CULEMBORGSE 8 "VOET-NOTEN

Historisch halfjaarbericht

OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP "A.W.K. VOET VAN OUDHEUSDEN"

JACOBS REPRO CULEMBORG

- Handelsdrukwerk - Familiedrukwerk - Reklamedrukwerk - Verenigingsdrukwerk - Sneldruk

PRIJSSESTRAAT 100 - 4101 CS CULEMBORG TEL. 03450-19927

8 C u l e m b o r g s e "Voet"-noten, historisch half jaarbericht nr . 8 , j u n i 1993

Historisch Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden Opgericht 14 oktober 1937 Bank: Ver. Spaarbank rek.nr. 949.858.382 Giro: rek.nr. 50.23.582

Bestuur:

O.J. de Jong, voorzitter Grote Kerkstraat 11a, Culemborg tel. 20251

Mevr. R. Oreel, secretaresse Eemweg 24, Culemborg tel. 18971

P. Krommenhoek, penningmeester Wilgeboom 2, Culemborg tel. 18276

B. Blommers, redaktie "Voet"-noten Otto van Reesweg 36, Culemborg tel. 30230

C. Heij, redaktie "Voet"-noten Zandstraat 23, Culemborg tel. 14205

Mevr. M. Budde, bestuurslid Thijsselaan 123, Culemborg tel. 20515

Mevr. A. Waterman, bestuurslid Ganzebloem 14, Culemborg tel. 21421

INHOUD

Een Culemborgse glasscherf met geschiedenis

Met Voet naar Waldeck

Hollander auf Spuren der Historie

Voet kwam

in 1991 en 1992 onder stoom

Drie lezingen in een notedop

Kerkelijk Culemborg in getallen

Advertenties uit de Culemborgsche Courant van 1942

De raadplaat geraden (?)

2

9

14

16

21

31

34

40

Het genootschap Voet van Oudheusden organiseert elk jaar een viertal lezingen en een excursie. De jaarlijkse contributie bedraagt 15 gul­den.

Copyright: redaktie "Culemborgse Voet­noten". Niets uit deze uitgave mag worden over­genomen zonder vooraf verkregen toe­stemming van de redaktie.

1

EEN CULEMBORGSE GLASSCHERF MET GESCHIEDENIS

PETER W. SCHIPPER

V O N D S T E N V I N D P L A A T S

Enige j a ren g e l e d e n werden ti jdens het u i tgraven v a n de tuin v a n het huis da t n u b e k e n d staat als het "Huys mit ter Hofs tadt" , op de h o e k v a n de Everwi jnstraat e n het Hof, enige interessante g lasscherven g e v o n d e n . A a n e lkaar gel i jmd, v o r m e n zij dr iekwar t v a n een dr inkglas . D e e igenaar , d e heer A . G . M . L e m p e r s , heeft het f r a g m e n t in bruik leen afgestaan aan het m u s e u m El isabeth Weeshuis , D e v indplaats b e h o o r d e eens tot het c o m p l e x v a n het klooster van de zusters Tert iar issen "Mariencroon" , dat v o o r het eerst in 1425 w o r d t v e r m e l d . N a d e Reformat ie b leven d e zusters er w o n e n en toen de laatste in 1634 g e s t o r v e n was , maakte m e n het c o m p l e x in 1642 tot verbl i j f v o o r Chris t ina v a n Erbach, de s c h o o n m o e d e r v a n graa f Phil ips T h e o d o o r v a n W a l d e c k . N a vernie l ingen aan het kasteel v a n C u l e m b o r g d o o r de Fransen in 1672-1674 liet g raa f Georg Fr iedrich van W a l d e c k het c o m p l e x ui tgebreid v e r b o u w e n tot de n i e u w e residentie v a n de g r a v e n v a n C u l e m b o r g .

B E S C H R I J V I N G V A N G L A S E N W A P E N S C H I L D

H e t 9,5 c m h o g e en aan de m o n d 8,5 c m brede t rechtervormige dr inkglas is a a n de v o o r - en achterzi jde vers ierd . Het m e e s t in het oog spr ingt een g e k r o o n d w a p e n s c h i l d tussen twee l a u w e r t a k k e n dat aan de voorz i jde is a fgebee ld . V e r d e r is het jaartal 1694 leesbaar . O p d e achterzi jde v i n d e n w e deze l fde l a u w e r t a k k e n met her togskroon. T u s s e n deze takken hebben init ialen gestaan, m a a r helaas zijn juist hier de mees te g lasde len v e r d w e ­nen . H e t op het glas aangebrachte w a p e n is dat v a n Sophia Henriët te van W a l d e c k , P y r m o n t en Culemborg (1662-1702) , d o c h t e r van de legendar ische G e o r g Friedrich, vorst van W a l d e c k , graaf v a n Pyrmont , C u l e m b o r g etc . (1620-1692) . Zij h u w d e in 1680 m e t Ernst , her tog v a n S a k s e n - H i l d b u r g h a u -s e n (1655-1715) . V a n d a a r de her togskroon b o v e n het w a p e n . H e t w a p e n is e e n m a a l (horizontaal) d o o r s n e d e n e n dr iemaal (verticaal) g e d e e l d . D e vier (heraldisch, d u s vanui t de sch i lddrager gez ien) rechter k w a r t i e r e n zijn ont leend aan het hertogel i jke w a p e n v a n Saksen-Hi ldburg-hausen , de l inker v ier aan dat v a n W a l d e c k - C u l e m b o r g .

2

Het glas, in Museum Elisabeth Weeshuis. Foto: Karin v.d. Kar. Daarnaast een tekening van het afgebeelde vrouwenwapen van Sophia Henriette van Waldeck.

D E C U L E M B O R G S - W A L D E C K S E K W A R T I E R E N

We zullen de verschi l lende kwart ieren nu eens in detail beki jken. B e g inne n w e met die uit het C u l e m b o r g s - W a l d e c k s e w a p e n , dan leveren die ons d e minste p r o b l e m e n o p . We herkennen nl. d e w a p e n s van :

* C u l e m b o r g : o p g o u d drie rode zuilen

* W a l d e c k : op g o u d een zwarte achtpunt ige ster

Waldeck is he t graafschap o p zo 'n 350 k i lometer afstand v a n Culemborg , w a a r v a n K o r b a c h , Arolsen, Waldeck en B a d Wildungen d e belangri jkste plaatsen zijn. In 1607 had hier een belangri jke landdel ing p laa tsgevonden: graaf Chris t iaan I behield het Wildunger gedee l te in het zu iden en oosten, zijn broer Wolraad IV kreeg in het westen en n o o r d e n het E isenberger dee l (genaamd n a a r de burcht op de E isenberg) . T o e n de C u l e m b o r g s e graa f

3

Floris II v a n Pal landt in 1639 kinderloos stierf, w a s gravin Anna v a n Waldeck, g e h u w d m e t Wolraad IV, de laatste e r f g e n a a m . Zij w a s wel i s ­w a a r onter fd , m a a r h a a r z o o n Phil ips T h e o d o o r m o c h t in 1639 graaf v a n C u l e m b o r g w o r d e n .

* Gle ichen : o p b l a u w een zi lveren, rood g e t o n g d e en g o u d g e k r o o n d e leeuw

Uit de b o e d e l v a n d e v a n o u d s zeer in aanzien s taande g r a v e n van Gle ichen v e r w i e r v e n de g r a v e n uit het huis Waldeck-Eisenberg m i d d e n in d e Dert ig jar ige Oor log (1618-1648) twee belangri jke geb ieden , nl. : * het g r a a f s c h a p P y r m o n t , dat in 1625 aan hen k w a m , en * d e heer l i jkheid T ó n n a aan de Unstrut , noordel i jk v a n Erfurt ,

in 1640 . In 1677 verkochten de Waldecks deze heer l i jkheid aan d e her tog v a n Saksen-Gotha .

* W i t t e m : op b l a u w een zi lveren g e v o u w e n kruis

H e t plaats je Wittem ligt in Z u i d - L i m b u r g . Het kasteel d o m i n e e r d e hier v a n o u d s . Kare i V verb lee f er als gast, op w e g naar A k e n v o o r zijn kroning . Hi j verhief Wittem in 1520 tot een vrije heerl i jkheid. D i e d e r i k v a n Pal landt , drost v a n Valkenburg , v e r w i e r f de heerl i jkheid in 1466. H e t bez i t ervan ging na de dood v a n graaf Floris II m e e over op d e g r a v e n v a n Waldeck-Pyrmont. Georg Friedrichs d o c h t e r Albertine El isabeth (1664-1727) , g e t r o u w d m e t Phil ips L o d e w i j k v a n Erbach , erfde. Reeds in 1713 echter w e r d Wittem v o o r schulden in beslag g e n o m e n . In 1722 k w a m de heerl i jkheid a a n r i jksgraaf Ferdinand Adol f v a n Plet tenberg.

D E S A K S I C H E K W A R T I E R E N

Moei l i jker l igt he t bepa len van de kwart ieren v a n Sophia Henr ië t te ' s g e m a a l Erns t v a n Saksen-Hi ldburghausen . D e z e Ernst w a s een zoon v a n Ernst I d e V r o m e , hertog van Saksen-Gotha (1601-1675) , en El isabeth Sophia v a n S a k s e n - A l t e n b u r g 1 .

H e t huis Saksen splitste zich in 1485 in de Ernest i jnse (Keursaksen) en d e Albert in ische tak. H e t k e u r v o r s t e n d o m k w a m in 1547 aan de Albert inische

1 A.J.G. Hoogendoorn, "De afstamming van Koningin Beatrix van de graven van Culemborg", p. 201, in: De drie steden 11 (1990).

4

tak. D e Ernest i jnse tak, die toen nog slechts T h ü r i n g e n behie ld , splitste z ich nadien in e e n aantal vors tendommet jes . Allereerst w a r e n dit Saksen -We imar , Saksen-Al tenburg en Saksen-Gotha . V a n deze k w a m het in 1602 g e v o r m d e h e r t o g d o m Saksen-Al tenburg in 1672 a a n Ernst d e V r o m e . Verdere spl i ts ing bleef echter niet uit. Ernsts oudste z o o n zette na zijn d o o d in 1675 de h o o f d t a k Saksen-Gotha voort , m a a r e lk der zes jongere zonen v o r m d e in 1680 een e igen tak, te w e t e n Saksen-Coburg , Saksen-Meiningen, S a k s e n - R ö m h i l d , Saksen-Eisenberg, S a k s e n - H i l d b u r g h a u s e n en Saksen-Saal fe ld 2 .

E e n ledige pretentie . G a a n w e n u e v e n terug naar w a p e n o p het glas, d a n h e r k e n n e n w e vrij e e n v o u d i g de w a p e n s v a n :

2

5

Voor een uitgebreide stamboom en een beknopte geschiedenis van het hertogdom Saksen, raadplege men de Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie, onder 'Saksen' en 'Saksen-Anhalt'.

* h e t h e r t o g d o m S a k s e n : g e d w a r s b a l k t v a n tien s tukken, sabel (zwart ) en g o u d , over alles heen een schuinrechts geplaats te groene (s inopel) ru i tkrans .

* h e t h e r t o g d o m Kleef : o p rood een g o u d e n lel iehaspel , bedekt m e t e e n z i lveren hartschi ldje .

T o e n in 1609 d e hertog J o h a n Willem v a n G u l i k en Kleef k inder loos over leed , o n t s p o n zich een opvolgingsstr i jd , die b e k e n d staat als d e "Gulik-Kleefse kwest ie" . B r a n d e n b u r g en Pa l t s -Neuburg w a r e n de belangri jkste p r e t e n d e n t e n . O o k de keurvorst v a n Saksen m a a k t e aanspraak . D e z e Chr is t iaan II w e r d wel i swaar in 1610 d o o r de keizer m e t de betwis te l a n d e n be leend, m a a r kon die be lening niet doorzet ten . Bij het verdrag v a n X a n t e n (1614) k w a m het bestuur v a n Gul ik en Berg aan de Paltsgraaf , en dat o v e r Kleef, M a r k , Ravensberg e n Ravenste in aan Brandenburg .

H e t w a p e n s c h i l d v a n Ernst Fr iedrich, hertog v a n S a k s e n - H i l d b u r g h a u s e n en g r a a f v a n C u l e m b o r g , dat w e afgebeeld v i n d e n bi j Voet, wijst ons op d e ' c l a i m ' die b l i jkbaar o o k zijn tak in deze kwest ie h a d . Behalve de titel "Her toch v a n Saxen" voert hij i m m e r s o o k de ledige titel v a n her tog v a n Gul ik , K leve en Berg 3 .

N O G D R I E V R A G E N

V r a a g t e k e n s laten d e twee res terende kwart ieren. In beide geva l len is het moei l i jk aan te g e v e n o m w e l k w a p e n het gaat . O p het glas o n t b r e k e n d e k leuren die eenduid ige identif icatie mogel i jk m a k e n . O p de w a p e n s s taan dan :

* e e n adelaar

In het w a p e n v a n d e Saksers k o m t twee maal een adelaar voor , in be ide geva l l en betref t het d a n een rood g e t o n g d e g o u d e n adelaar . Is d e z e afgebeeld o p b l a u w d a n g a a t het o m het pal tsgraafschap Saksen, is de achtergrond zwart d a n betreft het het pal tsgraafschap Thür ingen .

Uitvouwbare kaart met "Wapenschilden der Heeren van Bosichem en der Heeren en graven van Culemborg,.,.".

