“ Installatiebedrijf als draagvlakkatalysator”

Daniël van Blitterswijk

nr. 08december 2019

KEUZE VAN EEN VENTILATIESYSTEEM de minder bekende nuance

VERLICHTINGvoor wonen en werken

Platform voor mens en techniek

WonenTHEMA

Systemair B.V.Tel: 085 00 66 200 www.systemair.nl

By your side from concept to completionEen gezond binnenklimaat is een van de grootste uitdagingen bij energieneutraal bouwen. Met onze kennis en ervaring zijn we in staat om ook voor de meest complexe klimaattechnische systemen een eenvoudige, effectieve systeemoplossing te bieden.

Systemair is fabrikant en leverancier van het meest complete énmeest flexibele assortiment in ventilatie en klimaatbeheersing. Vanuit gezamenlijk vertrouwen staan we u graag terzijde zodat we voor iedere specifieke situatie het gewenste binnenklimaat creëren. Van concept tot realisatie.

085 00 66 200Ons nieuwe

telefoonnummer

per 1 oktober 2019.

Advertentie_ByYourSide_210x297mm_3mm-nw tel-nov.indd 1 26-11-2019 11:13:12

Systemair B.V.Tel: 085 00 66 200 www.systemair.nl

By your side from concept to completionEen gezond binnenklimaat is een van de grootste uitdagingen bij energieneutraal bouwen. Met onze kennis en ervaring zijn we in staat om ook voor de meest complexe klimaattechnische systemen een eenvoudige, effectieve systeemoplossing te bieden.

Systemair is fabrikant en leverancier van het meest complete énmeest flexibele assortiment in ventilatie en klimaatbeheersing. Vanuit gezamenlijk vertrouwen staan we u graag terzijde zodat we voor iedere specifieke situatie het gewenste binnenklimaat creëren. Van concept tot realisatie.

085 00 66 200Ons nieuwe

telefoonnummer

per 1 oktober 2019.

Advertentie_ByYourSide_210x297mm_3mm-nw tel-nov.indd 1 26-11-2019 11:13:12

WIE KUN JEONTMOETEN?

Provincie Drenthe

Gemeenten

Woningbouwcorporaties

Beleidsmedewerkers

Ketenpartners

Opdrachtgevers

Directieleden actief in de bouw- en vastgoedsector

W W W. DU U R Z A A MG E B OU W D C ONG R E S . N L

6 F E B RUA R I 2 0 2 0

DE B ON T E W E V E R , A S S E N

11DE EDITIEDUURZAAM GEBOUWD CONGRES

Duurzaam Gebouwd organiseert in samenwerking

met Provincie Drenthe hét jaarlijkse kennisevent

voor 600 beslissers uit de integrale bouw- en

vastgoedsector. Dit jaar is het thema ‘Missie

Duurzaam Drenthe’ om versneld naar een

verduurzaamde gebouwde omgeving toe te werken.

TICKET €195,-

Interview:

Daniël van Blitterswijk: ‘Installatiebedrijf als draagvlakkatalysator’

Praktijk: Verlichting voor wonen en werken

Onderzoek & Cases:

Buitenunits van warmtepompen maar beter het dak op? Ing. Jan Buijs, Peutz

8

33

20

Colofon

Redactieraad:Dr.ing. L. (Lada) Hensen Centnerová (voorzitter)Ing. H. J. (Rik) AltenaF. (Femke) van EgmondIr. J.H.A. (Jan) Feijes Ing. J. (Jaap) de KnegtDrs.ir. P.M.D. (Martijn) KruijsseO. (Onno) LeeverIng. J. (John) LensDr.ir. M.G.L.C. (Marcel) LoomansDr. ir. W. (Willem) van der Spoel Ing. R (Rienk) VisserC.J. (Cas) WegmanH.M. (Harmen) Weijer (hoofdredacteur)

Redactie:F. (Femke) van EgmondDr.ing. L. (Lada) Hensen CentnerováIng. J. (John) LensC.J. (Cas) WegmanH.M. (Harmen) Weijer (hoofdredacteur)

