water zijn een politiek probleem geworden dat enkel via een

internationale benadering kan opgelost worden. Totnogtoe staat het concept van

‘sovereignty over resources’ echter nog altijd in de grondwetten van de vijf Centraal-

Aziatische republieken.254

De irrigatie leidt ook tot het opdrogen van het Aralmeer, ooit

één van ’s werelds meest belangrijke meren, wat een enorme schade aan het milieu heeft

veroorzaakt. Het management van de zeer belangrijke natuurlijke bron water is van zeer

groot belang voor de economische, politieke en ecologische toekomst van de regio.

1.2. Hydrografie van de regio: herkomst van het water en de natuurlijke voorraden.

De verdeling van land en water in het stroomgebied van het Aralmeer is de sleutel om te

begrijpen welke landen het meest begaan zijn met kwesties van watermanagement in de

regio en wie van hen daarop de meeste invloed heeft. Kennis van de grootte, de verdeling

en het gebruik van de watervoorraden is essentieel om de problemen die er zijn te kunnen

begrijpen.

De watervoorraden van het Aralmeer stroomgebied kunnen opgedeeld worden in

nationale watervoorraden en internationale of interstatelijke watervoorraden. Nationale

watervoorraden zijn rivieren, meren en bruikbare grondwatervoorraden die zich volledig

binnen de grenzen van één land bevinden en die geen directe invloed hebben op andere

landen. Internationale watervoorraden zijn rivieren, meren en bruikbare

grondwatervoorraden die grensoverschrijdend zijn of die zelf nationale grenzen vormen

of die een directe invloed hebben op de watervoorraden van andere landen binnen het

253

DE CORDIER, Bruno, Stuwdammen in Centraal-Azië zijn doelwit guerilla-acties. In: De Standaard,

23/10/2001. 254

GULOMOVA, Lola, Water: the future apple of discord in Central Asia. In: The Times of Central Asia,

26/04/2001. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002.


77

stroomgebied.255

In het stroomgebied van het Aralmeer zijn de internationale

watervoorraden veel groter en veel belangrijker dan de nationale watervoorraden. De

belangrijkste watervoorraden van het stroomgebied zijn de twee grote rivieren Amoe

Darja en Syr Darja en het Aralmeer waarin de twee rivieren uitmonden.

Het cijfermateriaal over de watervoorraden is opnieuw afkomstig van Prof. P. Micklin.

Enerzijds omwille van de samenhang bij de uitwerking van de beschikbare

watervoorraden om het allemaal niet nodeloos ingewikkeld en verwarrend te maken, en

anderzijds omdat er grotendeels vergelijkbare cijfers gehanteerd worden door de FAO en

door Prof. V. Dukhovny.256

Daarenboven maakt de International Crisis Group in haar

rapport over water en conflict in Centraal-Azië melding van het feit dat er een gebrek is

aan betrouwbaar cijfermateriaal over de hoeveelheden water die jaarlijks door de Amoe

Darya en de Syr Darja stromen.257

1.2.1. Amoe Darja en Syr Darja.

De belangrijkste rivier in het stroomgebied van het Aralmeer is de Amoe Darja. Ze

ontspringt tussen de gletsjers en de sneeuwvlakten van het Pamir gebergte van

Tadzjikistan, Kirgizië en Afghanistan. Daarna vloeit ze zowat 2400 km van in de bergen

doorheen de Kara-Kum woestijn tot in het Aralmeer. Tijdens deze reis vloeit de rivier of

haar belangrijkste zijrivieren langsheen en over de grenzen van vier staten, met name

Tadzjikistan, Afghanistan, Turkmenistan en Oezbekistan, waarbij ze de twee

laatstgenoemde verschillende keren binnenkomt en weer verlaat en weer binnenkomt.

Het gemiddeld jaarlijks debiet van het stroomgebied van de Amoe Darja alleen is zowat

79 km³. Daarin zit niet enkel de stroom van de Amoe Darja zelf en haar zijrivieren, maar

ook die van verschillende zogenaamd terminale rivieren (Zeravshan, Murgab, Tedjen) die

255


2000, p. 6. 256


Aral Sea basin. Op: http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm op 8/11/2002.

DUKHOVNY, Victor A., SOKOLOV, Vadim I., Integrated water resources management in the Aral Sea

basin. Scientific-Information Center of the ICWC. Op: http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf op

13/11/2002. 257


30/05/2002, p. 8. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.

http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm%20op%208/11/2002



78

door verdamping ‘verdwijnen’ in de woestijn. De Amoe Darja is een exotische rivier. In

de hydrologische betekenis wil dit zeggen dat ze volledig ontspringt in het waterrijke

Pamir gebergte, maar dat de stroom substantieel afneemt door onder meer verdamping en

bodeminfiltratie tijdens haar trip doorheen de Kara-Kum woestijn naar het Aralmeer.

Door haar exotische natuur nam, zelfs voor het tijdperk van de moderne grootschalige

irrigatie, de gemiddelde jaarlijkse instroom van de rivier in het Aralmeer af tot zowat 40

km³. Tadzjikistan draagt voor 80 procent bij aan de waterstroom die voortgebracht wordt

in het Amoe Darja stroomgebied, gevolgd door Afghanistan (8 procent), Oezbekistan (6

procent), Kirgizië (3 procent) en Turkmenistan en Iran (samen ongeveer 3 procent).258

De Syr Darja ontspringt in het Tyan’ Shan gebergte dat ten noorden van het Pamir

gebergte ligt. Net als de Amoe Darja wordt ook de Syr Darja voornamelijk gevoed door

smeltende sneeuw en gletsjers. Met een totale lengte van 2500 km is de Syr Darja net iets

langer dan de Amoe Darja. De rivier (of haar belangrijkste zijrivieren de Naryn en de

Karadar’ya) stroomt vanuit Kirgizië naar Oezbekistan, daarna doorheen een smalle strook

van Tadzjikistan en tenslotte via Kazachstan in het Aralmeer. Het gemiddelde jaarlijkse

debiet van de Syr Darja van 37 km³ is aanzienlijk kleiner dan dat van de Amoe Darja.

Kirgizië draagt voor 74 procent bij aan de rivierstroom, Oezbekistan voor 11 procent,

Kazachstan voor 12 procent en Tadzjikistan voor 3 procent. De Syr Darja is een

exotische rivier259

, net als de Amoe Darja. Voor het irrigatietijdperk nam de stroom

substantieel af tijdens haar lange reis doorheen de Kyzyl-Kum woestijn. Slechts minder

dan de helft (gemiddeld ongeveer 15 km³ per jaar) van het water dat uit de bergen komt

bereikte effectief het Aralmeer.260

Geschat wordt dat de Amoe Darja en de Syr Darja (plus de terminale rivieren in het

stroomgebied van de Amoe Darja) op jaarbasis gemiddeld 116 km³ water leveren.

Grondwater draagt een bijkomende hoeveelheid water bij aan de rivierstroom. Volgens

258


2000, pp. 6-7. 259

Dit betekent dat de stroom van de Syr Darja substantieel afneemt door onder meer verdamping en

bodeminfiltratie tijdens haar trip door de woestijn. 260


2000, p. 7.

79

recente schattingen kunnen de totale hernieuwbare grondwatervoorraden in het

stroomgebied van het Aralmeer 44 km³ per jaar bedragen, waarvan misschien 16 km³ per

jaar effectief gebruikt kan worden. De reden hiervoor is dat niet al het grondwater

bruikbaar is, ofwel omdat het te zout is ofwel omdat het te diep onder de grond zit

waardoor het niet tegen een redelijke kostprijs kan aangewend worden als drinkwater of

voor economische doeleinden. Ongeveer 30 procent van het grondwater zou van

internationale oorsprong zijn. Dit betekent dat de betrokken aquifers nationale grenzen

overschrijden of dat ze verbonden zijn met aquifers in andere landen. Grondwater vormt

een belangrijk aandeel van de bovenloop (de bronnen) van de Amoe Darja en de Syr

Darja. In de woestijngebieden langs de midden- en benedenlopen zijn de rivieren netto

leveranciers van grondwater. Bijgevolg is het moeilijk om de netto bijdrage die het

grondwater – los van de rivierstroom – levert aan de beschikbare watervoorraad met

zekerheid te bepalen.261

Ten tijde van de Sovjet-Unie schatten Centraal-Aziatische waterexperts de hoeveelheid

bruikbaar grondwater in het stroomgebied van het Aralmeer die niet verbonden was met

de rivierstromen op 17 km³ per jaar. Daarmee komt de totale – in principe bruikbare –

watervoorraad van het stroomgebied op gemiddeld ongeveer 133 km³. Daarin zit dus de

116 km³ van de rivierstromen plus de 17 km³ grondwater dat niet verbonden is met de

rivierstromen. Als we er dan, zoals eerder gezegd, van uit gaan dat 30 procent van het

grondwater internationale voorraden zijn, betekent dat een hoeveelheid van 5 km³ per

jaar. Als we dat dan optellen bij de 116 km³ van de rivierstromen, dan krijgen we een

gemiddelde jaarlijkse internationale watervoorraad van 121 km³ of 91 procent van de

totale bruikbare watervoorraden van het stroomgebied.262

Het stroomgebied van het Aralmeer kan met zijn gemiddelde van 133 km³ per jaar als een

aanzienlijke watervoorraad worden beschouwd. Uitgaande van een bevolking in het

stroomgebied van bijna 47 miljoen in 1998 betekent dit 2830 m³ per persoon. En

uitgaande van een oppervlakte van het stroomgebied van 1,8 miljoen km² betekent het

261


2000, pp. 7-8. 262

Ibid., p. 8.

80

74000 m³ per km². Niet dat deze cijfers veel belang hebben, want ze houden geen

rekening met de grote discrepanties in de regio tussen waar de stromen zich vormen en

waar de mensen wonen en er dus het meest intensieve gebruik van water is. Op basis

hiervan kunnen we het stroomgebied opdelen in twee zones. De eerste omvat de

dunbevolkte bergen aan de bovenloop waar de stroom gevormd wordt en waar het

watergebruik veel lager ligt dan de beschikbare voorraad. Deze zone beslaat slechts 20

procent van het stroomgebied, maar levert 90 procent van de rivierstroom voor de Amoe

Darja en de Syr Darja. De tweede zone bestaat uit de aan de benedenstroom gelegen

droge vlakten (beslaat 80 procent van het stroomgebied) waar het grootste deel van de

bevolking woont, waar het meeste water verbruikt wordt en waar de beschikbare

watervoorraden veel kleiner zijn dan het verbruik. Het tekort in de vlakten wordt

natuurlijk gedekt door hetgeen stroomafwaarts vloeit vanuit de waterrijke bergen.263

De kern van de bergenzone van het stroomgebied ligt in Tadzjikistan en Kirgizië, welke

bijgevolg waterrijke landen zijn. Van de gemiddelde jaarlijkse rivierstroom van 116 km³

levert Tadzjikistan 55 procent en Kirgizië 25 procent, samen dus 80 procent.

Daartegenover staat dat de hoeveelheid water die beide landen samen onttrokken in 1995

slechts 16 procent van het totaal uitmaakte. Deze landen zijn bijgevolg netto donoren ten

aanzien van de watervoorraden van het stroomgebied. Afghanistan levert ongeveer 4

procent, maar onttrekt heel wat minder (minder dan 1 procent van het totaal in 1995).

Daarmee komt ook Afghanistan in de categorie van netto donoren aan de bovenlopen van

de rivieren.264

Precies het omgekeerde geldt voor de stroomafwaarts gelegen staten Oezbekistan,

Kazachstan en Turkmenistan. Zij zijn netto verbruikers van de watervoorraden van het

stroomgebied. Ze liggen grotendeels in de droge vlakten van de Centraal-Aziatische

woestijnen en dragen samen slechts 14 procent bij aan de rivierstroom in het Aralmeer

stroomgebied. Met hun groot aantal geïrrigeerde gebieden waren deze staten in 1995

goed voor 83 procent van de totale onttrokken hoeveelheid water. Oezbekistan levert 8

263


2000, p. 8. 264

Ibid., pp. 8-9.

81

procent, maar onttrok in 1995 52 procent van het totaal. Turkmenistan draagt in wezen

niets bij aan de stroom, maar is wel een belangrijke verbruiker met 20 procent van het

totaal in 1995. Kazachstan draagt 4 procent bij en onttrok in 1995 10 procent van het

totaal. En Iran tenslotte levert 3 procent en verbruikt hoogstens 1 procent.265

1.2.2. De toereikendheid van de hernieuwbare watervoorraden.

Eén van de belangrijkste vragen die zich stellen rond het management van de

watervoorraden in het stroomgebied van het Aralmeer is of de voorraden toereikend zijn

om te voldoen aan de vraag. Geschat wordt dat er een gemiddelde jaarlijks hernieuwbare

watervoorraad (nationaal plus internationaal) is in het stroomgebied van ongeveer 133

km³, namelijk 116 km³ van de rivieren en 17 km³ grondwater dat niet verbonden is met

de rivierstroom. In de periode 1990-1995 schommelde de hoeveelheid onttrokken water

tussen 126 km³ in 1990 en 111 km³ in 1995. Volgens Philip Micklin zijn deze cijfers

slechts ruwe schattingen, maar dat neemt niet weg dat ze ons toch een idee geven van de

onttrokken hoeveelheid gedurende de eerste helft van de jaren ’90.266

Een deel van de onttrokken hoeveelheid water (geschat op bijna 24 km³ per jaar voor

1990-1994) vloeit terug naar de waterlopen en is, ondanks de afgenomen kwaliteit,

beschikbaar voor gebruik verder stroomafwaarts. Een groot deel van de onttrokken

hoeveelheid (zowat 16 km³ per jaar voor 1990-1994) komt terecht in afgesloten bekkens

in de woestijn waar het verdampt. In principe kan dit water ook gebruikt worden voor

irrigatie, maar enkel als het zoutgehalte ervan niet te hoog is. De hoeveelheid water die

gemiddeld jaarlijks terugvloeit is dus bijna 40 km³. Men neemt aan dat 36 à 38 km³ of 90

à 95 procent daarvan in aanmerking komt voor hergebruik. Rekening houdend met deze

voorraad, is er in het stroomgebied van het Aralmeer dus een bruikbare watervoorraad

van bijna 170 km³ per jaar. Dit is beduidend meer water dan er op dit moment wordt

265


2000, p. 9. 266

Ibid., p. 10.

82

onttrokken wat op het eerste zicht de indruk kan wekken dat er meer dan genoeg water is

voor alle betrokken landen en gebruikers, nu en in de nabije toekomst.267

Jammer genoeg is de situatie veel ingewikkelder en minder rooskleurig. Eerst en vooral

gaan er grote hoeveelheden water verloren waar eigenlijk niets aan te doen is en die

moeilijk of slechts tegen een zeer hoge kostprijs kunnen omlaag gebracht worden. Het

gaat hier onder meer over water dat in de bodem sijpelt, verdamping van reservoirs en

water dat de planten langs de oevers opnemen. De verliezen op deze manier kunnen in

een normaal jaar oplopen tot 16 km³. Ten tweede schommelt de hoeveelheid rivierwater

van seizoen tot seizoen en van jaar tot jaar. Er zijn seizoenen en jaren waarin de

hoeveelheid water veel hoger is dan het verbruik en seizoenen en jaren waarin ze veel

lager is. Om de beschikbaarheid van water te maximaliseren bouwen de regeringen grote

dammen en leggen ze grote reservoirs aan om water te kunnen opslaan in perioden van

overvloed (lente en vroege zomer) en in natte jaren om het dan te kunnen gebruiken

tijdens drogere perioden, in de zomer, wanneer de vraag hoog is en in minder natte

jaren.268

Toch is het noch economisch haalbaar noch goed voor het milieu om rivieren volledig te

reguleren, zeker niet als ze zo groot zijn als de Amoe Darja en de Syr Darja. Totale

regulering (dus ieder jaar al het overtollige water uit natte perioden opslaan om het later

vrij te laten) zou een bijkomende opbouw vragen van dure opslagcapaciteit die slechts

gevuld zou worden gedurende zeer korte perioden. Deze aanpak zou ook betekenen dat

de rivierbeddingen stroomafwaarts van de dammen, tijdens natte perioden over lange

afstanden (tot aan de volgende dam of het volgende reservoir), zo goed als droog zouden

komen te liggen, wat ernstige gevolgen voor het milieu en de volksgezondheid zou

hebben. Niet al het overtollige water van tijdens natte perioden kan dus opgeslagen

worden voor gebruik in drogere perioden met een hogere vraag.269

267


2000, p. 10. 268

Ibid., pp. 10-11. 269

Ibid., p. 11.

83

Zowel op de Amoe Darja en de Syr Darja, als op hun zijrivieren, zijn dammen gebouwd

om de beschikbare watervoorraad tijdens drogere perioden te verhogen. De totale

bruikbare opslagcapaciteit in het stroomgebied van het Aralmeer zou ongeveer 44 km³

bedragen. De grootste opslagfaciliteiten zijn de Toktogul op de Syr Darja met een

bruikbare capaciteit van 14 km³ en de Nurek, op de Vaksh (de belangrijkste zijrivier van

de Amoe Darja) met een bruikbare capaciteit van 4,5 km³. De opslag van water laat de

verhoging toe van de hoeveelheid water die effectief kan gebruikt worden. In feite is de

hoeveelheid water die beschikbaar is in de drogere jaren het meest cruciaal met

betrekking tot het watermanagement. Het is een betere indicator voor de toestand van de

watervoorraden in droge streken zoals het Aralmeer stroomgebied, dan de gemiddelde

jaarlijkse hoeveelheden van natte jaren die vertekend worden door de hoeveelheden water

die toch niet volledig gebruikt of opgeslagen kunnen worden.270

Als we kijken naar de beschikbaarheid van water in de drogere jaren, dan ziet de situatie

er niet bepaald rooskleurig uit. Tijdens die drogere jaren wordt de hoeveelheid water die

de stroomafwaarts gelegen netto verbruikers Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan

onttrekken uit noodzaak substantieel gereduceerd. Meer nog, het zijn deze jaren die

hoogoplopende spanningen veroorzaken tussen de landen van het stroomgebied, omdat

de stroomafwaarts gelegen landen hun deel van het water – dat van de stroomopwaarts

gelegen landen Tadzjikistan en Kirgizië komt – trachten te maximaliseren. Oezbekistan,

Kazachstan en Turkmenistan oefenen echter tevergeefs druk uit op Tadzjikistan en

Kirgizië om hen ertoe aan te zetten om de hoeveelheid water die ze stroomafwaarts laten

vloeien te verhogen. Daartoe zouden Tadzjikistan en Kirgizië hun verbruik moeten

beperken en meer water moeten laten doorstromen uit de reservoirs op hun

grondgebied.271

Sinds 2000 wordt de regio opnieuw getroffen door een opeenvolging van

droge jaren en bijgevolg een watertekort.272

Wat dit concreet betekent voor de

verhouding tussen de landen in het stroomgebied komt verderop aan bod.

270


2000, pp. 11-12. 271

Ibid., p. 12. 272

DUBROVSKAYA, Elena, Agricultural crisis prompts Uzbek officials to revive interest in plan to divert

Siberian rivers. Op: http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav053002.shtml op

12/11/2002.

http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav053002.shtml

84

En alsof de beschikbaarheid van water alleen nog niet genoeg problemen veroorzaakt,

zorgt de sterk verminderde watertoevoer naar het Aralmeer voor nog meer serieuze

moeilijkheden.

1.2.3. Het Aralmeer.

1.2.3.1. Situering en hydrologische beschrijving.

Het Aralmeer ligt te midden van de grote Centraal-Aziatische Kara-Kum, Kyzyl-Kum en

Betpakdala woestijnen. Het is een terminaal meer, waarmee bedoeld wordt dat het een

eindpunt is en er dus geen rivieren meer vanuit het meer vertrekken. Het waterpeil wordt

grotendeels bepaald door de balans tussen de instroom van de Amoe Darja en de Syr

Darja en de netto hoeveelheid water die verdampt (verdamping aan het wateroppervlak

min de neerslag die er op valt). De netto grondwateruitwisseling is moeilijk te meten,

maar zou een onbelangrijke rol spelen in de waterbalans van het Aralmeer. De instroom

en de netto verdamping bedroegen beide gemiddeld 56 km³ in de periode van 1911 tot

1960. De waterbalans was gedurende deze periode langdurig in evenwicht, met een

maximale schommeling in het waterpeil van minder dan één meter.273

Slechts twee van

de zeven landen in het stroomgebied van het Aralmeer zijn gelegen aan de oevers van het

Aralmeer zelf, namelijk Kazachstan en Oezbekistan. Beide hebben ongeveer een even

lange ‘kustlijn’. In Oezbekistan ligt de volledige kustlijn met het Aralmeer binnen de

deelrepubliek Karakalpakstan.

273


2000, p. 13.

85


Affairs, 2000, p. 14.

In 1960 was het Aralmeer met een oppervlakte van bijna 67.000 km² het vierde grootste

binnenmeer ter wereld. Het was een brak meer met een zoutgehalte van minder dan 10

gram per liter (dat is minder dan een derde van dat van de oceaan) en daardoor

hoofdzakelijk ‘bewoond’ door zoetwaterdieren. Er draaide een belangrijke visindustrie

rond het meer en het was een heel belangrijke regionale transportroute. De uitgestrekte

delta’s van de Amoe Darja en de Syr Darja lieten een grote diversiteit aan fauna en flora

toe. Ze droegen ook bij aan de geïrrigeerde landbouw, de veeteelt, de jacht en de visserij.

Gedurende de voorbije vier decennia is het Aralmeer gestaag gekrompen en verzilt. De

voornaamste oorzaak hiervan is de toename van de irrigatie die de instroom in het meer

van de Amoe Darja en de Syr Darja verminderde. In 1987 viel het Aralmeer uiteen in

twee delen; een klein Aralmeer in het noorden en een groot Aralmeer in het zuiden. De

Syr Darja mondt uit in het eerste, de Amoe Darja in het tweede. Beide meren werden met

tussenpozen met mekaar verbonden door een kanaal. Tussen 1960 en 1998 is het

waterpeil van de Kleine Aral met 13 meter gezakt en dat van de Grote Aral met 18 meter.