6

D e m a r k g r a v e n v a n Meissen, uit het huis Wettin, die in 1422 in Keursak­s e n o p v o l g d e n en s indsdien het Saksische Huis v o r m d e n , v o e r d e n al sedert 1347 de titel pa l t sgraven van Saksen .

* e e n l e e u w

Evenals in het b o v e n s t a a n d e geval , is het moei l i jk vast te stel len met w e l k w a p e n w e hier te d o e n hebben . D e naar (heraldisch) rechts g e w e n d e l e e u w k o m t v o o r in d e w a p e n s v a n zowel het h e r t o g d o m Gulik, he t h e r t o g d o m Berg als de heerl i jkheid Pleissen.

M e t het oog op de d o o r Ernst Friedrich g e v o e r d e titel v a n hertog v a n Gul ik , Kleve en Berg, ligt d e waarschi jnl i jkheid van het w a p e n v a n een van b e i d e h e r t o g d o m m e n , w a a r v a n dat van Gul ik het belangri jkste was , het m e e s t v o o r de h a n d .

Inzake het v e r m e l d e jaartal 1694 blijft het eveneens g i swerk . In dat j aar over leed El isabeth Charlotte v a n Nassau , g e m a l i n van Georg Fr iedrich en d u s m o e d e r v a n Sophia Henr ie t te . Werd het g las well icht ter ge legenhe id d a a r v a n g e m a a k t ? Missch ien w o r d e n er nog eens wat scherven v a n m e t n a m e de achterzi jde v a n het g las g e v o n d e n , die daarover ophe lder ing k u n n e n verschaf fen .

G e r a a d p l e e g d e bronnen/l i teratuur : * A . W . K . Voet v a n O u d h e u s d e n , Histor ische Beschryvinge

v a n C u l e m b o r g . Utrecht , 1753 * K . Göbels , Wappen von Frechen . Ein Beitrag zur Rheinischen

H e r a l d i k und Genea log ie . Frechen, 1966 . * B . Mart in e n R. Wetekam, Waldeckische L a n d e s k u n d e . Arolsen, 1971 . * A.J .G. H o o g e n d o o r n , 'De a f s t a m m i n g v a n koningin Beatrix v a n d e

g r a v e n v a n C u l e m b o r g ' , in: D e drie s teden 11 (1990), pp . 198-204

* C o r r e s p o n d e n t i e met mr . P.J.W. Beit jes, die ik hierbij gaarne wil d a n k e n v o o r de d o o r h e m verstrekte informat ie .

7

Hier en in de andere duizend dorpen en steden van ons land

zijn in het verleden de coöperaties ontstaan die we

nu kortweg de Rabobank noemen. Daarom is de Rabobank van

oudsher overal diep geworteld.

Rabobank Q BOERENSTRAAT 1 Staat dicht bij U y CHOPINPLEIN 27 /

MET VOET NAAR WALDECK O T T O J . D E J O N G

D a t uitstel g e e n afstel betekent , toonden d e leden van Voet d o o r een b e z o e k dat de Waldeckischer G e -schichtsvere in in 1989 aan C u l e m b o r g h a d gebracht , in o k t o b e r j .1 . te g a a n b e a n t w o o r d e n . D e lange voor­bere id ing had tot gevolg da t de dee lnemers aan de tocht g r o n d i g w a r e n g e ï n f o r m e e r d : het bestuursl id Bert B l o m m e r s had in krantenart ike len en via een lezing vee l informatie verstrekt , en m e t s teun van enkele a n d e r e n de organisat ie ter hand g e n o m e n .

E E N L I E D U I T WALDECK

V r o e g op vr i jdag 23 oktober ver t rok de bi jna volle bus uit C u l e m b o r g , n a m in Tiel de s t reekarchivar issen - m e t partners - op, en zette daarna vlot koers naar d e grens . In het Ruhrgebied viel de drukte m e e , één koff ies top v r o e g w e i n i g tijd (zel fverzorging!) , en zo w e r d tegen de m i d d a g de afslag v a n a u t o b a a n 44 bij Diemels tadt bereikt , een afslag die al in het Waldeckse land ligt.

D e lunch w a s a fgesproken in het m i d d e l e e u w s e M e n g e r i n g h a u s e n , v lak bij d e residentie Arolsen. Wat r o n d w a n d e l e n d na de lunch o nt d e kt e n enke le d e e l n e m e r s in het stadje het geboortehuis v a n de predikant -d ichter -compo-nist Phi l ipp Nicolai . Zi jn kerkl iederen 'Wachet auf, ruft uns die S t i m m e ' e n "Wie s c h ö n leuchtet der M o r g e n s t e r n ' zi jn w e r e l d b e r o e m d g e w o r d e n , zeker in de b e w e r k i n g e n v a n B a c h en van Hände l . M a a r hier , in zijn geboorteplaats , real iseerden w e ons Nicola i ' s band met Waldeck. Hij is dominee g e w e e s t in Wildungen en tegeli jk g o u v e r n e u r v a n het j o n g e graaf je Wilhelm. Die stierf in 1598 als s tudent , en v o o r d e gesch iedenis lijkt het al leen v a n belang dat Waldeck daarna verer fde op d e famil ie die later ook over C u l e m b o r g heeft geregeerd . T o e n Nicola i h o o r d e v a n het over l i jden van zijn oud-leerl ing, dichtte hij zijn 'Wie s c h ö n leuch­tet... ' , m e t a a n het begin v a n elk couplet een letter van de n a a m 'Wilhelm Ernst Graf U n d Herr Z u Waldeck': een kerklied met een e c h t - W a l d e c k s e achtergrond dus !

9

S T I P T O P T I J D

Acht t ien k i lometer v e r d e r l igt Korbach , eens d e resi­dent ie en n u een industr ie­c e n t r u m . D a a r k w a m e n de bezoekers vooral v o o r de Nikolai -kirche, w a a r drie C u l e m b o r g s e graven l iggen begraven : Phil ips T h e o d o o r (1645) , H e n d r i k Wolraad (1664) en Georg Fr iedrich (1692) . Z ichtbaar is a l leen het grote m o n u m e n t v o o r laatst­g e n o e m d e in het k o o r v a n d e kerk . D a a r werd n a m e n s d e E v a n g e l i s c h L u t h e r s e g e m e e n t e v a n C u l e m b o r g een b l o e m e n h u l d e gebracht : P h i l i p s T h e o d o o r b e r i e p i m m e r s d e eerste predikant (1640) en Georg Fr iedr ich wees h a a r de Gasthuiskape l toe (1677) .

S t a d s a r c h i v a r i s H e i l w i g E e n attentie V 0 0 r onze gids in Korbach, loodste de Culemborgers archivaris W. Hellwig snel e n humoris t i sch d o o r de o u d e s tadskern, langs de kasteelresten, d o o r de andere , ri jkere kerk, en in het m u s e u m dat vo lop in o p b o u w is en zeer veel be loof t over een jaar o f wat . N a sterking v a n de inwendige m e n s ging de tocht verder naar Bad Wildungen. In het donker , m a a r st ipt op de a fgesproken tijd w e r d die stad bereikt , w a a r de gas tgez innen i j l ings k w a m e n aanzet ten o m de C u l e m b o r ­gers af te halen.

E E N ' G R Ä F I N C U Y L E N B U R G '

Wat B a d Wildungen betekent , b leek z a t e r d a g m o r g e n : een welvarend Kuror t met ui tgebreide medische , s o m s zeer gespec ia l i seerde voorzienin­g e n . En dat al lemaal d o o r het he i lzame water. . . De his tor icus Kess ler g a f al w a n d e l e n d exacte informat ie o v e r het m i d d e l e e u w s e stadje en d e latere, 19de e e u w s e opbloei . M a a r v o o r het b e z o e k v o r m d e d e groots te verrass ing

10

dat h ier e e n 'Grä f in C u y l e n b u r g ' heeft g e w o o n d , namel i jk de w e d u w e v a n H e n d r i k Wolraad, Ju l iane Elisabeth, in w a t n u (weer) heet het 'S tadtschlös-sehen C u y l e n b u r g ' . O o k zij ontdekte de geneeskracht van de b r o n n e n hier - g e e n w o n d e r na haar ervar ingen in C u l e m b o r g . En vanzelf k w a m e n de g e s p r e k k e n op het verdere ver loop : als nu eens niet Georg Fr iedrich in 1664 d e erfenis v a n zi jn neef aan zich had get rokken , m a a r er een testa­m e n t o p de langst levende had gegolden. . . , d a n zou C u l e m b o r g tot 1707 o n d e r deze gravin Jul iane h e b b e n gestaan. M a a r g e e n misvers tanden: zij w a s k inder loos , en d a n zou C u l e m b o r g vererfd zijn o p d e dochter van haar s c h o o n z u s Amal ie Kathar ina . En dät nichtje, een echte k le indochter v a n Phil ips T h e o d o o r , t rouwde in 1704 met Ernst Friedrich van Saksen-H i l d b u r g h a u s e n die zelf opa tegen Georg Friedrich moest zeggen - v a n inteelt gesproken ! - en die in 1714 het deerl i jk v e r a r m d e C u l e m b o r g v a n een a n d e r e tante er fde . En dan was d e geschiedenis toch verder ver lopen zoals ze ver lopen is. M a a r hoe dat o o k zij , in Bad Wildungen heeft d e n a a m C u l e m b o r g een g o e d e klank, m e d e d o o r het weeshuis dat grav in Ju l iane er stichtte en uiteraard d o o r h a a r p r o p a g a n d a voor de b r o n n e n . S t a d s b u r g e m e e s t e r Dr . Lückhof f (we troffen zijn i iaam o o k bij de Lutherse s y n o d e v a n Hessen) liet 's avonds niet na, dit lovend te m e m o r e r e n .

K E N N I S M A K I N G

Zaterdagavond in Bad Wildungen: chauffeur Marcel Bouman. spreker Wim Veerman, reisleider Bert Blommers en hun dames.

11

M a a r v ó ó r die ontvangst in Bad Wildungen h a d d e n de C u l e m b o r g e r s nog heel w a t v e r w e r k t : een b e z o e k a a n het echte stadje Waldeck e n het m id d e l ­e e u w s e slot h o o g b o v e n de Edersee ( s tuwmeer ) , en aan de d o r p s k e r k v a n N e t z e w a a r eerdere leden v a n de Waldeckse gravenfamil ie zi jn b e g r a v e n o n d e r v o l o p g e b e e l d h o u w d e m a a r ook zeer teksten-ri jke gra fzerken . O n d e r w e g k r e g e n ze een m o o i e indruk van het go lvende land in herfst­k leuren o n d e r e e n straffe w i n d - m e d e l e d e n h a d d e n t rouwens al s n e e u w ­buien in het Sauer land o n d e r g a a n op die 24ste oktober . Bij d e al g e n o e m d e ontvangst ' s a v o n d s , k o n d e n e c h t - C u l e m b o r g s e kazen w o r d e n o v e r h a n d i g d , en een in het Duits geschreven b o e k over het N e d e r l a n d s e Lutheranisme d o o r de auteur zelf, D r . Visser uit Utrecht , consulent v a n de C u l e m b o r g s e g e m e e n t e . En die ontvangs t g a f o o k g e l e g e n h e i d tot nadere k e n n i s m a k i n g met andere leden van d e Geschichts -vere in .

V O R S T E L I J K E O N T V A N G S T

U i t e r a a r d w a s d e v o l g e n d e d a g h e t afscheid ui tvoer ig en hartel i jk . D e route liep n u r ichting Franken­berg , m a a r de herfst-mis t beperkte d e g e ­s p r e k k e n tot w a t m e n beleefd h a d . V l a k v o o r F r a n k e n b e r g g ing het n o o r d w a a r t s , m a a r o o k de Eisenberg , bij K o r b a c h , b leef in de mist , zodat begri jpel i jk w e r d w a a r o m gravin J u l i a n e d a a r v a n d a a n

n a a r Wildungen was £ e n „ K m a i j p o e V , a l s tastbare herinnering v e r h u i s d . Via M e n g e - voor Waldecks vorst Wittekind. r i n g h a u s e n k w a m het g e z e l s c h a p te Arolsen. Het vorstel i jk paleis is d o o r een neef v a n Georg Fr iedr ich in 1712 g e b o u w d (met C u l e m b o r g s ge ld?) , m a a r w o r d t jaarli jks d o o r veel Neder landers bezocht o m d a t K o n i n g i n E m m a er in 1885 werd g e b o r e n . Vors t Wittekind, h a a r achterneef , had v o o r de C u l e m b o r g e r s tijd vr i jgemaakt , s p r a k hen hartel i jk toe en kreeg uiteraard o o k e n k e l e C u l e m -

12

borgse g e s c h e n k e n (geen kaas!) a a n g e b o d e n . De rondle iding in het paleis w a s zeer attent in het N e d e r l a n d s , 's Middags w e r d e n nog de k e r k en het s t a d s m u s e u m bezocht . O o k d a a r w a s de uitleg d e s k u n d i g en duidel i jk .

WEER B A N D E N S M E D E N

Cees Hey diep verzonken in het kado gekregen boekje over de "Gräfin Cuyleriburg".

Luthersen? Voet s j o u w t mater iaal aan -g e m e e n s c h a p o m d a a r wat van te maken.

