CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' · lessen dan de gewone zesde en zevende klas. Daar kregen we ook les in de...

C U L E M B O R G S E ' V O E T N O T E N '

1940-1945 Histor isch half jaarbericht 2005-31

Genootschap A.W.K. Voet Y U Oudhcusdcn

Culemborgse Voetnoten, nummer 31

Redactioneel

I S S N : 0929-1334 mei 2005 Een uitgave van 'Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden' Opgericht 14 oktober 1937

Redactie J.G. Borggreve, Y.E. Jakobs-Lommers en H.L.F. Lagers (eindredactie).

Redactieadres Mw. Y.E. Jakobs-Lommers Kattenstraat 10 4101 B M Culemborg e-mail: yvonne.jakobs® planet.nl

Vormgeving Hans Bassa (Studio Bassa)

Drukwerk Jacobs Repro, Culemborg

Secretariaat Genootschap Dhr. J.G. Borggreve Vanghoutstraat 1 4105 H E Culemborg e-mail: [email protected] website: www.betuwe-gids.nl/voet

Girorekening 50 23 582 t.n.v. Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden De contributie bedraagt € 12,50 per jaar. Een (vrijwillige) extra bijdrage stelt het bestuur bijzon¬ der op prijs.

DE Z E M A A N D is he t ze s t i g j aa r ge leden dat he t wes ten van Neder l and werd bevri jd van de Dui tse b e z e t t i n g . Reden genoeg o m dit n u m m e r van de Culemborgse Voetnoten in zijn

gehee l te wi jden aan de T w e e d e Were ldoor log .

Al lereers t een bi jdrage van A lbe r t C . H . M e r k x , waa r in hij verhaa l t van zijn Cu lemborgse oor logsher inner ingen , opgeschreven aan de h a n d van noti t ies u i t die tijd en een gedeel tel i jk b i jgehouden d a g b o e k . Die he r inne r ingen bes laan behalve de me idagen van 1940 vooral de per iode 1943-1945, w a a r i n de oor log voor C u l e m b o r g we l heel nabij k w a m , in de v o r m van een toenemende nazi- terreur , bom¬ bardementen en besch ie t ingen en de hongerwin te r .

O p 10 mei 1940 dook l angs de spoorli jn tussen Wol fheze en Ede een g roep in haveloze kledi j ges token m a n n e n op, die beweerden dat zij u i t een Dui t s k a m p ontsnapte Poolse k r i jg sgevangenen waren . Wat k w a m e n zij doen en wa t is er van hen geworden. 3 Werden zij bij C u l e m b o r g gefusi l leerd door Neder landse mi l i ta i ren? A a d N e k e m a n geeft zi jn visie op deze mys te r i euze z a a k , waarover he t laatste w o o r d voor lopig n o g niet g e z e g d is.

F O T O O M S L A G :

Canadese bevrijders in deSlotstraat.

R E D A C T I O N E E L 1

mailto:[email protected]

http://www.betuwe-

http://gids.nl/voet

ss-militairen worden gedecoreerd op de Markt (fragment uit een Duitse propagandafilm).

1940-1945 Herinneringen, opgeschreven aan de hand van notities uit die tijd en een gedeeltelijk bijgehouden dagboek

Inleiding In de Cu lemborgse Voetno ten van februari 1996 staat een u i t t rekse l te l ezen van he t d a g b o e k van m e v r o u w Jo Prins-Meijer. Het a fgedruk te ge deelte behande l t de oorlogsjaren 1940-1945. In de in le id ing tot dat fragmen t word t o p g e m e r k t dat er nauwel i jks d a g b o e k e n besch ikbaar zijn die ons ver te l len hoe m e n persoonli jk die oorlogsjaren heeft beleefd.

Z e l f was ik in die jaren leer l ing van de Openbare ULo-Schoo l in C u -l emborg . In het najaar van 1944 z o u ik verder onderwijs in Utrecht gaan vo lgen . De s p o o r w e g s t a k i n g , door de Neder landse reger ing in ba l l ing schap in Londen u i tge roepen o m de Operat ie M a r k e t Garden van de geal l ieerden in Neder land te onders teunen, h ie ld di t voo rnemen echter t egen . In die laatste oor logswinter , ook we l h o n g e r w i n t e r g e n o e m d , volgde ik de lessen aan de noodschoo l Jan van Riebeeck . Gedurende die jaren w o o n d e ik bij mijn ouders thu i s , aan de M a r k t 42. Zij hadden een dames-en herenkapsa lon a n n e x pa r fumer i ewinke l .

Enkele jaren na he t l ezen van b o v e n g e n o e m d e Voe tno ten on tdekte ik tussen allerlei oude papieren en boeken een gedeel tel i jk d a g b o e k ui t die tijd. Eigenl i jk meer noti t ies in schoolagenda ' s en schri f ten. Ook waren daarbij n o g een paar, helaas te w e i n i g , bewaa rd gebleven documen ten . N a de noti t ies van de me idagen is echter een groot h iaa t onts taan. Eerst vana f 9 sep tember 1943 za t er chronologische lijn in. O p die d a g k w a m namel i jk he t ber icht door dat Italië voor de geal l ieerden had gecapi tuleerd. Waarschi jnl i jk vond ik dat toen z o ' n his tor isch k e e r p u n t in mijn oor logsbelevenissen dat ik meer ben gaan noteren.