De oppervlakte van beide meren samen is met 50 procent verminderd en het volume met

86

80 procent. In de Kleine Aral nam de verzilting toe met een factor van ongeveer drie en

in de Grote Aral met een factor van bijna vierenhalf.274

Ondertussen is het waterpeil

blijven zakken, zodat er nu al drie stukken Aralmeer zijn.275

De VN voorspellen dat het

meer tegen 2020 volledig verdwenen zal zijn.276

1.2.3.2. Gevolgen van de opdroging van het Aralmeer op vlak van economie, ecologie en

volksgezondheid.

De door de mens veroorzaakte opdroging van het Aralmeer277

heeft een zeer negatieve

impact, hoewel niet alle landen van het stroomgebied even erg getroffen worden.

Kazachstan en Oezbekistan worden als oeverstaten het meest getroffen. Turkmenistan is,

hoewel het niet aan het Aralmeer grenst, voor een deel gelegen in de Amoe Darja delta en

heeft daar reeds grote schade opgelopen. Toch is het maar een klein deel van het

grondgebied en van de bevolking van elk van deze drie landen die in belangrijke mate

schade lijden. Het getroffen gebied beslaat voor de drie landen samen hoogstens 400.000

km², dat is 11 procent van het grondgebied dat ze samen innemen. Van de 44 miljoen

inwoners van de drie landen samen, wonen er drie à vier miljoen; dat is minder dan 10

procent.278

Sterker nog, de meest getroffen administratieve regio’s - de deelrepubliek Karakalpakstan

in Oezbekistan, de Kzyl-Orda oblast in Kazachstan en de Dashauz oblast in

Turkmenistan - zijn politiek impotent en hebben geen invloed op nationaal niveau. En

dus bewijst men in Astana, de nieuwe hoofdstad van Kazachstan, en in Tashkent, de

274

BORTNIK, Vitalyi N., Alteration of water level and salinity of the Aral Sea. In: GLANTZ, Michael H.,

(ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable Development in the Aral Sea Basin. Cambridge,

Cambridge University Press, 1999, pp. 47-65. 275


Aral Sea basin. Op: http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm op 8/11/2002. 276

(Anon.), With Aral Sea facing extinction, Central Asian leaders fall back on words rather than action.

Op: http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav101002.shtml op 13/11/2002. 277

De opdroging van het Aralmeer was voorzien en werd geaccepteerd door de Sovjet-planners. Kritiek op

de plannen werd niet getolereerd. Zie hiervoor: WINES, Michael, Grand Soviet scheme for sharing water

in Central Asia is foundering. In: The Washington Post, 09/12/2002. Op: http://www.washingtonpost.com

op 24/12/2002. 278


2000, p. 14.



http://www.washingtonpost.com/

87

hoofdstad van Oezbekistan, voornamelijk lippendienst aan het standpunt dat de

opdroging van het Aralmeer en de gevolgen ervan een regionale of zelfs een mondiale

catastrofe zijn. Deze ‘winning strategy’ blijft veel internationale hulp aantrekken. Maar

de inspanningen van de landen zelf komen dus niet echt overeen met hun retoriek net

omdat de crisiszone beperkt en dun bevolkt is en geen druk kan uitoefenen op de

nationale politiek.279

De andere staten in het Aralmeer stroomgebied (Kirgizië, Tadzjikistan, Afghanistan en

Iran) zijn zo ver van de zone waar de gevolgen zichtbaar zijn gelegen, dat zij geen

aantoonbare schade hebben geleden van het opdrogen van het Aralmeer. Deze

geografische beschouwingen helpen ons te begrijpen waarom Kazachstan en Oezbekistan

de drijvende krachten zijn om de anderen in het stroomgebied aan te zetten om toch iets

te doen aan de ergste problemen, daar waar Turkmenistan, Kirgizië en Tadzjikistan veel

minder interesse tonen. Afghanistan en Iran zijn totnogtoe niet formeel betrokken

geweest bij beslissingen over het Aralmeer.280

Geografie is één ding, maar in het verleden speelde voornamelijk een ander mechanisme

een belangrijke rol. De milieu- en gezondheidsproblemen in de regio doken niet van de

ene dag op de andere in alle hevigheid op. Het is daarentegen de jarenlange accumulatie

van kleine – eerst bijna onzichtbare – veranderingen in het milieu die de regio vandaag

met een ramp confronteert. Michael Glantz omschrijft een dergelijk fenomeen als een

‘creeping environmental problem’. Politieke leiders nemen lange tijd geen actie omdat er

in hun perceptie geen onmiddelijke en dringende reden voor is. Tot ze dus uiteindelijk

geconfronteerd worden met een grootschalige ramp.281

In 1982 kwam er een eind aan de – door Kazachstan en Oezbekistan in de eerste helft van

de twintigste eeuw ontwikkelde – visindustrie. Reden hiervoor is het verdwijnen van het

279


2000, pp. 15-16. 280

Ibid., p. 16. 281

GLANTZ, Michael H., Sustainable development and creeping environmental problems in the Aral Sea

region. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable Development

in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp. 3-4.

88

visbestand van het Aralmeer door de toegenomen verzilting en het verlies van

voortplantings- en voedselgebieden. Als gevolg van de teloorgang van de visserij zijn

tienduizenden mensen werkloos geworden. De scheepvaart op het Aralmeer is ook

stilgevallen doordat men het opgegeven heeft om de steeds langer wordende kanalen naar

de belangrijkste havens – Aralsk in het noorden in Kazachstan en Muynak in het zuiden

in Oezbekistan (Karakalpakstan) – open te houden.282

Het meest beschadigde gebied beperkt zich niet tot het Aralmeer zelf en de oevers ervan.

De gevolgen zijn zichtbaar in een gebied van zowat 400.000 km² rondom het meer. Het

omvat de deelrepubliek Karakalpakstan en Khorezm oblast in Oezbekistan, Dashauz

oblast in Turkmenistan, het westelijk deel van Kzyl-Orda en het zuidoostelijk deel van

Akhtyubinsk oblast in Kazachstan met een totale bevolking van bijna 4 miljoen mensen.

Deze regio wordt algemeen geschouwd als een ‘ecologisch rampgebied’ (ecological

disaster zone/ zona ekologicheskogo bedstviya).283

De rijke ecosystemen van de uitgestrekte delta van de Amoe Darja, die grotendeels

gelegen is in de Oezbeekse deelrepubliek Karakalpakstan en gedeeltelijk in de

Turkmeense Dashauz oblast, hebben bijzonder veel schade geleden. De delta van de Syr

Darja, die in de Kzyl-Orda oblast in Kazachstan ligt, kreeg het eveneens zwaar te

verduren. Door de sterk gekrompen rivierstromen die nog door de delta’s vloeien, het niet

meer voorkomen van springtij in de delta’s (onder meer als gevolg van de constructie van

stroomopwaarts gelegen wateropslagreservoirs) en een daling van het grondwaterpeil

(veroorzaakt door het dalende waterpeil van het Aralmeer) neemt de verwoestijning hand

over hand toe.284

Het opdrogen van de delta’s gaat samen met een toenemende vervuiling

van de nog resterende wateren. De vervuiling wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door

water dat na gebruik voor irrigatie terugvloeit en grote hoeveelheden zouten, pesticiden,

herbiciden, meststoffen en ontbladeringsmiddelen voor katoen bevat. Als gevolg van dit

282


Aral Sea basin. Op: http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm op 8/11/2002. 283


2000, p. 17. 284

RAFIKOV, Asomitdin A., Desertification in the Aral Sea Region. In: GLANTZ, Michael H., (ed.),

Creeping Environmental Problems and Sustainable Development in the Aral Sea Basin. Cambridge,

Cambridge University Press, 1999, pp. 66-85.


89

alles verdwijnt de rijke vegetatie en worden de populaties van bepaalde diersoorten in het

gebied gedecimeerd.285

De geïrrigeerde landbouw in de delta’s van de Amoe Darja en de Syr Darja lijdt onder

een gebrek aan water. De reden hiervoor is dat de instroom van water in de delta’s sterk

afgenomen is doordat er stroomopwaarts reeds zeer veel van het water verbruikt wordt

voor irrigatie. Daarbovenop komt dat het water dat de delta’s toch nog bereikt een

verhoogd zoutgehalte heeft, veroorzaakt door het reeds herhaaldelijk gebruik in

stroomopwaarts gelegen gebieden. Met soms een zoutgehalte van meer dan twee gram

per liter ligt dit water aan de basis van afnemende oogsten. En samen met de slechte

afwatering van geïrrigeerde velden heeft het de secundaire bodemverzilting versneld.

Ook de veeteelt deelt in de klappen doordat er steeds minder gebied is waar de dieren

kunnen grazen.286

De veel voorkomende sterke wind blaast zand, zout en stof van de drooggevallen bodem

van het Aralmeer naar de omliggende gebieden. Die vormen nu grotendeels een dorre,

met zout bedekte woestijn van meer dan 36.000 km². Het grootste probleem vormt het

stof en het zout, dat over grote afstanden verspreid wordt. Sinds het midden van de jaren

‘70 zijn er op satellietbeelden enorme pluimen van meer dan 200 en zelfs meer dan 400

km te zien. Zo belandt het stof en het zout in een aanzienlijk gebied rondom het Aralmeer

in Oezbekistan, Kazachstan en in mindere mate in Turkmenistan.287

Het grootste gedeelte van de stormen gaat gepaard met wind uit het noorden en het

noordoosten. Zij dragen het stof en het zout over het Ust-Urt Plateau naar het westen van

het meer en naar het zuiden van de delta van de Amoe Darja. De delta is de dichtst

bevolkte en economisch en ecologisch gezien de belangrijkste regio rond het meer. De

schattingen over de hoeveelheden stof en zout die door de wind verplaatst worden lopen

285

ZHOLDASOVA, Iliya, Fish population as an ecosystem component and economic object in the Aral

Sea Basin. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable

Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp. 204-207. 286

WERELDBANK, Aral Sea Basin Program. Water and Environmental Management Project. Project

Document. Mei 1998. Op: http://www-wds.worldbank.org op 11/02/2002. 287


2000, p. 18.

http://www-wds.worldbank.org/

90

nogal uiteen, maar feit is dat het in de miljoenen ton per jaar loopt voor zout alleen al.

Veel van het zout nestelt zich op planten en gewassen, wat de groei beperkt en waardoor

dus ook de oogsten aanzienlijk kleiner worden. Het zout en het stof zijn ook schadelijk

voor de dieren, zowel direct als indirect door de afname van hun voedsel. Plaatselijke

gezondheidsexperts beschouwen het zout en het stof in de lucht ook als een factor die in

belangrijke mate bijdraagt tot het zoveel voorkomen in de regio van aandoeningen aan de

luchtwegen, oogziekten en zelfs keel - en slokdarmkanker.288

De inkrimping van het Aralmeer heeft ook een klimaatsverandering veroorzaakt in een

strook van wel 100 km breed langsheen de vroegere kustlijn in Oezbekistan en

Kazachstan. Het maritieme klimaat is vervangen door een meer continentaal en zelfs

woestijnklimaat. De zomers zijn warmer geworden en de winters kouder (de vorst treedt

vroeger in en houdt langer aan), de vochtigheidsgraad is lager en het groeiseizoen korter.

Het groeiseizoen is gemiddeld een tiental dagen korter geworden in het noordelijk deel

van de Amoe Darja delta en is daarmee te kort geworden voor katoenteelt waardoor men

er gaan overschakelen is op rijst.289

De bevolking die in het ecologische rampgebied woont heeft te kampen met acute

gezondheidsproblemen. Sommige daarvan zijn, zoals eerder gezegd, het directe gevolg

van de terugtrekking van het Aralmeer. Het gaat dan om aandoeningen en mogelijk

kanker aan de luchtwegen en het spijsverteringsstelsel door het opnemen (via inademing

of voedsel) van zout en stof en door een armer eetpatroon als gevolg van het verdwijnen

van de vis uit het Aralmeer als belangrijke voedselbron. Andere ernstige

gezondheidsproblemen zijn het gevolg van de met het intensief gebruik van toxische

chemicaliën in de geïrrigeerde landbouw gerelateerde milieuvervuiling. Maar er moet

gezegd worden dat de meest ernstige problemen inzake gezondheidszorg verband houden

met derde wereldachtige toestanden en praktijken inzake geneeskunde, voeding en

hygiëne. De bacteriële besmetting van het drinkwater is de oorzaak van een hoog aantal

gevallen van tyfus, paratyfus, virale hepatitis en dysenterie. Er heerst ook tuberculose en

288


Inc., 1999, p. 94. 289

HINRICHSEN, Don, Requiem for a dying sea. In: People and the Planet, 1995, Vol. 4, No. 2, p. 11.

91

bloedarmoede, vooral bij zwangere vrouwen, en lever en nieraandoeningen zijn

wijdverspreid. De geneeskunde stelt niet veel voor, het voedselpatroon is te eenzijdig en

goede rioleringssystemen zijn schaars. Het sterftecijfer en de kindersterfte zijn de hoogste

van alle voormalige Sovjetstaten.290

In de Oezbeekse deelrepubliek Karakalpakstan is de toestand het ergste van het hele

stroomgebied van het Aralmeer. Uit onderzoek van eind de jaren ’80 blijkt dat de

kindersterfte er gemiddeld meer dan 70 op 1000 bedraagt. Dit cijfer ligt drie tot vier keer

hoger dan het nationale niveau in de voormalige USSR en zeven tot tien keer hoger dan

dat van de Verenigde Staten.291

1.2.3.3. Vereisten voor het herstel van het Aralmeer.

Hoewel de gevolgen van het opdrogen van het Aralmeer slechts te voelen zijn in een

relatief beperkt gedeelte van het stroomgebied (ongeveer 400.000 km² van de 1,8 miljoen

km² of 22 procent), vereist een oplossing van het probleem een totaalaanpak van het

watermanagement in het volledige stroomgebied van het Aralmeer. Daarbij zijn vooral

die regio’s in Turkmenistan, Kazachstan en Oezbekistan van belang waar de grootste

hoeveelheden water verbruikt worden voor irrigatie. De grote hoeveelheden die daar

onttrokken worden hebben geleid tot de grote terugval in de hoeveelheid water die het

Aralmeer nog bereikt.292

De gemiddelde hoeveelheid water van de Amoe Darja en de Syr Darja die effectief het

Aralmeer bereikt bedroeg tussen 1911 en 1960 jaarlijks 56 km³, maar in de jaren ‘80

zakte het naar 6 km³. In de jaren ‘90 was er meer water. De totale hoeveelheid water die

uit de bergen komt was in de periode 1990-1998 voor de twee rivieren samen gemiddeld

290

ELPINER, Leonid I., Public health in the Aral Sea coastal region and the dynamics of changes in the

ecological situation. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable

Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp. 128-156. Zie ook:

ARTSEN ZONDER GRENZEN, Aral Sea Area Programme. Worrying humanitarian consequences. Op:

http://www.msf.org/aralsea/asa_dis.htm op 28/02/2002. 291


2000, p. 20. 292

Ibid., p. 20.

http://www.msf.org/aralsea/asa_dis.htm

92

104 km³, tegenover 94 km³ per jaar in de periode 1959-1998. Tussen 1990 en 1998

bereikte jaarlijks gemiddeld 14 à 15 km³ het Aralmeer. In de toekomst zal de hoeveelheid

water die vanuit de bergen komt op lange termijn waarschijnlijk aanzienlijk kleiner zijn

dan in de jaren ‘90 toen de hoeveelheid de hoogste was sinds de jaren 1950, maar ze zal

waarschijnlijk wel hoger blijven dan in de jaren ’80 (gemiddeld 87 km³). Als we ervan

uitgaan dat de onttrokken hoeveelheid water in het stroomgebied op het niveau van de

jaren ’90 blijft – wat al veel lager is dan in de jaren ‘80 – en er verder normale

omstandigheden gelden, dan kan de hoeveelheid water die gemiddeld jaarlijks het

Aralmeer zal bereiken voorzichtig geschat worden op 10 km³.293

Er zou 45 km³ water per jaar het Aralmeer moeten bereiken om het terug te brengen tot

wat het drie decennia geleden was. Daarvoor zou er stroomopwaarts een grotere daling

moeten zijn van de onttrokken hoeveelheid water dan nu het geval is. Het is echter weinig

waarschijnlijk dat dit in de nabije toekomst zal kunnen gebeuren zonder een economische

en sociale catastrofe te veroorzaken in die landen van het stroomgebied die de grootste

verbruikers van water voor irrigatie zijn. Alleen al om het verder inkrimpen van het

Aralmeer te stoppen zou er een instroom in het meer nodig zijn van 25 km³ (zowat

tweeëneenhalf keer de geschatte hoeveelheid op lange termijn) en is een daling van de

hoeveelheid water die stroomopwaarts onttrokken wordt vereist van 15 km³.294

VN-experts pleiten ervoor dat men beter stopt met geld te steken in het herstel van het

Aralmeer.295

Langs de andere kant kan er geheel terecht ook voor gepleit worden dat een

eventueel bijkomende hoeveelheid water van de Syr Darja zou moeten gebruikt worden

om het waterpeil mee te verhogen van het nu afgescheiden kleine noordelijke Aralmeer.

Dit doel zou bereikt kunnen worden met een relatief beperkte stijging van de

waterhoeveelheid. De redenering achter beide benaderingen steunt op een aantal

overwegingen. Om het peil van het grote Aralmeer enkel nog maar te stabiliseren zou een

toename in de waterstroom van de Amoe Darja vereist zijn die op korte en zelfs op

293


2000, p. 21. 294

Ibid., p. 21. 295


Op: http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav101002.shtml op 13/11/2002.


93

langere termijn onbereikbaar is. En zelfs als het grote Aralmeer gestabiliseerd kan

worden op het huidige niveau, dan blijft er nog het zoutgehalte dat zo hoog is dat het

meer geen enkele ecologische of economische betekenis heeft.296

Als we de kritieke situatie van het Aralmeer in overweging nemen en de hoeveelheid

water die nodig is om slechts een begin van verbetering te weeg te brengen toevoegen

aan het reeds bestaande waterverbruik dat eerder besproken werd, dan blijkt duidelijk dat

de watervoorraden in het stroomgebied van het Aralmeer hun limieten bereikt hebben en

dat die limieten zelfs overschreden worden. Zelfs tijdens de nattere periode van begin

jaren ‘90 bleef er onvoldoende water over om de inkrimping van het Aralmeer te stoppen.

In de jaren ‘80 ging de inkrimping alarmerend snel, wat te wijten was aan het feit dat in

die drogere jaren er praktisch geen water het Aralmeer bereikte.297

Uit dit alles kunnen we besluiten dat het enkel mogelijk is om de waterproblemen in de

regio te verlichten door iets te doen aan de grootste ‘waterverbruiker’ in het

stroomgebied, namelijk de irrigatie. Grote hoeveelheden water zouden kunnen

vrijgemaakt worden door de geïrrigeerde oppervlakte aanzienlijk te verkleinen, de

efficiëntie van de irrigatietechniek serieus te verbeteren of door een combinatie van

beide.298

296


2000, pp. 21-22. 297

Ibid., p. 23. 298


Document. Mei 1998. Op: http://www-wds.worldbank.org op 11/02/2002.


94

Hoofdstuk 2: Irrigatie in het stroomgebied van het Aralmeer.

Door de beperkte beschikbaarheid van cijfermateriaal ben ik in dit hoofdstuk eens te

meer grotendeels aangewezen op cijfers die afkomstig zijn van Prof. P. Micklin. Hij heeft

de cijfers overgenomen uit of berekend aan de hand van bronnenmateriaal dat

overwegend in het Russisch is opgesteld.299

2.1. Vóór de Sovjet-periode.

De regio rond het Aralmeer was in een ver verleden door zijn geografische ligging een

oase op een kruispunt van belangrijke historische wegen. Hiva, Samarkand en de

Ferganavallei maakten deel uit van de Zijderoute, die Europa en Azië met elkaar

verbond.300

Over de exacte begindatum bestaat discussie, maar het is zeker dat tegen het Bronzen

Tijdperk (het tweede millennium vóór Christus) boeren in het stroomgebied van het

Aralmeer de irrigatietechniek toepasten. In de loop der tijden kende de irrigatie perioden

van groei en verval. Telkens werd de irrigatie heropgebouwd en weer tot bloei gebracht

zowel na de sociale en economische crisis rond de 5de

eeuw na Christus als na de

Arabische invasie van 712. In 1220 leidde de invasie van de Mongolen bijna tot de

volledige vernietiging van de irrigatiesystemen langsheen de Amoe Darja en de Syr Darja

en veroorzaakte ook een verschuiving van de loop van de Amoe Darja. Maar ook dan

werd alles weer traag heropgebouwd en de Amoe Darja werd teruggebracht naar haar

299

De referenties zijn te vinden in: MICKLIN, Philip P., Managing water in Central Asia. London, Royal

Institute of International Affairs, 2000, 72 p. 300

INTERNATIONAL ARAL SEA REHABILITATION FUND, BRANCH IN THE REPUBLIC OF

KAZAKHSTAN, Survey. Op: http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Survey.html op 15/11/2001.

http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Survey.html

95

vroegere loop. Tegen het begin van de 19de

eeuw was de geïrrigeerde oppervlakte

ongeveer twee miljoen hectare.301

Gedreven door de aanwezigheid van potentiële rijkdommen – bodemschatten en katoen –

veroverde het Russische Rijk tussen 1860 en 1900 Centraal-Azië en dus ook het

stroomgebied van het Aralmeer en bracht het onder zijn controle. De verovering was

mede een logisch gevolg van het feit dat door de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865)

de toevoer van katoen naar de Russische textielfabrieken stil was komen te liggen.302

De

regio was toen bekend als Russisch Turkestan of kortweg Turkestan. Rond 1900 begon

een grote uitbreiding van de irrigatie die gericht was op de bouw van nieuwe

irrigatiesystemen binnen de grenzen van de reeds geïrrigeerde gebieden en op de

uitbreiding naar woestijngebieden die nog nooit geïrrigeerd geweest waren.303

Tegen 1913 was de geïrrigeerde oppervlakte 3,2 miljoen hectare. De nieuwe geïrrigeerde

gebieden lieten een uitbreiding toe van de katoenteelt tot 556.000 hectare of 17 procent

van de totale geïrrigeerde oppervlakte. De hoofdreden hiervoor was de verhoogde

behoefte aan katoen vanwege de groeiende Russische textielindustrie. Ook in delen van

de reeds bestaande geïrrigeerde gebieden werden de traditionele voedselgewassen

vervangen door katoenteelt. In het begin ging alles goed, maar na 10 tot 15 jaar kwamen

de eerste tekenen van secundaire bodemverzilting, veroorzaakt door teveel irrigatie, een

gebrek aan goede afwatering en irrigatie van van nature zoute grond. Uiteindelijk ging op

deze manier 60 procent van de nieuwe geïrrigeerde zones verloren.304

301


2000, pp. 24-25 en p. 27. 302




2000, p. 27. 304

Ibid., pp. 27-29.