Vol m e t indrukken m a a r ook zeer tevreden zocht het ge­ze lschap de bus w e e r op , leerde het nu w e e r d e Wal-d e c k s e regen k e n n e n en de files in het R u h r g e b i e d , en bere ikte het, weinig later d a n w a s a fgesproken, het kasteel Anhol t . D a a r w a s aan de a v o n d m a a l t i j d g e l e g e n h e i d o m de organisator te bedan­ken v o o r al het verzette w e r k , en de dee lnemers voor h u n enthou-s iaste inzet . Wat een d y n a s t i e k toeval bi jeen­bracht - de erfenis v a n Floris II n a a r de Waldeckse familie - geef t thans de mogel i jkheid o m cultureel b a n d e n te leg­g e n die begr ip in het m e n s e ­lijke k u n n e n bevorderen . C u l e m b o r g heeft al lang w e e r contact met Hoogs t ra ­ten. M a a r de Waldeckse s ter staat toch o o k niet v o o r niets o p de s tadskaart van Blaeu, o p de zwaars te k lokken van H e m o n y , op d e hoge b a n k in d e Barbarakerk en op het a v o n d m a a l s g e r e i v a n de

m a a r het is aan de C u l e m b o r g s e

13

Artikel van Michael Gross, in: Wildunger Landes Zeitung, 11 nou. '92

Auf den Spuren gemeinsamer Vergangenheit: Geschichtsfreunde aus Waldeck und Holland. (Foto: mg)

Gäste aus Culemborg beim Waldeckischen Geschichtsverein

Holländer auf Spuren der Historie BAD WILDUNGEN (mg). 1692 verlor

Waldeck mit dem Tod des Fürsten Ge­org Friedrich die niederländische Graf­schaft Culemborg. 300 Jahre später be­reiste eine 46köpfige Gruppe aus dem ehemaligen Waldecker Landesteil das einstige „Mutterland" und legte am Grabmal des von ihnen Georg Frederik genannten Fürsten in der Korbacher Ni­kolaikirche ein Blumengebinde nieder. Eingeladen hatte der Waldeckische Ge­schichtsverein, untergebracht waren die meisten der Niederländer bei Wildun­ger Gastfamilien.

Bereits seit 1989 werden die Beziehun­gen zwischen Waldeck und Culemborg wieder aufgefrischt. Culemborg ist eine niederländische Kleinstadt am Lek, ei­nem Mündungsarm des Rheins, südlich von Utrecht gelegen. 1639 fiel die Graf­schaft Culemborg durch Erbschaft an Waldeck.

Bedeutung erlangte die nur 63jährige gemeinsame Zeit für Culemborg durch die Gründung einer evangelisch-lu­

therischen Gemeinde, die noch heute be­steht. So waren die meisten der nieder­ländischen Gäste entweder Mitglieder der „Historisch Genootschap" - dem Ge­genstück zum Waldeckischen Ge­schichtsverein - oder der lutherischen Gemeinde Culemborg.

In Bad Wildungen wird die Erinnerung an Culemborg durch Juliane Elisabeth, die „Gräfin Cuylenburg", wachgehalten-. Sie war die Witwe des Waldecker und Culemborger Grafen Heinrich Wolrad und ließ sich samt ihrem Hofstaat 1679 im damaligen Niederwildungen nieder. Mitten in der Stadt errichtete sie das „Stadtschlößchen Cuylenburg" (Droge­rie Ahrend).

1684 ließ sich die Gräfin Cuylenburg eine eigene Wasserleitung von einer Quelle am Südostabhang des Homber-ges bis zu ihrem Stadtpalais bauen. Die Quelle trägt noch heute den Namen „Gräfinbörnchen". Bleibende Verdienste erwarb sie sich durch den Bau des Wai­senhauses. 1699 zog die Gräfin auf ihr

Landgut in Reinhardshausen, heute Cafe „Schwanenteich", wo sie 1707 starb. In Reinhardshausen erinnert noch der Na­me „Ziergartenstraße" an den in ihrem Auftrag angelegten Ziergarten.

So war neben Korbach, Arolsen und Waldeck der Schwerpunkt des nieder­ländischen Besuches Bad Wildungen. Hier führte Gerhard Kessler die Gäste durch die Altstadt und erläuterte an hi­storischer Stelle — im Park des Cuylen-burger Stadtschlößchen - die Beziehung zwischen den beiden Städten.

Höhepunkt war ein deutsch-niederlän­discher Abend im „Brauhaus", auf dem Bürgermeister Dr. Lückhoff die Nieder­länder begrüßte.

Die Waldeckisch-Culemborger Bezie­hungen stellte Archivar Wim Veermann in seiner Rede dar. Schmunzelnd erntete er für die Bemerkung, daß Culemborg auf eine Rückzahlung der aus der ge­meinsamen Vergangenheit noch ausste­hende 64 250 Gulden Schulden Wal­decks großzügig verzichtete.

VOET KWAM IN 1991 EN 1992 ONDER STOOM

BERT BLOMMERS

V o o r het historisch g e n o o t s c h a p A . W . K . Voet v a n O u d h e u s d e n brachten de jaren 1991 en 1992 een v e r n i e u w i n g in bestuur e n activiteit . Een n i e u w e voorzit ter , prof. dr . O.J . de Jong , trad aan en o o k het afscheid v a n m w . D r e s s e l h u y s - S c h o u t e n d o r p be tekende het e inde v a n e e n ti jdperk. In 1991 en 1992 k w a m e n er w e d e r o m ' V o e t - n o t e n ' uit en g r o e i d e het ledental . Een na jaarswandel ing , een z o m e r s e busexcurs ie en zelfs een dr iedaagse reis m a a k t e n de rol v a n act ivitei ten vo l . Voet k w a m in 1992 o n d e r s toom.

L E Z I N G E N

In 1991 vo lgde het p r o g r a m m a nog nagenoeg het o u d e patroon v a n vier lez ingen e n een excurs ie in de regio ;

O p dinsdag 5 februari hield archeologe Jacquel ine H o e v e n b e r g een lezing over de o p g r a v i n g e n naar het kasteel v a n C u l e m b o r g , die verrassende inzichten over de h o o f d b u r c h t op leverde . N a de j aarvergader ing op 27 maart , ver te lde de h e e r J . J . N o u t o v e r de geschiedenis v a n d e d o r p e n B e u s i c h e m en Z o e l m o n d . O p 17 oktober hield m w . F. S c h i j v e n - W o u w uit Tiel o n d e r de titel ' V a n kwikzi lver tot k w a k z a l v e r ' e e n b o e i e n d e e n mat ig bezochte lezing. D e t w e e d e najaars lezing tenslotte w e r d op 7 n o v e m b e r verzorgd d o o r de heer R. Del l 'Aira , die de gesch iedenis v a n kasteel Waardenburg v a n 1285 tot h e d e n bel ichtte . D e o p k o m s t v o o r deze lezing was b i j zonder groot .

D e eerste lezing in 1992 werd op 18 februari v e r z o r g d d o o r m w . M. Witteveen-Jansen. Zij s p r a k niet over ' M a a r t e n v a n R o s s u m , een Gelders ve ldheer ' , m a a r n a m de leden m e t tal v a n dia 's m e e o p een bouw-his tor i -sche tocht d o o r het geschiedenis v a n Z a l t b o m m e l . O n z e voorzi t ter prof. dr . Otto J . de J o n g baseerde z ich v o o r zijn lezing ' M e t dokter H o c k e naar e n in C u l e m b o r g ' , g e h o u d e n na de j aarvergader ing op 31 maart , o p twee lez ingen die dokter Jacob H o c k e H o o g e n b o o m (1861-1952) , in 1943 voor Voet en in 1951 v o o r co l legae-medic i ui tsprak. M e t beide lez ingen als b r o n g a f hij de l eden een beeld v a n d e kennis v a n een arts rond de eeuwwisse l ing , e n v a n de medische prakt i jk in een kleine stad als C u l e m b o r g v ó ó r d e T w e e d e Wereldoorlog.

16

D e lezingencyclus w e r d in 1992 afgerond m e t een tweetal lez ingen in het najaar . Ons bestuursl id drs . A.J. B l o m m e r s verzorgde o p d insdag 15 s e p t e m b e r in d e Burgerzaal v a n het s tadhuis e e n lezing met dia 's , getiteld ' C u l e m b o r g - W a l d e c k . Een o u d e relatie o p n i e u w v e r k e n d ' . Na eerst d e Waldeckse g r a v e n Phil ips Theodoor , H e n d r i k Wolraad en Georg Frederik, die van 1639 tot 1692 over C u l e m b o r g regeerden, in perspect ief geplaatst te hebben , voerde hij de leden langs de Waldeckse s teden Korbach , Arolsen, Waldeck en Bad Wildungen. D e laatste lezing vond plaats o p 17 n o v e m b e r . D e heer K. B o o d e n uit Ge ldermalsen verte lde over het ontstaan en d e ontwikkel ing van het schrif t .

E X C U R S I E S

Voet organiseerde in beide j a ren een drietal excurs ies . O p zaterdag 16 n o v e m b e r 1991 g i n g e n de leden nog met e igen vervoer o p pad naar de k e r k van Kerkwi jk en d e pas geres taureerde twaal fde e e u w s e r o m a a nse kerk van Tui l . Architect W.A. Mazzola le idde de leden rond. D o o r d e dichte mist k o n niet iedereen de rit aanvaarden . V o o r 1992 w e r d d a a r o m bes loten tot een zomerexcursie, dit maa l van een hele dag en m e t een b u s . O p d e z e 'excursie in eigen s t reek ' leerden de leden, van o n z e d e s k u n d i g e gids , de heer H. Har ten , veel o v e r he t onstaan v a n het l andschap en de geschiedenis van de streek, m e t zijn kerken, kaste len en kloosters

O p zaterdag 2 o k t o b e r werd v o o r het eerst in d e herfst een s tadswandel ing g e m a a k t . In d e regen helaas . V o o r zo 'n 42 leden werd het e v e n w e l een boe iende rondle iding, d o o r d a t de heren De J o n g en K r o m m e n h o e k in twee uur tijd hun kennis over dit s tadsdeel m e t veel w e t e n s w a a r d i g h e d e n k o n d e n verri jken.

Een unieke tocht w a s o o k de dr iedaagse busre is naar Waldeck. Een geze l schap van 46 personen bracht v a n 23 t/m 25 oktober e e n tegenbezoek v o o r het b e z o e k dat de Waldeckische Geschichtsvere in in juli 1989 aan C u l e m b o r g had gebracht . D a t paste nu des te beter o m d a t 1992 het 300-ste sterf jaar van graa f Georg Fr iedrich van Waldeck, P y r m o n t en C u l e m b o r g w a s . Niet alleen kregen de d e e l n e m e r s vele histor ische plekjes te zien, bovenal w e r d e n ti jdens de reis waardevol le persoonl i jke contacten ge legd , o o k o m d a t de mees te dee lnemers in Bad Wildungen bij part icul ieren thuis logeerden. De h e e r V e e r m a n hield op de ons d o o r de zustervereniging in

17

B a d Wildungen a a n g e b o d e n avond een b o e i e n d e lezing o v e r Georg Friedrich, waar in hij de m e n s achter de daden en d o c u m e n t e n probeerde te schetsen. Een t w e e d e h o o g t e p u n t bracht het b e z o e k aan slot Arolsen w a a r ons g e z e l s c h a p d o o r vorst Wittekind persoonl i jk werd o n t v a n g e n . H e m w e r d e n een fraaie tekening v a n Stadhuis en Markt , g e m a a k t d o o r J . Kraai jpoel , en e e n fles Zuidafr ikaanse ' C u l e m b o r g ' - w i j n a a n g e b o d e n . D e le iding van de excurs ie lag in h a n d e n van het bestuurs l id Bert B lom-m e r s , die de reis veelal ter plaatse tot in detail had v o o r b e r e i d .

B E S T U U R

In 1991 k w a m er een f l inke wi jziging in het bes tuur . Behalve de heer J .H. Eker ing , die Voet vanaf zijn aantreden als voorz i t ter in 1979 n ieuwe i m p u l s e n had weten te geven , t raden o o k m w . J . v a n Dijk, die een tiental

Voorzitter De Jong leest erelid mw. Dresselhuys haar oorkonde voor. Foto: Karin v.d. Kar.

18

j a ren ni jver e n t rouw de p e n n i n g e n beheerde , en de heer A. Alink, als be­stuursl id terug. Als n i e u w e voorzi t ter w e r d g e k o z e n prof . dr . Otto J . d e Jong , een g e b o r e n Kui lenburger , s inds kort na de opricht ing lid, en dus bi jna een stukje v l e e s g e w o r d e n geschiedenis v a n ons g e n o o t s c h a p . Als n i e u w e bes tuurs leden traden v e r d e r aan d e heer P. K r o m m e n h o e k , als p e n n i n g m e e s t e r , en m w . R. Oree l -van D o o y e w e e r t .

In 1992 legde m w . D r e s s e l h u y s - S c h o u t e n d o r p het secretariaat neer dat zij 26 j a a r had vervuld . Als bli jk v a n waarder ing v o o r het vele w e r k dat zij in d e loop der j a ren v o o r ' V o e t ' verrichtte, b o o d de voozit ter haar een t innen kan en e e n t innen lepel m e t inscriptie aan. ' D o o r u w inzet vooral bestaat het g e n o o t s c h a p nog s teeds . T o e n u aantrad in 1966 zat Voet i m m e r s in een d iep dal . U heeft de c lub draa iende g e h o u d e n , doordat u lez ingen organi ­seerde ' , a ldus de heer D e Jong . M w . Oreel n a m het secretar iaat van h a a r over . Als n i e u w bestuursl id werd g e k o z e n de heer C. Hei j . Het a f t redend bestuursl id de heer A.J. B l o m m e r s werd herkozen .

Uit handen van burgemeester mw. Bloemendaal ontving mw. Dresselhuys de koninklijke onderscheiding. Foto: Karin v.d. Kar.

