De waarde vanneurobiologisch

en -psychologischonderzoek voor

een veiligersamenleving

Onderzoeksagenda

Onderzoek naar hersenmechanismen in wisselwerkingmet sociale- en andere omgevingsfactoren kan wordeningezet om de samenleving veiliger te maken. Hetlevert bruikbare inzichten in het ontstaan van proble-matisch en gestoord gedrag en in de mechanismen vanweerbaarheid van de mensen die in hun werk te makenhebben met dit gedrag. Met dit doel werkten onder -zoekers binnen het onderzoeksprogramma Hersenen en Cognitie: Maatschappelijke Innovatie (HCMI) deafgelopen vijf jaren aan preventie, nieuwe diagnos -tische methoden, risicotaxaties en bewezen effectieveinterventies; toepassingen gebaseerd op kennis overpsychologische en sociale factoren verrijkt met neuro -psychologische en neurobiologische kennis. Veel isbereikt én tegelijkertijd verschijnen er nieuwe onder-zoeks- en ontwikkelingsprioriteiten aan de horizon. Om hier een vervolg aan te geven, formuleerden onderzoekers en praktijkprofessionals de onderzoeks-agenda De waarde van neurobiologisch en -psychologischonderzoek voor een veiliger samenleving.

Nederland streeft naar een veilige, veerkrachtige samenleving, waariniedereen zich zonder belemmering optimaal kan ontplooien en voort-bewegen. Maatschappelijke veiligheid en veiligheidsbeleving wordencruciaal beïnvloed door het gedrag van individuen in relatie tot desociale omgeving. ‘Antisociaal gedrag’ (zie kader), zoals criminaliteit,agressiviteit of radicalisering en terrorisme, draagt hier negatief aanbij. Het ondergraaft gevoelens van veiligheid en van normen en waar-den bij burgers.

De waarde van neurobiologisch en -psychologisch onderzoek voor een veiliger samenleving

antisociaal gedragIn onze samenleving worden uiteenlopendegedragingen aangeduid met de term ‘anti -sociaal gedrag’. Hier wordt het als paraplugebruikt voor al deze gedragingen, variërendvan ‘criminaliteit’ (het overtreden van wette-lijke of sociale normen) en agressie of geweld-dadig gedrag tot psychische stoornissen zoalsde ‘antisociale persoonlijkheidsstoornis’ bijvolwassenen of de ‘disruptieve gedragsstoor -nissen’ bij kinderen en jeugdigen. Antisociaalgedrag komt in vele gradaties voor. Het kangaan om ernstige, gewelddadige delicten,mishandeling, diefstal of roekeloos verkeers -gedrag, maar ook om lichtere vergrijpen of gedragingen zoals vernieling, vandalisme, intimidatie, pesten of het veroorzaken vanoverlast. Nieuwe vormen van antisociaal gedragals cybercrimes dienen zich aan en ook zeerernstig en maatschappij ontwrichtend geweld,zoals solistisch uitgevoerde aanslagen en aldan niet georganiseerd terrorisme, zijn deelgeworden van de dagelijkse berichtgeving.

Inzicht in antisociaal gedragEr is grote behoefte aan meer kennis over oorzaken van antisociaalgedrag, over mogelijkheden om kansen op dit type gedrag bij personenin te kunnen schatten en over mogelijkheden om tot effectieve reduc-tie van die kansen te komen. Door het brein te bestuderen wordtinzicht verkregen in de oorzaken en mechanismen van gedrag encognitief en emotioneel functioneren. Wetenschappelijk onderzoeknaar neurobiologische en -psychologische achtergronden (zie kader)van antisociaal gedrag leidt tot inzichten die kunnen worden doorge-zet naar verbeteringen in de maatschappelijke veiligheid. Preventie,diagnostiek, risicotaxatie en interventies bij antisociaal gedrag, geba-seerd op kennis over psychologische en sociale factoren kunnenworden verrijkt met neuropsychologische en neurobiologische kennis.