96

2.2. De periode van de Sovjet-Unie.

Tijdens de burgeroorlog van 1915 tot 1924, die volgde op de Bolsjewistische

machtsgreep, werden de irrigatiesystemen vernietigd of verwaarloosd. De geïrrigeerde

oppervlakte daalde van 3,2 miljoen hectare in 1913 tot 1,7 miljoen hectare in 1922. De

oppervlakte waar aan katoenteelt werd gedaan zakte naar iets meer dan 100.000 hectare.

Na de consolidatie van de Sovjetmacht in Centraal-Azië beval Moskou het herstel van de

irrigatiesystemen, dat voltooid werd tussen 1925 en 1928. Op dat ogenblik werd in het

stroomgebied van het Aralmeer 30 à 40 procent van de totale oppervlakte gebruikt voor

de teelt van granen, 30 procent voor grassen, 5 à 25 procent voor rijst en niet meer dan 20

à 25 procent voor katoen.305

Het traditionele systeem van geïrrigeerde landbouw in het stroomgebied van het

Aralmeer bleef de norm tot het midden van de jaren ’20. Dit systeem had zich dus

ontwikkeld over een periode van duizenden jaren en had oorlogen, economische

crisissen, natuurrampen en de Tsaristische verovering van de regio overleefd. Het had

zowel een component over het gebruik van de grond als een administratieve component.

Wat het gebruik van de grond betreft bestond ongeveer 90 procent van het geïrrigeerde

gebied uit kleine individueel geleide landbouwbedrijven met een oppervlakte van twee

tot drie hectare. Deze bedrijven werden meestal geleid door families. Sommigen van hen

waren eigenaar van de grond, anderen waren pachters of werkten in dienst van

grootgrondbezitters in ruil voor een deel van de oogst. Het was een kleinschalig en

primitief systeem van irrigatie op basis van handenarbeid met de hulp van lastdieren. De

uitwerpselen van de dieren werden gebruikt als meststof.306

Op het eerste zicht zou men verwachten dat zulke systemen niet duurzaam zijn als gevolg

van het gebrek aan afwatering, bodemverzilting en dalende oogsten. Maar dat waren ze

duidelijk niet. De basisprincipes van de geïrrigeerde landbouw die door de eeuwen heen

305


2000, p. 29. 306

Ibid., p. 29.

97

ontwikkeld zijn met ‘trial and error’ waren gezond.307

Zo droegen onder meer de kleine

oppervlakte van de geïrrigeerde velden en de bomen die erlangs geplant werden bij tot

een efficiënt gebruik van water.308

Het administratieve beheersysteem van de irrigatie kon zich eveneens over een lange

periode ontwikkelen. Het basisprincipe ervan was dat het watermanagement door de

centrale overheid gecontroleerd werd, maar de verantwoordelijkheid voor de werking en

het onderhoud van het systeem van watermanagement lag op het lokale vlak. Volgens de

Islamitische wet, de sharia, is water ‘a gift from God’309

dat toebehoort aan de

gemeenschap en dus is privé-bezit ervan niet toegestaan. De lokale autoriteiten kenden

aan de landbouwers rechten toe voor het gebruik van het water en verzekerden hen het

onderhoud van de irrigatienetwerken waarlangs het water bezorgd werd. Hogere

overheden stonden ervoor in dat de lokale ambtenaren hun verantwoordelijkheden

nakwamen en regelden ook geschillen tussen de verschillende regio’s of geschillen die

niet door de lokale leiders konden opgelost worden.310

Water was immers toen al zo

belangrijk voor de samenleving dat er conflicten over ontstonden.311

De overheid vroeg van de watergebruikers om het irrigatiesysteem mee te bouwen en te

onderhouden. Dit werd georganiseerd via een ingewikkeld systeem waarbij iedereen

jaarlijks verplicht was mee te werken bij het schoonmaken van kanalen, het herstellen

van dammen, enzovoort. De overheid inde ook belastingen op water dat gebruikt werd

voor irrigatie en boetes van degenen die hun jaarlijkse verplichtingen niet nakwamen. Het

geld dat op die manier ingezameld werd, werd gebruikt voor de financiering van de bouw

en het onderhoud van de irrigatiesystemen.312

307

INTERNATIONAL ARAL SEA REHABILITATION FUND, BRANCH IN THE REPUBLIC OF

KAZAKHSTAN, Economics. Op: http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Economics.html op 15/11/2001. 308


2000, p. 30. 309

O’HARA, Sarah L., Water and conflict in Central Asia. University of Nottingham, Environmental

politics in Central Asia. Op: http://www.psa.ac.uk/cps/1998/ohara.pdf op 15/11/2002. 310


2000, p. 30. 311




2000, p. 30.

http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Economics.html

http://www.psa.ac.uk/cps/1998/ohara.pdf


98

Het watermanagement voor de irrigatie gebeurde door een hïerarchische structuur van

technici en bureaucraten. De hoofden van de deelstaten stonden ook aan het hoofd van de

irrigatie. Daaronder stond de mirab of de manager van het hoofdkanaal, daaronder de

mirabs van de belangrijkste zijkanalen en daaronder de mirabs van de kanalen die het

water naar de afzonderlijk velden brachten. Elk van hen was verantwoordelijk voor de

verdeling van het water op zijn kanaal en voor het onderhoud ervan.313

Er waren ook

controleurs die erop toezagen dat de richtlijnen van de hogere overheden nageleefd

werden. Dit systeem moest het mogelijk maken om te bepalen wie verantwoordelijk was

voor eventuele problemen in het systeem en om de schuldigen (soms erg zwaar) te

straffen.314

Het traditionele systeem van geïrrigeerde landbouw was aangepast aan de

omstandigheden van het droge milieu en motiveerde de landbouwersfamilies om samen

te werken voor het onderhoud van de irrigatiesystemen en om de grond en het water met

voorzichtigheid te gebruiken.315

De Sovjetautoriteiten hadden de beste aspecten van dit

systeem kunnen bewaren en daarnaast, waar het gepast was, voorzichtig en doordacht

meer moderne westerse technologie kunnen introduceren, gecombineerd met het

nastreven van een landhervorming en herverdeling van de grond. In plaats daarvan

hebben ze er echter voor gekozen om in het stroomgebied van het Aralmeer nooit eerder

geziene veranderingen door te voeren in de geïrrigeerde landbouw. Deze wijzigingen

brachten een permanente verandering teweeg in de landbouw en in het leven van de

landbouwers.316

Deze keuze werd ingegeven door twee hoofdmotieven. In de eerste plaats was er de diepe

overtuiging bij de Bolsjewistische leiders en intelligentsia dat het traditionele en in hun

313




2000, pp. 30-31. 315

ZONN, Igor S., The impact of political ideology on creeping environmental changes in the Aral Sea

basin. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Evironmental Problems and Sustainable Development in

the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, p. 157. 316


2000, p. 31.


99

ogen feodale systeem van geïrrigeerde landbouw in Centraal-Azië primitief, achterlijk en

inefficiënt was. Daarenboven bracht het volgens hen ook uitbuiting en onderdrukking van

de landbouwers met zich mee. Ten tweede was er de noodzaak om de staatscontrole op

de irrigatie en de landbouw te institutionaliseren. Dit moest gebeuren met het oog op een

enorme toename van de katoenproductie. In de ogen van de Bolsjewieken moest het

bestaande corrupte en waardeloze systeem volledig vervangen worden door een centraal

gecontroleerde, moderne, grootschalige, meer industriële vorm van irrigatie onder strenge

overheidscontrole. De landbouwers zouden in dit nieuwe systeem slechts arbeiders zijn

die de economische plannen van de staat uitvoeren.317

Van bij het begin was het beleid van de Sovjet-Unie er op gericht om zelfvoorzienend te

worden wat katoen betreft. Het werd reeds onder Lenin beschouwd als een strategisch

probleem dat de hoogste prioriteit moest krijgen.318

Later zou het hele verhaal nog een

extra dimensie krijgen door de Koude Oorlog. Eind jaren ’50 en begin jaren ’60 was

katoen uit Centraal-Azië niet alleen relatief goedkoop, men wilde onder Chroestsjov

vooral de Amerikanen voorbijsteken inzake katoenproductie. De Communistische Partij

was er zich heel erg van bewust dat het niet voldoende was om in katoen te voorzien voor

de textielbedrijven in de Sovjet-Unie zelf. Er moest ook katoen kunnen geleverd worden

aan andere communistische landen. Daarenboven deed de toenemende militarisering in

de Sovjet-Unie zelf de vraag naar katoen stijgen.319

De eerste stap werd gezet in 1925. Alle grond werd genationaliseerd en men begon met

een herverdeling ervan. Toch bleef het grootste gedeelte van de geïrrigeerde oppervlakte

dan nog onder privé-management. In de daaropvolgende jaren voerde de Sovjetregering

nog meer grote veranderingen door. Individuele boerderijen werden samengevoegd tot

grotere, zogenaamd efficiëntere, eenheden. Dit ging ook gepaard met een toename van de

oppervlakte van de geïrrigeerde velden van 0,3 à 0,8 hectare naar gemiddeld 3,5 hectare.

317


2000, p. 31. 318




Ibid., p. 161.

100

De bomen tussen de velden moesten eveneens plaats ruimen. De beschikbare oppervlakte

voor de katoenteelt nam snel toe, maar de oogsten lagen ver beneden het niveau van voor

de revolutie. Er werd steeds meer water gebruikt voor de irrigatie en de verspilling nam

sterk toe.320

Het proces van massale collectivisering van de landbouw begon in Centraal-Azië, net als

in andere delen van de Sovjet-Unie, in 1929 onder Stalin.321

Hij hertekende de kaart van

Centraal-Azië zo dat er tussen de vijf republieken altijd strijd zou zijn om water.322

De

waterpolitiek stond centraal in Moskou’s verdeel en heers-politiek ten aanzien van de

regio. Conflicten over water zouden een rem zetten op regionale samenwerking die

anders een bedreiging zou kunnen vormen voor de positie van Moskou in de regio.

Daarenboven zorgden de spanningen tussen de republieken ervoor dat Moskou een

bemiddelende rol moest spelen, wat het maar al te graag deed.323

Individuele landbouwbedrijven werden ertoe gedwongen zich te verenigen in kolchozen

of gemeenschapsboerderijen en op voor het eerst geïrrigeerde gronden werden sovchozen

of staatsboerderijen opgezet. Het was voor de landbouwers verboden om voor zichzelf

een apart gedeelte van de grond te gebruiken. Ze werden verplicht zich te verenigen in

teams die samen het land bewerkten. De belangrijkste doelstelling was om

katoenonafhankelijkheid te bereiken tegen het einde van het eerste vijfjarenplan in 1933.

De katoenteelt nam toe tot meer dan de helft van de totale bezaaide oppervlakte en de

nationale katoenproductie steeg van 59 naar 97 procent van de totale behoefte. Toch bleef

de oogst per hectare eerder beperkt, terwijl het waterverbruik voor irrigatie bleef

toenemen.324

320


2000, p. 32. 321

Ibid., p. 32. 322

Deze hertekening zorgde er ook voor dat etnische groepen over verschillende republieken verdeeld

zaten, zodat de republieken zelfs geen etnische basis hadden en wat later ook de nodige conflictstof

opleverde. Zie hiervoor: RASHID, Ahmed, Jihad. De opkomst van het moslimfundamentalisme in

Centraal-Azië. New Haven/Londen, Yale University, 2002, p. 97. 323




2000, p. 32.


101

De toestand verbeterde enigszins toen de autoriteiten het collectiviseringsproces iets

verzachtten en vertraagden. De renovatie van de irrigatiesystemen en de mechanisering

van de landbouw brachten een lichte daling van het waterverbruik met zich mee. Tegen

1940 was de geïrrigeerde oppervlakte toegenomen tot 3,8 miljoen hectare, maar het

aandeel van katoen daarin zakte naar 36 procent. De gemiddelde katoenoogst in het

stroomgebied van het Aralmeer was bijna verdrievoudigd.325

Rond die tijd was de collectivisering ongeveer voltooid. Deze sociale en economische

transformatie betekende het einde van de traditionele irrigatie in het stroomgebied van het

Aralmeer. De geïrrigeerde landbouw was omgevormd naar een volledig staatsgeleide

onderneming en vormde de basis voor verdere ontwikkelingen inzake irrigatie voor de

rest van de Sovjet-periode.326

Hoewel Centraal-Azië niet werd binnengevallen tijdens de Tweede Wereldoorlog zien we

in die periode toch een terugval in de geïrrigeerde landbouw. De geïrrigeerde oppervlakte

verminderde, er werd 20 procent minder katoen geplant en ook de oogst per hectare

daalde omdat er veel minder water werd gebruikt. Tegen 1950 zat de irrigatie weer op het

vooroorlogse niveau en was de oppervlakte voor katoenteelt gestegen tot 1,6 miljoen

hectare of 42 procent van de totale geïrrigeerde oppervlakte. Daarenboven was ook de

oogst per hectare verdubbeld, terwijl het waterverbruik toch verder daalde.327

325


2000, p. 32. 326

Ibid., p. 32. 327

Ibid., p. 32.

102


Affairs, 2000, p. 26.

Vanaf 1950 breidde de irrigatie in het stroomgebied van het Aralmeer nog verder uit. In

1965 ging het al om een oppervlakte van bijna 5 miljoen hectare. De Sovjetregering legde

zowel de nadruk op de uitbreiding van de irrigatie in de oude geïrrigeerde gebieden als op

de uitbreiding in de recenter geïrrigeerde gebieden. In 1954 werd ook begonnen met de

bouw van het Kara-Kum kanaal; het langste en het kanaal met de grootste capaciteit van

de voormalige Sovjet-Unie. De irrigatie breidde in deze periode ook uit naar lager

gelegen delen van de vlakten die een slechte afwatering hebben en die natuurlijke

opslagplaatsen zijn van zout dat in het grondwater zit dat van hoger gelegen gebieden

103

komt. Dit verergerde nog de reeds zware problemen van oververzadiging en verzilting

van de bodem.328

Het werd een prangende vraag wat men moest aanvangen met de steeds toenemende

hoeveelheid zout water dat van de geïrrigeerde velden terugvloeide. Een groot deel ervan

werd gewoon geloosd in de rivieren, waardoor hun waterkwaliteit verslechterde. Een

ander deel van het water begon naar woestijnbekkens te stromen, waar zich blijvende

meren vormden. Vandaag zijn de grootste van deze meren Sarykamysh in Turkmenistan

en Arnasay in Oezbekistan. Beide hebben een oppervlakte van verschillende duizenden

vierkante kilometer. Tussen 1950 en 1965 nam de hoeveelheid water die onttrokken werd

voor irrigatie in Oezbekistan toe met een factor 1,25 terwijl de hoeveelheid afwatering

meer dan verdrievoudigde.329

Rond die tijd werd ook begonnen met de bouw van zeer grote irrigatienetwerken over

honderdduizenden hectare die zich tot ver in de woestijnen uitstrekten. Deze netwerken

werden gebouwd op een industriële basis en omvatten zelfs sociale voorzieningen en

infrastructuur (huizen, winkels en faciliteiten voor recreatie en ontspanning) en

communicatienetwerken (wegen, telefoonlijnen). Om het gebruik van onder meer grotere

tractoren mogelijk te maken werd de oppervlakte van de velden vergroot tot wel 100

hectare. Deze nieuwe systemen moesten de irrigatie verbeteren en tot betere resultaten

leiden. Maar ze deden precies het tegenovergestelde. De enorme velden konden

onmogelijk gelijkmatig geïrrigeerd worden en dus waren er buitensporige hoeveelheden

water nodig. Dit leidde op zijn beurt tot bodemrerosie, een stijgend grondwaterpeil en

bodemverzadiging, secundaire bodemverzilting, toenemend waterverbruik en kleinere

oogsten. Daarenboven hadden sommige velden van nature een zoute bodem waardoor

men voor het begin van het irrigatieseizoen telkens eerst het zout moest wegspoelen. Een

ander groot probleem was dat de drang om de geïrrigeerde oppervlakte uit te breiden de

bovenhand kreeg over de degelijke constructie van de irrigatiesystemen. De bouwers

328


2000, p. 33. 329

Ibid., p. 33.

104

legden vaak de vereiste om afwateringkanalen aan te leggen naast zich neer in hun drift

om de nieuwe geïrrigeerde oppervlakte te maximaliseren.330

Tegen 1965 was de oppervlakte bestemd voor de katoenteelt gestegen tot 2,3 miljoen

hectare of 48 procent van de totale geïrrigeerde oppervlakte. Ook de oogst per hectare

nam lichtjes toe. In deze periode nam ook het gebruik van meststoffen in de katoenteelt

snel toe. Het waterverbruik per hectare was hoger dan ooit tevoren.331

Tijdens de volgende twintig jaar, van 1965 tot 1985, nam de ontwikkeling van de irrigatie

in het stroomgebied van het Aralmeer zeer snel toe. Naar het einde van de periode toe

bedroeg de geïrrigeerde oppervlakte bijna 7 miljoen hectare. De nadruk lag op de

uitbreiding van de irrigatie naar nieuwe zones en ook de verlenging van het Kara-Kum

kanaal ging door.332

Kevin Klose beschreef de situatie in 1978 in een artikel in de

Washington Post als volgt: ‘Across Central Asia, the Soviet government is pushing back

the desert on waves of water brought hundreds of miles from the mountains that lie along

the Chinese and Afghan borders in the southeast.’333

Dit was het tijdperk waarin grote dammen en reservoirs gebouwd werden, zowel op de

Amoe Darja en de Syr Darja als op hun zijrivieren. Dit gebeurde met de bedoeling om de

rivierstromen zo te reguleren dat er meer water beschikbaar zou zijn voor irrigatie.

Daartoe werd in de lente water opgeslagen voor gebruik tijdens de zomermaanden. Ze

zouden ook waterkracht leveren, waarvan het grootste deel zou aangewend worden voor

de aandrijving van pompen die gebruikt worden bij de irrigatie. Tegen het begin van de

330





2000, pp. 33-34. 332

Ibid., p. 34. 333

KLOSE, Kevin, The greening of Soviet Asia: water is king. In: The Washington Post, 21/12/1978. Op:

http://www.washingtonpost.com op 13/11/2002.


105

jaren ’80 was de loop van de Amoe Darja grotendeels en die van de Syr Darja bijna

volledig gecontroleerd.334

De Sovjetregering besteedde nu ook veel aandacht aan het installeren van netwerken van

collectoren voor de afwatering van de velden in een poging om zo iets te doen aan de

steeds erger wordende problemen met een stijgend grondwaterpeil, oververzadiging van

de bodem en secundaire bodemverzilting. Deze toenemende hoeveelheid water die

terugvloeit na irrigatie kwam echter terecht in de rivieren en veroorzaakte een

verslechtering van de waterkwaliteit. Een andere prioriteit was het verhogen van de

efficiëntie van de irrigatiesystemen. Tot 1980 steeg de onttrokken hoeveelheid water per

hectare, maar tegen 1985 had zich al een daling ingezet. Ook de hoeveelheid water die

verspild werd bij de irrigatie begon af te nemen. In een poging om de katoenoogst op peil

te houden nam het gebruik van meststoffen en pesticiden enorm toe. Daardoor raakten de

rivieren nog meer vervuild. Het aandeel van katoen in de totale geïrrigeerde oppervlakte

zakte lichtjes naar 44 procent in 1985. De oogst per hectare bereikte zijn piek in 1980,

maar was tegen 1985 opnieuw gezakt. Toch moet er voorzichtig omgesprongen worden

met de cijfers. Het was immers de tijd van de katoenschandalen waarbij de gegevens over

de oogsten met opzet overdreven werden. Zo kunnen de officiële gegevens over 1980

ongeveer 20 procent hoger liggen dan de werkelijkheid.335

Door de snelle toename van de ontrokken hoeveelheid water voor irrigatie kwamen de

watervoorraden van de Amoe Darja en de Syr Darja de uitputting nabij. Het waterpeil

van het Aralmeer zakte. ‘Water is king. And the kingdom created out of irrigation canals,

pumps and pipes grows yearly. Yet, there is deep trouble coming and the Soviets know it.

What they haven’t decided is how to preserve the kingdom.’336

334





2000, pp. 34-35. 336

KLOSE, Kevin, The greening of Soviet Asia: water is king. In: The Washington Post, 21/12/1978. Op:

http://www.washingtonpost.com op 13/11/2002.


106

Centraal-Aziatische politieke leiders en nationale en regionale watermanagers begonnen

tegen het einde van de jaren ’60 grote druk uit te oefenen opdat de grootse plannen om

enorme hoeveelheden water naar Centraal-Azië om te leiden vanuit de Siberische rivieren

de Ob en de Irtysh uitgevoerd zouden worden. Het hoofddoel hiervan was niet om het

opdrogende Aralmeer bij te vullen, maar wel om water te leveren voor de zich steeds

uitbreidende irrigatie. Het ontwerp van dit project werd door de experten tegen het einde

van de jaren ’70 afgerond. Ondanks de oppositie van Russische nationalistische

schrijvers, groenen en wetenschappers leek het er op dat het project begin jaren ’80 op

het punt stond om uitgevoerd te worden. Maar nadat in 1985 Michael Gorbatsjov aan de

macht kwam werden de plannen hevig gecontesteerd omdat ze economisch

onverantwoord waren en een bedreiging voor het milieu vormden. Het project werd

schijnbaar definitief in de kast gestopt in 1986. Moskou zei tegen de Centraal-Aziaten dat

ze het wel zouden kunnen en zouden moeten klaren met het water dat in de regio zelf

aanwezig was.337

Centraal-Aziatische politieke leiders en watermanagers zijn nog steeds

bitter over de afgelasting van het Siberisch project omdat zij geloofden dat het hen door

Moskou beloofd was in ruil voor de steeds verdere uitbreiding van de katoenteelt.338

Recent is het plan weer op tafel gekomen, maar daarover later meer.