Nie t alle d a g e n zi jn s indsdien beschreven. Ik denk dat er op die dagen in mijn be lev ing nie t iets speciaals gebeurde . Ook zi jn niet alle genoemde feiten in he t oor logsgebeuren ju is t . Ik bedoe l de geruch ten die we l een g rond van waarhe id beva t ten , m a a r soms iets te voorbar ig waren . Bedenk dat we afhankel i jk waren van de door de Dui tsers gecen-

1 9 4 0 - 1 9 4 5 3

sureerde radio en k ran t en van ber ichten via i l legale b laden en de radio¬ zende r Oranje u i t Londen .

D e z e dagboekno t i t i e s beva t ten geen spectacula i re persoonl i jke be¬ levenissen. N u ik ze veel ja ren later weer gevonden heb, laten ze a l leen z ien hoe een j o n g e s t adgenoo t die hij in die ja ren w a s , die tijd heeft be¬ leefd. Nie t meer en ook niet minder .

Winter 1939-1940 In die w in te r was ik leer l ing van he t tweede jaar van een z o g e h e t e n op le id ingsk las van de RK Parochiale Jongensschool Wil l ibrordus in de Sint Janskerkstraat . Het hoofd van die school , mees ter J. Bijen, had voor j o n g e n s die in a a n m e r k i n g z o u d e n k o m e n o m na de lagere school verder te leren, een tweejar ige op le id ing inges te ld . Eigenl i jk waren dat de twee laatste schooljaren. In een apart lokaa l k r egen we dan wa t zwaarde re lessen dan de g e w o n e zesde en zevende k l a s . Daar k r egen we ook les in de Franse taal (eerste les : papafume une pipe).

Het was de per iode van de mobi l i sa t ie . Er was oor log tussen Duits¬ land , Enge land en Frankr i jk . En tussen Rus land en F in land . De Neder¬ landers waren op de h a n d van u n d e r d o g F in land . Een kenn i s van mijn ouders leverde, zoa l s ook anderen, zijn gouden t r o u w r i n g in, in ru i l voor een meta len . Di t o m F in land te s teunen . Ook in en o m C u l e m b o r g was veel veldgri js te z i en . Geen w o n d e r me t al die forten rondom: Spoel , Everd ingen en Honswi jk .

In het RK Parochiehuis in de Grote Kerkstraat (later pa r t ycen t rum De Lantaarn) w a s een aanta l soldaten gelegerd . Het was de 3e C o m p a g n i e Pioniers (3CP) Enkele van deze soldaten, korporaa l Essers en soldaat Eymae l , be iden ui t Hoensbroek , k w a m e n rege lmat ig bij ons thu is o m een kaart je te l eggen . En dat gebeurde in meerdere g e z i n n e n . In de gro¬ te z aa l hadden de soldaten h u n bri tsen (slaapplaatsen). Het voorste ge deelte we rd geb ru ik t als cant ine . Soms moes t ik onze 'hu i sso lda ten ' een boodschap brengen . Dan k r e e g ik een k o p koffie (5 cent) of een gevu lde k o e k voor dezelfde prijs. Daar k o n je ook s igaret ten k o p e n . Ik her inner me pakjes van 20 s tuks van he t merk Weermach t (15 cent). De verpak¬ k i n g leek als twee druppe ls water op he t duurdere merk W i n g s .

Vrijdag 10 mei 1940 Als dert ienjarige zo rge loze j o n g e n had ik een gezonde , vaste s laap. Wan t he t was pas t egen zes uu r 's morgens dat mijn moeder he t n o d i g vond o m mij w a k k e r te m a k e n . Ik had van al dat g e d r e u n van overvlie¬ gende v l i e g t u i g e n niets gemerk t . O p de m a r k t s tonden vele buur tbewo¬ ners naar die l uch ta rmada te k i jken . O n z e ove rbuurman , de groente¬ hande laa r Bernard Jansen, was er z e k e r van dat deze v l i e g t u i g e n op w e g waren o m Enge land te bombarderen . N i e m a n d dacht in eerste instant ie aan een oor log t egen Neder land . O m zes uu r ze t te mijn vader de radio

4 C U L E M B O R G S E ' V O E T N O T E N ' 2 0 0 5 - 3 1

aan. Er werd een proclamat ie van de k o n i n g i n voorge lezen door het A N P (Algemeen Neder lands Persbureau). Dit we rd gevo lgd door ber ichten over parachut is ten en al neergehaa lde Dui t se v l i eg tu igen . Toen d rong he t tot ons a l l emaa l door dat Du i t s l and het neutrale Neder land h a d overval len.

Zaterdag 11 mei 1940 Zoals in de meeste m iddens t andsgez innen , moes ten de k inde ren af en toe een handje meehe lpen als he t d r u k werd . O o k voor mij w a s dit geen u i t zonde r ing . Mi jn zes jaar jongere broer Kees was hier nog van vrijge¬ steld. In wa t toen de herensalon werd g e n o e m d , we rd de si tuatie van de d a g door de k l an t en d r u k besproken . Ik za t daar me t rooie oortjes bij . Mi jn vader h a d bij he t b e g i n van de mobil isat ie me t he t Minis te r ie van Defensie een soort contract afgesloten. Dit contract h ie ld in dat alle mi¬ l i tairen van de 3e C o m p a g n i e Pioniers z i ch t egen een zee r gereduceerd tar ief bij ons k o n d e n la ten k n i p p e n en scheren. Een gedeel te we rd door he t Minis te r ie gesuppleerd . Het was dus behalve de Cu lemborgse klan¬ ten ex t ra d r u k door deze mil i ta i re k l a n t e n k r i n g . Dagel i jks k w a m er ook een eerste lu i tenant o m z ich te la ten scheren. D e z e m a n sprak nooi t me t i emand en bleef altijd sti l . Mi jn vader noemde h e m in de huisel i jke k r i n g wa t oneerb ied ig W i l l e m de Zwijger .