Het b e s t u u r oordeelde het juist twee leden met grote verdiens ten het

19

e r e l i d m a a t s c h a p a a n te b ieden, nl . aan m w . W. D r e s s e l h u y s - S c h o u t e n d o r p en de h e e r P.J .W. Beit jes, m e d e - o p r i c h t e r van ' V o e t ' e n tussen 1949 en 1956 zijn voorzi t ter . D a t g e b e u r d e o p de vergader ing v a n 15 s e p t e m b e r o p het S tadhuis . M w . Dresse lhuys m o c h t bij die ge legenhe id b o v e n d i e n uit h a n d e n v a n de burgemees ter d e eremedai l le in zi lver, b e h o r e n d e bij de O r d e v a n Oran je N a s s a u , o n t v a n g e n .

G R O E I E N D L E D E N T A L

H e t ledental o n t w i k k e l d e zich in 1991 en 1992 voorspoedig . Werd 1990 bes lo ten m e t een ledental v a n 252 , u l t imo '91 l ieten zich 270 l eden noteren. E ind 1992 was dit o p g e l o p e n tot 290 . E e n droev ige noot w a s het plotsel ing overl i jden v a n ons lid d e heer Frits d e Wit (74) o p 28 m a a r t 1992. D e heer D e Wit was tot 1988 bestuurs l id v a n d e Vr ienden . D e laatste v ier j aar v a n zijn leven w a s hij veel o p het g e ­meente -arch ie f te v inden . Hij m a a k t e er een gigant ische hoevee lhe id k lappers , v a n d o o r g e n e a l o g e n veel gebruikte b r o n n e n . Een s e c u u r werk , w a a r de heer D e Wit terecht trots o p was , en w a a r v a n het p u b l i e k nog s teeds vee l profi j t trekt. D e h e l p e n d e h a n d v a n deze be langste l lende m a n zul len s t a m b o o m n a v o r s e r s die het archief bezoeken , v o o r t a a n echter m o e t e n missen . In d e c e m b e r 1991 k r e g e n de leden het l u s t r u m n u m m e r , ofwel de g e b u n d e l ­d e u i tgave v a n de n u m m e r s 5/6 v a n d e Voet -noten , 72 p a g i n a ' s dik, g e v u l d m e t der t ien artikelen. D i t feesteli jke n u m m e r , w a a r v o o r de leden Cees Hei j , Kees v a n H a t t e m en d e redacteur d e n i e u w e art ikelen leverden, w e r d op 17 d e c e m b e r op de b u r g e m e e s t e r s k a m e r v a n het S tadhuis t e s a m e n m e t het l i d m a a t s c h a p a a n g e b o d e n a a n m w . W.H.J. B l o e m e n d a a l - L i n d h o u t . In 1992 v e r s c h e e n slechts één Voet -noot , n u m m e r 7, in oktober . D e b e ­s tuurs leden Hei j e n V a n de Velde z o r g d e n dit maa l v o o r de produkt ie . Zij w e r d e n a a n de redact ie t o e g e v o e g d . D e drie art ikelen w e r d e n g e s c h r e v e n d o o r Otto J . de J o n g en Cees Hei j . V o e t k w a m in 1992, 55 jaar o u d a lweer , o n d e r s t o o m . M e t n i e u w e b e ­s tuurs leden e n n i e u w e activiteiten. Was de excursie naar Waldeck een b i jzonder project dat werd a a n g e p a k t , v o o r Voet brengt 1993 e e n n i e u w e ui tdaging . C u l e m b o r g heeft d a n namel i jk 675 jaar s tadsrecht . O n s genoot ­s c h a p haakt d a a r o p in met het organiseren v a n twee e v e n e m e n t e n : een culturele m i d d a g rond 'Het e igene v a n C u l e m b o r g ' op zaterdag 10 jul i en e e n s tudiedag ' R o n d o m de C u l e n b u r g ' , die in 1994 tot een publ icat ie m o e t le iden, over C u l e m b o r g in de per iode v ó ó r de s tadsrechtver lening, o p za terdag 2 7 n o v e m b e r . K w a m V o e t in 1992 o n d e r s toom, m e t u w aller s teun k o m t in 1993 de trein op g a n g en h o u d e n w e daarna de vaar t er in.

20

DRIE LEZINGEN IN EEN NOTEDOP BERT BLOMMERS

C u l e m b o r g h a n g t niet in het luchtledige, staat niet o p zichzelf . O n z e stad is o n d e r d e e l v a n e e n streek, en zo is het o o k met h a a r geschiedenis . M e t de gesch iedenis v a n die streek raken de leden v a n 'Voet ' steeds m e e r op d e hoogte , en da t niet alleen d o o r de zomerexcurs ies o.l.v. de heer H. Harten , die ons d o o r de Tie lerwaard en het L a n d v a n Maas e n Waal voerde . O o k in het l e z i n g e n - p r o g r a m m a k o m t de s treek de laatste jaren goed uit de verf . H e t is de o p z e t v a n de 'Voet -noten ' , dat daar in regelmatig vers lag w o r d t g e d a a n v a n deze lezingen, o m vast te leggen v o o r wie er niet bij kon zijn, e n o m w i e er we l bij was, de mogel i jkhe id te b ieden het ver te lde nog ee ns n a te lezen.

O m die r e d e n bied ik u hieronder 'dr ie l ez ingen in een n o t e d o p ' . Dr ie lezingen, ui t e lk v o o r g a a n d e jaar één. Elke lezing vertelt de geschiedenis v a n e e n plaats ui t o n z e omgeving : d e geschiedenis van een stad, e e n kasteel e n e e n abdi j . O n d e r s t a a n d v indt u vers lagen v a n d e lezing d o o r drs . Bas van Bavel , in 1990 g e h o u d e n o v e r d e abdij van M a r i ë n w e e r d , d e lezing d o o r de heer Robbie De l l 'A i ra over het kasteel D e Waardenburg, in 1991, en de lez ing die m w . M . Witteveen-Jansen in februari 1992 hield over de geschiedenis v a n Z a l t b o m m e l .

I. L I C H T O P D E O N B E K E N D E A B D I J V A N M A R I Ë N W E E R D

In 1990 hield ons g e n o o t s c h a p zijn eerste na jaars lezing in het m u s e u m El isabeth Weeshuis op dinsdag 9 oktober . L e d e n en be langste l lenden w a r e n in g r o t e n geta le o p g e k o m e n . Het o n d e r w e r p v a n de avond g a f d a a r zeker aanle id ing toe : M a r i ë n w e e r d . Ieder kent het huidige landgoed. D a t er v r o e g e r een abdij s tond, weten o o k nog veel m e n s e n , m a a r dan h o u d t d e kennis o p . O v e r deze abdi j g ing het d e z e d i n s d a g a v o n d . D e heer Bas v a n Bavel , die dit najaar zijn proefschrift h ierover h o o p t te verdedigen, v o e r d e zijn toehoorders m e e d o o r de geschiedenis v a n dit klooster dat in o n z e s t reek e n v e r d a a r bu i ten veel bezit e n invloed h a d . Vele o n b e k e n d e fe i ten k w a m e n daarbi j n a a r voren .

21

G E S T I C H T D O O R D E H E R E N V A N M A L S E N

M a r i ë n w e e r d w e r d in 1129 gest icht d o o r de famil ie V a n C u y k . Dit ges lacht had grote bez i t t ingen in d e z e streek e n had k u n n e n ui tgroeien tot een landsheerl i jke famil ie . D e eerste generat ies n o e m d e n zich n a a r hun s tamslot in G e l d e r m a l s e n nog V a n Malsen . N a de verwerving rond 1120 v a n d e heerl i jkheid C u y k n o e m d e m e n zich V a n C u y k . In het begin d e r 12e e e u w w a s de famil ie o p d e top v a n h a a r m a c h t . Zij l everde toen drie b i sschoppen . E e n b l o e d v e t e met graa f Floris v a n H o l ­land bracht echter de tegenstanders in het g e w e e r e n dit knakte haar m a c h t in deze s t reek .

D e Norber t i jner abdij van M a r i ë n w e e r d j > s gas v a n B a v e i k w a m hierdoor spoedig op e igen b e n e n te s taan. G e z e g e n d m e t een rijk bezi t k o n zij in het onts tane m a c h t s v a c u ü m g o e d gedi jen. Z e k e r tot in de 13e e e u w ( o p k o m s t heren van C u l e m b o r g ) w a s de abt op pol i t iek en religieus geb ied d e v o o r n a a m s t e f iguur in de s treek. Hij had een heleboel touwt jes in h a n d e n . N a a s t het bezi t in d e directe o m g e v i n g had de abdij o v e r het gehe le land een tiental ui thoven (zelfstandig best ierde boerenbedr i jven v a n zo 'n 200 hectare) e n b e d i e n d e n de klooster l ingen als pas toor e e n t iental parochies . Een v a n die parochies w a s die v a n L a n x m e e r . Daarnaas t wis t d e abdi j e e n vijftal dochterkloosters te s t ichten. O o k d e z e w e r d e n gele id d o o r abten a f k o m s t i g uit het Beesdse klooster .

A A N S U C C E S T E N O N D E R

M a r i ë n w e e r d werd steeds belangri jker . In e c o n o m i s c h e zaken w e r d de abt b i jgestaan d o o r een proost . In geestel i jke zaken adviseerde een prior . Tien k a n u n n i k e n w a r e n bi j de parochiale zielzorg be t rokken , tien m o n n i k e n bes t ierden de u i thoven en vijf l e idden de dochterk loosters . Van het n o r m a ­le aantal v a n dertig m o n n i k e n v e r b l e v e n er d u s m a a r bitter wein ig m e e r b i n n e n d e abdi jmuren . D e abdi j g ing a ldus ten onder aan h a a r e igen succes . Steeds m e e r k looster -

22

l ingen g i n g e n naar buiten. Van het k looster ideaal - rel igieus s a m e n l e v e n -k w a m weinig terecht . Het Norbert i jnerklooster - de orde is g e n o e m d naar N o r b e r t v a n G e n n i p -, in de twaal fde e e u w opger icht als t egenwicht tegen d e ri jke kloosters van toen, w a s zelf ri jk g e w o r d e n . D e abdij v e r w e r d . Aan het e ind v a n de 15e e e u w m a a k t e e v e n w e l e e n soort h e r v o r m i n g b i n n e n de o r d e een eind a a n de heersende miss tanden .

D e o m v a n g v a n de abdi j moet g r o o t zi jn gewees t . D e kern e r v a n w a r e n de k loos terkerk en de verbl i jven van d e m o n n i k e n . H e t abdi j complex was e c h t e r e e n ze l fvoorzienend stadje o p zich, plaats b iedend aan wel l icht z o ' n 500 personen, merendee ls bes taande uit d iverse ambachts l i eden en h u n g e z i n n e n . Het k looster had al m e t al zo 'n 120 m e n s e n in dienst . Mar i -e n w e e r d was naast een religieus d a n o o k m e d e een e c o n o m i s c h centrum. V o o r d e abdij was C u l e m b o r g v a n groot be lang. Zij had er haar v o o r n a a m ­ste contac ten m e e . D e abdij bezat o o k meerdere huizen in de s tad. In 1573 w a s de si tuatie op het plat te land d o o r rondtrekkende l egerbenden zo gevaar l i jk g e w o r d e n , dat m e n o n d e r d a k zocht in he t C u l e m b o r g s e Jerusa-lemkloos ter . In 1567 w a s M a r i ë n w e e r d al d o o r soldi j loze t roepen v a n de heer V a n Brederode g e p l u n d e r d . O p b o u w e n v a n een n ieuw klooster leven w a s in de tijd erna niet meer mogel i jk .

F R E D E R I K V A N WINSSEN, P R O O S T E N B U R G E M E E S T E R

E e n C u l e m b o r g s e noot betreft de f iguur v a n Freder ik v a n Winssen, de laatste proost , e e n s l imme en zeer interessante m a n . Hij w e r d protestant , t r o u w d e e n z o u het zelfs b r e n g e n tot b u r g e m e e s t e r v a n C u l e m b o r g . Hij t rok alle touwtjes v a n de abdij a a n zich, b leef - protestant e n al - het p r o o s t - a m b t ui toefenen en e igende zich zelfs de titel abt toe. Hij b e h e e r d e d e bezi t t ingen rustig verder en inde de inkomsten . Toen de abdi jgoederen d o o r de Staten v a n Gelder land in beslag w e r d e n g e n o m e n , was hij de a a n g e w e z e n rentmeester . D e abdi jgoederen w e r d e n ondergebracht in een st icht ing, w a a r v a n de inkomsten v o o r v r o m e d o e l e n w e r d e n a a n g e w e n d . Di t b leef zo tot het begin v a n d e 18e e e u w toen M a r i ë n w e e r d werd v e r k o c h t aan de familie Van Bylandt . D e huidige bezitter, d e famil ie V a n Verschuer , s tamt h iervan in vrouwel i jke lijn af.