Aan dit nummer werkten mee:Frank van AlphenTijdo van der ZeePaul Engels

Redactie-adres:TVVL Korenmolenlaan 4, 3447 GG WoerdenTelefoon redactie (0)88 - 401 06 00Email redactie@tvvl.nl

Uitgave:VHDGB BVBeekhuizenseweg 11, 6881 AA VelpTelefoon: (0)6 - 21 84 69 06Email: wwalinga@acquirepublishing.nl

Abonnementen:VHDGB BVBeekhuizenseweg 11, 6881 AA VelpTelefoon: (0)38 - 460 89 54Email: apindus@acquirepublishing.nlBenelux € 115,-Buitenland € 145,-Studenten € 89,-

Het abonnement wordt geacht gecontinueerd te zijn, tenzij 1 maand voor het einde van de abonne-mentsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

Advertentie-exploitatie:VHDGB BVBeekhuizenseweg 11, 6881 AA VelpTelefoon: (0)6 - 21 84 69 06Email: wwalinga@acquirepublishing.nl

Vormgeving en realisatie:Real Concepts B.V., Velp

Foto cover:Christiaan Krop

ISSN1380-5428

© TVVL, 2019

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs.Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen ver-antwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

Inhoudsopgave

Onderzoek & Cases:

Eenvoudige voor­spellende algoritmes om wijken klaar te maken voor ‘slimme verwarming’Cristina Jurado Lopez

Projectbeschrijving:

Stadhuis Utrecht: kraamkamer voor verduurzaming van vastgoed

Rubrieken

Editorial

TVVL-Bedrijfslid

Connect Column

TVVL

Regionieuws

TVVL-Cursussen

Agenda

13

54

55

56

58

59

66

50

38

TVVL Magazine is het officiële orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en bedrijfsleden van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 143,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van bedrijfsleden wordt op aanvraag verstrekt.

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door redactieraad-leden’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

5tvvl magazine / inhoudsopgavenr. 08 / december / 2019

Keuze van een ventilatiesysteem - de minder bekende nuanceBas Hasselaar – Adviseur duurzaamheid en gezondheid,

DGMR; Hans Bosch – Productmanager bouwfysica en

installatietechniek, DGMR Software, docent bouwfysica

Hogeschool Rotterdam

Buitenunits van warmtepompen maar beter het dak op? Ing. Jan Buijs, Peutz

Zijn goedkope sensoren geschikt voor het beheersen van de luchtkwaliteit?Iain Walker, Woody Delp and Brett Singer, Lawrence

Berkeley National Laboratory, vertaald door Hester

Thoen en Arjen Raue, bba binnenmilieu

Eenvoudige voorspellende algoritmes om wijken klaar te maken voor ‘slimme verwarming’ir. Cristina Jurado Lopez, Energiespecialist, Deerns

Nederland; Co-auteurs: ir. Paul Stoelinga, Senior

Consultant Energie, Deerns Nederland; Prof.dr.ir. Laure

C.M. Itard, Building Energy Epidemiology, TU Delft.

Verlichting voor wonen en werkenIng. R.(Rienk) Visser, lid redactieraad TVVL Magazine

Impact NTA 8800 op waardering klimaatinstallatiesRik van Coolwijk en Jelle de Graaf (Techniplan

Adviseurs BV)

Stadhuis Utrecht: kraamkamer voor verduurzaming van vastgoed Paul Engels

14

20

26

38

32

44

50

Onderzoek & Cases

Praktijk

Projectbeschrijving

WonenTHEMA

Nieuws

AFRIKAANSE DUURZAME ENERGIE NODIG VOOR EUROPESE WATERSTOFECONOMIE

tvvl magazine / nieuwsnr. 08 / december / 20196

Het is niet toevallig dat Marokko daarmee aan de slag

gaat, want het land heeft geen fossiele bronnen op haar

grondgebied. Dat geldt ook voor Egypte, waar men even-

eens serieus kijkt naar duurzaam produceren van waterstof

als exportproduct. En hoewel Noord-Afrika niet als de

meest stabiele regio bekend staat, heeft Van Wijk geen

twijfels over de kans van slagen. “Neem Libië, daar is in de

Arabische Lente veel gebeurd, en tevens een van de meest

belangrijke olieleveranciers uit de regio. Sinds de Arabische

lente is er nog geen dag geweest dat er geen olie is gele-

verd. Het is aan ons om te laten zien dat het tijd wordt voor

de duurzame variant.”