Inzicht in stress,emoties en veerkracht vanprofessionalsOok is de maatschappelijke veiligheid gediend bij goed toegerusteprofessionals die waken over onze veiligheid onder dreiging van groteemotionele stress. Politie- en defensiepersoneel, maar bijvoorbeeldook gevangenispersoneel of openbaar vervoer medewerkers, moetenvaak beslissingen onder hoge druk nemen. Er is behoefte aan metho-den die de kwaliteit van die beslissingen beter beschermen tegen denegatieve invloed van heftige emoties. De ervaren sociale spanning enstress doet ook een stevig beroep op de veerkracht van de professionalen wordt de druk te zwaar dan kunnen na-effecten ernstig en langdurigpsychisch beperkend zijn. Grote en tot nu nog grotendeels onbegrepenindividuele verschillen doen zich hierbij voor. Inzicht in de neurobiolo-gische en –cognitieve en emotionele processen van stress en veer-kracht kan veel beroepsgroepen helpen beter te (blijven) functioneren.

neurobiologische en -psycho -logische kennisHet gaat bij neurobiologische en -psycholo-gische kennis om hersenonderzoek metbeeldvormende technieken (zoals MRI, SPECT,PET), maar ook om psycho-neuroendocrinolo-gisch onderzoek (bijvoorbeeld stresshormo-nen, neuropeptiden en neurotransmitters inrelatie tot gedrag) en (neuro)fysiologischonderzoek (EEG, MEG, TMS, cardiovasculairematen als rusthartslag, huidweerstand) enneuropsychologisch onderzoek (bijvoorbeeldtestgegevens en eye-tracking). En tenslottevalt ook de relatie tussen genen, hersenen engedrag, dan wel de gevolgen van beschadi-ging van de hersenen binnen dit onderzoeks-veld. Dit type informatie en het daarmeeverbonden wetenschappelijk onderzoekbegint in toenemende mate haar waarde tebewijzen voor het inzicht in en het kunnenmonitoren en inschatten van kansen op anti-sociaal gedrag en de stress die dat teweegbrengt. Neurobiologische en -psychologischekennis heeft toegevoegde waarde in een veelruimere context van sociaal-maatschappelijkeprocessen, wetgeving en -handhaving, enkan alleen maar tot die waarde komen incombinatie met vele andere wetenschappe-lijke en praktijkdisciplines.

Onderzoeks -programmaover agressie,stress, angsten veerkrachtOm meer inzicht te verkrijgen in de neuropsychologie enneurobiologie van antisociaal gedrag en in neurobiologi-sche en -cognitieve en emotionele processen van weer-baarheid bij beroepsgroepen die met antisociaal gedrag temaken hebben, lanceerden de ministeries van Veiligheid &Justitie, Defensie én de Nederlandse Organisatie voorWetenschappelijk Onderzoek (NWO) de onderzoekspijlerVeiligheid van een praktijkgericht en fundamenteel weten-schappelijk onderzoeksprogramma – 2010-2015. Hetprogramma ‘Hersenen en Cognitie: Maatschappelijke Inno-vatie’ (HCMI) heeft een breed palet aan wetenschappe-lijke disciplines samengebracht: onderzoekers met zoweleen sociaal wetenschappelijke, informatiedeskundige,criminologische, (forensisch) psychiatrische, psychologi-sche of biologische expertise. Tevens ontstonden ernieuwe samenwerkingsverbanden tussen wetenschappersen praktijkprofessionals, zoals beleids- en praktijkfunctio-narissen op het gebied van veiligheid en justitie (NCTV,Nationale Politie, OM), defensie en experts op het gebiedvan (jeugd)detentie (DJI) en forensische psychologie enpsychiatrie (NIFP)

Speerpuntenonderzoeks -agenda 2016 - 2019Wat de afgelopen jaren werd geïnvesteerd en bereikt doorde betrokken wetenschappers, ministeries, politie,hulpverleners en gemeentes biedt een goed perspectief op werkelijke vooruitgang in behandeling en preventie. De onderzoeks- en ontwikkelingsprioriteiten voor denabije toekomst zijn de volgende:1. Verwerven van verder inzicht in en verbeterde

behandeling van ernstig antisociaal gedrag vanjongeren en volwassenen;

2. Vergroten van veerkracht bij professionals.

Verdere ontwikkeling van ICT technieken makeninteractieve omgevingen mogelijk die kunnen wordeningericht voor assessment, training of behandeling vanpersonen binnen beide prioriteiten. Juist in een virtueletrainings- of testomgeving kunnen gedrag, emotioneel encognitief functioneren en neurobiologische variabelen insamenhang worden onderzocht en benut. Die combinatieblijkt beloftevol.