D e v e r k o o p was een direct g e v o l g van het R a m p j a a r . In 1672 vielen d e F r a n s e n d e R e p u b l i e k binnen. H e t k looster van Pare, in het bezit g e k o m e n v a n het car tular ium of o o r k o n d e n b o e k v a n d e voormal ige abdi j , d iende z ich toen als rechtsopvolger aan. H e t eiste de o u d e M a r i ë n w e e r d s e bezit­t ingen o p . D e opzet s laagde zelfs deels . V o o r G e d e p u t e e r d e Staten v a n het

23

K w a r t i e r v a n N i j m e g e n als beheerders , reden tot grote verontrust ing. Zij w i l d e n de abdi jgoederen d a n o o k s p o e d i g afstoten. Een g e g a d i g d e werd echter pas in 1734 g e v o n d e n nadat M a r i ë n w e e r d tot een h o g e heerl i jkheid w a s verheven t ene i nde de koop aantrekkel i jker te m a k e n . Beha lve het archief , d o o r een d o c h t e r van Freder ik van Winssen verkocht , en de g r a f z e r k v a n de voor laats te abt Peter van Zuyren, is er weinig v a n de o u d e abdi j overgebleven . H e t huidige huis M a r i ë n w e e r d is g e b o u w d op haar f u n d a m e n t e n . N a d e verwoes t ing in 1567 is het klooster ges loopt . De s tenen van het g e b o u w w e r d e n v o o r hergebru ik verkocht . Slechts een g las - in- lood-raam in de kerk v a n G o u d a her innert aan de zeer v o o r n a m e plaats die het k looster desti jds in de Neder landen i n n a m .

II. D E W A A R D E N B U R G : E E N K A S T E E L M E T V E L E G E Z I C H T E N

Pentekening van Kasteel Waardenburg. Uit: Penningmagazijn voor de jeugd, 1836

D e t w e e d e na jaars lezing v a n ons genootschap in 1991 werd op d o n d e r d a g 7 n o v e m b e r verzorgd d o o r de heer Robbie Del l 'Aira uit Z a l t b o m m e l . In e e n vlot betoog dat ver lucht igd w e r d met dia 's le idde hij e e n zestig

24

k o p p e n tellend p u b l i e k in d e Spinzaal van het m u s e u m El isabeth Weeshuis d o o r zeven e e u w e n b o u w - en bewoningsgesch ie d e nis v a n het eerti jds trotse adelli jke kasteel , dat tot zijn verwoest ing in 1574 bij Za l tbomtne l de scheepvaar t op d e Waal contro leerde . Sinds het gedeel te l i jk herstel in 1627 w e r d de res terende helft v a n het slot nog b e w o o n d als landhuis en ge­bru ik t als boerder i j . Per ioden v a n leegstand le idden reeds vroeg tot verval . H e t kasteel dat s inds 1975 in er fpacht is bij de St ichting Vr ienden van de Gelderse kastelen, w o r d t b i n n e n k o r t geres taureerd .

E E N F R A N S E H A A N

H e t o m g r a c h t e kasteel v a n Waardenburg is een kasteel m e t vele gezichten. Is he t aan een k a n t nog m i d d e l e e u w s v a n karakter , de in renaissancesti j l verfraaide" b innenzi jde toont gehee l anders . In 1895 werd het huis boven­d ien grondig v e r b o u w d en ui tgebreid toen het d o o r Jacob b a r o n van Pa l landt en t w e e v a n zijn zusters als woonhuis in g e b r u i k w e r d g e n o m e n . H e t originele m i d d e l e e u w s e s t e e n w e r k is echter nog steeds a a n w e z i g . Kastee l Waardenburg w e r d in 1265 d o o r R u d o l f de C o c k op een heuvel g e b o u w d . H e t g e b i e d aan de Waal w a s h e m a a n g e k o m e n d o o r ruil ing tegen bezit in Rhenoi j m e t graaf Otto II v a n Gelre . H e t w a p e n v a n Waar­d e n b u r g is Frans v a n oorsprong , w a n t het k o m t v a n Rudolfs v a d e r Raoul de Chati l lon, een a f s t a m m e l i n g v a n d e graven v a n Blois , die v a n w e g e twist m e t de Franse k o n i n g naar Gelre m o e s t ui twi jken. Hij droeg met trots de b i j n a a m Te C o c q ' (= h a a n ) , die de fami l ienaam w e r d . Zijn nazaten ver­m e e r d e r d e zich in getal en aanzien . Diverse t a k k e n n o e m d e n zich naar d e bezi t t ingen die zij z ich v e r w i e r v e n . Z o v inden w e in d e geschiedenis meer d a n h o n d e r d soor ten D e C o c k s : bi jv. De C o c k v a n Waardenburg, van H a a f t e n en v a n I sendoorn . V a n al d e z e takken bes taat thans al leen nog de t a k D e C o c k v a n D e l w i j n e n .

R E N A I S S A N C E S L O T V E R W O E S T

H e t aanvankel i jk h o u t e n b o u w s e l w e r d in 1283 v o o r het eerst in steen u i tgevoerd . Ui tbre id ingen v o l g d e n in 1355 m e t de b o u w van een donjon en e e n voorburcht . N a 1401 is het kasteel d o o r huwel i jk in bezit g e k o m e n van d e V a n Arkels . Walraven v a n Arkel h u w d e in 1532 m e t Chathar ina van Gelre , een b a s t a a r d d o c h t e r v a n Karei van Gelre . Zij l ieten het kasteel in 1550 uitbreiden e n m e t o r n a m e n t e n in Renaissance stijl vers ieren. Lang heeft m e n er niet v a n k u n n e n genieten , want in de 80- jarige oorlog koos de kathol ieke k a s t e e l v r o u w e d e Spaanse zi jde. In 1572 w e r d e n er o p het slot dr iehonderd S p a a n s e so ldaten ge legerd die de s t reek onvei l ig m a a k t e n e n

25

d e scheepvaar t v a n Z a l t b o m m e l h inderden . P o g i n g e n van de B o m m e l s e g o u v e r n e u r D i r k van Haatten, heer v a n het d o o r de Spanjaarden g e p l u n ­d e r d e G a m e r e n , o m het kasteel in te n e m e n mis lukten aanvankel i jk . In 1574 lukte het wèl , nu met s teun v a n t roepen v a n Lodewi jk v a n N a s s a u en G o r c u m s e G e u z e n . V a n a f de di jk werd de voors te helft v a n het kasteel g e h e e l kapotgeschoten . Tot 1627 b lee f de eens trotse burcht een ruïne .

B O E R D E R I J E N A D E L L I J K L A N D H U I S

In dat jaar liet de g o u v e r n e u r v a n Tiel, r idder J o h a n Vijgh, m e t d e voor ­h a n d e n l iggende o u d e mater ia len de nog b e w o o n b a r e delen herstel len. Vi jgh kocht d e Waardenburg in 1618 nadat zijn w o o n s t e d e kasteel Zoelen d o o r brand was verwoes t . H e t n u nog slechts adell i jke ' l a nd huis ' k w a m in 1636 d o o r huwel i jk aan de famil ie V a n Bronkhors t . In 1701 w e r d het ' m e t schuren , s ta l l ingen en hoven ' v e r k o c h t aan de Friese familie V a n Aylva , die tevens kasteel Neer i jnen - thans het g e m e e n t e h u i s van de g e m e e n t e Neer i jnen - in bezi t kreeg, w a a r ze v a n w e g e de m e e r d e r e luxe g i n g w o n e n . H e t o u d e kasteel Waardenburg k w a m n u leeg. Tot 1895 bleef het öf o n b e w o o n d öf w a s het in g e b r u i k als boerder i j . Eigenli jk b e s t o n d het kasteel s indsdien wel uit drie huizen . In de boerder i jper iode w e r d het namel i jk d o o r dr ie boerenfamil ies b e w o o n d . V a n d a a r dat m e n er o o k t e g e n w o o r d i g n o g bi jv. drie k e u k e n s vindt .

V A N D E S L O O P G E R E D

D o o r huwel i jk w a r e n Neer i jnen e n Waardenburg in 1800 in h a n d e n v a n d e V a n Pal landts g e k o m e n . Terwi j l zi jn broer A d o l p h Jacob Carel m e t zijn k inderen o p kasteel Neer i jnen b lee f w o n e n , bes loot diens broer J a c o b m e t t w e e zussen kasteel Waardenburg te be t rekken . In 1895 werd het kasteel g r o n d i g v e r b o u w d en het interieur in 19de e e u w s e stijl aangepast . Er werd zelfs e e n deel a a n g e b o u w d . O p n i e u w w e r d het kasteel in dr ie de len b e w o o n d . D e V a n Pal landts b e w o o n d e n het kasteel tot de T w e e d e Wereldoorlog, toen de Duitsers er zich in nes te lden . D e z e n a m e n in 1945 het meubi la i r m e e . D e C a n a d e z e n soldaten en dakloze g e z i n n e n die daarna vo lgden , d e d e n het g e b o u w e v e n m i n g o e d . In 1957 w e r d het o n b e w o o n b a a r ver ­klaard en w e r d e n plannen tot s loop g e s m e e d . D o o r ingri jpen v a n d e o u d - b u r g e m e e s t e r v a n R o s s u m , d e heer V a n Goélst Mei jer , die d e Waar­d e n b u r g tot zi jn overl i jden in 1990 b e w o o n d e , b leef het kasteel echter b e h o u d e n . Hij liet een w o o n g e d e e l t e restaureren e n de rest consol ideren . H e t kasteel is thans nog formeel bezit van jhr . V a n Vredenburch , m a a r

26

w e r d in 1975 v o o r 110 jaar in er fpacht g e n o m e n d o o r de st icht ing V r i e n d e n v a n de Ge lderse kastelen.

III . E E N S F E E R V O L L E R E I S L A N G S B O M M E L S O U D E P A N D E N

D e d e r d e lezing w a a r v a n w e hier vers lag doen , is de lezing die m w . M . Witteveen-Jansen op d insdag 18 fe­bruar i 1992 v o o r ons g e n o o t s c h a p hie ld . A n d e r s d a n was a a n g e k o n d i g d b l e e k niet d e l evenswandel van de zes t iende e e u w s e kri jgsheer Maar ten v a n R o s s e m het o n d e r w e r p v a n haar lezing, m a a r d e b o u w k u n d i g e geschie­denis v a n Z a l t b o m m e l . M w . Wittp-v e e n g a f aan de hand van ruim 200 dia 's e e n pr ima beeld v a n d e wor­d ingsgesch iedenis van deze stad aan de Waal. Voordat zij het w o o r d kreeg, her innerde voorzi t ter dr . O.J . d e Jong d e a a n w e z i g e n desti jds n o g e v e n aan d e k o m e n d e jaarvergader ing op 31 maart , w a a r o p niet a leen m w . W. D r e s s e l h u y s - S c h o u t e n d o r p a f s c h e i d z o u n e m e n - zij was vanaf 1966 secre­taris v a n ons genootschap -, m a a r spreker zelf ook een lezing z o u h o u d e n m e t de titel ' M e t dokter H o c k e naar en in C u l e m b o r g ' .

een-Jansen

H E T G E S L A C H T PHILIPS

Nie t het beg in was het s tar tpunt van de lezing van m w . Witteveen. Zij v o l g d e de geschiedenis terug. V a n het h e d e n naar de M i d d e l e e u w e n of zo m e n wil , v a n de familie Phi l ips naar .... M a a r t e n van R o s s e m . Beide zijn m e t Z a l t b o m m e l zeer v e r w e v e n . De oudste Phil ips, Benjamin, b e g o n kort na 1800 e e n winkelt je in garen en b a n d , o fw?l in fourni turen. B i n n e n enkele decennia b e h o o r d e n zijn nazaten tot de g e g o e d e burgeri j v a n Z a l t b o m m e l . Zij bezaten er m e e r d e r e p a n d e n aan d e M a r k t . D e E e n h o o r n die nu n o g steeds als w i n d v a a n o p een v a n de 'Phi l ips -huizen ' staat, w a s het herkennings teken v a n de famil ie . Ben jamins kle inzoon Freder ik w a s e r b a n k h o u d e r . Hij verschafte het kapitaal v o o r het lampenfabr iek je v a n zijn

27

zonen G e r a r d en A n t o n Phil ips dat in 1891 in E i n d h o v e n het licht zag. D e grote Kar l M a r x , e e n neef , was gast aan huis bij d e Phi l ipsen. Freder iks zuster N a n e t t e was zelfs het eerste lid v a n de Internat ionale in N e d e r l a n d . Beide k i n d e r e n k w a m e n uit een gez in v a n negen, alle e v e n kleurri jk. Z o w a s Freder iks broer Leonard , kantonrechter in Tiel , bevr iend met Francois H a v e r s c h m i d t , beter b e k e n d als d e dichter Piet Paalt jes . Zijn levensverhaal zou o n d e r w e r p k u n n e n zijn van een v a n diens gedichten , want L e o n a r d s ver loofde k w a m drie w e k e n voor hun huwel i jk o m en hij t rouwde nooi t meer !

E E N K A B B E L E N D B E S T A A N

Z a l t b o m m e l w a s een markts tad van o u d s h e r , m e t vrij vee l winkels en m a a r w a t kle ine ambachte l i jke tabaks- , k n o p e n - en spi jkerfabriekjes . Opva l lend is dat er v a n a f d e 17de e e u w tot in de 19de e e u w eigenl i jk zo weinig g e b e u r ­de . Er w a r e n g e e n grote ui t leggingen en d o o r b r a k e n . Het stadje b leef b innen zi jn v a n rond 1316 daterende o m w a l l i n g e n daarin w a s s teeds v o l o p r u i m t e v o o r groen : v o o r tuinderi jen en blekeri jen. O o k n u treft m e n nog v o l o p tu inen aan. R o n d 1900 was het zielental v a n tussen de 2500 e n 3000 niet anders d a n drie e e u w e n daarvoor .