Tijdens de laatste jaren van het Sovjetregime (1985-1991) vertraagde de uitbreiding van

de irrigatie in het stroomgebied van het Aralmeer aanzienlijk. Het eens zo machtige

Ministerie van Watermanagement in Moskou had decennia lang met succes gelobbied

voor meer irrigatie, maar verloor nu zijn invloed.339

Het Ministerie werd, met de

openlijke goedkeuring van het nieuwe regime van Gorbatsjov, publiekelijk aangevallen

voor de verspilling van overheidsgeld aan economisch en ecologisch twijfelachtige

projecten en voor het vernietigen van het Aralmeer door de enorme uitbreiding van de

337



the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, p. 169 en p. 174. 338

GLANTZ, Michael H., KOBORI, Iwao, (eds.), Central Eurasian Water Crisis. Caspian, Aral and Dead

Seas. Tokyo, United Nations University, 1998, p. 40. 339


2000, p. 35.

107

irrigatie in Centraal-Azië.340

De watervoorraden van de regio raakten door de irrigatie

uitgeput en er zou geen redding komen vanuit de Siberische rivieren. Het werd tijd om te

stoppen met het opzetten van nieuwe grote projecten en te concentreren op het verhogen

van de efficëntie van de irrigatie en iets te doen aan de zware problemen van

bodemverzilting en oververzadiging in de reeds geïrrigeerde gebieden. Een ander doel

van de overheid was ervoor zorgen dat er meer water naar het Aralmeer zou gaan.341

De nieuwe nadruk die gelegd werd op het verbeteren van de irrigatietechniek kende toch

enig succes. Tegen 1990 was het aandeel van katoen in de totale bezaaide oppervlakte

gedaald tot 40 procent en de oogst per hectare nam lichtjes toe. Sinds het begin van de

jaren ’80 was de hoeveelheid water die per hectare onttrokken werd gestaag gedaald.

Hierin speelde de renovatie en de verbetering van de irrigatiesystemen wel een rol, maar

de belangrijkste oorzaak ervan waren de opeenvolgende droge jaren in de jaren ’80 die

strenge beperkingen oplegden aan het waterverbruik. Negatief was dan weer dat het

grondwaterpeil bleef stijgen waardoor de problemen van overzadiging en verzilting van

de bodem verergerden. De hoeveelheid water die na irrigatie terugvloeide nam nog steeds

hand over hand toe tot meer dan 40 procent van het water dat voor irrigatie onttrokken

werd. Een deel van dat water kwam terug in de rivieren terecht en veroorzaakte een

stijging van het zoutgehalte in de benedenlopen van de Amoe Darja en de Syr Darja tot 2

à 3 gram per liter in 1990.342

2.3. Irrigatie vandaag.

De nieuwe Centraal-Aziatische staten, die opgericht werden na het ineenstorten van de

Sovjet-Unie eind 1991, erfden een irrigatiesysteem dat zich gedurende een periode van

65 jaar had ontwikkeld. Het systeem was gegroeid onder de principes van staatseigendom

en strenge controle, gecentraliseerd top-down management dat weinig initiatief liet aan

340

NASAR, Rusi, How the Soviets murdered a sea. In: The Washington Post, 04/06/1989. Op:

http://www.washingtonpost.com op 13/11/2002. 341


2000, p. 35. 342

Ibid., p. 36.


108

het lokale niveau, een focus op de productie van katoen en de nood aan grootschalige

voorzieningen. In de voorbije 10 jaar zijn de nieuwe staten elk op hun eigen manier met

deze erfenis omgegaan: ‘each country has selected his own course for survival’.343

Door

hun gemeenschappelijke geschiedenis en het geïntegreerde irrigatienetwerk worden ze

allen echter geconfronteerd met gelijkaardige problemen.344

Bij het verbeteren van het management van de watervoorraden in het stroomgebied van

het Aralmeer speelt de geïrrigeerde landbouw een cruciale rol. Volgens een rapport van

de Wereldbank uit 1998 bedroeg de geïrrigeerde oppervlakte in het stroomgebied van het

Aralmeer (exclusief Afghanistan en Iran) in 1995 bijna 8 miljoen hectare. Het grootste

deel daarvan ligt in Oezbekistan, dat op een afstand gevolgd wordt door Turkmenistan.

Voor irrigatie wordt met ruime voorsprong de grootste hoeveelheid water onttrokken,

namelijk 92 procent van het totaal in 1995. Opnieuw staat Oezbekistan op kop wat dit

betreft, gevolgd door Turkmenistan. Voor de irrigatie wordt zeer veel water verbruikt en

veel van het water dat onttrokken wordt, komt niet opnieuw in de rivieren of in de

aquifers terecht. Het verdampt daarentegen van op de velden, doorheen de gewassen of

vanuit meertjes in de woestijn. Hieruit blijkt dus dat de hoeveelheid water die voor

irrigatie gebruikt wordt een nog grotere hap uit de watervoorraden van het stroomgebied

haalt dan men op het eerste gezicht zou denken.345

Er zou heel wat op het waterverbruik bespaard kunnen worden door een inkrimping van

de geïrrigeerde oppervlakte, een verhoging van de efficiëntie en een overschakeling op de

teelt van gewassen die minder water nodig hebben. In 1990 bedroeg de geïrrigeerde

oppervlakte in het stroomgebied van het Aralmeer 7,25 miljoen hectare. Tegen 1995 was

er een stijging van 9,5 procent tot 7,94 miljoen hectare. Alle landen in het stroomgebied

343

DUKHOVNY, Victor A., SOKOLOV, Vadim I., Integrated water resources management in the Aral

Sea basin. Scientific-Information Center of the ICWC. Op: http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf op

13/11/2002. 344








109

behalve Kazakstan planden ook nog een verhoging van de geïrrigeerde oppervlakte.346

En

effectief, tussen 1995 en 2000 was er een toename van 7 procent.347

En nog hebben de

landen plannen voor een verdere uitbreiding. Tegen 2005 wil bijvoorbeeld Turkmenistan

een uitbreiding van de geïrrigeerde oppervlakte met 450.000 hectare, Kirgizië met

230.000 hectare en Tadzjikistan met 500.000 hectare.348

Een veelgebruikt argument om

deze plannen te rechtvaardigen is dat men meer voedsel moet produceren om de

groeiende bevolking te kunnen voeden. Het is dus weinig waarschijnlijk dat er in de

nabije toekomst water zal kunnen bespaard worden door een inkrimping van de

geïrrigeerde oppervlakte.349

Bijgevolg zal het waterverbruik voor irrigatie moeten beperkt worden door de efficiëntie

te verhogen en door over te schakelen op de teelt van gewassen die minder water

vereisen. Het verschil tussen de minimale hoeveelheid water die nodig is in een bepaald

gebied voor een optimale groei van een bepaalde gewassencombinatie en de werkelijk

onttrokken hoeveelheid water geeft ons de bruto hoeveelheid water die zou kunnen

bespaard worden. De netto hoeveelheid die bespaard kan worden zal echter lager liggen

omdat er ook rekening moet gehouden worden met het feit dat als er minder gebruikt

wordt, er ook minder water terugvloeit naar de rivieren. Het is niet eenvoudig om de

minimale hoeveelheid die nodig is te berekenen. Veel hangt af van of er gedetailleerde en

accurate gegevens beschikbaar zijn op een voldoende grote schaal over het klimaat, de

bodemgesteldheid en de gewassen zodat de regionale verschillen in het stroomgebied

ingecalculeerd kunnen worden. Ook de berekening van de minimale hoeveelheid water

die verloren gaat in de irrigatiekanalen speelt een belangrijke rol.350

346



ABDULLAYEV, Iksandar, Water management and prospects of water-division in Central Asia. In: The

Times of Central Asia, 02/11/2000. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002. 348


30/05/2002, p.3. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002. 349




2000, p. 38.





110

Door gebruik te maken van moderne technologie zou er bij de irrigatie reeds heel wat

minder water verspild worden. Zo zou men de irrigatiekanalen kunnen afdichten en de

velden aanpassen zodat ze gelijkmatiger bevloeid kunnen worden. Er zouden nog grotere

successen geboekt kunnen worden als deze technieken gecombineerd zouden worden met

andere maatregelen zoals bijvoorbeeld de informatisering van de irrigatie. Dan zouden de

gewassen van nabij gevolgd kunnen worden waardoor men exact kan bepalen wanneer ze

water nodig hebben en hoeveel precies. Een andere maatregel zou kunnen zijn dat men de

gewassen genetisch modifieerd zodat ze minder water nodig hebben.351

De hoeveelheid water die bespaard kan worden door een verbetering van de efficiëntie

inzake irrigatie zou wel eens veel groter kunnen zijn dan we denken. Alles wijst er op dat

in de officiële cijfers van de landen in het stroomgebied van het Aralmeer de

hoeveelheden water die onttrokken worden voor irrigatie onderschat worden. De meting

van de geleverde hoeveelheden water aan de coöperatieven (de vroegere sovchozen en

kolchozen) gebeurde al niet adequaat in de tijd van de Sovjet-Unie en is nu nog slechter

geworden. Het cijfer dat opgegeven wordt als verbruik door de boerderijen is dikwijls

niet gebaseerd op metingen, maar eerder op een schatting. De reden hiervoor is dat er

ofwel geen meetapparatuur is of dat ze niet werkt. De schatting geeft niet weer wat er

werkelijk verbruikt wordt, maar wel wat er zou moeten geleverd worden uitgaande van

de gewassen die er geteeld worden en de hoeveelheid water dat daar volgens de normen

minimum voor nodig is.352

Het waterverbruik van de verschillende soorten privé-boerderijen die zich in het

stroomgebied van het Aralmeer ontwikkeld hebben sinds het uiteenvallen van de Sovjet-

Unie is een nog groter mysterie. In de meerderheid van de gevallen bestaat er geen

systeem om hun verbruik te meten. Meer dan waarschijnlijk wordt ook de geïrrigeerde

oppervlakte overschat. De cijfers geven de oppervlakte weer waar voorzieningen zijn

voor irrigatie, maar houden dikwijls geen rekening met systemen die defect zijn, die

hersteld worden en die niet meer gebruikt worden. Er is dus een tendens aanwezig bij de

351


2000, pp. 38-39. 352

Ibid., p. 39.

111

landbouwers en de watermanagers om de geïrrigeerde oppervlakte te overschatten en de

hoeveelheden water die onttrokken worden te onderschatten. Zo lijkt de efficiëntie, in

termen van het waterverbruik per hectare, groter.353

De uitvoering van een grootschalig programma om de technische aspecten van de

irrigatie in het stroomgebied van het Aralmeer te verbeteren zou een gigantische opgave

zijn en het zou veel tijd vragen. In 1994 waren er over het hele stroomgebied ongeveer

48.000 km hoofdkanalen voor irrigatie. Slechts 28 procent ervan is voorzien van een

afdichting om de lekken te verminderen. Met de 268.000 km kanalen op de boerderijen

zelf is het nog erger gesteld.354

De helft van de geïrrigeerde gronden in het stroomgebied hebben te lijden van de

verzilting. Dit is waarschijnlijk het grootste probleem waar de geïrrigeerde landbouw in

dit gebied mee te kampen heeft. Een ander groot probleem is het hoge grondwaterpeil.

Dit is het gevolg van een gebrek aan of slecht werkende afwateringssytemen. Goed

werkende afwateringssystemen zijn nochtans enorm belangrijk bij irrigatie in droge

gebieden met zout grondwater zoals het geval is in het stroomgebied van het Aralmeer.

Uit experimenten blijkt dat er veel minder water nodig is om katoen te telen en

secundaire bodemverzilting te voorkomen bij een lager grondwaterpeil. Als het

grondwaterpeil te hoog is, moet een groot deel van het water immers gebruikt worden om

eerst het zout uit de bovenste bodemlagen weg te spoelen.355

Voor het herstel en het verbeteren van de irrigatiesystemen in het stroomgebied zijn

miljarden dollars nodig. Oezbekistan en Turkmenistan hebben het grootste aantal

geïrrigeerde gebieden en zouden dus het grootste deel van de rekening betalen. Het is

zeer twijfelachtig of de landen in het stroomgebied het nodige geld hebben of het op

korte termijn bij elkaar kunnen krijgen om zo een duur project te financieren.

Daarenboven zijn de irrigatiesystemen in het stroomgebied sinds de onafhankelijkheid in

353


2000, p. 39. 354

Ibid., pp. 39-40. 355


Inc., 1999, pp. 93-95.

112

steeds slechtere staat gekomen. De oorzaken hiervan zijn dat er steeds minder geld

beschikbaar gesteld werd voor onderhoud en herstel, dat er eigenlijk niemand

verantwoordelijk was voor de materie en dat er geen onderdelen en uitrusting meer

geleverd werden vanuit andere voormalige Sovjetrepublieken zoals vroeger gebeurde.

Naarmate de tijd vordert, gaan de herstellingskosten steeds verder de hoogte in.356

Het is een verontrustende evolutie dat de oogsten in de meeste belangrijke geïrrigeerde

gebieden, voornamelijk in Kazakstan en Tadzjikistan gestaag afnemen. Dit is in de eerste

plaats het gevolg van het feit dat de geïrrigeerde gebieden in het stroomgebied van het

Aralmeer in steeds slechtere staat komen, maar het is ook het gevolg van andere factoren

zoals de slechte kwaliteit van het zaaigoed, een scherpe daling in het gebruik van

meststoffen en pesticiden, het bewerken van het land op de verkeerde tijdstippen en het

eenzijdig gebruik van de grond. Tussen 1990 en 1994 daalde de graanoogst met 19

procent in Oezbekistan, met 37 procent in Kazakstan, met 23 procent in Turkmenistan,

met 50 procent in Kirgizië en met 59 procent in Tadzjikistan. De katoenoogst daalde met

7 procent in Oezbekistan, met 31 procent in Kazakstan, met 2 procent in Turkmenistan,

met 24 procent in Kirgizië en met 31 procent in Tadzjikistan. De oogst van groenten nam

met 23 procent toe in Turkmenistan, bleef constant in Oezbekistan en daalde met tussen

de 33 en de 68 procent in de andere landen.357

Een omschakeling van de teelt van gewassen die veel water nodig hebben (zoals rijst en

katoen) naar het telen van gewassen die minder afhankelijk zijn van water (zoals granen,

groenten, fruit en sojabonen) kan een relatief goedkope manier zijn om het waterverbruik

te verminderen in vergelijking met een grootschalig technisch herstelproject. Het zijn in

hoofdzaak zulke omschakelingen die verantwoordelijk zijn voor de aanzienlijke daling

tussen 1990 en 1995 van de hoeveelheid water die per hectare onttrokken werd voor

irrigatie. Er werd voornamelijk overgeschakeld van katoen naar granen, hoofdzakelijk

wintertarwe. Tussen 1990 en 1994 steeg de met granen bezaaide oppervlakte in totaal van

356




2000, p. 41.


113

12 naar 26 procent en katoen zakte in dezelfde periode van 40 naar 34 procent. Het doel

van deze omschakeling was echter niet in de eerste plaats water besparen, maar wel om

meer zelfvoorzienend te worden wat voedsel betreft. Oezbekistan maakte in absolute

cijfers de grootste omschakeling van katoen naar granen en Turkmenistan in

percentages.358

Het is weinig waarschijnljk dat deze twee landen in de nabije toekomst

nog veel meer katoenteelt zullen vervangen door andere gewassen. Dit omwille van het

feit dat katoen voor beide landen een belangrijk exportproduct is dat buitenlandse

deviezen binnenbrengt.359

Volgens Prof. P. Micklin, die onder een project van USAID adviseur was in Oezbekistan,

en volgens het rapport van de International Crisis Group over water en conflict in

Centraal-Azië zou een regeringspolitiek van prijszetting op water voor irrigatie,

privatisering van de gronden en het geven van zelfbestuur en verantwoordelijkheid voor

de irrigatiesystemen aan de mensen ter plaatse een aanmoediging zijn om zuiniger om te

springen met het water in het stroomgebied van het Aralmeer, zonder dat het de overheid

veel geld kost. Kazakstan, Tadzjikistan en vooral Kirgizië hebben reeds een aantal grote

stappen in deze richting gezet. In Oezbekistan is er wel veel over gepraat, maar met de

implementering van belangrijke beleidsmaatregelen wordt er geaarzeld. Turkmenistan

heeft totnogtoe bijna niets gedaan. Er zijn natuurlijk heel wat obstakels om op deze weg

verder te gaan. De belangrijkste zijn de terughoudendheid vanwege de overheid uit angst

de sociale en economische controle te verliezen, de tegenstand van de coöperatieve

landbouwbedrijven en de lokale ambtenaren, de vrees voor speculatie op grond en voor

stijgende werkloosheid, een gebrek aan apparatuur om het waterverbruik te meten en de

slechte economische toestand waarin de landbouw zich bevindt. Vooral Oezbekistan en

Turkmenistan zouden dus de greep die de staat heeft op de bevolking moeten lossen en

een eind maken aan het systeem van patronage en corruptie dat gefinancierd wordt met

358


2000, p. 41. 359


30/05/2002, p.4. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.


114

exportinkomsten uit katoen.360

Zoals we in deel 1 al zagen, moet men met pivatisering

heel erg voorzichtig zijn, zodat het niet tot nieuwe spanningen leidt zoals elders al het

geval is geweest.361

De grootste last om het waterverbruik voor irrigatie te beperken rust op Oezbekistan, dat

het leeuwenaandeel van de geïrrigeerde oppervlakte in het stroomgebied heeft en dat ook

het meeste water onttrekt. Turkmenistan, ook goed voor een groot deel van de

geïrrigeerde oppervlakte en van de onttrokken hoeveelheid water, zou eveneens

aanzienlijk op zijn waterverbruik kunnen besparen. Tadzjikistan, Kirgizië en Kazakstan

irrigeren veel kleinere gedeelten van het stroomgebied en onttrekken minder water. Hun

bijdrage aan de hoeveelheid water die mogelijk kan bespaard worden zal dus veel kleiner

zijn, maar zeker niet onbeduidend.362

Tadzjikistan en Kazakstan irrigeren dan wel geen grote oppervlakten, ze gebruiken er wel

meer water voor dan andere landen. In principe zouden ze dus disproportioneel meer

kunnen bijdragen aan de bespaarde hoeveelheid water. In de eerste plaats door technische

verbeteringen en in de tweede plaats door minder rijst te produceren, omdat daar veel

water voor verbruikt wordt in de benedenloop en in de delta van de Syr Darja.

Afghanistan en Iran onttrekken zeer weinig water uit het stroomgebied van het Aralmeer.

Hun mogelijke bijdrage tot het besparen van water is praktisch nihil. Voor Afghanistan

zou dit in de toekomst echter kunnen veranderen, indien het meer water zou gaan

onttrekken van de Amoe Darja.363

En dat zou wel eens snel kunnen gaan gebeuren, want

‘Any plan to rebuild Afghanistan must include agricultural development, which in turn

will require increased water usage.’364

Ik kom hierop later nog terug.

360


2000, pp. 41-42. Zie hiervoor ook: INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Central Asia: water and conflict.

Asia report n°34. Brussels, 30/05/2002, p.2. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002. 361

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, pp. 62-

63. 362


2000, p. 42. 363

Ibid., p. 42. 364


Affairs, mrt.-apr. 2002, p. 68.


115

Dat er verbeteringen moeten aangebracht worden inzake irrigatie om de watervoorraden

in het stroomgebied efficiënter te kunnen gebruiken is niet het enige grote probleem

waarmee de Centraal-Aziatische staten geconfronteerd worden. Het is gelinkt aan andere

– minstens even belangrijke – kwesties, zoals een billijke verdeling van het water tussen

de staten aan de bovenloop (Kirgizië, Tadzjikistan en Afghanistan) en de staten aan de

benedenloop (Kazakstan, Oezbekistan en Turkmenistan), de discussie over met welk doel

de belangrijkste dammen op de Amoe Darja en de Syr Darja moeten gebruikt worden

(voor productie van waterkracht of voor irrigatie) en de gezamelijke aanpak van de

Aralmeer crisis. Maar meer hierover in het volgende hoofdstuk.

116

Hoofdstuk 3: De verdeling van het water in het stroomgebied van het Aralmeer.

Er werd reeds eerder op gewezen dat het leeuwendeel van de watervoorraden in het

stroomgebied van het Aralmeer van internationale aard zijn. Deze voorraden bestaan uit

rivieren, meren, bruikbaar grondwater en water dat na gebruik (voornamelijk voor

irrigatie) terugvloeit en die nationale grenzen overschrijden of zelf vormen of die een

directe invloed hebben op watervoorraden in andere landen van het stroomgebied.365

De

belangrijkste voorraden zijn de Amoe Darja en de Syr Darja, hun belangrijkste

zijrivieren en het Aralmeer. Hoe deze voorraden gedeeld, verdeeld en gemanaged worden

speelt nu reeds een cruciale rol in de politieke, economische en ecologische toekomst van

de individuele staten en van de regio in zijn totaliteit. En dat zal niet snel veranderen.

3.1. Institutionele stucturen op regionaal vlak.

3.1.1. Interstate Commission on Water Coordination (ICWC).

Naarmate de onafhankelijkheid naderbij kwam eind 1991, realiseerden de leiders van de

vijf voormalige Sovjetrepublieken in het stroomgebied van het Aralmeer zich dat ze

institutionele mechanismen moesten opzetten om de samenwerking inzake het

management van de internationale watervoorraden te bevorderen. De eerste grote stap

was de ondertekening van een akkoord over het gezamenlijke management en de

bescherming van de internationale watervoorraden in februari 1992. Met het akkoord

werd een Interstate Commission on Water Coordination (ICWC) in het leven geroepen

die toezicht moest houden op de regulering, het efficiënt gebruik en de bescherming van

365


2000, p. 6.