R e g e l m a t i g w a s he t op deze d a g luch ta la rm. Vanwege het vele glas aan de voorkant van ons huis g i n g e n wij u i t voo rzo rg bij z o ' n lucht¬ a l a rm altijd in he t be rgkamer t j e achter de herensalon s taan of z i t t en . Ook deze lu i tenant s tond bij he t eerste s i renes ignaal u i t z i jn stoel op, soms me t scheerschu im op zijn gez ich t en was d ikwi j l s eerder dan wij in de be rgkamer .

Zondag 12 mei, Pinksteren Zoals gewoonl i jk g i n g e n mijn ouders (en ik moes t ook mee) na de kerkdienst - z o rond t w a a l f uu r - naar mijn grootouders , die op de Varkens-m a r k t w o o n d e n . O o k de ooms en tantes die in C u l e m b o r g w o o n d e n , waren daar altijd bij . Daar werd koffie ged ronken . De m a n n e n k r egen een of t w e e borrelt jes, de dames een glaasje boerenjongens en de k i n deren k r e g e n ' roodwater ' , l imonades i roop me t water . Mijn opa was van die oor log z o onder de i n d r u k dat hij m e t he t o o g op de ernst van de d a g geen alcohol ische versnaper ing l iet i n schenken .

Maandag 13 mei 1940 C u l e m b o r g l ig t bl i jkbaar in de vuur l in ie . Overal hoor je a fweergeschut . V a n m i d d a g heeft een v l i e g t u i g b o m m e n gegoo id op vi l la Sprokkelen-bu rg , waa r een mil i ta i re s taf gekwar t i e rd is. Er t r ekken a l lemaal v reemde mensen door de s tad. Het zijn evacués u i t de Be tuwe op door tocht . M a a r ook mi l i ta i ren t r ekken heen en weer. A l l e m a a l erg z e n u w a c h t i g

1 9 4 0 - 1 9 4 5 5

en zeer vermoeid . Een deel houd t een ru s tpauze op de M a r k t . Buurtbe¬ woners b rengen hen koffie, thee en soms b o t e r h a m m e n . En dan g a a n ze weer verder.

Dinsdag 14 mei 1940 De Duitsers z i t t en aan de overkant van de Lek. Er word t door de Neder¬ landse soldaten in de r ich t ing van de Spoorbrug geschoten o m ze t egen te houden . De Dui tsers schie ten t e rug . Ach te r de V i smark t op de Havendi jk val len g rana ten . M e n s e n v luchten u i t h u n h u i z e n in de r ich t ing van de b innens tad . Ik hoor roepen: 'er zi jn dooien geval len ' . ' W e g w e z e n ' , riep iedereen. N u hadden we vroeger al u i t voo rzo rg eva-cua t iekaar ten gek regen , die we o m onze hals moes ten h a n g e n . Hierop s tonden onze gegevens . Er werd omgeroepen dat w e moes ten evacueren naar Beus ichem. Wat raar, dan ga je toch de vi jand t egemoe t . Naar het wes ten k o n niet , w a n t daar waren mijnen ge legd . Hoe dan ook, w e g van die spoorbrug . M e n s e n l iepen te z e u l e n me t k r u i w a g e n s , handka r r en , fietsen. Dit o m maar zovee l mogel i jk hu is raad en k le ren mee te nemen . Mi jn moeder h a d een h a n d i g e oploss ing . Zij had ten tijde van de Eerste Wereldoor log in Weer t g e w o o n d en had daar Belg ische v luch te l ingen z ien k o m e n .

Die hadden z i ch pract isch inges te ld . Z o deed mijn moeder ook me t ons. Je k o n m a a r nooi t we t en waa r w e t e r e c h t k w a m e n en hoe l a n g he t z o u duren . O n d a n k s de w a r m e m e i m a a n d t rokken w e eerst een regen¬ jas aan en daarover een winter jas . In de z a k k e n werden a l lemaal k le ine d i n g e n ges topt . Z e rolde voor ieder een deken me t touwt jes vast , die je dan me t een r iem schu in op je r u g k o n dragen . D a n had je de h a n d e n vrij o m een z a k of tas te d ragen . Z o was ieder zijn e igen pakezel t je en had je veel k le ine b e n o d i g d h e d e n onder handbere ik bij j e .

In de Zands t raa t v logen weer v l i e g t u i g e n over ons heen . M e n s e n sto¬ ven naar de kan t . Een Neder landse mi l i ta i r s loeg me t de k o l f van zi jn geweer de grote s h o w r o o m r u i t e n van Chevrole t -garage T o n open . Z o k o n d e n w e daar schui len tot he t schie ten voorbij w a s . M a a r op de Weid-s teeg moes ten w e wee r een paar keer de greppel indu iken .

In Beus ichem was alles vol . Wij k w a m e n in Hote l De Z w a a n op de M a r k t . Mi jn moeder k r e e g een stoel , mijn vader za t op de grond . Mi jn broertje en ik werden op het biljart nee rgeze t en vie len af en toe in slaap op dat groene l aken .

Woensdag 15 mei 1940 A l heel v roeg de volgende m o r g e n hoorden we dat Neder l and gecapi¬ tu leerd had . We moch ten weer t e rug naar hu i s . O m d a t veel mensen nu verschi l lende r ich t ingen n a m e n , was het niet z o chaot isch als op de h e e n w e g . Rond he t m i d d a g u u r waren we weer thu is . G e l u k k i g w a s er niets kapo t .