D e stad b e l e e f d e e v e n w e l zijn b loe iper iode v ó ó r 1629. N a de i n n a m e v a n D e n B o s c h d o o r Freder ik H e n d r i k was Z a l t b o m m e l zijn grensposi t ie kwij t . B o v e n d i e n v e r z a n d d e de haven. De grote bloei was d a a r m e e ten e inde , m a a r d e stad v e r a r m d e niet, het bleef e e n stedeli jk centrum, dat rust ig v o o r t k a b b e l d e , z o n d e r hevige industrial isat ie e n z o n d e r de b o u w v a n v e e l a rbe iderswonink jes . D a a r a a n is het te d a n k e n dat dit rust ige stadje zijn 19de e e u w s e uiterli jk zo g o e d heeft k u n n e n b e w a r e n . H o e anders is het in C u l e m b o r g gegaan !

V A N Z I T K I S T E N E N P O T H U I Z E N

D e aanleg v a n het s p o o r v e r a n d e r d e de oriëntat ie v a n Z a l t b o m m e l . V o o r ­heen w a s die vooral o p Ni jmegen en Dordrecht ; de Waal w a s de verb in­d i n g s w e g . Re izen n a a r het noorden of zu iden was v o o r d e komst v a n d e trein zeer t i jdrovend. In d e vorige e e u w w e r d e n d e verdedig ingsbast ions rond de s tad veranderd in een p a r k waar in een m u z i e k t e n t natuurl i jk niet ontbrak . Uit die 19de e e u w dateren o o k de sociëteit D e V e r d r a a g z a a m h e i d , met zijn ui tz icht over de Waal, de zit-(en opberg)kis ten v o o r de huizen d ie later v e r v a n g e n w e r d e n d o o r s toephekken, en w a t gevelvers ier ingen die je o m d a t ze uit de cata logus g e k o z e n w e r d e n , bi jgevolg o o k wel o p a n d e r ­m a n s huis k o n aantref fen. N A A S T de ve le 19de e e u w s e winkelsgevels treffen

28

w e in d e stad o o k nog boerderi jen aan die als uit ing v a n een grotere wel ­vaart v a n de e igenaar , d o o r de b o u w van een n i e u w e voorgevel in die tijd een w a t m e e r s tadse aanschi jn kregen.

Uit d e 18de e e u w zijn met n a m e bouwact iv i te i ten aan, zeg m a a r , d e ' o v e r h e i d s ' - g e b o u w e n te n o e m e n . V o o r het oorspronkel i jk got ische s tad­huis w e r d e n een neo-classisist ische geve l en di to bordes geplaatst , d e Waag en d e Vishal w e r d e n g e b o u w d , de s t a d s p o m p e n v e r n i e u w d en een O u d e M a n n e n - e n V r o u w e n h u i s verrees . V e r m e l d e n s w a a r d is dat v a n het aan het e inde v a n d e 18de e e u w tot s tand g e k o m e n Gasthuis d e w a p e n ­schi lden o p de gevel , waar in de w a p e n s van de regenten h a d d e n m o e t e n k o m e n , leeg b leven . D e Franse revolut ie bracht e e n n ieuwe w i n d e n n i e u w e ideeën v a n gel i jkheid.

Als enige poort is uit d e 17de e e u w d e Waterpoort overgebleven. Buiten de b e s t a a n d e s t a d m u u r en gracht w e r d e n in die tijd r ichting het z u i d e n o o k bast ions en een bui tengracht a a n g e l e g d . Die gracht werd e v e n w e l niet m e e r u i tgebaggerd e n w a s dus zo ver land dat d e Fransen nadien, g e m a k ­keli jk d o o r het w a t e r w a d e n d , de stad k o n d e n i n n e m e n . D e ' p o t h u i z e n ' o p de s t o e p e n s t a m m e n eveneens uit de 17de e e u w . H e t waren u i t b o u w e n waar in w e r k r u i m t e werd g e m a a k t . M e t v ier v a n dergeli jke pothuizen op één plein, d e Markt , is Z a l t b o m m e l een b i jzonderheid rijk.

Z E S T I E N D E E E U W S E B L O E I

D e zes t iende e e u w w a s eigenli jk B o m m e l s ri jkste ti jd, m a a r het was tot 1629 tevens een roerige tijd. Als mees t westel i jk en zuideli jk g e l e g e n stad v a n het h e r t o g d o m Gelre, dat o n d e r Karei v a n E g m o n d zelfstandig pro­b e e r d e te bli jven, kon het reeds in de tijd v a n twisten met het al B o u r g o n ­dische Hol land e n Brabant van alle wallet jes e ten en voordel ige zaakjes d o e n . Terwi j l de rest van Gelder land v a n Spaanse overheers ing te l i jden had , heeft Z a l t b o m m e l ondanks het beleg van 1574 nooit Spaans g a r n i z o e n g e h a d . H e t stelde z ich onder direct g e z a g van de Prins van Oranje .

V a n die bloeiti jd is in Z a l t b o m m e l nog veel te zien. Vooral de renaissancis ­tische gevels m e t rijk en overdadig bee ld- en houtsn i jwerkwerk ge tu igen d a a r v a n . H e t brengt ons bij M a a r t e n van R o s s e m , de in 1555 o v e r l e d e n v e l d h e e r van Karei v a n E g m o n d e n nadien van keizer Karei V. Niet a l leen adviseerde hij bij de aanleg van e e n t w e e d e w a l e n rondelen rond de stad, hij beza t er o o k e e n huis . Maarten, h e e r van Poederoyen , was een ri jk m a n die overal in Gelre zijn sporen naliet e n bezi t t ingen had , w a a r o n d e r kasteel

29

d e C a n n e n b u r g te Vaassen e n het Duivelshuis in A r n h e m . Zes rechtbanken k w a m e n er a a n d e regel ing v a n zijn na la tenschap te p a s . Zi jn oudste broer J a n b e h e e r d e d e boedel , zo lang deze nog niet verdee ld w a s . Uit de h e m toeval lende renten liet hij achter de M a a r t e n s k e r k een e n o r m en paleisach­tig huis b o u w e n . Een deel staat er nog v a n . H e t is het huidige Gouver ­neurshuis . D e opzet en het doel van Maar tëns e igen huis zijn nog steeds niet he lemaal duidel i jk . Bij d e restauratie in 1880 w e r d een pracht ige s c h o u w uit dat huis overgebracht naar het R i j k s m u s e u m , w a a r het nog steeds te z ien is. In Z a l t b o m m e l kreeg m e n er een s lechte kopie v o o r terug.

E E N O U D E R O T

Maarten v a n R o s s e m (1478-1555) k w a m uit een r iddermat ige familie uit R o s s u m . H e t kasteel d a a r w a s in 1524 verbrand, reden w a a r o m ook zijn broer Jan z ich in B o m m e l vest igde. Als t w e e d e zoon w a s v o o r Maar ten slechts een funct ie in leger of kerk w e g g e l e g d . Als l egeraanvoerder van d e hertog v a n Gelre w e r d hij een aanzienl i jk m a n . D o o r het verdrag v a n Venlo (1543) k w a m Gelre aan keizer Kare i V die M a a r t e n m e t e e n in zijn dienst n a m . In de stri jd tussen de keizer e n Frankri jk vocht hij in d e Zuidel i jke N e d e r l a n d e n en Noord-Frankr i jk . Hij versterkte er tussen 1550 en 1555 de ves t ing C h a r l e m o n t (bij Givet ) . Hier is hij ui te indel i jk aan e e n besmette l i jke ziekte over leden . In zijn c o m p a g n i e w a r e n o o k Jan v a n N a s s a u en Willem v a n Oranje , de laatste n a m als j o n g e k n a a p het g e z a g v a n de o u d e rot over .

Nie t m i n d e r d a n d e latere t i jden hebben o o k d e m i d d e l e e u w e n in Za l tbom­m e l sporen achterge la ten . N a a s t een v e r d e d i g b a a r s t e n e n huis , zeg m a a r e e n ' s tadskas tee l ' v a n rond 1400, v inden w e die s p o r e n m e t n a m e in en rond de M a a r t e n s k e r k . Het oudste deel , het c h o o r uit 1304, is uit baksteen, het hogere schip in de v o l g e n d e e e u w uit tufsteen o p g e t r o k k e n . Rond deze kapit te lkerk w o o n d e n v a n a f d e n beginne d e k a n u n n i k k e n .

M e t het o u d s t e deel van Z a l t b o m m e l s geschiedenis , l iep d e voordracht ten e inde . Vijft ien m i n u t e n na de papklok k o n iedereen huiswaarts keren, g e w a p e n d m e t al de informat ie die nodig is, o m zelf een bezoek aan Z a l t b o m m e l te g a a n b r e n g e n en al dat s t e d e s c h o o n nog eens met w a a r d e ­ring in zich o p te n e m e n .

30

KERKELIJK CULEMBORG IN GETALLEN OTTO J. DE JONG

Het onderstaande artikel is een van twee artikelen waarin de auteur in 1952 Culemborgs bevolking analyseert, in getal en samenstelling, dan en in de voor­gaande tijd. In het dubbelnummer 5/6 van de 'Culemborgse Voetnoten' werd reeds het artikel 'Culemborgs geschiedenis in getallen' afgedrukt. Nu volgt de pendant in dit historisch demografisch tweeluik, 'Kerkelijk Culemborg in getallen '4. (red.)

D e 3.500 i n w o n e r s 5 v a n C u l e m b o r g waren in het begin v a n de zest iende e e u w verdee ld o v e r twee parochies : in de St. Barbara kerkte de B innens tad , H a v e n d i j k en Redichem, n a a r d e St. J a n k w a m e n de N i e u w p o o r t en het g e b i e d ten Westen en Z u i d e n v a n de s tad. H e t Protes tant isme dat z ich hier ontplooit , is v a n Calvinist ische huize en de eerste prediker, Gerardus die h ier omstreeks 1566 in de Gas thuiskape l (thans Lutherse Kerk) het Woord bedient , bek leedt in later jaren een vooraans taande plaats in het gerefor ­m e e r d protes tant i sme.

A N D E R E K L E U R

Wie de kaar ten betref fende d e kerkeli jke toes tanden vo lgens de volkste l ­l ing v a n 1947 beki jkt , merkt dat C u l e m b o r g e e n andere k leur heeft d a n d e o m l i g g e n d e g e m e e n t e n . A a n de overkant v a n de L e k l iggen Schalkwi jk , Tuil en 't Waal en Houten die alle in meerderhe id R o o m s - K a t h o l i e k zijn; ten Oosten v a n de stad v o l g e n d e g e m e e n t e n Beus ichem, B u u r m a l s e n en B u r e n die e e n H e r v o r m d karakter vertonen; in het Zuiden is Beesd wel is ­w a a r in meerderhe id H e r v o r m d , m a a r er is een grote R o o m s - K a t h o l i e k e m i n d e r h e i d en o v e r de Diefdi jk dragen de g e m e e n t e n Everd ingen , Hei - en Boe icop , S c h o o n r e w o e r d , H a g e s t e i n en L e e r d a m grotendeels e e n Her­v o r m d - G e r e f o r m e e r d s tempel . M e n n e e m t tegenwoordig aan dat de parochies het gemakke l i jks t Her­v o r m d w e r d e n indien de R o o m s - K a t h o l i e k e geestel i jke verzorg ing ontbrak

4 Beide artikelen verschenen in de Culemborgse Courant van 18 juli en 8 augustus 1952.

5 Deze schatting van 3.500 inwoners is erg hoog. Een getal van rond de 2 3 0 0 inwoners in 1570 is reëler.

31

in d e j a ren 1572 tot 1609. Pogingen v a n de Protestanten o m in g e b i e d e n die na 1609 veroverd w e r d e n op de Span jaarden, vaste v o e t te kri jgen, faa lden veela l : de Contra -Reformat ie lag d a n reeds te vast v e r a n k e r d .

Wat d a a r v a n w a a r zij, het feit da t e r alti jd z o ' n betrekkl i jk g r o o t aanta l R o o m s - K a t h o l i e k e n in C u l e m b o r g heef t g e w o o n d , z o u er d a n v o o r plei ten da t zij hier in die j a ren niet al te erg verdrukt zijn en dat hun geeste l i jke verzorgers niet altijd zijn g e w e e r d . D a a r t e g e n kan natuurl i jk g e w e z e n w o r d e n o p felle excessen zoals de B e e l d e n s t o r m hier ter plaatse, a a n g e ­s tookt d o o r graaf Floris I, Maar h ier tegenover staat d a n weer da t diezel fde g r a a f later s teeds twee over tuigde R o o m s - K a t h o l i e k e n tot zijn naaste adviseurs heeft g e h a d ! De priester bij het schui lkerkje naast de St. J a n w e r d betrekkel i jk o n g e m o e i d gelaten. Hee l anders w a s de toestand in B u r e n en d e o m l i g g e n d e g e m e e n t e n w a a r stelselmatig alle R o o m s - K a t h o l i e k e geeste l i jken w e r d e n g e w e e r d . In Beesd en Schalkwi jk echter v o n d e n d e priesters b e s c h e r m i n g bij de aanzienl i jken (Pieck, in Scha lkwi jk j o n k h e e r R a m ) . Z o kreeg het Calvinisme d a a r moei l i jker toegang tot d e bevolk ing . In later jaren, o n d e r de Waldecks, w o r d e n de plageri jen jegens d e Kathol ie ­ken hier ter s tede groter , m a a r d a n bli jkt deze g r o e p reeds s terk g e n o e g te s taan. D e eerste tijd was bes l i ssend en Floris I en II h a d d e n wel het o p e n b a r e l even gere formeerd , m a a r d r e v e n dit niet met g e w e l d v e r d e r d o o r .