Ernstig antisociaal gedrag van jongeren envolwassenen

Het brein is tot in de vroege volwassenheid nog in voortdurendeontwikkeling. Het neurobiologisch en -psychologisch onderzoeknaar antisociaal gedrag heeft mede om die reden met name bijkinderen en adolescenten de laatste jaren een enorme vluchtgenomen. Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat specifiekantisociaal gedrag gerelateerd is aan verminderde activiteit vanstress-gerelateerde neurobiologische systemen, of veranderingenin hersenactiviteit in reactie op straf of beloning. Dit biedtmogelijkheden om ontwikkeling en beloop van antisociaal gedragte helpen inschatten.

Neurobiologisch en neuropsychologisch onderzoek maaktspecifiekere typering van delinquenten mogelijk, waardoorrisicotaxatie en het inschatten van de kans op recidive kunnenworden verbeterd. Op dit moment wordt, aansluitend bij lopendklinisch onderzoek en op kleine schaal, neurobiologischonderzoek gedaan in onder andere justitiële jeugdinrichtingen,gevangenissen en andere klinische of ambulante settings voorforensische psychiatrische zorg. Het verdient sterke aanbevelingom dit verder uit te breiden.

Interventies kunnen verbeterd worden met kennis vanneurobiologische en -psychologische mechanismen die tengrondslag liggen aan crimineel gedrag en aan de werking van deinterventie. Door nieuwe technische ontwikkelingen kunnen metbehulp van virtual reality en slimme sensoren bijvoorbeeldsituaties die tot delict gedrag leiden worden vertaald ingestandaardiseerde test-situaties, waarbij (fysiologische)aspecten kunnen worden gemeten, zoals impulsiviteit, vijandigeinterpretatiebias en rigiditeit.

neuropsychologischprofiel bij vroeg signalering antisociaal gedragHoogleraar Neuropedagogiek, Hanna Swaab, werktsamen met het Preventief Interventie Team (PIT) vande gemeente Amsterdam. Het PIT bereiktrisicokinderen dankzij samenwerking met vijftienAmsterdamse basisscholen, die leerlingen metgedragsproblemen aanmelden. Ook benadert degemeente de broertjes en zusjes van recidiverendecriminele Amsterdamse jongeren (de zogeheten TOP-600). Binnen 48 uur nadat zo’n jongere is gearresteerdlegt het PIT contact met de ouders en biedt hulp aanbij het begeleiden van de overige kinderen in hetgezin. De zo geïdentificeerde ‘risicokinderen’ worden insamenwerking met de onderzoeksgroep van Swaabgescreend. Ouders of docenten vullen vragenlijsten in;de kinderen zitten achter een beeldscherm, doenspelletjes en kijken naar videofragmenten terwijlsensoren hun fysiologische reacties meten. Zo wordteen neuropsychologisch profiel van het kindopgesteld, waardoor het kind de hulp kan krijgen diehet nodig heeft.

Presteren onder hoge druken vergroten van veerkrachtbij professionals

Professionals bij politie, justitie (bewaarders van gevangenissen),defensie, maar bijvoorbeeld ook ambulance-, brandweer- of NSpersoneel, worden geselecteerd en getraind om effectief te kunnen(blijven) handelen in zeer stressvolle situaties. Dergelijke situatiesgenereren psychologische en fysiologische (stress) reacties die dehandelingsvaardigheid fors kunnen beïnvloeden. Neurobiologische enpsychologische kennis blijkt hierbij van grote waarde voor beteresubtypering van professionals, voor het effectiever toewijzen éninrichten van specifieke trainingen en voor het monitoren van deeffecten van de training.