117

de internationale watervoorraden.366

De ICWC nam in grote lijnen de functies over van

het voormalige Ministerie van Watermanagement van de ter ziele gegane Sovjet-Unie.367

De commissie bestaat uit de hoofden van de belangrijkste watermanagement organisaties

van elke republiek of hun vertegenwoordigers. Voor Kazachstan is dat het Water

Resources Committee, voor Kirgizië en Oezbekistan het Ministry of Agriculture and

Water Management en voor Turkmenistan en Tadzjikistan het Ministry of Water

Resources. De commissie komt verschillende keren per jaar samen om over kwesties van

watermanagement te debateren en te beslissen. Ze regelt ook de verdeling van het water

tussen de republieken en het Aralmeer en zijn delta’s gedurende het hydrologisch jaar dat

loopt van oktober tot oktober. Dit gebeurt op basis van de voorspellingen over de

beschikbaarheid van water die de hydrologische en meteorologische agentschappen in elk

land maken. Tijdens het jaar kan de commissie, indien nodig haar eerdere beslissingen

nog bijsturen en aanpassen aan de werkelijke situatie. Het verdelingsmechanisme is

eigenlijk een voortzetting van het systeem dat tussen 1984 en 1987 door het Ministerie

van Watermanagement van de voormalige Sovjet-Unie opgesteld werd. De ICWC kreeg

ook de verantwoordelijkheid om het exploitatieregime voor de reservoirs langsheen de

internationale waterlopen te bepalen. Eventuele geschillen tussen de republieken over het

watermanagement moeten ook door de commissie opgelost worden, indien nodig met de

hulp van een neutrale bemiddelaar.368

De ICWC bestaat uit een secretariaat (in Khodjent,

Tadzjikistan), een Scientific-Information Center (in Tashkent, Oezbekistan) en de basin

water management authorities of BVO’s voor de Syr Darja (in Tashkent) en voor de

Amoe-Darja (in Urgench, Oezbekistan). 369

366





13/11/2002. 368


2000, p. 43. 369



13/11/2002.


http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf%20op%2013/11/2002




118

De BVO’s werden opgericht in 1986 door de Sovjet-Unie. Men besefte toen al dat er een

geïntegreerd watermanagement voor het hele stroomgebied noodzakelijk was. Voordien

bepaalde Minvodgoz (het Ministerie van Watermanagement van de Sovjet-Unie) centraal,

maar wel na overleg met de overheden van de vijf republieken, de hoeveelheden water

die toegewezen werden. Maar de slechte ervaringen met watertekorten in 1974-1976 en

vooral in 1982 toonden aan dat het systeem onbetrouwbaar was. Er werd dan een

regionale organisatie uitgetekend door SANIIRI, wat toen een regionaal wetenschappelijk

centrum inzake watermanagement en –gebruik was.370

Uiteindelijk werden de twee

BVO’s opgericht. Sinds de onafhankelijkheid zijn ze belast met het management en de

controle van de hoeveelheden water die de ICWC toewijst aan de lidstaten.371

De ICWC wijst jaarlijks een hoeveelheid water toe die elke lidstaat mag onttrekken.

Hiervoor baseert ze zich op schattingen van de hoeveelheid water die zou beschikbaar

zijn in het volgende hydrologisch jaar. Tijdens de regelmatige vergaderingen (elk

kwartaal) of op een speciaal bijeengeroepen zitting, kunnen altijd nog correcties

aangebracht worden. Net zoals het geval was ten tijde van de Sovjet-Unie, is de manier

waarop het water verdeeld wordt erg gericht op de irrigatie en op de belangen van de

stroomafwaarts gelegen staten. In het hydrologische jaar 1996-1997 kregen Oezbekistan

en Turkmenistan, de koplopers inzake irrigatie, respectievelijk 38 en 26 procent van het

totaal toegewezen. Ze kregen elk 36 procent van de stroom van de Amoe Darja en

Oezbekistan kreeg daarbovenop nog eens 42 procent van de Syr Darja stroom.

Kazachstan mocht 30 procent van de Syr Darja stroom onttrekken.372

De stroomopwaarts gelegen landen , waar de stromen gevormd worden, kregen de rest

toegewezen. Voor Tadzjikistan betekende dit 11 procent: 7 procent van de onttrokken

hoeveelheid van de Syr Darja en 13 procent van de Amoe Darja. Kirgizië kreeg slechts

0,4 procent, wat minder is dan 1 procent van de onttrokken hoeveelheid van de Syr Darja

370

SANIIRI was het voormalige Central Asian Research and Education Institute for Water Economy . Een

deel ervan is omgevormd tot het Scientific-Information Center of de ‘denktank’ van het ICWC. 371



13/11/2002. 372


2000, p. 44.



119

en 0,2 procent van de Amoe Darja. De ICWC wees ook 16 procent van de stroom van de

Syr Darja en de Amoe Darja toe aan de directe omgeving van het Aralmeer. Dit in

tegenstelling tot de Sovjet-periode, toen de regio van het Aralmeer geen specifieke

hoeveelheid toegewezen kreeg. Het toegewezen water is bedoeld voor de beide delta’s en

voor het Aralmeer. Maar in feite bereikt er veel minder water dan mogelijk zou zijn het

Aralmeer zelf, wat te wijten is aan grote omleidingen van de stroom in de delta’s omwille

van ecologische redenen, (drink-)watervoorziening en zelfs irrigatie.373

Bij de gegevens van de ICWC over de toegewezen hoeveelheden water moeten twee

bedenkingen gemaakt worden. Ten eerste toont de analyse die door het WARMAP-

project van de Europese Unie gemaakt werd voor de periode 1994/5-1996/7 aan dat er

gegevens ontbreken en dat er inconsistenties zijn ten opzichte van twee andere

vergelijkbare overzichten. Namelijk die ontwikkeld door de BVO’s en de onafhankelijk

ontwikkelde database van het Water Resources Management Information System Project

(WARMIS) van de EU. Een deel van de inconsistenties kunnen het gevolg zijn van

wijzigingen van jaar tot jaar in de manier van rapporteren van de ICWC. Ten tweede

kunnen de werkelijk onttrokken totale waterhoeveelheden en die per staat wel wat

afwijken van de toegewezen hoeveelheden in een bepaald jaar. De jaren 1995-1996 en

1996-1997 waren droog en de hoeveelheid water die het Aralmeer bereikte lag veel lager

dan de toegewezen hoeveelheid. De reden hiervoor is dat de stroomopwaarts gelegen

staten meer water onttrokken voor irrigatie dan hetgeen hen was toegewezen.374

Zoals kan verwacht worden, klagen de stroomopwaarts gelegen staten, en dan vooral

Kirgizië, over de manier waarop het water verdeeld wordt. Hun bergachtige streken

leveren 80 procent van de waterstroom in het stroomgebied van het Aralmeer en toch zijn

de hun toegewezen onttrokken hoeveelheden klein in vergelijking met die van

Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan. Meer nog, ten dienste van de irrigatie moeten

ze het grootste deel van de stroom verzamelen in reservoirs op hun grondgebied en die

geleidelijk vrijlaten tijdens het groeiseizoen. Hierdoor worden Kirgizië en Tadzjikistan in

373


2000, p. 45. 374

Ibid., p. 45.

120

hun mogelijkheden beperkt om tijdens de winter elektriciteit te genereren uit waterkracht.

Vooral voor Kirgizië is dit een serieus probleem, omdat het in de jaren ’90 in de winter

steeds een chronisch gebrek aan energie heeft gehad doordat de leveringen van steenkool

uit Kazachstan en gas uit Oezbekistan nogal – om het met een eufemisme te zeggen –

onregelmatig waren. In de tijd van de Sovjet-Unie waren deze leveringen gegarandeerd

om de opportuniteitskosten van Kirgizië te dekken die voortvloeiden uit het opgeven van

het genereren van elektriciteit uit waterkracht in de winter ten voordele van de irrigatie in

de stroomafwaarts gelegen republieken.375

Het akkoord uit 1992 zorgt nu voor spanningen en twisten tussen de vijf voormalige

Sovjet republieken. Turkmenistan, Kazachstan en vooral Oezbekistan willen het

bestaande systeem graag behouden. Kirgizië en Tadzjikistan willen dat hen een groter

deel van de stroom wordt toegewezen, zodat ze de irrigatie kunnen uitbreiden, en ze

willen ook meer vrijheid om in de winter elektriciteit te genereren uit waterkracht. De

laatste jaren heeft Kirgizië herhaaldelijk de normen overschreden die door de ICWC

gesteld worden. Kirgizië liet dan in de winter meer water wegstromen uit het Toktogul

reservoir op de Naryn, de belangrijkste zijrivier van de Syr Darja, dan toegelaten.

Daardoor was er in de daaropvolgende zomers stroomafwaarts minder water beschikbaar

voor irrigatie. Het veroorzaakte in die winters ook overstromingen in Oezbekistan en

Kazachstan, waardoor de stroom noodgedwongen moest omgeleid worden van het

Aralmeer naar het Arnasaymeer in de woestijn. Er werden dan ook klachten en

beschuldigingen geuit aan het adres van Kirgizië omdat het niet de juiste hoeveelheden

water voor irrigatie uit Toktogul zou laten stromen in de zomer.376

Er zijn ook conflicten tussen de stroomafwaarts gelegen staten. Het meest betwiste is dat

tussen Oezbekistan en Turkmenistan, die het niet eens zijn over het Kara-Kum kanaal.

Het bijna 1400 km lange kanaal, waaraan gebouwd wordt sinds de jaren ’50, krijgt

jaarlijks 13 km³ van de Amoe Darja toegewezen. Hiermee wordt bijna 1 miljoen hectare

landbouwgrond geïrrigeerd in Turkmenistan en het levert ook drinkwater voor de

375


2000, pp. 45-46. 376

Ibid., p. 46.

121

hoofdstad Ashgabat. In de ogen van de Turkmeense regering is het kanaal een zaak van

nationaal belang, waar het overleven van de staat van afhangt en ze is van plan om het

nog te verlengen zodat een nog grotere oppervlakte kan geïrrigeerd worden. De

Oezbeekse overheid daarentegen beschouwt het Kara-Kum kanaal als een door de mens

gemaakte rivier die door de woestijn stroomt waarbij enorme hoeveelheden water

verloren gaan door insijpeling in de bodem. Ze ziet het kanaal ook als een van de

belangrijkste oorzaken van het opdrogen van het Aralmeer. De Oezbeken zijn radicaal

tegen een verdere verlenging van het kanaal en een verhoogde watertoevoer er naartoe.

Door een gebrek aan onderhoud raakt het kanaal steeds sneller in verval wat de

hoeveelheid water die verloren gaat nog verder verhoogt.377

3.1.2. Interstate Council on the Problems of the Aral Sea Basin (ICAS).

Op 26 maart 1993 ondertekenden de presidenten van de vijf republieken een akkoord om

de samenwerking te bevorderen bij het oplossen van de grootste problemen in verband

met het Aralmeer en de regio errond. Bij deze werd de Interstate Council on the

Problems of the Aral Sea Basin (ICAS) opgericht.378

Een belangrijk doel van de nieuwe

organisatie was het mogelijk maken om steun te ontvangen van de Wereldbank en andere

internationale donoren. De ICAS bestond uit 25 leden, vijf uit elk land, en nam het

management op zich van verschillende hulpprogramma’s in het stroomgebied van het

Aralmeer. De vergaderingen vonden plaats op onregelmatige tijdstippen, maar de

dagdagelijkse activiteiten werden geregeld door een uitvoerend orgaan in Tashkent. De

reeds bestaande ICWC werd een component van de ICAS en in januari 1994 werd ook

nog een commissie voor duurzame ontwikkeling (SDC) toegevoegd aan de

administratieve structuur van de organisatie. De presidenten richtten ook een

International Fund for the Aral Sea (IFAS) op. Het bestond uit tien leden, voor elke staat

twee, en verzamelde de fondsen die de staten vrijmaakten om de projecten te bekostigen.

377


2000, p. 46. 378




122

De aanbevolen bijdrage was 1 procent van het nationaal inkomen.379

Het hoofdkwartier

van het Fonds was gevestigd in Almaty in Kazachstan en president Nazarbayev van

Kazachstan werd verkozen tot eerste hoofd van het fonds.380

3.1.3. International Fund for the Aral Sea (IFAS).

In februari 1997 werden de ICAS en het IFAS door de presidenten grondig gewijzigd. De

belangrijkste hervorming was de afschaffing van de ICAS en een fusie van de functies

van beide organisaties in een geherstructureerd IFAS.381

De doestellingen van deze

operatie waren het verlichten van de overlappende inspanningen, het vereenvoudigen van

de administratieve structuur, de bureaucratische inertie overwinnen en de inspanningen

voor verbeteringen in het stroomgebied van het Aralmeer nieuw leven inblazen.382

De

nieuwe structuur van de internationale organisaties die zich bezighouden met de

Aralmeer crisis wordt voorgesteld in het organigram op de volgende pagina. Het

voorzitterschap van het IFAS is een roterend voorzitterschap, waarbij om de twee jaar

een van de Centraal-Aziatische staatshoofden het leiderschap op zich neemt. De eerste

voorzitter was Islam Karimov, de president van Oezbekistan. De jaarlijkse financiële

bijdragen aan het fonds werden neerwaarts bijgesteld tot 0,3 procent voor het rijkere

stroomafwaarts gelegen Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan en tot 0,1 procent

voor het armere stroomopwaarts gelegen Kirgizië en Tadzjikistan.383

379


2000, p. 48. 380

IFAS, History of regional organisations. Op: http://www.aral-sea.org/ifas/aral/history_regional.html op

15/11/2001. 381

IFAS, Institutional structure. Op: http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html op 15/11/2001. 382



IFAS, Institutional structure. Op: http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html op 15/11/2001.

http://www.aral-sea.org/ifas/aral/history_regional.html

http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html


http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html

123


Affairs, 2000, p. 47.

3.2. Internationale inspanningen en hulp ter promotie van samenwerking.

Het hierna volgende overzicht is niet volledig, enkel de inspanningen van de Wereldbank,

de Verenigde Naties, de Verenigde Staten en de Europese Unie komen aan bod.

Daarnaast doneren nog heel wat andere landen geld en zijn er nog tal van andere

organisaties actief in de regio. Allen willen ze met de beste bedoelingen helpen. Enkel de

grootste spelers uit het kluwen van weldoeners lichten, zal het toch enigszins

overzichtelijk maken en zal ook reeds een duidelijke impressie geven van de complexe

structuren die zijn opgezet.

124

3.2.1. De projecten van de Wereldbank.

Sinds de onafhankelijkheid heeft internationale hulp een belangrijke rol gespeeld in het

bevorderen van samenwerking bij het management van de internationale watervoorraden

in het stroomgebied van het Aralmeer. De Wereldbank was de eerste grote speler op het

toneel. In 1992-1993 stelde de Bank een Aral Sea Basin Program (ASBP) voor dat moest

uitgevoerd worden in drie fasen over een periode van 15 à 20 jaar en waarvan verwacht

werd dat het ongeveer 250 miljoen dollar zou kosten. Tegen 1996 waren de geschatte

kosten echter al opgelopen tot 470 miljoen dollar.384

De doelstellingen van het

programma zijn:

(1) het rampgebied rondom het Aralmeer herstellen en tot ontwikkeling brengen;

(2) de watervoorraden van de Amoe Darja en de Syr Darja als geheel managen en

strategisch plannen;

(3) institutionele structuren opzetten voor de planning en uitvoering van het

programma.

De Wereldbank moedigde de staten in het stroomgebied van het Aralmeer aan om de

ICAS en het IFAS op te richten. Via en samen met deze organisaties tracht de Bank het

ASBP te realiseren. Afghanistan werd uitgenodigd om mee te doen met het ASBP, maar

reageerde niet.385

Het was de bedoeling dat het voorbereidende gedeelte van de eerste fase 18 maanden zou

in beslag nemen en afgelopen zou zijn tegen eind 1995. De Wereldbank verklaarde het

echter pas midden 1997 als beëindigd. En hoewel sommige delen van de planning nog

verder uitgewerkt moesten worden, zat men op die manier al meer dan een jaar achter op

het schema. De redenen voor de vertraging zijn, wat de Wereldbank betreft, enerzijds het

gebrek aan ervaring om te werken in de nieuwe sociale, politieke en economische

omgeving van Centraal-Azië en anderzijds de traag op gang komende financiering.

384


2000, p. 49. 385




125

Midden 1997 was er nog maar 15,4 miljoen dollar aan financiële middelen voor het

project beschikbaar.386

In juli 1997 ging de Wereldbank over tot een doorlichting van het ASBP, waarbij zowel

de donor als regionale vertegenwoordigers betrokken waren. Hoewel de

verwezenlijkingen en de reeds gemaakte vooruitgang erkend werden, stelde de audit toch

een aantal belangrijke wijzigingen voor. De staten in het stoomgebied kregen het advies

om de positie van de regionale institutionele structuren te versterken en minder te

rekenen op de invloed van de donor, om hun politieke en financiële engagementen

tegenover de regionale lichamen te verhogen, om de prioriteitenverdeling tussen

nationale en regionale taken te verhelderen, om meer aandacht te schenken aan

activiteiten die snel gerealiseerd kunnen worden en om de positie en de rol van de

verschillende regionale lichamen (ICAS, IFAS, ICWC, SDC en BVO’s) duidelijker te

maken. De staten van het stroomgebied deden de aanbeveling dat de Wereldbank zich

meer zou moeten toespitsen op de financiering van projecten onder het ASBP, dat ze

geleidelijk aan haar rol van technische bijstand zou moeten verminderen en dat ze het

vervolgproject op de eerste fase van het ASBP snel zou moeten voorbereiden.387

De volgende fase in het Aral Sea Basin Program van de Wereldbank is het Water and

Environmental Management Project.388

Het werd opgestart in augustus 1998 en zou vier

jaar moeten lopen tegen een kostprijs van 21,2 miljoen dollar. In overeenstemming met

de nieuwe nadruk op regionale verantwoordelijkheid voor het ASBP, wordt het

programma gemanaged door het uitvoerend orgaan van het IFAS en speelt de

Wereldbank de rol van medewerker/adviseur. De meeste componenten van dit plan zijn

er direct op gericht om het management van de internationale watervoorraden te

386


2000, p. 49. 387



Om volledig correct te zijn, moet hierbij vermeld worden dat dit eigenlijk een GEF-project is. De Global

Environment Facility (GEF) helpt wereldwijd bij de financiering van milieuprojecten, maar in

werkelijkheid komt het meeste geld voor het Water and Environmental Management Project van de

Wereldbank. Zie hiervoor: INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Central Asia: water and conflict. Asia

report n°34. Brussels, 30/05/2002. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.



126

verbeteren.389

De eerste en belangrijkste component hiervan is het opstellen van nationale

en regionale managementstrategieën en akkoorden voor water en zout, en het

ontwikkelen van goedkope, lokale maatregelen voor de opslag van water op de

boerderijen zelf. Het doel hiervan is om het water efficiënter te gebruiken, om iets te

doen aan het steeds erger wordend probleem van bodemverzilting door slechte

irrigatiemethodes en om de hoeveelheid water te reduceren die na irrigatie terugvloeit in

de rivieren.390

Een tweede component is gericht op het versterken van de bestaande internationale

akkoorden over de waterverdeling in het stroomgebied. Een derde component gaat over

het opzetten van een campagne om de bevolking, waterleveranciers en watergebruikers te

sensibiliseren en hen kennis te laten maken met de strategieën van het ASBP om water te

besparen opdat ze hun gedrag zouden wijzigen. Het management van de dammen en de

wateropslagreservoirs komt aan bod in een vierde deel van het project. Het moet de

duurzaamheid en de veiligheid van de infrastructuur op de internationale rivieren

verzekeren. In een vijfde deel wordt de grensoverschrijdende controle van de

waterkwaliteit en de waterhoeveelheid aangepakt, want dat is een belangrijke voorwaarde

om tot meer effectieve en aanvaarde akkoorden over de verdeling en het management van

het water te komen tussen de landen in het stroomgebied. Dit is erg belangrijk omdat de

infrastructuur die hiervoor ten tijde van de Sovjet-Unie werd opgezet in snel tempo aan

het aftakelen is.391

Op 6 oktober 2002 ontmoetten de staatshoofden van de Centraal-Aziatische republieken

elkaar om de problemen in het stroomgebied van het Aralmeer nog eens te bespreken. De

presidenten legden aan het IFAS en de ICWC onder meer op om er alles voor te doen

opdat het werk dat begonnen is onder het Water and Environmental Management Project

389



IFAS, Water and Environmental Management Project. Op: http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html op

15/11/2001. 391

IFAS, Water and Environmental Management Project. Op: http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html op

15/11/2001.


http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html

http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html

127

voortgezet wordt. Daarnaast moeten ze ook blijven zoeken naar mogelijke geldschieters

om dit en volgende projecten te kunnen blijven financieren.392

3.2.2. De projecten van de Verenigde Naties.

Naast die van de Wereldbank, zijn er nog verschillende andere internationale

inspanningen om het management van de internationale watervoorraden in het

stroomgebied van het Aralmeer te verbeteren. Zo hebben de Verenigde Naties sinds 1990

op verschillende manieren bijstand geleverd in het stroomgebied. De meest ambitieuze

inspanningen van de VN in de laatste jaren worden uitgevoerd onder leiding van het

ontwikkelingsprogramma van de VN (UNDP). Een van de grootste inspanningen van het

UNDP is gericht op het versterken van de regionale organisaties die opgericht werden om

de Aralcrisis aan te pakken. Concreet gaat het dan over de vroegere versies van ICAS en

IFAS en nu over het hervormde IFAS.393

De VN zijn echter zo alomtegenwoordig in de regio, dat het ons te ver zou leiden om een

overzicht te geven van alle programma’s en projecten. Ondanks de grote inspanningen

zijn jammer genoeg niet alle projecten even succesvol. In 1994 startte het UNDP

bijvoorbeeld met een project om 426 van de ergst getroffen dorpen van veilig drinkwater

te voorzien. Na afloop in 1998 bleek dat er ernstige tekortkomingen waren. Vele pompen

waren van slechte kwaliteit of waren verkeerd geplaatst met als gevolg dat meer dan 75

procent ervan al na een jaar besmet was.394

3.2.3. De hulp van de Verenigde Staten.

In hun buitenlands beleid ten aanzien van Centraal-Azië lieten de Verenigde Staten zich

meteen na de ineenstorting van de Sovjet-Unie leiden door geopolitieke motieven.