Herinneringen uit de periode 1940 - 1943 Stap voor stap hebben de Dui tse beze t te rs maa t rege len u i tgevaa rd igd en ingevoerd die de Neder landers zijn g a a n irr i teren. Dan ontstaat er een reactie. De beze t te r k a n ons we l tot veel z a k e n d w i n g e n , maa r be¬ reikt daa rmee soms he t tegenoverges te lde van zijn bedoe l ing . Er ont¬ staat een n i e u w soort Neder lands saamhor ighe idsgevoe l . M e n is gaan z o e k e n o m di t te laten bl i jken.

Enkele m a a n d e n na de capi tulat ie worden alle pol i t ieke part i jen,

Mei/Augustus De Neder landse soldaten waren nog niet a l l emaa l naar hu i s . Ik her inner me dat velen een w i t vignet je op de m o u w k regen . Die behoorden tot de z o g e h e t e n O p b o u w d i e n s t .

Bij ons aan de overkant op de M a r k t hadden de hotels Vul to en Veen en res taurant Van Gelder ieder j aa r h u n s toep verbreed me t hou ten vlon¬ ders en w i n d s c h e r m e n . Die vo rmden grote terrassen, aan de voorkan t a fgeze t m e t b l o e m b a k k e n vol ge ran iums . De eerste tijd z a g je daar dik¬ wij ls Dui t se soldaten koffie z i t t en d r inken , soms m e t d o z e n m e t gebakjes . Die l u x e wa ren ze in Dui t s l and niet g e w e n d : Richtige Bohnenkaffee und Torten mit Schlagsahne.

1 9 4 0 - 1 9 4 5 7

Duitse parade op de Markt (fragment uit een Duitse propagandafilm).

behalve de N S B , verboden . N u ontstaat er een semi-pol i t ieke b e w e g i n g

waa r in veel van de vroegere pol i t ieke part i j leden onderdak v inden , de

Neder landse Unie . Ook in C u l e m b o r g v ind t dit zi jn w e e r k l a n k . M e t he t

b lad De Unie word t op straat gecolpor teerd , zoa ls ook NSB- leden dit me t

h u n o rgaan Volk en Vaderland doen . Op een gegeven m o m e n t word t di t

colporteren verboden . M a a r je k o n he t b lad nog we l k o p e n , bi jvoorbeeld

bij b o e k h a n d e l B o l d i n g h op de M a r k t .

Die b o e k h a n d e l we rd in die ja ren gedreven door ju f f rouw L.(Lien)

B o l d i n g h . Z e l f ben ik al van heel j o n g s af aan een fervent lezer . Vooral

geschiedenis en de cu l tuu r van andere vo lken hadden mijn belangstel¬

l i ng . M a a r ook pol i t iek. Die voorliefde voor geschiedenis is op de U L O -

school ex t ra a a n g e w a k k e r d door de man ie r waarop de leraar geschiede¬

nis , de heer J. van Eupen , di t vak doceerde. Je k o n beter z e g g e n dat hij

niet doceerde, maa r meer dec lameerde . Z o wee t ik me nu nog twee van

zijn u i t spraken te her inneren . Bij he t vak Vader landse Gesch iedenis en

de Tacht ig ja r ige oor log ze i hij onder meer over de Spaanse l andvoogd

Parma: ' O n d a n k s dat hij een tegens tander van de Staten was , moe t ge

z e g d worden dat Parma een edel m a n w a s , j awe l , een ede lman tot in de

toppen van zijn v ingers ' . Later bij he t vak A l g e m e n e Geschiedenis sprak

hij over de Griekse oor logen onder andere: 'En Leonidas , de dappere

Griekse veldheer , s t ierf in de Pas van T h e r m o p y l é door verraad, s amen

me t dr iehonderd zijner dapperen ' . Een onvergetel i jke leraar, die meneer

Van Eupen . Diezel fde ju f f rouw B o l d i n g h , die mijn voorliefde voor ge¬

schiedenis kende en bij wie ik altijd mijn boeken koch t , heeft mij nog

een keer een c landest ien u i tgegeven boek van A n d r é Mauro i s verkocht .

Er w a s nog een b o e k h a n d e l op de M a r k t . Beter g e z e g d een kantoor¬

b o e k h a n d e l . De e igenaar daarvan was H e n k van Luin , een k l a n t van

mijn vader. D e z e z a a k w a s geves t igd in een k l e in pand op de hoek van

he t Koestraat je , t egenover de t rappen van het S tadhuis . Via h e m koch t

mijn vader voor een van mijn ver jaardagen een zesde l ige serie woorden¬

boeken Frans, Dui t s en Engels van de bekende ui tgeveri j Wolters . N u ik

dit nalees , besef ik dat ik deze oude woordenboeken van tijd tot tijd n o g

steeds geb ru ik . O p z i c h nie t z o bi jzonder, ware he t n ie t dat zij destijds

zeer moei l i jk te kr i jgen waren . Prijs per deel ƒ 3,95, gebonden in l innen

band . D e z e H e n k van Luin , een Brabander, was l id van een k le ine poli¬

t ieke b e w e g i n g , Z w a r t Front . Later is de n a a m g e w i j z i g d in Na t ionaa l

Front. D e z e pol i t ieke partij s tond onder l e id ing van A r n o l d Meijer, ook

een Brabander. Zij s tonden een soort fascistische staat voor, zoa ls die

van Musso l in i in Italië. De boekhande l aa r Van Luin maak t e voor deze

partij rec lame in een k l e in vi t r inekast je dat hij naast zijn e ta lage aan

de m u u r h a d beves t igd . Over igens is deze partij (die nie t pro-dui ts was)

s amen me t de Neder landse Unie door de Dui t se beze t t e r in december

1941 verboden .