M E E R D E R H E I D D O O R D E E E U W E N H E E N

D e b e v o l k i n g v a n C u l e m b o r g is d a a r d o o r na de Reformat ie in m e e r d e r h e i d Katho l iek geb leven . Tegenste l l ingen b i n n e n deze g r o e p (aanvankel i jk m e e r kerkrechte l i jk d a n theologisch) le idden tot het o n s t a a n v a n een "paterskerk" in d e ' P a p e n h o e k " naast de "pastoorskerk" aan d e V a r k e n s m a r k t L a n g z a ­m e r h a n d w e r d de groep die in d e paterskerk de mis hoorde , we l t i enmaal zo groot als de andere . Dit was reeds zo in 1752 toen Voet schreef : "Nu g a e n de Jesui t sgez inde de andere R o o m s c h e in getal verre te boven , en s leept de Jesui te K e r k alles naer z jch, 't w e l k b y d e n pastoor d e r andere K e r k e n en die geene , die H e m nog aankleven , met l e e d w e z e n w o r d t aangez ien" (p. 272 ) . M e n lette er e v e n w e l o p dat hier beide g r o e p e n " R o o m s " w o r d e n g e n o e m d en d u s bij o n z e b e r e k e n i n g e n stell ig s a m e n g e n o m e n m o g e n w o r d e n als a fkomst ig uit d e g r o e p die niet Protes­tants-Calvinist isch was g e w o r d e n na d e H e r v o r m i n g . Uit de "paterskerk" groe ide de Rooms-Katho l i eke parochie v a n St. Barbara , de "pastoorskerk" w e r d het h e i l i g d o m d e r Oud-Katho l ieken . D e wederz i jdse tegenstel l ing m a g ons er toch niet toe ver le iden o m d e

32

O u d - K a t h o l i e k e n bij het Protes tantse gedee l te te rekenen. R o o m s - K a t h o l i e -ken s a m e n met O u d - K a t h o l i e k e n v o r m d e n de e e u w e n d o o r d e m e e r d e r ­heid v a n C u l e m b o r g s bevolk ing . Hieraan k w a m pas na 1930 e e n e inde . Het w a s toen juist drie e e u w e n g e l e d e n dat de paterskerk w a s ons taan w a a r ­d o o r d e k i e m e n voor de latere spl i ts ing w e r d e n ge legd. (De pas toorskerk k w a m l a n g z a m e r h a n d o n d e r invloed van het Utrechtse kapittel dat o m ­streeks 1700 in conflict raakte met R o m e . S inds 1723 trad de Oud-b i s ­schoppel i jke Cleresie op als zel fstandig l ichaam; de parochie aan d e V a r k e n s m a r k t heeft hier alti jd deel van u i tgemaakt ) . D e Oud-Katho l ieke parochie is in de laatste t w e e h o n d e r d j a a r niet veel gro ter of kleiner g e w o r d e n m a a r juist o m d a t d e stad zo groeide , is d e invloed van d e z e parochie automat i sch teruggelopen.

D E L U T H E R S E G R O E P

D e g r a v e n v a n Waldeck die omstreeks 1640 het bewind o v e r C u l e m b o r g a a n v a a r d d e n als opvolgers v a n d e g r a v e n V a n Pallandt, w a r e n in h u n Dui t se l anden g e w e n d aan Lutherse prediking . D e tegenstel l ing tussen L u t h e r a n i s m e e n Calvinisme w a s in die d a g e n vrij scherp . D a a r o m w e n s ­ten zij v o o r zichzelf en h u n h o f h o u d i n g Lutherse diensten in C u l e m b o r g . Natuur l i jk w a s o o k de taal e e n beletsel g e w e e s t o m de diensten van de H e r v o r m d e (of "Gereformeerde" , de n a m e n lopen in die tijd d o o r elkaar) p r e d i k a n t e n in de oude B a r b a r a k e r k te volgen . De Lutherse diensten w e r d e n sedert 1640 in de kapel v a n het kasteel g e h o u d e n en na de ver ­woest ing daarvan, d o o r de Fransen in 1672, w e r d e n zij verplaats t naar d e o u d e Gas thuiskape l aan de Goi lberdingers traat . O n d e r de bevolking van C u l e m b o r g v o n d het Lutheranisme echter g e e n weerk lank : d e leden der g e m e e n t e b e h o o r d e n voornamel i jk tot het grafel i jk hof en h u n nakomel ingen . O v e r g a n g e n v a n R.K. of Protestants-Calvinist i ­sche C u l e m b o r g e r s tot d e L u t h e r s e n k w a m e n sporadisch v o o r . T o e n d e Lutherse g r a v e n in 1720 hier w e g g e t r o k k e n waren , bre idde de g e m e e n t e z ich niet m e e r uit, daar toevloed uit de Dui tse landen ontbrak . Omstreeks 1750 w a r e n er volgens Voet "ruim honder t Ledemaeten" , d o c h toen het Waldeckse huis hier res ideerde w a s ze "zeer aenzienelyk" (pp. 473-474) g e w e e s t . G e d u r e n d e de acht t iende e e u w vest igde zich hier nog een klein aantal Israël ieten. Deze g r o e p k w a m echter pas in latere j a r e n tot enige bloei .

33

Advertenties uit de Culemborgsche Courant van 1 9 4 2

w ,|abr\e* en -

A4»* natta

!— LUXOR THEATER—i C U L E M B O R G

Zaterdag 16 Mei 1942 :•: Aanvang 7.30 uur. René Sleeswijk's Nederlandache Revue preaenteert

Willy Walden en Piet Muyselaar

SNIP EN SNAP in de Cabaret-Revue „DAT 'S WAT VOOR U ! "

Gerard Walden - Bérry Kievits - Lammy v. d. Hout Aan de vleugel PIET GROENWOUDT.

De groote auccesrevue 1941—1942 die gedurende 10 maanden voor uitverkochte zalen door het geheeleland werd opgevoerd! — De „Schlager" van het City Theater te Amsterdam en Den Haag. — Thans speciaal samen­gesteld als Cabaret-Revue EEN DOLLE PARADE!

Prijzen der plaatsen: f 1.75 — f 1.50 — f 1.00 Plaatsbespreking van Maandag 11 Mei af dagelijks

van 2—6 uur.

VRAAGT TOEZEN01NO VAN

HetneüerianüsctmrlieiflslMn , p , c. HoolUtr. 180 - Amrtert.m (Z.) |

34

I N A N D E R H A L V E E E U W

Bij de eerste tel l ingen in 1809 en 1 8 1 1 6 w a r e n er d u s o n d e r de inwoners vijf g r o e p e n : enerzi jds d e Rooms-Katho l i eke , ons taan rond de paterskerk, m e t 4 7 , 3 % , de Oud-Kathol ieke , ons taan rond de p a s t o o r s k e r k m e t 5 ,6%, e n anderz i jds de "Gere formeerde g e m e e n t e " (dus de Protestants-Calvinis t ische g r o e p rond de o u d e Barbarakerk) m e t 42 ,4% en de Evangel i sch-Lutherse g e m e e n t e rond d e Gasthuis kerk m e t 2,7%. Buiten deze twee grote tegen­ste l l ingen stond d e kleine Israël i t ische g r o e p m e t 2%. Wanneer we n u in 1947 de cijfers bij e lkaar tellen van de H e r v o r m d e G e m e e n t e en de be ide G e r e f o r m e e r d e Kerken : de Chris te l i jk-Gereformeer-d e K e r k en de G e r e f o r m e e r d e G e m e e n t e , - die i m m e r s alle uit de Protes­tants-Calvinist ische g r o e p v a n 1809 afkomst ig zijn - d a n k o m e n w e weer tot hetzel fde percentage : 41 ,72 . In 1809 telde de R o o m s - K a t h o l i e k e g r o e p 2.011 zie len (47 ,3%) . Di t getal b l e e k in 1850 te zijn g e s t e g e n tot 2 .740 (53 ,5%) . H e t kle in-seminarie v a n het a a r t s b i s d o m Utrecht w a s toen te C u l e m b o r g gevest igd met bijna t w e e h o n ­derd s tudenten en professoren en d a a r d o o r w o r d t het percentage der R o o m s - K a t h o l i e k e n hoger . M a a r o o k w a n n e e r w e het aantal seminar is ten niet meerekenen , d a a r zij s lechts ti jdeli jk in C u l e m b o r g verbleven, blijft het percentage rooms-kathol ieken v o o r 1850 ruim 51,8 en tien j aar later 50 ,4 . Culemborg heeft dus in ieder geval in het midden van de vorige eeuw een R.K. meerderheid gehad ( zonder d a n nog de Oud-Katho l ieke g r o e p m e e te r e k e n e n ! ) . Ja , w a n n e e r w e het Seminar ie - later August i jnerklooster - en M a r i a k r o o n wel bij d e bevolk ing rekenen, was nog in 1880 ru im 5 0 , 6 % van d e b e v o l k i n g R.K. (49,2 in 1900, 48 in 1920 en 45,2 in 1947) . D o e n w e dat niet, d a n w o r d e n deze geta l len 48 ,4 v o o r 1880, 46,5 v o o r 1900, 45,1 v o o r 1920 en 43,8 v o o r 1947. In 1947 lijkt het erop alsof o n d e r de j o n g e r e n een t o e n e m e n d aantal R.K. is, m a a r of deze groei zich d o o r z e t val t niet te voorspe l len .

H o e is die R.K. m e e r d e r h e i d ver loren g e g a a n ? In de j a ren na 1850 h e b b e n zich heel veel m e n s e n v a n bui ten te C u l e m b o r g geves t igd . Voora l v a n het B e t u w s e platteland t rok m e n n a a r de s tad. Dit platteland is in grote t rekken H e r v o r m d . D e H e r v o r m d e (en Gere formeerde) Kerken kregen dus m e e r "aanvoer" d a n de R o o m s - K a t h o l i e k e . Zo loopt het percentage der R o o m s - k a t h o l i e k e n tot d e Eerste Wereldoorlog f lauwtjes terug. Verl ies n a a r een bepaa lde kant (de "buitenkerkel i jken") is d a n nog niet aan te wi jzen, of

6 Oud Archief Gemeente Culemborg, inv. nrs. 130 en 1252.

35

het w o r d t in ieder geva l o p g e h e v e n d o o r versterkte groei v a n d e e igen g r o e p . Pas na 1930 blijkt in de getal len dat d e buitenkerkel i jke g r o e p groei t ten koste v a n d e R.K. D e belangri jkste o o r z a a k hiervan is wel het gemengde huwelijk. V r o e g e r was het veelal zo dat de kinderen uit zu lk een huwel i jk lid w e r d e n v a n het k e r k g e n o o t s c h a p waar toe de m o e d e r b e h o o r d e , m a a r thans w o r d t de kerk veelal "in het m i d d e n gelaten" o m z o d o e n d e niet a l leen bij d e kinderen m a a r o o k bij de o u d e r s uit het gez icht te verdwi jnen . Er k u n n e n o o k wel andere o o r z a k e n v o o r d e t o e n e m e n d e buitenkerkel i jk­heid a a n g e w e z e n w o r d e n (sociale toes tanden e.d.) , m a a r te C u l e m b o r g speelt het g e m e n g d e huwel i jk v e r r e w e g de grootste rol.

G R O E I E N A C H T E R U I T G A N G

D e N e d e r l a n d s H e r v o r m d e n . In de jaren tot 1850 liep d e z e g r o e p iets terug, of l iever g e z e g d groe ide niet geli jk op m e t de stad (van 42 ,4 in 1809 tot 39 in 1850) . Nie t tegens taande het feit dat omstreeks 1868 de "Chris te l i jk -Gereformeerden" en in 1887 d e "Gere formeerden" zich l o s m a a k t e n uit het verband van de N e d e r l a n d s -H e r v o r m d e Gemeente , b lee f de H e r v o r m d e groep toch gel i jk met d e bevolking groeien in de j a r e n na 1850. Waar in diezel fde tijd het percenta­ge R o o m s K a t h o l i e k e n iets terugloopt , m o g e n w e a a n n e m e n dat zich naar v e r h o u d i n g veel H e r v o r m d e n hier vest igden, vooral v a n het B e t u w s e en het Z u i d - H o l l a n d s e plat te land. D e z e groei zette zich voort tot 1910 toen het percentage H e r v o r m d e n 41 ,4 b e d r o e g (terwijl daarnaast nog de Chris te-l i jk -Gereformeerde en d e G e r e f o r m e e r d e Kerken w a r e n t o e g e n o m e n ! ) . D a n k o m t er een crisis. In d e oor logs jaren vest igden z ich w e i n i g e n te C u l e m b o r g . T o c h groeien d e andere g r o e p e n ( R . K , Geref . ) d o o r . De N.H. g e m e e n t e staat echter v o l k o m e n stil. Er zal wel enige groei zijn geweest , m a a r die w o r d t o p g e h e v e n d o o r ver l iezen naar de zijde v a n de bui tenker ­keli jken e n naar de kant v a n de Gere formeerden . Juist in d e j a ren dat de N . H . g r o e p stilstaat, n e m e n d e bui tenkerkel i jken toe v a n 0,81 tot 2 ,25. Dit verschi jnsel gaat verder v a n 1920 tot 1930. De ver l iezen w o r d e n nog sterker, (nu vooral naar de k a n t van de bui tenkerkel i jken) en de natuurl i jke groei der g e m e e n t e kan dit niet m e e r o p v a n g e n : achterui tgang in ledental is het gevolg (van 40,2 o p 36 ,6 ) . O o k d e G e r e f o r m e e r d e n lopen in deze j a ren iets terug. Hieruit bli jkt da t 't niet uitsluitend H e r v o r m d e toes tanden zijn die tot het groeien v a n de buitenkerkel i jke g r o e p aanle iding geven . Spreekt hier de a l ge mene vers lapping van het godsdienst ig leven na 1920 m e e ? M a a r w a a r o m w e r d e n d a n d a a r d o o r juist de H e r v o r m d e e n Gerefor­m e e r d e g r o e p getroffen? Waren d e z e pastoraal het s lechtst b e w e r k t ? V o o r d e H e r v o r m d e n zou m e n dat k u n n e n ge loven: in 1810 w a r e n er twee

36

predikanten v o o r 1.800 zielen, in 1920 w a s dit zielental verdubbe ld , m a a r het aantal predikanten tot één teruggebracht .