Buitenlandse hulp werd beschouwd als een middel dat ertoe zou bijdragen om de net

392

ICWC, Press Release, #5, October 2002. Op: http://www.icwc-aral.uz/press_rel/eng/pr_e_05.htm op

06/04/2003. 393


2000, pp. 50-51. 394

OWEN, Jerry, Aral Sea. Op: http://www.thewaterpage.com/aral.htm op 6/12/2001.

http://www.icwc-aral.uz/press_rel/eng/pr_e_05.htm

http://www.thewaterpage.com/aral.htm

128

onafhankelijk geworden Centraal-Aziatische staten los te weken uit de Russische

invloedssfeer. De vijf voormalige Sovjet-republieken zijn immers van strategisch belang

omdat ze grenzen aan Rusland, China, Iran en Afghanistan. Bovendien zijn er ook

belangrijke olie- en gasreserves in de regio. Het onderliggende doel van de VS was het

proberen creëren van een stabiel politiek en economisch klimaat dat op termijn ten goede

zou komen aan de Amerikaanse zakenbelangen, voornamelijk in de energiesector.395

Voor 11 september 2001 gebeurde dit via het aanmoedigen van regionale samenwerking,

waarbij gesteund werd op multilaterale instituties zoals het Partnership for Peace van de

NAVO en de Central Asian Economic Community (CAEC). Nadien onderging de VS-

politiek ten aanzien van Centraal-Azië, zoals eerder vermeld, een grondige wijziging en

nu is er ‘a realpolitik-based approach to stability that would promote Uzbekistan as a

regional hegemon’.396

Begin jaren ’90 zocht en vond de Amerikaanse regering in de problemen rond het

Aralmeer een relatief veilige aanleiding om een voet aan de grond te krijgen in de regio.

Door zich te richten op het begeleiden van regionale samenwerking over de

watervoorraden in het stroomgebied van het Aralmeer probeerde men vrede en stabiliteit

te realiseren. Volgens het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken is de hele

strategie inzake het Aralmeer gericht op het ondersteunen van het belangrijkste doel,

namelijk het aanmoedigen van regionale samenwerking. En dus, ‘by encouraging

regional cooperation regarding an evironmental issue, Washington hoped to lay the

groundwork for facilitating the creation of a new legal regime to demarcate the Caspian

Sea, which would expedite oil and gas exploration offshore’.397

De Verenigde Staten financierden, via het United States Agency for International

Development (USAID), het Environmental Policy and Technology Project (EPT). Dat

project liep van 1993 tot 1998 en steunde de regionale inspanningen om een akkoord te

395




Affairs, mrt.-apr. 2002, p. 61. 397


infocus.org/briefs/vol5/v5n06aral_body.html op 15/11/2001.





129

bereiken over de werking van de Toktogul dam. Het enorme Toktogul reservoir ligt in

Kirgizië en regelt het waterverbruik voor het stroomafwaarts gelegen Oezbekistan en

Kazachstan. De onenigheid over het exploitatieregime tussen het stroomopwaarts gelegen

Kirgizië en het stroomafwaarts gelegen Oezbekistan en Kazachstan had het crisispunt

bereikt. Men raakte er niet uit. Wat moest primeren: waterkracht of irrigatie of iets er

tussenin? In samenwerking met de Interstate Council for Kazakstan, Kyrgyzstan and

Uzbekistan (ICKKU) hielp het EPT project de drie landen om een kaderakkoord te

bereiken. Het akkoord werd getekend in 1998. Nadien werd er een door USAID

gesponsord vervolgproject opgezet om het ICKKU te helpen met de uitvoering van het

akkoord.398

De VS kunnen dan wel met de beste bedoelingen helpen, toch komen hun inspanningen

nogal eens in conflict met de programma’s van de andere donoren. De Wereldbank, de

Verenigde Naties en de Europese Unie werken binnen de IFAS-structuur, de Verenigde

Staten doen dit niet.399

Op die manier werden de Centraal-Aziaten na verloop van tijd

heen en weer geslingerd tussen de verschillende hulpprogramma’s en onderhandelingen.

Dit leidde uiteindelijk tot verwarring over wie nu eigenlijk verantwoordelijk was voor

beslissingen inzake de verdeling en toewijzing van de watervoorraden en over wie

precies de programma’s moest opzetten om de crisis rond het Aralmeer aan te pakken.400

3.2.4. De hulp van de Europese Unie.

Sinds 1992 heeft de Euopese Commisie TACIS-geld401

toegewezen aan de ICWC. Ze

steunt eveneens het Aral Sea Basin Program (ASBP) dat van start ging in 1994. In 1995

zette de Europese Unie het WARMAP-project op, een groot hulpprogramma voor de

staten in het stroomgebied van het Aralmeer dat ontworpen werd om de implementering

398


2000, p. 50. 399



OWEN, Jerry, Aral Sea. Op: http://www.thewaterpage.com/aral.htm op 6/12/2001. 401

Het TACIS-programma van de EU is gericht op de landen van de voormalige Sovjet-Unie. Via het

programma geeft de Unie deze landen financiële steun bij de overgang naar markteconomie en

democratisering.



http://www.thewaterpage.com/aral.htm

130

van het ASPB te ondersteunen. WARMAP staat voor Water Resources Management and

Agricultural Productionin the Central Asian Republics en de EU financierde het project

via het TACIS-programma.402

De doelstellingen van het project waren enerzijds om een

administratief en technisch kader te leveren waarbinnen de vijf republieken een beleid,

strategieën en ontwikkelingsprogramma’s kunnen ontwikkelen voor het gebruik, de

verdeling en het management van de watervoorraden in het stroomgebied. Anderzijds

was het ook de bedoeling om op regionaal niveau te helpen bij de oprichting van de

institutionele structuren die nodig zijn om het beleid en de strategieën voor te bereiden en

uit te voeren om een zinnige invulling te geven aan het kaderakkoord over de verdeling

en het management van het water. Dit eerste WARMAP-project was voltooid in 1997.403

In de periode 1995-1997 werden een aantal activiteiten uitgevoerd die nauw verbonden

zijn met het management van internationale watervoorraden. Zo was er de ontwikkeling

van het Water Resources Management Information System (WARMIS). Dat is een

geografisch informatiesysteem voor het stroomgebied dat de Wereldbank en IFAS hielp

bij hun inspanningen om het akkoord uit 1992 over de waterverdeling te codificeren.

Verder waren er ook de financiering en sponsoring van seminaries en workshops en een

poging om gedetaileerde gegevens te verzamelen over het waterverbruik voor irrigatie op

het niveau van de boerderijen. Begin 1998 kreeg het WARMAP-project een opvolger.

WARMAP-2 liep tot midden 2000 en in die tijd werden de componenten van het vorige

project verder uitgebouwd.404

Uit een evaluatierapport blijkt dat de WARMAP-projecten geen onverdeeld succes zijn.

Op technisch vlak zijn de reslultaten van WARMAP-1 en -2 heel goed. De databanken

die ontwikkeld werden zijn zeer nuttig met het oog op toekomstige

remediëringsprogramma’s voor het watermanagement in het stroomgebied van het

Aralmeer. De institutionele en ecologische aspecten van de projecten zijn echter zwak.

Zo is het weinig waarschijnlijk dat ze tot de vereiste internationale akkoorden zullen

402

EUROPEAN COMMISSION, Evaluation of the TACIS Interstate Programme in Environment. Final

Report, 30/09/2000, pp. 35-36. Op:

http://europa.eu.int/comm/europeaid/evaluation/reports/tacis/951553.pdf op 24/11/2002. 403

Ibid., pp. 35-36. 404

Ibid., p. 36.

http://europa.eu.int/comm/europeaid/evaluation/reports/tacis/951553.pdf

131

geleid hebben en zijn er problemen om uit te maken wiens bezit de met TACIS

gefinancierde databanken in de toekomst zullen zijn en wie ze mag gebruiken.405

Toch blijft de verderzetting van de TACIS-steun aanbevolen. Hieraan worden wel een

aantal voorwaarden verbonden. In de eerste plaats zal de EU een meer actieve rol moeten

gaan spelen opdat de doelstellingen van het Aral Sea Basin Program zouden bijgesteld

worden. Het ASBP focust volgens het rapport te eenzijdig op water quantity

management, maar zou zich veel meer moeten toeleggen op de milieu-problematiek, op

het versterken van de institutionele structuren en op het onderhandelen van internationale

akkoorden inzake watermanagement.406

Normaal gezien was er ook nog een WARMAP-3 project voorzien, maar voor zover ik

het heb kunnen nagaan is men daarmee nog niet begonnen.

Net als in de Verenigde Staten heeft 11 september 2001 ook in de EU geleid tot een re-

evaluatie van de politiek ten aanzien van Centraal-Azië. Het resultaat is te vinden in de

Strategy Paper 2002-2006 & TACIS Indicative Programme 2002-2004 for Central Asia.

Het is de bedoeling dat er verdere steun wordt gegeven aan het WARMAP-project,

voornamelijk om door te gaan met het verzamelen van betrouwbaar cijfermateriaal. Ook

steun aan het IFAS en steun bij de ontwikkeling van projecten die gebaseerd zijn op

Integrated Water Resources Management (IWRM) behoren tot de mogelijkheden. IWRM

is een multi-sector benadering (energie, landbouw/irrigatie) inzake watermanagement dat

alle belanghebbenden bij het besluitvormingsproces en het management betrekt. Het EU

Water Initiative dat gelanceerd werd op de top van Johannesburg over duurzame

ontwikkeling wordt gezien als een mogelijk kader waarbinnen de activiteiten in dit

domein kunnen ontplooid worden.407

405

EUROPEAN COMMISSION, Evaluation of the TACIS Interstate Programme in Environment. Final

Report, 30/09/2000, p. 37. Op: http://europa.eu.int/comm/europeaid/evaluation/reports/tacis/951553.pdf op

24/11/2002. 406

Ibid., pp. 37-38. 407

EUROPEAN COMMISSION, Strategy Paper 2002-2006 & Indicative Programme 2002-2004 for

Central Asia, 30/10/2002, p. 22. Op: http://europa.eu.int/comm/external_relations/ceeca/rsp2/02_06_en.pdf

op 23/11/2002.


http://europa.eu.int/comm/external_relations/ceeca/rsp2/02_06_en.pdf%20op%2023/11/2002


132

3.3. Evaluatie van de bestaande internationale structuren.

Het is een grote verdienste van de vijf voormalige Sovjet republieken in het stroomgebied

van het Aralmeer dat ze regionale institutionele structuren (IFAS, ICWC en ICKKU)

hebben opgezet om de grensoverschrijdende problemen in het stroomgebied aan te

pakken. Voorbeelden van grensoverschrijdende problemen zijn de verdeling van het

water van de internationale rivieren en de humanitaire- en milieuproblemen die gepaard

gaan met het opdrogen van het Aralmeer. Hoewel men er, ondanks de nieuwe instituties,

totnogtoe niet in geslaagd is om een bevredigende oplossing te vinden voor de meest

kritieke conflicten inzake watermanagement tussen de staten in het stroomgebied, toch

zijn ze een forum waar over deze moeilijke materies op een redelijke manier kan

gediscussieerd worden. Ze vormen een veiligheidsbuffer waar de spanningen over

waterkwesties door opgevangen worden. ‘Most importantly, peace over water was

maintained.’408

De internationale gemeenschap is zich, sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, heel

erg gaan inzetten om de landen in het stroomgebied van het Aralmeer te helpen bij hun

inspanningen om samen te werken voor de verdeling van het water en om de ergste

problemen rond het Aralmeer te overwinnen. De belangrijkste doelstellingen van de

internationale hulp zijn de volgende:

(1) het verbeteren van de leefomstandigheden en van het milieu in het gebied rond

het Aralmeer dat het ergst getroffen is;

(2) de efficiëntie van het watergebruik voor irrigatie verhogen in het stroomgebied;

(3) het versterken en uitbouwen van de regionale institutionele structuren die

opgericht werden om de problemen in het stroomgebied aan te pakken, zodat ze

hun taken effectiever en efficiënter kunnen uitvoeren;

408




133

(4) helpen bij de ontwikkeling van akkoorden over de verdeling van het water van de

internationale rivieren en over de werking van het Toktogul reservoir die in

overeenstemming zijn met de internationale rechtsnormen.409

Ondanks de eerder opgesomde successen, wachten nog heel wat netelige kwesties op een

oplossing. Zo moeten de rollen van de regionale organisaties (IFAS, ICWC en ICKKU)

duidelijker afgelijnd worden. De verantwoordelijkheden en de bevoegdheden van de drie

organisaties overlappen mekaar op belangrijke domeinen van management en uitvoering

van de programma’s. Dit leidt tot verwarring, meningsverschillen en een dure

verdubbeling van de inspanningen wat de invoering van de maatregelen vertraagd.410

Er

zou ook best een inspanning gedaan worden om Afghanistan te betrekken bij de

onderhandelingen over de verdeling van het water van de Amoe Darja. Afghanistan

draagt tenslotte voor 8 procent bij aan de Amoe Darja stroom411

en er werd reeds op

gewezen dat het in de toekomst waarschijnlijk meer water zal gaan onttrekken dan nu het

geval is.

Het IFAS zou ook meer steun moeten krijgen van de lidstaten. Er zou meer geld moeten

voor vrijgemaakt worden, de status van internationale organisatie zou beter erkend

moeten worden en er zou ook meer goed gekwalificeerd personeel moeten komen. Het

gebrek aan voldoende financiële middelen is een grote hinderpaal voor de goede werking

van de organisatie. Anderzijds hebben de landen in het stroomgebied van het Aralmeer

ook op nationaal vlak geïnvesteerd in watermanagement en inspanningen geleverd ter

verbetering van de probleemzone rond het Aralmeer. Volgens het uitvoerend orgaan van

het IFAS besteden Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan samen jaarlijks ongeveer

650 miljoen dollar aan socio-economische en milieuprojecten in het rampgebied rond het

Aralmeer. Dit is een aanzienlijk bedrag, hoewel het waarschijnlijk overdreven wordt,

409


2000, p. 52. 410




2000, p. 52.



134

vooral doordat Oezbekistan een kunstmatig hoge wisselkoers gebruikt tussen de

nationale munt en de dollar.412

De internationale donoren hebben een aantal wijzigingen aangebracht in hun aanpak, die

uitgevoerd moeten worden. De belangrijkste ervan is het verbeteren van de

samenwerking tussen de belangrijkste spelers zoals de Wereldbank, de Verenigde Naties,

de Verenigde Staten en de Europese Unie. Er wordt vooral gepraat over samenwerken

met het oog op enerzijds het minimaliseren van overlappingen in de programma’s en van

de kosten en anderzijds het maximaliseren van de resultaten. Philip Micklin, die eind

jaren ’90 in de regio werkte, zegt dat het zijn ervaring is dat ‘such rhetoric signifies good

intentions more than reality’. Rekening houdende met het grote aantal donoren en de

gecompliceerdheid van de programma’s die opgezet worden in het stroomgebied van het

Aralmeer en met de onvermijdelijke overlappingen en conflicten die ontstaan, zou het

aangewezen zijn om een soort van raad op te richten waar de donoren op regelmatige

basis hun activiteiten met elkaar kunnen bespreken. Op die manier zou het mogelijk

moeten worden om in de praktijk op het terrein samen te werken en de inspanningen te

coördineren.413

In de Dushanbe Declaration van 6 oktober 2002 dringen de staatshoofden

van de Centraal-Aziatische republieken aan op de oprichting van een speciale VN-

commissie. Die commissie zou verantwoordelijk moeten zijn voor de coördinatie van de

activiteiten die onder meer internationale organisaties in de regio ontplooien.414

Er moet ook stilgestaan worden bij het trage tempo waarmee de programma’s van de

donoren uitgevoerd worden. Dure studies over de planning en de uitvoering slepen aan

en, in de ogen van vele Centraal-Aziaten, zijn er geen tastbare resultaten. Dit is natuurlijk

mede het gevolg van de hindernissen waarmee de donoren geconfronteerd worden bij het

werken in samenlevingen die een grote economische, sociale en politieke transitie

doormaken. Maar er is een echte inspanning nodig om sneller over te stappen van de

412




2000, pp. 52-53. 414

ICWC, Press Release, #5, October 2002. Op: http://www.icwc-aral.uz/press_rel/eng/pr_e_05.htm op

06/04/2003.



135

aanslepende studie- en ontwerpfase naar de voltooiing van projecten die een verschil

maken in het leven van de mensen in de regio. In 1996 reeds werd dit probeem door de

Werelbank erkend. Sindsdien probeert zij een en ander bij te sturen in haar nieuwe

inspanningen in het kader van het Aral Sea Basin Program.415

Een ander probleem is dat de donoren onvermijdelijk een foute mentaliteit zouden

creëren bij degenen die de hulp ontvangen in het stroomgebied van het Aralmeer. Het

gebeurt dikwijls dat regionale, nationale en lokale instanties uit Centraal-Azië

internationale donoren benaderen op zoek naar financiering voor projecten die echt de

moeite waard zijn, maar die eigenlijk zouden moeten gefinancierd worden binnen de

regio zelf. Meestal gebeurt dit niet uit geldgebrek, maar is het een zaak van welke

prioriteiten de overheden zichzelf stellen. Zo kan het zijn dat ze kiezen om geld te steken

in prestigeprojecten en monumenten in de hoofdsteden in plaats van in ziekenhuizen en

drinkwatervoorziening in het rampgebied rond het Aralmeer. Dit wordt nog versterkt

door de overtuiging dat de situatie van het Aralmeer een mondiaal probleem is en dat het

de morele plicht is van de internationale gemeenschap op dat probleem te helpen

oplossen.416

Hoewel men in Centraal-Azië dikwijls klaagt dat de internationale gemeenschap niet

genoeg doet, hebben de verschillende donoren reeds een aanzienlijke hoeveelheid hulp en

bijstand gegeven. Het is moeilijk om een schatting te maken van de totale bijdrage

wegens een gebrek aan uitgebreid cijfermateriaal en overlappingen in de tellingen. Maar

bovenop de andere inspanningen heeft de Wereldbank in haar eentje, tot het jaar 2000, 16

leningen toegestaan aan de Centraal-Aziatische staten voor een bedrag van 605 miljoen

dollar om verbeteringen aan te brengen in het watermanagement. Andere donoren zijn

van plan om daar nog honderden miljoenen bovenop te doen of hebben dat reeds

gedaan.417

415




2000, p. 53. 417





136

Hoofdstuk 4: Mogelijke bronnen van conflict in de nabije toekomst: een overzicht.

4.1. Het ontbreken van een coherent watermanagement.

De titel die hierboven staat is eigenlijk een conclusie die we kunnen trekken uit een

aantal elementen die in de voorgaande hoofdstukken aan bod zijn gekomen. Het feit dat

de vijf Centraal-Aziatische republieken meteen na hun onafhankelijkheid begonnen zijn

met het opzetten van internationale structuren inzake watermanagement is een grote

verdienste. Maar in feite werd gewoon het systeem uit de tijd van de Sovjet-Unie verder

gezet. Dat men begin jaren ’90 geen verdere stappen ondernam, valt zeer goed te

begrijpen. De zaak was voorlopig geregeld, ieders (water)belangen waren veilig gesteld

en dat was het belangrijkste.

In de jaren sinds de onafhankelijkheid zijn de omstandigheden echter grondig gewijzigd.

De republieken maken een moeilijke transitieperiode door in hun omschakeling naar een

vrije markteconomie, die er op haar beurt voor zorgt dat de landen elk hun eigen weg

gaan.

Het watermanagement in de regio en de internationale structuren die ervoor opgezet zijn,

hinken achterop in de evolutie. De stroomopwaarts gelegen landen in het stroomgebied

van het Aralmeer aanvaarden niet langer zomaar meer het feit dat de geïrrigeerde

landbouw in de stroomafwaarts gelegen landen prioriteit krijgt wanneer het gaat over het

management van de watervoorraden in de regio.418

We zagen in het vorige hoofdstuk ook dat de institutionele structuren die zijn opgezet

mekaar overlappen, weinig transparant zijn en erg te lijden hebben onder een gebrek aan

politiek en financieel engagement vanwege de lidstaten. De politici hechten nog steeds te

418



13/11/2002.



137

veel belang aan hun nationale soevereiniteit419

en zijn weinig bereid om delen van hun

soevereiniteit af te staan aan internationale organisaties. Men bekijkt de zaak dikwijls nog

te veel in termen van zero-sum denken420

waarbij winst voor het ene land automatisch

verlies betekent voor het andere. Verregaande regionale samenwerking zou nochtans tot

regionale stabiliteit en een bevredigende oplossing – of met andere woorden winst – voor

allen kunnen leiden.

Er zijn momenteel geen echte global governance mechanismen die hierbij zouden kunnen

helpen. En er is in het stroomgebied van het Aralmeer ook nog steeds geen regionaal

kaderakkoord inzake het management van de internationale watervoorraden met

afspraken die afdwingbaar zijn.421

De vele akkoorden, verklaringen en verdragen zijn

meestal niet of nog niet afdoend geïmplementeerd.422

Maar ondanks hun problemen om

tot werkbare internationale akkoorden te komen, is er in de republieken toch het besef dat

het alleen maar in hun eigen belang is om toch tot één of andere vorm van samenwerking

te komen over de internationale watervoorraden. Daartoe probeert men tot een verdeling

van de watervoorraden te komen via een reeks bilaterale en multilaterale akkoorden

waarover jaarlijks onderhandeld moet worden. Zulke akkoorden ‘lack political weight

and cannot resolve what is a regional problem’.423

Tot die conclusie komt de

International Crisis Group in haar rapport Central Asia: water and conflict.

Het watermanagement moet dus grondig hervormd worden. Er moet meer transparantie

komen, er moet gestreefd worden naar duurzaam watergebruik en het is vooral belangrijk

dat er regionale afspraken gemaakt worden die afdwingbaar zijn met de mogelijkheid tot

419



13/11/2002. 420


30/05/2002. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002. 421

GULOMOVA, Lola, Water: the future apple of discord in Central Asia. In: The Times of Central Asia,

26/04/2001. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002. 422

DUBROVSKAYA, Elena, Agricultural crisis prompts Uzbek officials to revive interest in plan to divert

Siberian rivers. Op: http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav053002.shtml op

12/11/2002. 423








138

het opleggen van sancties bij de niet naleving ervan.424

Men moet ook meer

inspanningen doen in de regio om zelf een aantal principes toe te passen die opgenomen

zijn in de UN Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International

Watercourses. Het belangrijkste principe is equitable and reasonable utilization dat

geografische, hydrologische, ecologische en klimatologische factoren in overweging

neemt. Naast deze natuurlijke factoren wordt ook rekening gehouden met de sociale en

economische noden van de betrokken staten, de bevolking die afhankelijk is van de

watervoorraden, de effecten van het watergebruik op de andere staten, het bestaande en

het mogelijke toekomstige gebruik, het behoud en de bescherming van de watervoorraden

en de beschikbaarheid van alternatieven voor de huidige verdeling en het huidige

gebruik. Andere principes uit de VN-conventie die van belang zijn voor het stroomgebied

van het Aralmeer zijn de verplichting om geen grote schade te berokkenen aan de andere

landen in het stroomgebied, de algemene verplichting tot samenwerking, de uitwisseling

van informatie op een regelmatige basis en het tijdig verwittigen van de andere landen

wanneer men maatregelen plant die een negatief effect kunnen hebben op de andere

landen in het stroomgebied (bijvoorbeeld infrastructuurwerken).425

Volgens Lasse Jalling zal de milieu- en waterproblematiek in Centraal-Azië misschien

uiteindelijk een voldoende motief worden om bijvoorbeeld het IFAS zodanig te

hervormen dat het een volwaardige internationale organisatie wordt. Ecologische

veiligheid was in 1997 al officieel een kwestie van nationaal belang in de Centraal-

Aziatische republieken. Het werd toen zelfs als dusdanig ingeschreven in de Almaty

Declaration die volgde op de fusie van het IFAS en de ICAS. De competitie om water en

de milieuproblematiek zijn sindsdien alleen maar erger geworden en worden ook steeds

meer een heet politiek hangijzer. ‘It is therefore [Lasse Jalling’s] conviction that it is not

a question of whether environmental security will become a motive force for action in

Central Asia, but a question of when.’ Omdat kwesties van ecologische veiligheid in

424



VINOGRADOV, Sergei, LANGFORD, Vance P. E., Managing transboundary water resources in the

Aral Sea basin: in search of solutions. In: International Journal of Global Environmental Issues, 2001, pp.