Door de Dui t se beze t te r wa ren pract isch alle ve ren ig ingen die z i ch


niet aan de nat ionaal-social is t ische richtl i jnen w i l d e n conformeren, verboden. Het gevolg was dat er veel k le ine clubjes onts tonden, mees ta l onder d e k m a n t e l van bepaalde act ivi tei ten. Z o d o e n d e werden sociale , on t spannende en /of re l ig ieuze contacten voor tgeze t . Z e l f hoorde ik bij twee van die clubjes. De eerste bes tond u i t een g roep van bijna veer t ig j o n g e n s . Zij vo rmden de misd ienaars en acol ie ten, d ienende funct ies bij R k kerkel i jke p lech t igheden en v ie r ingen . Normal i t e r waren h iervoor maa r acht tot t ien j ongens nod ig . Onder deze dekman te l had een paro¬ chiegeeste l i jke , de august i jner pater Gri jp ink, op die man ie r een jon¬ gensve ren ig ing opger icht . Z o ' n clubje g i n g , als de tijd weer even rus t ig was , een dagje ui t . Ik her inner me z o ' n dag in de o m g e v i n g van Box te l .

Een ander i l legaal clubje w a s de Spiritclub. Iedere z o n d a g m i d d a g k w a m e n w e bijeen. A l s c lublokaal geb ru ik t en w e de modevakschoo l van mejuf f rouw Riet ten Berge in de Goi lberd ingers t raa t . O m d a t twee van haar zusjes (Tiny en Joep) en een broer (Koos) l id waren , w a s fami l ie- en v r i endenbezoek de dekman te l . We hie lden ons b e z i g m e t voordrach¬ ten , toneels tukjes , tafel tennis en af en toe w a n d e l i n g e n . Van de andere leden her inner ik me H a n n e k e van Vl ie t , Lies Keestra , T i l ly M o l , H e n k van U d e n en W i m de Leeuw. O n d a n k s de oor log en een steeds groeiende Neder landse s aamhor ighe id w a s he t n o g we l een ' v e r zu i l de ' tijd. De leden van dit clubje waren dan ook al len rooms-ka thol iek . Toch werden er me t anderen al contacten gezoch t . Z o waren er u i tw i s se l i ngen me t een soortgel i jk gereformeerd clubje dat onder l e id ing s tond van Kees Krabbe en Fenna de Jong.

Voorgaande herinneringen zijn opgeschreven naar aanleiding van gevonden notities in gewone- en schoolagenda's van die tijd.

Vanaf donderdag 9 september 1943 heb ik de gebeurtenissen zoals ik die beleefd heb, meer systematisch in dagboekvorm bijgehouden. Hieronder laat ik die volgen.

Donderdag 9 september 1943 Vandaag werd via de radio (de onder Dui t se controle s taande Neder¬

landse Omroep) en ook via de k r an t he t ber icht wee rgegeven dat Italië voor de geal l ieerden heeft gecapi tu leerd en dat Musso l in i op last van de k o n i n g gevangen g e n o m e n is.

Vrijdag 10 september 1943 In Italië schijnt een grote ve rwar r ing te heersen. Hit ler heeft een

kor te radiorede gehouden van t ien minu t en , die natuur l i jk ook door de Neder landse O m r o e p werd u i t g e z o n d e n . De Dui tsers hebben Rome en Noord-I ta l ië beze t . Zij z e g g e n de kuns t scha t t en en ook Vat icaans tad te z u l l e n besche rmen . De I tal iaanse maarscha lk Badog l io schaar t z i ch me t het I tal iaanse leger aan de k a n t van de geal l ieerden.

1 9 4 0 - 1 9 4 5 9

Zaterdag 2 october 1943 Heden een oproepkaar t gek regen o m gekeurd te worden voor de Ne¬

der landse Arbe idsd iens t (een door de Dui tsers opger ichte , op semi-mi l i -taire leest geschoeide organisat ie) .

Woensdag 13 october 1943 Er zi jn weer evacuées u i t de o m g e v i n g van Den H a a g a a n g e k o m e n .

D e z e mensen moe ten daar ve r t rekken omda t in he t geb ied waa r zij wo¬ nen, ve rded ig ingswerken door de Dui tsers worden aange legd . M e t een aanta l school leer l ingen werden wij a a n g e w e z e n o m deze evacués naar Cu lemborgse g e z i n n e n te b rengen voor tijdelijk onderdak .

Donderdag 21 october 1943 De k ran t m a a k t m e l d i n g van de dood , afgelopen m a a n d a g , van de be¬ kende romanschr i jver A . M . de Jong (bekendste werk : Merijntje Gi jzen) .

Maandag 25 october 1943 Vanavond k w a m e n er t w e e gewapende b u r g e r m a n n e n en een plaatse¬ lijke agent van poli t ie b innen en w i l d e n Jack Rohoff spreken. D e z e Jack is enige tijd ge leden bij mijn vader kappersbed iende gewees t . Hij k w a m ui t de buur t van A l k m a a r . Waarschi jnl i jk is hij ergens ondergedoken . Die kerels deden een beetje moei l i jk o m d a t z e dachten dat ik de gezoch¬ te w a s .

Zaterdag 20 november 1943 Hoera , eindeli jk een schoenenbon van he t d i s t r ibu t iekantoor gekregen .

Vrijdag 26 november 1943 O p onze ULO-school is een luch tbeschermingsd iens t inges te ld . Ik ben ingedee ld bij de sectie Brandwach ta l a rm.