Timmermans

Van Wijk heeft dat onlangs laten weten in een paper aan

de kersverse, Nederlandse eurocommissaris van klimaat,

Frans Timmermans. Ook zijn rechterhand en nieuwe

kabinetschef is zeker geen onbekende: Diederik Samsom.

Timmermans heeft in een van de eerste hearings na zijn

aantreden al laten weten het gesprek aan te willen gaan

met Noord-Afrikaanse landen.

Nog even terug naar Desertec, want er is nog een belangrijk

verschil tussen dit idee en die van begin deze eeuw. Van

Wijk: “Het transporteren van waterstofgas is 15 tot 20

keer goedkoper dan stroom.” Daarmee

wordt een van de belemmeringen voor een

gunstige businesscase ter zijde geschoven.

Nog zo’n breinbreker: hoe regelen we de

Europa doet er goed aan nauwe banden aan te knopen met Afrika en dan

vooral het noorden om hier waterstof uit duurzame energie te maken. Dat

zou dan via al bestaande of zelfs nieuwe gasleidingen naar Europa kunnen

worden getransporteerd om gebruikt te worden in zowel industrie als

huishoudens en mobiliteit. Daarvoor pleitte Ad van Wijk, hoogleraar Future

Energy Systems van de TU Delft, tijdens het Waterstof Symposium, dat op

woensdag 13 november in Putten door TVVL is georganiseerd, voorafgaand

aan de TVVL Techniekdag.

Het idee lijkt niet nieuw, want begin deze eeuw hebben Europese bedrijven

als RWE en Siemens geprobeerd om grootschalig zonne-energiestroom op

te wekken en via onderzeese stroomleidingen te laten aansluiten op het

Europese elektriciteitsnetwerk. Dit bedrijf Desertec is inmiddels niet meer

actief in Noord-Afrika maar in Dubai. Maar, zo verzekert Van Wijk achteraf

desgevraagd: dit is zeker geen Desertec 2.0. “Dat was destijds vooral een

soort neo-kolonialisme. De Europese bedrijven kwamen met hun installa-

ties in Afrika en de inwoners profiteerden amper. Dit zou moeten worden

opgezet om hen zelf te laten verdienen hieraan. Het levert hen werkgelegen-

heid op in deze sector.”

Fraunhofer Instituut

Belangrijker voor Europa: we hebben Afrika nodig, stelt Van Wijk. “Het

lukt niet om in Nederland en in Europa alle duurzame energie op te wekken

die we nodig hebben voor onze energiebehoefte. We zullen 50 tot 60%

moeten importeren. Marokko erkent dat ook, en is vorige maand gestart met

een waterstofproject.” Van Wijk doelt op het Marokkaanse Solar Program

(NOOR), die zich richt op de productie van waterstof uit zonne- en windener-

gie. Dit mede naar aanleiding van een onderzoek van het Fraunhofer Instituut

dat eind september is gepresenteerd. Het wind- en zonrijke Marokko kan

namelijk voldoen aan 2 tot 4 procent van de wereldwijde vraag naar waterstof

uit duurzaam opgewekte energie, aldus het Fraunhofer rapport.

Nieuws

De hoeveelheid grondstoffen op onze planeet is eindig. Vanuit de markt is er al veel aandacht voor circulaire bouwmaterialen, maar over circulaire gebouwinstallaties is nog weinig bekend. Dit ondanks dat een aanzienlijk percentage van het materiaalgebruik bij een gemiddeld nieuwbouw-project bestaat uit het materiaalgebruik voor gebouwinstallaties.