345-362.


139

Centraal-Azië een grensoverschrijdend karakter hebben, zullen ook de maatregelen die

genomen worden een regionaal karakter moeten hebben.426

De competitie over de watervoorraden in het stroomgebied van het Aralmeer zal naar alle

waarschijnlijkheid alleen nog maar toenemen als gevolg van de bevolkingsgroei en de

uitbreiding van het landbouwareaal. Dit zal echter niet automatisch tot gewelddadige

conflicten leiden, zoals nogal eens voorspeld wordt. Volgens sommigen zijn de landen

indien nodig bereid om hun waterbelangen veilig te stellen via militaire weg. Hierbij

wordt dan bijvoorbeeld gewezen op de oefeningen die Oezbekistan heeft gehouden en die

verdacht veel lijken op een generale repititie om het Toktogul-reservoir te bezetten.427

De enige manier om tot een bevredigende oplossing te komen voor ale landen is een

regionale aanpak van de problematiek die alle aspecten (energie, landbouw,

huishoudens,...) van het watergebruik omvat. Bijkomend probleem is ook dat de

waterproblematiek in de regio nog steeds bijna louter gezien wordt als een technologisch

probleem in plaats van als een veelzijdige politieke, sociale, economische en ecologische

kwestie.428

Dit wordt dan ook nog steeds weerspiegeld in de zoektocht naar een oplossing

van de problematiek. De projecten die opgezet en gefinancierd werden en worden door

internationale donoren focussen veelal hoofdzakelijk op het uitwerken van

technologische oplossingen. Men is in de regio ook nog steeds niet verlost van het

denken in termen van supply-management. Dit betekent dat er naar een oplossing voor de

waterproblematiek wordt gezocht via het verhogen van het aanbod. Zoals we verderop

nog zullen zien wil men nog steeds meer water naar Centraal-Azië halen vanuit de

Siberische rivieren. Een project dat reeds in de jaren ’80 al een keer van tafel werd

geveegd wegens ecologisch onverantwoord.

426

JALLING, Lasse, Water Management in Central Asia. The institutional factor. In: Nordic Newsletter of

Asian Studies, 1998, no. 3. Op: http://eurasia.nias.ku.dk/articles/issues/1998/3/Water_Management op

20/11/2002. 427





http://eurasia.nias.ku.dk/articles/issues/1998/3/Water_Management



140

4.2. Het niet naleven van de waterquota’s.

In het vorige hoofdstuk werden reeds de oprichting en de bevoegdheden van de Interstate

Commission on Water Coordination (ICWC) onder de loupe genomen. We zagen toen

ook dat de ICWC sinds 1992 bepaalde hoe de watervoorraden in het stroomgebied van

het Aralmeer verdeeld werden. De quota’s leken sterk op de verdeling die van toepassing

was ten tijde van de Sovjet-Unie.

De regeling zorgde bijna meteen voor spanningen. Stroomopwaarts gelegen Kirgizië en

Tadzjikistan wilden zelf graag hun landbouwareaal uitbreiden, maar werden bij voorbaat

reeds beperkt door een gebrek aan water daarvoor. Het grootste deel van het water bleef

immers bestemd voor Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan.429

De quota’s worden vaak overschreden omdat er niet adequaat gecontroleerd kan worden.

Dit leidt vaak tot watertekorten aan de benedenloop van de Syr Darja en de Amoe Darja

en zorgt voor spanningen tussen de stroomopwaarts en de stroomafwaarts gelegen

landen.430

Het weer en het energieverbruik hebben een invloed op de hoeveelheid water die

beschikbaar is en die verdeeld en gebruikt kan worden. Recent was er een opeenvolging

van erg droge jaren, waardoor er veel minder water beschikbaar was. En Kirgizië is meer

elektriciteit gaan produceren op de Syr Darja, wat leidde tot overstromingen in

Oezbekistan in de winter en minder irrigatiewater in de zomer. De waterquota’s werden

echter niet voldoende aangepast aan deze veranderingen.431

Pogingen om waterquota’s vast te leggen waarmee alle landen in de regio akkoord gaan,

zijn totnogtoe altijd mislukt. De stroomafwaarts gelegen en machtigere landen hebben

429










141

weinig begrip voor de vraag naar meer water van de stroomopwaarts gelegen landen en

dus blijven de verhoudingen gespannen.432

4.3. Het niet of laattijdig naleven van de ruilakkoorden (barter-agreements).

Water en energie zijn in de Centraal-Aziatische republieken met mekaar verweven via

een reeks ruilakkoorden en betalingsprocedures. De bedoeling daarvan is om de

stroomopwaarts gelegen landen te voorzien van energie en de stroomafwaarts gelegen

landen van water. Het systeem dateert net zoals de quota’s uit de tijd van de Sovjet-Unie

en zorgt nu voor problemen.433

Elektriciteit, aardgas, steenkool en olie zijn relatief eenvoudig te ruilen omdat de wereld

marktprijs als leidraad kan gebruikt worden om de waarde te bepalen. Voor water ligt dit

een heel stuk moeilijker. Een aantal Kirgizische parlementsleden hebben er daarom voor

gepleit dat er op water een prijs moet gezet worden die de waarde ervan weerspiegeld.

President Nazarbayev van Kazachstan vond het onaanvaardbaar dat Kazachstan en

Oezbekistan zouden moeten betalen voor water. Dit illustreert dat de landen die rijk zijn

aan energiebronnen juridisch gezien nog steeds in een sterkere positie staan dan de

landen die rijk zijn aan water. Of zoals een deskundige uit Centraal-Azië het uitdrukt:

‘When oil and water mix, oil is likely to come out on top’.434

Meteen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gingen Oezbekistan en Kazachstan de

wereldprijzen voor gas, steenkool en stookolie hanteren. Kirgizië kon dit niet betalen en

verhoogde daarom in de winter de productie van elektriciteit bij het Toktogul reservoir.

Zoals eerder al vermeld werd, zorgde dit in de winter in Oezbekistan voor

overstromingen en was er ook minder irrigatiewater beschikbaar in de zomer. Dit leidde

432





GLEASON, Gregory, Mixing oil and water: Central Asia’s emerging energy market. In: The Times of

Central Asia, 28/08/2001. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002.




142

tot grote spanningen in 1997, toen de droogte de beschikbare watervoorraden nog verder

beperkte.435

In 1998 werd er over deze kwestie onderhandeld en kwam men tot een akkoord. Over de

details van de ruilakkoorden moeten wel elk jaar opnieuw afspraken gemaakt worden,

maar meestal komt men pas in de lente tot een akkoord wanneer de Oezbeekse en

Kazachse velden al snakken naar water. Daarenboven worden de gemaakte afspraken ook

niet altijd nageleefd en zijn er geen controle- of sanctiemechanismen.436

Op de top437

in Dushanbe in oktober 2002 leken de staatshoofden van de Centraal-

Aziatische republieken eens te meer enkel begaan met het veilig stellen van hun eigen

geopolitieke belangen in plaats van samen te werken aan een regionale oplossing. Toch

werd er op de top een beslissing genomen die naar de toekomst toe wel eens belangrijk

zou kunnen worden. De presidenten engageerden zich om een water en energie

consortium uit te bouwen voor de transfers van natuurlijke hulpbronnen tussen de landen.

Als dit consortium er komt, zou dat een grote stap vooruit betekenen inzake regionale

samenwerking. Het is echter wel onduidelijk hoe of wanneer men ermee van start zou

gaan.438

4.4. Onzekerheid over toekomstige infrastructuurwerken.

De landen in het stroomgebied van het Aralmeer plannen unilateraal een aantal grote

projecten om zo hun waterbelangen veilig te stellen. Echte regionale samenwerking zal

waarschijnlijk nog niet voor morgen zijn en de geplande infrastructuurwerken verhogen

435





Het was een top van zowel de Central Asian Cooperation Organisation als van het IFAS. 438


Op: http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav101002.shtml op 13/11/2002.




143

de spanningen in de regio, omdat er onrust is over de impact die een project van het ene

land zal hebben op de watervoorraden van de anderen.

Tadzjikistan plant twee waterkrachtcentrales, waarmee het bijna volledig de controle zou

hebben over de Amoe Darja. Aan het eerste project, dat luistert naar de naam Rogun,

werd al eens begonnen in de jaren ’80, maar door het ineenstorten van de Sovjet-Unie en

de burgeroorlog in Tadzjikistan raakte het niet af. De tweede waterkrachtcentrale is

bekend onder de naam Sangtuda. Oezbekistan is wel te vinden voor Sangtuda, maar is

sterk gekant tegen Rogun omdat het dan voor water veel te afhankelijk zou worden van

Tadzjikistan. Tadzjikistan is in 2001 toch opnieuw beginnen werken aan Rogun. Hoewel

er veel geld voor nodig is en donoren vandaag de dag niet meer staan te springen om

dammen te financieren, zou het project toch op drie of vier jaar klaar moeten zijn volgens

het Tadzjiekse Ministry of Economy and Trade. Volgens de International Crisis Group is

dit echter weinig waarschijnlijk. Tadzjikistan mag dan wel beweren dat Rogun ten goede

zou komen aan de hele regio, maar zonder voorafgaande toestemming van Oezbekistan

zal de internationale gemeenschap niet geneigd zijn om in het project te investeren.439

In oktober 2000 begon Turkmenistan met de aanleg van een enorm kunstmatig meer in de

Kara-Kum woestijn. Het project kreeg de naam Golden Century Lake. Turkmenistan

beweert dat het meer er enkel komt om het water op te vangen dat van de geïrrigeerde

velden terugvloeit en dat er geen water van de Amoe Darja zal nodig zijn om het

waterpeil voldoende hoog te houden. Het water dat terug vloeit van de velden vormt nu

moerasland dat niet kan gebruikt worden voor landbouw. Oezbekistan is bang dat er toch

water van de Amoe Darja zal moeten gebruikt worden om het peil van het meer

voldoende hoog te houden zodat het niet geleidelijk aan opdroogt en verzilt en tot een

tweede Aralmeer verwordt. De meeste internationale experten treden Oezbekistan hierin

bij. Het meer dreigt dus een bron van conflict te worden tussen Oezbekistan en

Turkmenistan, zeker ook omdat er een etnische dimensie aan het project verbonden is.

Men schat dat ongeveer één miljoen etnische Oezbeken die in Turkmenistan wonen

439




144

zullen moeten verhuizen naar de Kara-Kum woestijn eens het meer gerealiseerd wordt. In

een voorgaand hoofdstuk zagen we al dat Turkmenistan daarenboven nog een

aanzienlijke uitbreiding van de geïrrigeerde landbouw plant. Ook dit zorgt voor onrust in

Oezbekistan, dat zelf ook wil uitbreiden.440

We zagen al dat er ten tijde van de Sovjet-Unie een plan bestond om vanuit de Siberische

rivieren de Ob en de Irtysh water naar Centraal-Azië te leiden. In de jaren ’80 werd het

plan schijnbaar definitief in de kast gestopt, maar in 2002 stond het opeens weer op de

agenda.441

Oezbekistan zoekt zo naar wat een gemakkelijke oplossing lijkt voor de

waterproblematiek en Rusland zoekt volgens sommigen naar hefbomen om opnieuw

meer politieke invloed uit te oefenen in Centraal-Azië. Een kanaal van Siberië naar

Oezbekistan zou echter zeer waarschijnlijk een ecologische ramp betekenen, een

negatieve impact hebben op de geopolitieke situatie en veel meer kosten dan het ooit zou

opbrengen. Volgens de International Crisis Group zou Oezbekistan daarom veel beter de

moeilijke maar noodzakelijke onderhandelingen met zijn buurlanden aangaan om een

oplossing te vinden voor de watercrisis.

In 1946 sloten de Sovjet-Unie en Afghanistan een akkoord over de Amoe Darja waarin

werd bepaald dat Afghanistan recht had op 9 km³ water. In 2002 gebruikte het slechts 2

km³. Afghanistan kan echter na de heropbouw meer water gaan onttrekken van de Amoe

Darja als het zijn landbouwsector wil herstellen en uitbreiden. De directeur van de BVO

Syr Darja waarschuwt dat dit de situatie in Karakalpakstan nog zal verergeren.

Afghanistan moet dus samen met de internationale gemeenschap zoeken naar oplossingen

die de efficiëntie maximaliseren en minimaal beroep doen op bijkomende hoeveelheden

Amoe Darja water. Dit moet ervoor zorgen dat de negatieve impact van de heropbouw

van Afghanistan op de stroomafwaarts gelegen landen beperkt blijft. Op die manier

zouden spanningen tussen de Centraal-Aziatische republieken en Afghanistan vermeden

440



Burgemeester van Moskou Yury Luzhkov stelde het nieuwe plan voor, maar eigenlijk is het afkomtig

van het Russische Natural Resources Ministry. Zie hiervoor: NICHOLSON, Alex, Luzhkov wants to

reverse a river. In: The Times of Central Asia, 10/12/2002. Op: http://www.times.kg op 30/12/2002.



145

kunnen worden. Het kan echter niet genoeg benadrukt worden dat een regionale aanpak

van de waterproblematiek ook hier weer heel erg zijn nut zou bewijzen. 442

442




146

ALGEMEEN BESLUIT


waterproblemen geconfronteerd worden met de belangen van hun buurlanden situeren de


anderzijds samenwerking. We definieerden een wateroorlog als een grootschalig

gewapend conflict tussen staten over water en stelden vast dat uit onderzoek blijkt dat de

kans erop erg klein is.

Toch zien we dat er wateroorlogen voorspeld worden. Men denkt daarbij in de eerste

plaats aan het Midden-Oosten, maar ook het stroomgebied van het Aralmeer wordt

genoemd. De voorspellingen zijn veelal gebaseerd op de valse causaliteit dat toenemende

waterschaarste automatisch tot internationale – zelfs gewapende – conflicten zal leiden.

Maar waterschaarste is op zich noch een voldoende, noch een noodzakelijke voorwaarde

voor gewelddadige conflicten. De enige juiste conclusie is dat waterschaarste wel de

competitie tussen landen kan doen toenemen, maar dat het niet noodzakelijk tot

gewelddadig conflicten leidt.

Niet elk geschil over water leidt dus tot een gewapend conflict. In de praktijk zien we dat

de meeste leiden tot onderhandelingen en vreedzame oplossingen. Toch moet hierbij de

bedenking gemaakt worden dat ‘the prevailing ad hoc pattern – implementing

agreements, sometimes decades after a crisis emerges – is not only risky and inefficient,

but in many cases preventable. The key is establishing a process of cooperation early in

the trajectory before serious hostilities erupt that make it difficult for nations to sit

around a negotiating table together.’ Stevige institutionele structuren kunnen het verschil

maken. Verdragen die voorzien in een efficiënte controle en afdwingbaar zijn, kunnen

meestal opmerkelijk goed tegen een stootje en houden zelfs stand wanneer de partijen

vijandig tegenover mekaar staan in andere dan waterkwesties.443

Daarenboven kan

aangetoond worden dat samenwerking inzake watermanagement in bijna alle

443

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating conflict. In: Foreign Policy, sep.-okt. 2001, p. 66.

147

internationale stroomgebieden op lange termijn tot een win-win situatie leidt voor alle

oeverstaten.444

Degenen die de problematiek benaderen met het realisme als theoretische achtergrond

zien niet in dat het veelal niet mogelijk is voor staten om op hun eentje transnationale

problemen op te lossen. Hun denken in termen van staten, soevereiniteit, territorialiteit,

nationaal belang en machtsevenwicht leidt tot de voorspelling dat staten bereid zijn om

oorlog te voeren om hun waterbelangen veilig te stellen.

De bewering dat toenemende waterschaarste tot wateroorlogen leidt, is ondertussen een

standaardzin geworden in de media. Ook politici (voornamelijk uit het Midden-Oosten)

en vertegenwoordigers van internationale organisaties lieten zich al in die zin uit. Het is

vooral sinds het begin van de jaren ’90 dat er zo veel voorspellingen van wateroorlogen

gedaan worden. Dit hangt samen met het einde van de Koude Oorlog en de daarmee

gepaard gaande verandering van percepties inzake veiligheid.

Tonogtoe is er geen enkele wateroorlog geweest, ook al wil de ‘water wars’-literatur ons

van het tegendeel overtuigen. De realiteit is wel dat er een hele reeks waterverdragen zijn

gesloten en dat er dus een veel belangrijkere geschiedenis is inzake samenwerking dan

inzake oorlog. We zouden de voorspellingen bijgevolg kunnen afdoen als paniekzaaierij.

De geschiedenis en de logica lijken dit zoals we zagen te bevestigen, maar het is niet

omdat er in het verleden geen wateroorlogen geweest zijn, dat er in de toekomst geen

kunnen komen. Daarom moet de waterproblematiek verder bestudeerd worden en moet er

blijvend naar oplossingen gezocht worden.

We zagen dat de waterproblematiek kan benaderd en bestudeerd worden als een

economisch, als een juridisch en als een technologisch vraagstuk. Volgens degenen die de

waterproblematiek als een economisch vraagstuk beschouwen, ligt de oplossing in een

prijszetting op water. Dit kan de efficiëntie verhogen en op die manier het

444


basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999, p. 233.

148

schaarsteprobleem verlichten, maar de vrije markt en privatisering van de watersector is

ook niet ideaal, want het leidt niet noodzakelijk tot een billijke verdeling en het kan

leiden tot nieuwe conflicten.

Het juridische kader met betrekking tot de internationale watervoorraden is nog volop in

ontwikkeling. Staten doen vooralsnog het meest beroep op regionale samenwerking.

Hoewel een aantal principes die opgenomen zijn in de UN Convention on the Law of the

Non-Navigational Uses of International Watercourses, zoals billijkheid, vrijwel

algemeen aanvaard worden, is er op dit ogenblik nog altijd geen mondiaal

beheersinstrument voor internationale watervoorraden dat afdwingbaar is. De Convention

is immers nog altijd niet rechtsgeldig en verder zijn er enkel verklaringen die in principe

ook niet bindend zijn en waarbij het volledig van de goodwill van de staten afhangt om

de daarin afgekondigde principes ook toe te passen. Een probleem bij de hudige vormen

van samenwerking is dat landen op die manier soms verweven geraken in een bijna

ondoorzichtbaar en complex web van samenwerkingsverbanden.

Zowel de economische, de juridische als de technologische benaderingen hebben hun

sterke kanten. Ze zijn allen gericht op samenwerking, maar elk op zich volstaan ze niet

om een oplossing te bieden voor de waterproblematiek. Hiervoor biedt de ecologische

benadering een oplossing.

In de benadering die de waterproblematiek als een ecologisch vraagstuk bekijkt, staat het

concept ecologische veiligheid centraal. Het concept houdt in dat waterschaarste geen

kwestie is van nationale veiligheid, maar wel van mondiale veiligheid. Bijgevolg kan

enkel een holistische en interdisciplinaire benadering van de waterproblematiek tot een

oplossing leiden. Dit betekent dat men het totaalbeeld van de waterproblematiek moet

bekijken en het niet zien als een louter militair, economisch, juridisch of technologisch

probleem. Men dus rekening houden met alle aspecten van de waterproblematiek en

daarenboven moet dit gebeuren in combinatie met een sterke nadruk op de interrelaties en

interdependenties die aanwezig zijn tussen de verschillende delen van het aardse

ecosysteem.

149

Een toekomstig beleid moet er op gericht zijn om de houding van de mens ten opzichte

van water drastisch te wijzigen. In de eerste plaats moet dan natuurlijk de houding van de

politici wijzigen. Hoewel er in het verleden geen wateroorlogen geweest zijn én het

onwaarschijnlijk is dat ze er in de toekomst zullen komen, betekent dit niet dat er geen

verdere actie moet ondernomen worden om de voltallige wereldbevolking van veilig

drinkwater te voorzien. In die zin hebben de alarmerende voorspellingen van

wateroorlogen waarschijnlijk hun enige nut in het feit dat ze ervoor zorgen dat de

problematiek onder de andacht komt én dat er iets wordt aan gedaan zodanig dat de

voorspellingen achteraf fout zullen blijken te zijn.

De waterproblematiek zal dus ook in Centraal-Azië waarschijnlijk niet meteen tot oorlog

leiden, maar het wordt wel een steeds belangrijkere factor in de relaties tussen de landen

in het stroomgebied van het Aralmeer. Het is dus niet omdat toenemende druk op de

watervoorraden niet noodzakelijk tot een wateroorlog leidt, dat er geen actie moet

ondernomen worden. Viktor Dukhovny stelt het als volgt: ‘We have enough water for the

survival of all five states, even plus Afghanistan, if we will work together. Of course, not

forever. Only up to 2025.’445

Regionale samenwerking om tot een oplossing te komen op

lange termijn is dus essentieel.

We zagen dat de landen in het stroomgebied van het Aralmeer een grote watervoorraad

ter beschikking hebben. Het probleem is dat het grootse deel ervan internationale

watervoorraden zijn én dat ze inefficiënt gebruikt worden, vooral in de geïrrigeerde

landbouw. Door de grote hoeveelheden water die gebruikt worden voor irrigatie, is er in

het stroomgebied van het Aralmeer nu al sprake van niet-duurzaam watergebruik. Dat er

meer water verbruikt wordt dan er jaarlijks bijkomt wordt op schrijnende wijze

geïllustreerd door het opdrogen van het Aralmeer. Deze ecologische ramp heeft ook

zware negatieve gevolgen op vlak van werkgelegenheid, volksgezondheid en

klimaatverandering.