Zaterdag 20 december 1943 Verjaardag. Van mijn ouders he t boek Treurspel van Frankrijk van A n d r é Mauro i s gek regen . Het is een clandest iene u i tgave , die j u f f rouw Bol-d i n g h mij aangeboden had . De beroemde Franse schrijver verhaal t in dit boek (Tragédie en France) over he t verz iek te pol i t ieke sys teem van de jaren vóór deze oor log en de eerste w e k e n van deze oor log in Frankri jk .

Vrijdag 21 januari 1944 Via he t Rode Kru i s is er een kor te , v o o r g e d r u k t e k aa r t g e k o m e n van onze famil ie in E l i zabe ths t ad in de Belgische C o n g o (daar w o n e n twee zus te rs , een o o m en een neef van mijn moeder) . O p die kaa r t s tond een aanta l regels waarbij de afzender k o n aankru i sen wa t hij mede w i l d e delen. Hieru i t beg repen wij dat he t hen al len goed g i n g .


Vrijdag 4 februari 1944 Enorme aanta l len v l i e g t u i g e n ove rgekomen , r ich t ing Dui t s l and .

Maandag 21 februari 1944 N i e u w e s t amkaa r t op het Dis t r ibu t iekan toor afgehaald . D e z e is n o d i g o m op ver toon h ie rvan van tijd tot tijd n i euwe d is t r ibu t iebonnen voor levensmidde len etc. te k u n n e n kr i jgen .

Dinsdag 22 februari 1944 Het is r u m o e r i g in de lucht . M e n fluistert dat er boven Ni jmegen een vuurgevech t is gewees t . In de stad moe ten honderden doden zi jn geval¬ len Wat er van waa r is .

Donderdag 24 februari 1944 V a n m i d d a g een proef luch tweera la rm. O p school een wi t t e b a n d gekre¬ gen van de luch tbeschermingsd iens t . Ik hoop dat ik h e m nooi t behoef te geb ru iken . Stel je voor dat w e hier ook die bombardemen ten kr i jgen zoa l s van de w e e k in Ni jmegen , A r n h e m en Enschede .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 11

Zondag 26 februari 1944 Gisterenavond w a s er op de radio een u i t z e n d i n g van de begrafenis van de ta l loze doden door he t geal l ieerde b o m b a r d e m e n t op Ni jmegen . Was dat een verg iss ing van de Engelsen? Ti jdens de kerkdiens t , vandaag bij ons , preekte pastoor Wi lderbeek over he t mi sdad ige z w a r t h a n d e l e n .

Woensdag 8 maart 1944 Verschi l lende ma len zi jn d r o m m e n geal l ieerde v l i e g t u i g e n heel l aag overgevlogen . Het geruch t gaat dat de v l iegve lden T w e l l o , Waa lhaven , U d e n en Soesterberg zijn gebombardeerd . M a a r ze k u n n e n ook r ich t ing Dui t s l and gaan . A l s variatie op een b e k e n d radioliedje hoor je n u zacht¬ jes z i n g e n :

IN DE M I N E M I N N E M A N E S C H I J N

B O M B A R D E R E N ZIJ BERLIJN

B O M B A R D E R E N ZIJ BERLIJN

KORT EN K L E I N .

Donderdag 16 maart 1944 Vandaag is op school een aanta l mensen van de Organisation Todt ge¬ wees t , een semi-mil i ta i re Dui t se oor logsorganisa t ie , die he t g e b o u w hebben gevorderd. Wij ve rhu i zen n u naar de Nuts Fröbelschool in de Goi lberd ingers t raa t .

Vanavond heeft die Organisation Todt z o maa r m a n n e n en j ongens van de straat opgep ik t . Zij k w a m e n aanri jden me t een grote auto. Voor op he t spatbord za t een oT 'e r in un i fo rm. A f en toe sprong hij van de auto af en greep z o m a a r mensen , die mee moes ten . O o k vielen zij h u i z e n b innen . Ook bij ons zijn z e gewees t . M a a r zij h a d d e n pech . O p dat mo¬ ment w a s ik er ' t o eva l l i g ' net even niet .

Woensdag 5 april 1944 Van twee tot k w a r t over vier in de rij ges taan o m d is t r ibu t iebonnen af te ha len .

Woensdag 12 april 1944 Vader heeft ergens tu rven op de k o p we t en te t i k k e n en ik moch t z e op een karret je gaan ha len . Het waren er dr iehonderd . Voor lopig weer brandstof.

Zaterdag 22 april 1944 Vandaag vier keer luch ta l a rm

Donderdag 27 april 1944 Electrici tei t word t gerantsoeneerd . Vader is naar de electr ici tei tsmaat-


schappij P G E M in A r n h e m gewees t o m ext ra rantsoen. M a a r helaas , we kr i jgen dat niet . M a a r me t he t h u i d i g e rantsoen k u n n e n w e de dames¬ kapsa lon niet draaiende houden . D a n maa r in over t red ing , ze i mijn va¬ der. Hier achter in het august i jner k loos te r z i t de Organisation Todt en die k r i jg t volop s t room. D u s een naa ld in het z w a r t e meterkast je geboord en onder he t ronddraaiende meterschijfje gedaan . Van tijd tot tijd een k le ine sleutel aan de bu i t enkan t g e h a n g e n . D a n kr i jg je toch s t room, maa r de mete r loopt niet . Z o tap je i l legaal s t room af. (PS later hier tus¬ sen gevoegd : na de oor log netjes aangegeven en a lsnog de afgetapte s t room betaa ld , plus boete voor een n i euwe meterkas t ) .

Maandag 1 mei 1944 De te lefoondienst w e r k t niet meer.

Donderdag 4 mei 1944 Wegens ran tsoener ing is tot 10 mei de normale s t roomlever ing stopge¬ ze t . N o u word t het oppassen j o n g e n s me t dat af tappen.