De ontwikkeling van nieuwe onderzoekstechnieken en de groeiendekennis over de neurobiologie en -psychologie van kwetsbaarheid enveerkracht krijgen vanuit de praktijk toenemende aandacht en belang.Dit type kennis blijkt essentieel om objectieve indicaties te krijgenvan risico- en weerbaarheidsfactoren ten behoeve van betereassessment. En verder levert het ook concrete aanknopingspunten voorverbetering van (preventieve) interventies bij deze professionals.

Dit heeft nieuwe modellen en tools opgeleverd voor (1) het monitorenvan de cognitieve en affectieve processen bij het omgaan metstressvolle omstandigheden; (2) het aanleren van adequateinformatieverwerkingstechnieken; en (3) het voorspellen vanmenselijke fouten in dergelijke omstandigheden. Het toepassen en verder ontwikkelen van nieuwe vormen vancomputerondersteund waarnemen, modelleren en coachen voorgedragsbeïnvloeding zal bijdragen aan het realiseren van innovatieve,op de persoon gerichte interventies.

hersenscan voor risicotaxatie crimineel gedragUit het onderzoeksprogramma HCMI isgebleken dat hersenscans kunnen bijdragenaan risicotaxatie van later crimineel gedrag.Mensen die al op jeugdige leeftijd met depolitie in aanraking kwamen, en daarna hetcriminele gedrag continueerden, laten eenverhoogde activatie van angst-gerelateerdehersengebieden zien. Daarnaast vonden zijbij persisterende delinquenten eenonderactief beloningscircuit in de hersenen.Vervolgonderzoek gaat in op de implicatiesvoor gedifferentieerde interventies en demogelijkheid om deze maten vanhersenactiviteit te gebruiken als vroegtijdigebiomarker.

simulaties voorbeslissen onderdrukOnderzoekers binnen het onderzoekspro-gramma HCMI ontwierpen een statistischmodel waarmee op grond van onder meermetingen van individuele gelaatsuitdrukkin-gen en hartslag-parameters de kans opverkeerde beslissingen continu gemonitordwordt. Terugkoppeling van deze door emotiebepaalde kans op fouten aan de individueleprofessional kan vervolgens gebruikt wordenom de beslissingsstrategie aan te passen(bijvoorbeeld door bedenktijd in te lassen).Het model is ontwikkeld binnen simulatiesvan kritische situaties voor marineofficierenin opleiding en kan nu uitgezet wordenbinnen tal van andere rampenscenario’s.

Nieuweonderzoeks -programmeringVoor de ontwikkeling van relevante onderzoeksprogramma’s dieaansluiten op deze onderzoeksagenda kan worden voortgebouwd opreeds bestaande samenwerkingsverbanden. Zo bestonden eerdereconsortia binnen het onderzoeksprogramma HCMI uitvertegenwoordigingen van NWO, het Nationaal Initiatief Hersenen &Cognitie (NIHC), ZonMW, wetenschappelijke instituten op het gebiedvan hersen- en cognitieonderzoek, private partners (zoals Thales, TNO,Gemeentelijk vervoersbedrijf Amsterdam), MKB op het gebied vangaming en Virtual Reality, ICT bedrijven op het gebied van monitoringen feedback (MKB-netwerk ICT voor Brain body en behaviour: i3B),diverse maatschappelijke organisaties binnen de GGZ Nederland,Reclassering Nederland en Nationale Politie én de ministeriesVeiligheid & Justitie en Defensie.

ContactinformatieMeer informatie is verkrijgbaar bij:

Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie

Postadres:

Postbus 93014

2509 AA Den Haag

Bezoekadres:

Laan van Nieuw Oost-Indië 300

Den Haag

Tel: 070 344 09 33

fax: 070 383 28 41

E-mail: info@hersenenencognitie.nl

Internet: www.hersenenencognitie.nl

ColofonUitgave 2016

ontwerp: WAT ontwerpers

fotografie:

Pieter Beens / Shutterstock.com

TTStock / Shutterstock.com

Stefano Tinti / Shutterstock.com

Barone Firenze / Shutterstock.com