N a 1930 herstel t de N . H . g e m e e n t e z ich gedeelte l i jk . Er zijn nog wel ver l iezen n a a r "rechts" (Chr is te l i jk -Gereformeerden en Gereformeerde G e m e e n t e groe ien in deze jaren kennel i jk ten koste v a n de H e r v o r m d e groep) e n n a a r "l inks" (doch de bui tenkerkel i jken kri jgen in die jaren gro ter toevloed uit de R.K. parochie ) , maar er is toch w e e r van enige groe i sprake : v a n 36 ,6 in 1930 o p 37,1 in 1947. O f deze groei zich doorzetten zal? Het is al veel w a n n e e r de teruggang gestui t is! Uit het voorgaande b l e e k wel dat w a n n e e r er wein ig toevoer van bui ten de stad is, d e H e r v o r m d e g e m e e n t e l a n g z a a m terugloopt : het kindertal is te klein, het aantal o u d e n v a n d a g e n te groot . V a n groei was al leen sprake van 1850 tot 1914 en na 1935: o n d e r d e R.K. zijn n a a r v e r h o u d i n g veel m e e r "echte" Culemborgers d a n bij d e N . H . (De H e r v o r m d e kerkeraad bevat slechts voor 3 3 % "echte" C u l e m b o r g e r s terwijl de s tad juist 3 3 % " immigranten" telt!)

H E T G E R E F O R M E E R D E V O L K S D E E L

D e C h r i s t e l i j k - G e r e f o r m e e r d e n . H o e w e l d e b e w e g i n g die aanle iding was tot het onts taan van deze g r o e p , v a n 1834 dateert (de "Afscheiding") , is in C u l e m b o r g daarvan pas iets m e r k b a a r in 1868 (als react ie tegen het o p k o m e n d m o d e r n i s m e in d e H e r v o r m d e G e m e e n t e ? ) . In 1870 rekenen 37 Culemborgers zich tot d e z e Kerk. H u n aantal bedroeg 55 in 1910, k l o m tot 64 in 1930 en bedroeg 102 in 1947. D e z e groe i na 1930 kan vermoedel i jk op rekening gesteld w o r d e n v a n de s p a n n i n g e n b i n n e n de H e r v o r m d e g e m e e n t e ten gevolge w a a r v a n een klein deel overg ing naar de Christel i jk Gere formeerde Kerk. H e t percentage b e d r a a g t thans 1.

D e G e r e f o r m e e r d e n . D e v o l g e n d e g r o e p die uit de N.H. g e m e e n t e v o o r t k w a m , v o r m e n d e C u l e m b o r g e r s die kerken in de G e r e f o r m e e r d e K e r k aan de Ridderstraat . T e n g e v o l g e v a n d e "Doleant ie" maakte d e z e g r o e p zich op Hemelvaar t sdag 1887 los uit het H e r v o r m d e verband. Drie jaar later rekenden bij d e volkstel l ing zich 167 Culemborgers hiertoe (2 ,16%) . Dit aantal k lom tot 335 in 1920. D a a r n a was er een teruggang: 3 2 4 in 1930, 284 in 1947 (of 2 , 7 3 % ) . Het ci j fer v a n 1947 is natuurl i jk gemakke l i jk te verklaren: tengevolge v a n interne s p a n n i n g e n onts tond in 1945 de " G e r e f o r m e e r d e K e r k o n d e r h o u ­d e n d e art ikel 31 der K e r k e n o r d e n i n g " aan de Jodenkerkstraat . D a a r t o e b e h o o r d e n in 1947 65 Culemborgers (of 0 ,62% der bevolk ing) . D o c h

37

w a n n e e r w e d e z e be ide g r o e p e n bij e lkaar tellen, k o m e n we nog m a a r o p 349 G e r e f o r m e e r d e n in 1947: er is d u s wel w e e r een sti jging seder t 1930, m a a r het peil v a n 1920 is nog niet bereikt . Wat kan toch de verklar ing zijn v o o r die te ruggang tussen 1920 en 1930 zowel bij H e r v o r m d e n als Gerefor ­m e e r d e n ?

K L E I N E R E G E L O O F S G R O E P E N

L u t h e r s e n .

In 1810 te lden zij nog o n g e v e e r 110 leden d o c h in 1850 waren zij t eruggelo­p e n tot 64 . D a a r n a zette een geleidel i jke sti jging in tot 1900 toen er 110 Evange l i sch-Luthersen waren. D e dal ing die d a a r o p volgde w a s e v e n geleidel i jk : tot 87 in 1947.

O u d - K a t h o l i e k e n . In 1811 b e d r o e g h u n zielental nog 226 . In 1850 was dit tot 181 achterui tge­g a a n . T o t 1900 v o l g d e een voorui tgang: 311 zielen. D e daling daarna g i n g paral le l m e t d e Luthersen : 188 in 1947. Beide g r o e p e n zijn specif iek C u l e m b o r g s . T o e v o e r uit d e o m g e v i n g der s tad , zoals d e Rooms-Kathol ieken , N e d e r l a n d s - H e r v o r m d e n en Gerefor ­m e e r d e n kri jgen, h e b b e n zij niet. Zij zi jn dus niet geli jkeli jk m e e g e g r o e i d m e t de s tad . In de j a ren na 1900 h e b b e n zij o o k veel te li jden v a n afval d o o r g e m e n g d e huwel i jken en d o o r ver trek .

J o d e n . D e J o o d s e g r o e p (88 in 1811) groe ide in de negent iende e e u w sterk. D e stad k w a m tot enige bloei en veel Israël ieten die h u n beroep h a d d e n in d e hande l , ves t igden zich hier . Een J o o d s e g e m e e n t e m e t een eigen s y n a g o g e (1867) o n t s t o n d . In 1870 waren hier 193 J o d e n gevest igd ( 3 , 1 % v a n d e b e v o l k i n g ) . D a a r n a zette een dal ing in. Voora l in de j a ren na 1910 t r o k k e n veel J o d e n w e g . In 1930 waren er nog 52 Israël ieten over . Het " laatste" bedri jf , d e u i tmoording van de J o o d s e g e m e e n t e in d e T w e e d e Wereldoor­log, her inner t ieder zich nog. Van de overbl i jvenden rekenden zich in 1947 nog 7 tot het "Israëlit isch Kerkgenootschap ' ; de anderen wensten v e r m o e ­del i jk niet m e e r tot een kerkgenootschap gerekend te w o r d e n ? A n d e r e k e r k g e n o o t s c h a p p e n k u n n e n in C u l e m b o r g bij de b e r e k e n i n g v e r w a a r l o o s d worden . In 1947 b e h o o r d e n hiertoe 4 7 inwoners , v r o e g e r w a s dit getal nog kleiner. D e meesten zijn hier uit a n d e r e plaatsen k o m e n w o n e n .

38

B U I T E N K E R K E L I J K H E I D

H e t m a g bekend w o r d e n veronders te ld dat voora l op het e inde v a n d e vor ige e e u w en in de eerste dert ig j a ren van deze e e u w de mees te bui ten­kerkel i jken uit d e H e r v o r m d e K e r k v o o r t k w a m e n . O o k in C u l e m b o r g is dit het g e v a l (in 1910 is het percentage 0 ,81 , in 1920 reeds 2,55, in 1930 ru im 6,6 e n in 1947 n a g e n o e g 10). N a 1930 heeft hier ter plaatse de R . K parochie m e e r ver loren aan deze groep d a n de N . H . g e m e e n t e . O p v a l l e n d is v e r d e r dat de bui tenkerkel i jkheid hier pas later o m zich heen gri jpt d a n in heel Nederland (1890: 1,5%; 1900 : 2 ,25%; 1910: 5 % ; 1920: 7 ,75%; 1930: 14 ,5%; 1947: 1 7 % ) . Naas t d e toevloed uit d e eigen stad is o o k het aanta l buitenkerkel i jken o n d e r d e g e n e n die z ich te Culemborg vest igen, v e r h o u d i n g s g e w i j s vri j groot .

S A M E N V A T T I N G

D e O u d - K a t h o l i e k e n en de Evange l i sch-Luthersen groe iden tot 1900 (hoewel reeds m i n d e r d a n de gehele stad) en l iepen daarna iets terug. D e Israël ieten h a d d e n h u n hoogtepunt in 1870 en w a r e n reeds v o o r 1940 s terk g e d a a l d . V a n de Gere formeerde g r o e p e n is de Gere formeerde K e r k aan de Ridders t raa t het snelst gegroeid (onts taan 1887) d o c h tussen 1920 en 1930 w a s er een zo grote teruggang dat het herstel na 1930 toch nog niet het o u d e peil bereikte (meegerekend de G e r e f o r m e e r d e Kerk aan de Joden­kerks t raa t ) . D e H e r v o r m d e g e m e e n t e groe ide na 1870 sneller d a n de stad, s t o n d na 1910 stil, l iep terug tussen 1920 en 1930 en herstelde z ich daarna gedeel te l i jk (vest igingen van bui ten?) . D e g r o e p bui tenkerkel i jken groe ide snel na 1910 (N.H. toevloed) , nog snel ler na 1920 (N.H. toevloed en missch ien Geref .?) en geleidel i jk na 1930 (R.K. toevloed) . D e R o o m s - K a t h o -l ieken ver loren h u n meerderhe id na 1860 (seminarie m e e g e r e k e n d : 1880) , g r o e i d e n regelmat ig , hoewel iets m i n d e r d a n d e stad en verloren vooral na 1930 e e n gedeel te aan de bui tenkerkel i jken. Indien m e n de R o o m s - K a t h o l i e k e n en Oud-Katho l ieken s a m e n telt als z i jnde beide a fkomst ig uit de g r o e p die na d e H e r v o r m i n g niet Protes­tants-Calvinis t isch was , dan had d e z e "Kathol ieke" groep de meerderhe id tot 1930 toe. O p g r o n d van een en a n d e r m a g m e n veilig a a n n e m e n dat d e z e Kathol ieke meerderhe id steeds o n g e v e e r 5 5 % der bevolking bedroeg . H e t is hier niet d e plaats o m aan te wi jzen hoe de verschi l lende g r o e p e n h u n afval k u n n e n tegengaan en h u n groei bevorderen . Wie de C u l e m b o r g -se v e r h o u d i n g e n kent, neigt tot d e m e n i n g dat het aanvankel i jk niet eens z o z e e r de sociale toestanden, noch het ontbreken van vo ldoende pastorale verzorg ing , m a a r vooral de g e m e n g d e huwel i jken zijn g e w e e s t die de

39

verschuiv ingen v a n d e laatste veert ig jaar h e b b e n veroorzaakt . Ieder kan uit het b o v e n s t a a n d e v o o r de e igen g r o e p conclusies t rekken. In ieder geva l kan de legende dat C u l e m b o r g nooit in meerderhe id na de Hervor ­m i n g R o o m s - K a t h o l i e k zou zijn geweest , verdwi jnen .

• •••

DE RAADPLAAT GERADEN (?) In het vor ige n u m m e r van d e 'Voe tnoten ' n a m e n wij een d o o r de schi lder Willem K o e k o e k g e m a a k t s tadsgezicht van C u l e m b o r g o p . Onduidel i jk was echter w a a r d e schi lder zijn schi ldersezel had neergezet , k o r t o m : welke s traat w a s a fgebee ld .

O p deze ' r a a d p l a a t ' kregen wij via de bes tuurs leden Cees Hei j e n Otto de J o n g een viertal reacties b innen. D e heer J . B r e n k m a n o p p e r d e de gedachte dat het hier g i n g o m een doorki jk je in de Kleine Kerkstraat richting de Markt . D e reacties van notaris H . G . Verhoeks en de heren N i c o Levenland en Bep v a n Gasteren, b e i d e n uit de Zandstraat , wi jzen ons echter in de richting v a n de Jodenkerks t raat .

M o c h t het laatste juist zijn, d a n m o e t de Jodenkerks t raa t er in de vorige e e u w heel wat aardiger h e b b e n uitgezien. Veel van de o u d e p a n d e n zijn nadien d o o r n i e u w b o u w vervangen . Over igens doet m e n er goed aan te b e d e n k e n een schi lder als K o e k o e k niet strikt real ist isch schi lderden. Hij schi lderde m e t fantasie . B e d a c h t er wat bij, w a n n e e r da t het g e h e e l mooier m a a k t e . H e b b e n de drie heren het met h u n g e d a c h t e bij het ju is te e ind, d a n nog hoeft het schilderi j dus g e e n w a a r h e i d s g e t r o u w e afbee lding van de Jodenkerks t raa t te zi jn.

40

juwelier-hofleverancier

Markt 35-37. Culemborg.TeI.03450-13573

CHANCIER VAN GEZELUCHB.

Culemborg Chopinplein 7 Telefoon 03450 - 14374

c/t G

ipioen

V o o r al u w v e r l i c h t i n g

Klassiek of modern

De Kampioen T o l l e n s t r a a t 21 - C u l e m b o r g

Ook voor onderdelen