Woensdag 31 mei 1944 V a n m i d d a g hev ig v l i eg tu iggevech t . Afwee rgeschu t en luch ta l a rm in w e r k i n g . Later hoorden w e dat de t re in u i t Den Bosch beschoten is. Er schijnen negen doden en zeven g e w o n d e n te z i jn . Een boerderij is afge¬ brand. Dach ten de Engelsen dat he t een soldatentre in was?

Dinsdag 6 juni 1944 Vandaag s tond he t vo lgende ber icht in de k ran t :

Uit Berlijn wordt gemeld: De sedert lang verwachte invasie der Britten en Amerikanen is in de eerste

morgenuren van den 6en Juni door het neerlaten van luchtlandingstroepen in het gebied van de uitmonding der Seine begonnen.

De haven van Le Havre werd spoedig daarna hevig gebombardeerd. Vlootstrijd-krachten der Duitsche marine leverden voor de kust strijd met vijandelijke lan¬ dingsschepen.

Tegelijk met de in het gebied van de uitmonding der seine in de eerste morgenuren van den 6en juni door het neerlaten van luchtlandingstroepen begonnen invasie der anglo amerikanen vielen sterke formaties bommenwerpers de gebieden van calais en duinkerken aan. De duitsche luchtverdediging ging onmiddellijk tot den afweer over.

Maandag 12 juni 1944 Vanavond w a s er een propagandaspreker van de NSB op de M a r k t , die aanspoorde o m l id van de NSB te worden .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 13

Zondag 9 jul i 1944 Vanavond hebben Dui t se soldaten diverse café's gecontroleerd en men¬ sen m e e g e n o m e n .

Donderdag 20 juli 1944 Heden is er een aans lag op A d o l f Hi t ler gep leegd . Verschi l lende officie¬ ren g e w o n d . Hit ler heeft al leen maa r brand- en schaa fwonden .

Zaterdag 22 juli 1944 Vanavond waren Koos ten Berge en H e n k van U d e n bij mij thu is . T o e n ik z e later een eindje wegbrach t , werden we door twee pol i t i emensen in bu rge r aangehouden . H e n k moes t een Ausweis tonen , maa r die had hij niet . Hij moes t mee naar het pol i t iebureau.

Maandag 24 juli 1944 M e t h u l p van een in ternaat waa r H e n k vroeger voor priester had ges tudeerd, is er een Ausweis g e k o m e n en werd hij vrij ge la ten .

Donderdag 24 augustus 1944 Er g a a n ge ruch ten dat Parijs door de M a q u i s (ondergronds leger) is in¬ g e n o m e n . Ook z e g t m e n dat Roemenië voor de Russen heeft gecapitu¬ leerd. Vandaag is de electriciteit ook weer eens een keertje afgesloten.

Zaterdag 26 augustus 1944 V a n m i d d a g k w a m een rechercheur van poli t ie informeren w a a r o m ik niet naar de k e u r i n g van de Neder landse Arbe idsd iens t ben g e g a a n (zie 2 october 1943). Netjes beloofd dat ik bij een volgende oproep mij z o u melden . A l s die k o m t , z i en w e we l weer . M a a r ook dan moe t ik een reden hebben o m daar onderu i t te k o m e n . Vanavond g e d r e u n van geal¬ l ieerde v l i eg tu igen .

Maandag 28 augustus 1944 Drie kee r luch ta la rm. Tre inen bij Ge lde rmal sen vanui t de lucht bescho¬ ten Verschi l lende doden . De b r u g van Z a l t b o m m e l is ook geraakt .

Zondag 3 september 1944 Diverse ke ren luch ta la rm. We waren n o g me t de Spir i tclub zoa l s iedere z o n d a g m i d d a g in de Goi lberd ingers t raa t bijeen, toen o m vijf uu r ook weer luch ta l a rm werd gegeven . Di t duurde vrij l ang , z o d a t w e pas laat in de avond naar huis k o n d e n . Veel v l i e g t u i g e n v logen de hele m i d d a g r ich t ing oos ten . Er moe t n u toch echt iets aan de h a n d zi jn . De geruch¬ t ens t room gaat maa r door. M a a r ook de radio en de k ran t k u n n e n er niet meer onder u i t en melden dat ' o m tact ische redenen ' he t front door he t Dui t se leger word t t e r u g g e n o m e n . Door de regels heen k u n je dan


l ezen en begr i jpen dat de geal l ieerden steeds verder naar o n z e en de De gebombardeerde Dui tse grens o p r u k k e n . meubelfabriek Gelderland

bij het station. Maandag 4 september 1944

Is Neder l and door de geal l ieerden bere ikt? Volgens ge ruch ten moe ten de A m e r i k a n e n Maas t r i ch t hebben beze t , terwij l in de buur t van Til¬ b u r g word t gevoch ten .

O m h a l f een me t de t re in naar Utrecht . Tenslot te beg in t vandaag het n i euwe schooljaar en moe t ik boeken g a a n ha len , inschri jven, gegevens ha len e n z . Het was een z e n u w e n t o e s t a n d daar. Dui tse gecamouf leerde w a g e n s reden af en aan, maa r je z a g dat ze op he t pun t s tonden van ver t rekken . T o e n ik weer in C u l e m b o r g k w a m , w a s daar ook de Orga-nisation Todt, die hier al en ige tijd gehuisves t is, aan he t i npakken . Z e vorderden nog g a u w fietsen en auto 's . Openl i jk werd bij he t k loos te r in de Ridderstraat adminis t ra t ie verbrand. Volgens de Utrechtse Courant van vandaag heeft F in land de b e t r e k k i n g e n me t Dui t s l and verbroken. In Slowakije zijn t roebelen.