445

WINES, Michael, Grand Soviet scheme for sharing water in Central Asia is foundering. In: The

Washington Post, 09/12/2002. Op: http://www.washingtonpost.com op 24/12/2002.


150

De competitie over de watervoorraden zal naar de toekomst toe waarschijnlijk alleen

maar toenemen, want men wil de geïrrigeerde landbouw nog uitbreiden en er wordt een

bevolkingstoename voorspeld van 47 miljoen in 1996 tot 60 miljoen in 2020. Voor

Oezbekistan en Turkmenistan is irrigatie een belangrijke veiligheidskwestie, want ze zijn

economisch bijna volledig afhankelijk van de geïrrigeerde landbouw (katoen). De

watervoorziening is bijgevolg een kwestie van nationaal belang.

De landen in het stroomgebied zijn in hoge mate afhankelijk van de internationale

watervoorraden en bijgevolg ook van mekaar. Dit betekent ook dat de landen veel te

verliezen hebben bij een eventuele wateroorlog. ‘Water is a trigger for conflict, but a

reason to make peace’.446

Leif Ohlsson stelt dat hierover meer en meer consensus bestaat.

In het stroomgebied van het Aralmeer is men meteen na het uiteenvallen van de Sovjet-

Unie begonnen met het opzetten van internationale structuren inzake watermanagement.

Ze werden hierbij gesteund en geholpen door de internationale gemeenschap. De hulp

van de Wereldbank, de Verenigde Naties, de Verenigde Staten, de Europese Unie en tal

van andere donoren bestaat vooral uit financiële en technische bijstand. Hoewel er reeds

heel wat positieve bijdragen geleverd zijn tot het oplossen van de waterproblematiek,

zouden de inspanningen beter gecoördineerd moeten worden.

Ondertussen blijft de erfenis van de Sovjet-Unie zwaar. Het is een grote verdienste van

de Centraal-Aziatische republieken dat ze internationale structuren opgezet hebben, maar

in wezen werd er in eerste instantie gewoon de regeling uit de tijd van de Sovjet-Unie

door verder gezet. Tot op de dag van vandaag is er geen regionaal kaderakkoord voor het

management van de internationale watervoorraden in het stroomgebied van het Aralmeer.

De politieke leiders staan nochtans achter het idee van regionale samenwerking. Jammer

genoeg is dat nog steeds meer met woorden dan met daden. Ondertussen blijven er

spanningen bestaan tussen de landen in het stroomgebied.

446


International Security Challenges in a Changing World. Bern, Peter Lang Publishing, 1999, pp. 211-234.

151

Momenteel zitten de landen in het stroomgebied van het Aralmeer in een tussenfase naar

regionale samenwerking.447

Het management en de verdeling van de internationale

watervoorraden wordt voorlopig geregeld via een hele reeks ruilakkoorden en bilaterale

en multilaterale verdragen. Op die manier zijn tot op heden echt grote crisissen en

conflicten vermeden. De bestaande verdragen en internationale structuren hebben dus

blijkbaar toch al effect gehad als een buffer die de spanningen opvangt en vermijdt dat ze

escaleren. Toch is het probleem op lange termijn nog niet opgelost. Indien er geen

regionaal akkoord komt over een systeem van watermanagement dat afdwingbaar is,

zullen de politieke, economische en ecologische omstandigheden in de regio blijven

verslechteren.

Bij het opstellen van een regionaal akkoord zouden een aantal principes moeten gebruikt

worden die ook terug te vinden zijn in de UN Convention on the Law of the Non-

Navigational Uses of International Watercourses. Voorbeelden hiervan zijn een billijke

verdeling van de internationale watervoorraden, geen grote schade toebrengen aan de

andere landen in het stroomgebied, het beschermen van de ecosystemen en zich

onderwerpen aan geschillenregelingsmechanismen. Zonder een flexibel, open, regionaal

managementsysteem zal het bijna onmogelijk zijn om tot een voldoende mate van

vertrouwen en samenwerking te komen die nodig is om het waterbeheer in Centraal-Azië

opnieuw te integreren.

Een efficiënt en duurzaam regime moet tegemoet komen aan de economische en sociale

noden van al de oeverstaten (iedereen moet er voordeel bij hebben) in het stroomgebied

door middel van strategieën die gebaseerd zijn op meer holistische benadering van de

problematiek van de natuurlijke hulpbronnen. Het moet samenwerking toelaten om het

milieu te beschermen terwijl het voorziet in de verdeling van de watervoorraden in

overeenstemming met het internationaal recht en rekening houdend met de historische,

geopolitieke en natuurlijke eigenschapppen van de regio. De institutionele structuur moet

447

VINOGRADOV, Sergei, LANGFORD, Vance P. E., Managing transboundary water resources in the

Aral Sea basin: in search of solutions. In: International Journal of Global Environmental Issues, 2001, pp.

345-362.

152

vastgelegd worden in een verdrag, moet transparant zijn en duidelijk omschreven

doelstellingen hebben en moet ondersteund worden door een efficiënt

geschillenregelings- en sanctiemechanisme, zodat de bij verdrag vastgelegde regelingen

afdwingbaar zijn.

153

BIBLIOGRAFIE

1. Boeken.

BEACH, Heather L., HAMNER, Jesse, (e.a.), Transboundary Freshwater Dispute

Resolution. Theory, Practice, and Annotated References. Tokyo, United Nations

University Press, 2000, 324 p.

BETTS, Richard K., Transnational Tensions: Migration, Resources, and Environment. In:

BETTS, Richard K., (ed.), Conflict after the Cold War (2nd

edition). New York,

Longman, 2002, pp. 463-465.


Transboundary Conflicts and Cooperation. Cambridge, The MIT Press, 2001, 358 p.

BORTNIK, Vitalyi N., Alteration of water level and salinity of the Aral Sea. In:

GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable

Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp.

47-65.

CHATTERJI, Manas, ARLOSOROFF, Saul, GUHA, Gauri, (eds.), Conflict management

of water resources. Aldershot, Ashgate Publishing Limited, 2002, 369 p.

COGEN, Marc, Handboek Internationaal Recht. Gent, Mys & Breesch, 1998, 464 p.

COOLEY, John K., The war over water. In: BETTS, Richard K., (ed.), Conflict after the

Cold War (2nd

edition). New York, Longman, 2002, pp. 483-492.

DECONINCK, Stefan, Olie op het vuur. Water, conflict en vrede in het Midden-Oosten.

In: DOOM, Ruddy, (red.), De structuur van de waanzin. Conflicten in de periferie. Gent,

Academia Press, 2001, pp. 432-458.

DOLATYAR, Mostafa, GRAY, Tim S., Water politics in the Middle East. A context for

conflict or co-operation? London, MacMillan Press Ldt, 2000, 255 p.

154

DONKERS, Henk, De witte olie. Water, vrede en duurzame ontwikkeling in het Midden-

Oosten. Utrecht, Van Arkel, 1994, 175 p.

ELHANCE, Arun P., Hydropolitics in the 3rd world. Conflict and cooperation in

international river basins. Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1999,

309 p.

ELPINER, Leonid I., Public health in the Aral Sea coastal region and the dynamics of

changes in the ecological situation. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping

Environmental Problems and Sustainable Development in the Aral Sea Basin.

Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp. 128-156.

FARUQUI, Naser I., BISWAS, Asit K., BINO, Murad J., (eds.), Water Management in

Islam. Tokyo, United Nations University Press, 2001, 149 p.

GLANTZ, Michael H., Sustainable development and creeping environmental problems in

the Aral Sea region. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental Problems

and Sustainable Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University

Press, 1999, pp. 1-25.

GLANTZ, Michael H., KOBORI, Iwao, (eds.), Central Eurasian Water Crisis. Caspian,

Aral and Dead Seas. Tokyo, United Nations University, 1998, 203 p.

GLEICK, Peter H., The world’s water 2000-2001. The biennial report on freshwater

resources. Washington DC, Island Press, 2000, 315 p.

HOMER-DIXON, Thomas F., Environment, Scarcity, and Violence. Princeton, Princeton

University Press, 1999, 253 p.

KLARE, Michael T., Resource Wars. The new landscape of global conflict. New York,

Metropolitan Books, Henry Holt and Company LLC, 2001, 289 p.

MICKLIN, Philip P., Managing water in Central Asia. London, Royal Insitute of

International Affairs, 2000, 72 p.

155

MOYERSOEN, Boudewijn, LAMBRECHT, Stef, e.a., Slagen in het water? Schets van

de waterproblematiek in de wereldcontext. Gent, PROTOS vzw, 2000, 60 p.

OHLSSON, Leif, Water scarcity and conflict. In: SPILLMANN, Kurt R., KRAUSE,

Joachim, (eds.), International Security Challenges in a Changing World. Bern, Peter Lang

Publishing, 1999, pp. 211-234.

PETRELLA, Riccardo, Water als bron van macht. Een manifest. Leuven, Van Halewyck,

1999, 158 p.

POSTEL, Sandra, Last Oasis. Facing water scarcity. New York, W. W. Norton &

Company, 1997, 239 p.

POSTEL, Sandra, Pillar of sand. Can the irrigation miracle last? New York, W.W.

Norton & Company Inc., 1999, 313 p.

RAFIKOV, Asomitdin A., Desertification in the Aral Sea Region. In: GLANTZ, Michael

H., (ed.), Creeping Environmental Problems and Sustainable Development in the Aral

Sea Basin. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, pp. 66-85.

RASHID, Ahmed, Jihad. De opkomst van het moslimfundamentalisme in Centraal-Azië.

New Haven/Londen, Yale University, 2002, 280 p.

ZHOLDASOVA, Iliya, Fish population as an ecosystem component and economic object

in the Aral Sea Basin. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Environmental

Problems and Sustainable Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge

University Press, 1999, pp. 204-224.

ZONN, Igor S., The impact of political ideology on creeping environmental changes in

the Aral Sea basin. In: GLANTZ, Michael H., (ed.), Creeping Evironmental Problems

and Sustainable Development in the Aral Sea Basin. Cambridge, Cambridge University

Press, 1999, pp. 157-190.

156

2. Onuitgegeven cursus.

KLEIJSEN, Jeroen, De wereld, ons dorp? De transnationale samenleving. In:

COOLSAET, Rik, Actuele vraagstukken van de internationale politiek. Onuitgegeven

cursus. Universiteit Gent, Vakgroep Politieke Wetenschappen, academiejaar 2001-2002,

pp. 62-83.

3. Artikels.

(Anon.), Verenigde Naties waarschuwen voor drinkwatertekort. In: De Standaard,

22/03/2002.

(Anon.), ‘Watertekort zal tot dood en conflicten leiden.’ In: De Standaard, 06/03/2003.

BOUGUERRA, Mohamed Larbi, Bataille planétaire pour l’or bleu. In: Le Monde

Diplomatique, nov. 1997.

COOLSAET, Rik, De Verenigde Naties tussen irrelevantie en ‘global governance’. In:

Demokritos. Mededelingen van de vakgroep politieke wetenschappen, 1998, 1, 32 p.

DE COCK, Jorn, ‘We kunnen de bombardementen nu niet stoppen.’ In: De Standaard,

2/11/2001.

DE CORDIER, Bruno, Centraal-Azië hervalt in autoritaire Sovjet-gewoonten. In: De

Standaard, 7/12/2001.

DE CORDIER, Bruno, Stuwdammen in Centraal-Azië zijn doelwit guerilla-acties. In: De

Standaard, 23/10/2001.

DELLAPENNA, Joseph W., The customary international law of transboundary fresh

waters. In: International Journal of Global Environmental Issues, 2001, Vol. 1, Nos. 3/4,

pp. 264-305.

DERKSEN, Deedee, Water is een te duur mensenrecht. In: De Volkskrant, 09/11/2002.

157

DONKERS, Henk, Natuurlijke bron van conflicten. In: NRC Handelsblad, Themabijlage

water, 09/03/2000.

FALKENMARK, Malin, Regional water scarcity – a widely neglected challenge. In:

People and the Planet, 1993, Vol. 2, No. 2, pp. 10-11.

GLEICK, Peter H., Making Every Drop Count. In: Scientific American, feb. 2001, pp.

28-33.

HINRICHSEN, Don, Requiem for a dying sea. In: People and the Planet, 1995, Vol. 4,

No. 2, pp. 10-13.

(jb), Wereldbank zal weer stuwdammen financieren. In: De Standaard, 03/03/2003.

JONES LUONG, Pauline, WEINTHAL, Erika, New friends, new fears in Central Asia.

In: Foreign Affairs, mrt.-apr. 2002, pp. 61-70.

JPM, Oorlog om water wordt almaar waarschijnlijker. In: De Morgen, 04/04/1999.

PETRELLA, Riccardo, La nouvelle ‘conquête de l’eau’. In: Le Monde Diplomatique,

mrt. 2000.

POSTEL, Sandra, Sharing the rivers. In: People and the Planet, 1996, Vol. 5, No. 3, pp.

6-9.

POSTEL, Sandra L., WOLF, Aaron T., Dehydrating conflict. In: Foreign Policy, sep.-

okt. 2001, pp. 60-67.

SCHLÖMER, Frank, Water is bron van toekomstige oorlogen. In: De Morgen,

22/03/2001.

STARR, Joyce R., Water Wars. In: Foreign Policy, jan. 1991, pp. 17-36.

158

VAN SCHAREN, Hans, Een druppel water is een druppel bloed. In: Knack, 22-28 mrt.

2000, pp. 86-91.

VINOGRADOV, Sergei, LANGFORD, Vance P. E., Managing transboundary water

resources in the Aral Sea basin: in search of solutions. In: International Journal of Global

Environmental Issues, 2001, pp. 345-362.

WEISS, Rick, Blauw goud. In: De Standaard, 14/03/2003.

WOLF, Aaron T., Conflict and cooperation along international waterways. In: Water

Policy, Vol. 1 #2, 1998, pp. 251-265.

4. Bronnen verkregen via het internet.

* Artikels uit The Times of Central Asia

(Anon.), Central Asia to face deficiency of water. In: The times of Central Asia,


ABDULLAYEV, Iksandar, Water management and prospects of water-division in

Central Asia. In: The Times of Central Asia, 02/11/2000. Op: http://www.times.kg op

06/11/2002

GLEASON, Gregory, Mixing oil and water: Central Asia’s emerging energy market. In:

The Times of Central Asia, 28/08/2001. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002.

GULOMOVA, Lola, Water: the future apple of discord in Central Asia. In: The Times of

Central Asia, 26/04/2001. Op: http://www.times.kg op 06/11/2002.

NICHOLSON, Alex, Luzhkov wants to reverse a river. In: The Times of Central Asia,







159

* Artikels uit The Washington Post

KLOSE, Kevin, The greening of Soviet Asia: water is king. In: The Washington Post,

21/12/1978. Op: http://www.washingtonpost.com op 13/11/2002

NASAR, Rusi, How the Soviets murdered a sea. In: The Washington Post, 04/06/1989.

Op: http://www.washingtonpost.com op 13/11/2002.

WINES, Michael, Grand Soviet scheme for sharing water in Central Asia is foundering.

In: The Washington Post, 09/12/2002. Op: http://www.washingtonpost.com op

24/12/2002.

* Artikels afkomtig van http://www.eurasianet.org

(Anon.), With Aral Sea facing extinction, Central Asian leaders fall back on words rather

than action. Op:

http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav101002.shtml op

13/11/2002.

DUBROVSKAYA, Elena, Agricultural crisis prompts Uzbek officials to revive interest

in plan to divert Siberian rivers. Op:

http://www.eurasianet.org/departments/environment/articles/eav053002.shtml op

12/11/2002.

* Bronnen afkomstig van websites van internationale organisaties

ARTSEN ZONDER GRENZEN, Aral Sea Area Programme. Worrying humanitarian

consequences. Op: http://www.msf.org/aralsea/asa_dis.htm op 28/02/2002.

AQUASTAT Regional overviews. General summary for the countries of the former

Soviet Union. The Aral Sea basin. Op:

http://www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/regions/fussr/index8.stm op 8/11/2002.





http://www.msf.org/aralsea/asa_dis.htm


160

EUROPEAN COMMISSION, Evaluation of the TACIS Interstate Programme in

Environment. Final Report, 30/09/2000, p. 37. Op:

http://europa.eu.int/comm/europeaid/evaluation/reports/tacis/951553.pdf op 24/11/2002.

EUROPEAN COMMISSION, Strategy Paper 2002-2006 & Indicative Programme 2002-

2004 for Central Asia, 30/10/2002, p. 22. Op:

http://europa.eu.int/comm/external_relations/ceeca/rsp2/02_06_en.pdf op 23/11/2002.

ICWC, Press Release, #5, October 2002. Op: http://www.icwc-

aral.uz/press_rel/eng/pr_e_05.htm op 06/04/2003.

IFAS, History of regional organisations. Op: http://www.aral-

sea.org/ifas/aral/history_regional.html op 15/11/2001.

IFAS, Institutional structure. Op: http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html op

15/11/2001.

IFAS, Water and Environmental Management Project. Op:

http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html op 15/11/2001.

INTERNATIONAL ARAL SEA REHABILITAION FUND, BRANCH IN THE

REPUBLIC OF KAZAKHSTAN, Consequences of the Aral Crisis. Op: http://www.ifas-

almaty.kz/ENG/Consequences.html op 15/11/2001.

INTERNATIONAL ARAL SEA REHABILITATION FUND, BRANCH IN THE

REPUBLIC OF KAZAKHSTAN, Economics. Op: http://www.ifas-

almaty.kz/ENG/Economics.html op 15/11/2001.

INTERNATIONAL ARAL SEA REHABILITATION FUND, BRANCH IN THE

REPUBLIC OF KAZAKHSTAN, Survey. Op: http://www.ifas-

almaty.kz/ENG/Survey.html op 15/11/2001.

INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Central Asia: water and conflict. Asia report n°34.

Brussels, 30/05/2002, 39 p. Op: http://www.intl-crisis-group.org op 27/10/2002.





http://www.aral-sea.org/ifas/aral/history_regional.html%20op%2015/11/2001

http://www.aral-sea.org/ifas/aral/history_regional.html%20op%2015/11/2001

http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html%20op%2015/11/2001

http://www.aral.uz/aral/aral/struct_org.html%20op%2015/11/2001

http://www.aral.uz/aral/aral/djef.html%20op%2015/11/2001

http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Consequences.html%20op%2015/11/2001

http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Consequences.html%20op%2015/11/2001



http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Survey.html%20op%2015/11/2001

http://www.ifas-almaty.kz/ENG/Survey.html%20op%2015/11/2001


161

UN, Agenda 21. Op: http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm op

31/01/2003.

UN, Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International Watercourses.

Op: http://www.thewaterpage.com/UN_Convention_9/.html op 06/12/2001.

Water for People Water for Life. The United Nations World Water Development Report.

Executive Summary. Op: http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001295/129556e.pdf op

13/03/2003.

WERELDBANK, Aral Sea Basin Program. Water and Environmental Management

Project. Project Document. Mei 1998. Op: http://www-wds.worldbank.org op

11/02/2002.

* Bronnen afkomstig van het internet met vermelding van auteur

CAPONERA, Dante A., Les eaux partagées et le droit international. Op:

http://funredes.org/agua/files/droit/CAPONERA.rtf op 15/01/2003.

CAPONERA, Dante A., The importance of water law and institutions for sustainable

development. Working paper. Op:

http://www.oieau.fr/ciedd/contributions/atriob/contribution/caponera.htm op 15/01/2003.

DUKHOVNY, Victor A., SOKOLOV, Vadim I., Integrated water resources management

in the Aral Sea basin. Scientific-Information Center of the ICWC. Op:

http://www.grida.no/aral/wb/water.pdf op 13/11/2002.

GLEICK, Peter, Water Conflict Chronology. Version 2000. Op:

http://www.worldwater.org/conflict.htm op 23/03/2001.

GLEICK, Peter, Water Conflict Chronology. Introduction. Version 2000. Op:

http://www.worldwater.org/conflictIntro.htm op 23/03/2001

JALLING, Lasse, Water Management in Central Asia. The institutional factor. In: Nordic

Newsletter of Asian Studies, 1998, no. 3. Op:

http://eurasia.nias.ku.dk/articles/issues/1998/3/Water_Management op 20/11/2002.

http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm%20op%2031/01/2003

http://www.un.org/esa/sustdev/agenda21chapter18.htm%20op%2031/01/2003

http://www.thewaterpage.com/UN_Convention_9/.html

http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001295/129556e.pdf


http://funredes.org/agua/files/droit/CAPONERA.rtf%20op%2015/01/2003

http://www.oieau.fr/ciedd/contributions/atriob/contribution/caponera.htm



http://www.worldwater.org/conflictIntro.htm%20op%2023/03/2001

http://eurasia.nias.ku.dk/articles/issues/1998/3/Water_Management

162

O’HARA, Sarah L., Water and conflict in Central Asia. University of Nottingham,

Environmental politics in Central Asia. Op: http://www.psa.ac.uk/cps/1998/ohara.pdf op

15/11/2002.

OWEN, Jerry, Aral Sea. Op: http://www.thewaterpage.com/aral.htm op 6/12/2001.

SAMSON, Paul, CHARRIER, Bertrand, International Freshwater Conflict: Issues and

Prevention Strategies. Green Cross International, August 1997. Op:



infocus.org/briefs/vol5/v5n06aral_body.html op 15/11/2001.

YOFFE, Shira B., WOLF, Aaron, T., Water, Conflict and Co-operation: Geographical

Perspectives. Op:

http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/geographical_perspectives op

04/11/2002.

* Andere

Uitspraak van Ismail Serageldin. Op: http://www.serageldin.com/water.htm op

24/03/2003.


http://www.thewaterpage.com/aral.htm%20op%206/12/2001

http://www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterres/gcwater/study.html



http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/geographical_perspectives%20op%2004/11/2002

http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/geographical_perspectives%20op%2004/11/2002


DANKWOORD - Join For Water · 2015-11-30 · drugshandel, het vluchtelingenprobleem, ...2 De...

Documents

Transcript of DANKWOORD - Join For Water · 2015-11-30 · drugshandel, het vluchtelingenprobleem, ...2 De...