Aan de hand van 3 ontwikkelsessies heeft TVVL Community Circulaire Installaties een strategie ontwikkeld, waarmee circulaire gebouwinstallaties ontworpen kunnen worden. Het eindproduct is een praktisch stappenmodel (zoals een trias energe-tica) dat experts helpt met het stellen van de juiste vragen en op zoek te gaan naar oplossingen. “Het stappenmodel is een combinatie van twee bestaande methoden. Eerst het 10 R-model, dat we hebben gereduceerd tot een 4 R-model – Rethink, Reuse, Remanufacture en Recycle, waarmee getoetst kan worden op herkomst van installatieonderdelen. Daarnaast zijn er 8 parameters, die ook gebruikt worden door GPR, BCI en Madaster, die de instal-latie(-onderdelen) beoordelen op toekomstwaarde. Dit zijn herindeelbaarheid, aanpasbaarheid, verbin-dingsmethodiek, vervangbaarheid, losmaakbaar-heid, herkomst, levensduur en onderhoud. Door je bij je keuzes door deze ontwerpstrategie te laten leiden heb je een goede onderbouwing.”

Tijdens de TVVL Techniekdag op woensdag 13 november werd dit praktisch stappenmodel voor het ontwerpen van een circulaire gebouwinstallatie officieel overhandigd aan keynote spreker Thomas Rau, ondernemer, architect, innovator, inspirator en visionair. De Community Circulaire Installaties roept de markt nu op de strategie te toetsen in de praktijk. Op donderdag 13 februari 2020 vindt een 4e ontwikkelsessie plaats, waarin ervaringen kunnen worden uitgewisseld en kennis kan worden gedeeld. Deze input wordt vervolgens gebruikt om verder te werken aan een nog betere en gedragen nieuwe versie. Kijk voor meer informatie of het aanvragen van dit stappenmodel op www.tvvlconnect.nl

ONTWERPSTRATEGIE CIRCULAIRE INSTALLATIES ONTWIKKELD

tvvl magazine / nieuwsnr. 08 / december / 2019 7

opslag van waterstof, want de vraag is niet altijd overeenkomstig met

het aanbod. Van Wijk liet in zijn betoog zien dat de benodigde opslag

van waterstof in Noord-Europa op een hele natuurlijke manier kan: in

zoutcavernes. “Het bijzondere van onze regio – Nederland en Noord-

Duitsland – is dat er veel zoutkoepels onder ons land en de Noordzee

aanwezig zijn, waarin we waterstof kunnen opslaan.”

Waterstofketel

Dat waterstof als alternatief kan worden gebruikt, laat Marco Bijkerk,

manager innovatie van Remeha zien. Want de waterstofketel, de

Hydra, is inmiddels in gebruik genomen, zoals in de proef in het

Rotterdamse Rozenburg. Hier wordt sinds juni van dit jaar in drie ketels

in een appartementencomplex pure waterstof verbrand in plaats van

aardgas. Dat is een opmaat voor meer, want, zo zegt Bijkerk, juist

het Nederlandse gasnetwerk is ideaal voor een waterstofeconomie.

“Op ons gasnetwerk is 95% van alle gebouwen aangesloten, daar kan

ook waterstofgas doorheen, weliswaar met een paar aanpassingen.

Dit omdat waterstof het kleinste molecuul op aarde is, dus door de

kleinste gaatjes kan ontsnappen.” Bovendien zal het niet bij waterstof-

gas verbranden blijven. Bijkerk: “Ik voorzie dat de brandstofcelketel

ook zijn opwachting zal maken.” In de brandstofmix vindt er volgens

Bijkerk dan ook de verschuiving naar meerdere bronnen plaats. “Waar

nu elektriciteit met 1% en warmte met 4% nog beperkt wordt gebruikt

en gas met 95 juist heel veel, zorgt de energietransitie ervoor dat in

2050 die verhouding verandert. Deze gaat naar verwachting naar

20-30% voor zowel elektriciteit als warmte en voor gas – duurzaam in

die tijd – 40-60%.” En dat levert een netwerk van nieuwe en bestaande

toevoer, inclusief opslag.

Interview

Daniël van Blitterswijk

Foto's: Christiaan Krop

‘Installatiebedrijf als draagvlakkatalysator’

Daniël van Blitterswijk van Sweco Nederland:

Auteur

Tijdo van der Zee

8 tvvl magazine / interviewnr. 08 / december / 2019