Dinsdag 5 september 1944 R U M O E R I G E D A G ! Daar de toes tand v a n m o r g e n ui ters t k r i t i ek leek, ben ik niet naar Utrecht naar school g e g a a n . De hele d a g was he t een k o m e n en g a a n van Dui tse auto 's , v r ach twagens , a fweergeschut en soldaten.

1 9 4 0 - 1 9 4 5 15

De Organisation Todt is grotendeels ve r t rokken . N u z i t de W e h r m a c h t in he t august i jner k looster . V a n m i d d a g drie keer luch ta la rm. Hev ig af¬ weergeschu t . De Ri jkscommissar i s Seyss-Inquart en de Oberbefehlshaber Chr is t i ansen hebben de nood toes tand a fgekond igd . Nie t meer dan vijf personen bij e lkaar . De geruch ten z e g g e n dat de Engelsen via Breda naar Ro t t e rdam o p r u k k e n .

Woensdag 6 september 1944 Dezel fde z e n u w a c h t i g e toes tand bij de Dui tsers als g is teren. Vliegtui¬ gen blijven boven de spoorbaan cirkelen. Veel a fweergeschut . Geruch¬ ten z e g g e n nog steeds dat de geal l ieerden in Neder l and zi jn . Anderen spreken dit weer t egen .

Donderdag 7 september 1944 Volgens de Ber ichtendiens t van de Neder landse O m r o e p hebben de ge¬ al l ieerden Neder l and niet bere ikt . In tegendeel , de Dui tse W e h r m a c h t heeft z e t e rugges l agen . D u s , z e g t de N S B - c o m m e n t a t o r van de radio M a x Blokz i j l , hebben wij niets te v rezen . M a a r wa t be teken t dan dat z e n u w a c h t i g e gedoe bij de Duitsers? W a a r o m moe t en w e o m acht uu r 's avonds b innen zijn En w a a r o m n u me t niet meer dan drie personen bij e lkaar s taan?

Zaterdag 9 september 1944 De verjaardag van mijn vader we rd vannach t van t w e e tot zes u u r inge¬ lu id m e t hev ig v l i e g t u i g g e d r e u n en afweergeschut . In de buur t van de Dahl ias t raa t moe ten twee b o m m e n zijn nee rgekomen . Al l e d ag en veel luch ta la rm.

Maandag 11 september 1944 Vandaag , gis teren en eergis teren herhaaldel i jk luch ta la rm.

Dinsdag 12 september 1944 D u s toch! Neder l and is door de geal l ieerde t roepen bere ik t . V a n m o r g e n heeft de radio Neder landse O m r o e p het toe moe ten geven . De geallieer¬ de legers zijn in de buur t van E indhoven . Drie keer luch ta la rm.

Vrijdag 15 september 1944 Ook Maas t r i ch t is in geal l ieerde handen . De Dui tsers en in h u n k i e l z o g de N S B - radio k u n n e n er niet meer o m h e e n . De Dui tsers noemen h u n t e r u g t r e k k e n : tact ische redenen. Gek le t s in de ru imte . Z e kr i jgen he t voor h u n k i e z e n .

Zondag 17 september 1944 O m k w a r t voor elf luch ta la rm. Te lkens v logen g roepen van zes v l ieg-


t u i g e n over. Z w a a r a fweergeschut in de verte . Na een ha l f u u r was he t voorbij , maa r o m g o e d een u u r n a m i d d a g b e g o n he t opnieuw. N u af¬ weer van dichtbij . Te lkens v logen w e onder het e ten, boven in de kamer , naar beneden in de t u s s e n g a n g o m daar een beetje te schui len . O p he t laatst heb ik mijn bord maa r mee naar beneden g e n o m e n . Het w a s al k o u d geworden . O m vier u u r was het even p a u z e , maa r daarna b e g o n he t wee r en duurde tot ver in de avond. O m t ien u u r meldde de radio dat parachut is ten bij T i l b u r g , E indhoven en Ni jmegen waren neergela ten . Volgens deze radiober ichten w i l l en de Engelsen en A m e r i k a n e n naar de Moerdi jk .

Maandag 18 september 1944 Vanaf t w a a l f u u r geen electriciteit meer. Het luch ta la rm word t n u me t k l o k g e l u i aangegeven . K u n n e n die k lokken lu i e r s we l in de toren blijven z i t t en , z o d ikwi j l s moe ten ze lu iden. D r o m m e m v l i eg tu igen k o m e n overvl iegen . S o m m i g e n z e g g e n dat er parachut is ten ge land zi jn . O m k w a r t voor drie k w a m e n s o m m i g e v l i e g t u i g e n heel l aag overvl iegen. Het a fweergeschut in de b u u r t d reunde . Wat een t rommelvuur . Ik z a g een v l i e g t u i g op zijn k a n t in de lucht , he t v loog l aag over de afweer en toen het voorbij v loog , kne t te rde het op twee plaatsen vanui t de staart . Een ster in een wi t t e cirkel waren duidel i jk op de romp te z i en . Te lkens herhaa lden zij h u n aanval len .

Enige tijd later z a g ik een aanta l Dui t se soldaten ve rmoe id over de M a r k t s jokken . Terwi j l ik di t opschrijf, he t is z o w a t k w a r t voor acht,

1 9 4 0 - 1 9 4 5 17

word t er me t paard en w a g e n s , bussen , koffers en dergeli jke voorbijge¬ t rokken . Er is een aanval gewees t in de buur t van Buurma l sen . A l eerder was er een v r a c h t w a g e n me t een Rood Kru i s erop over de m a r k t geko¬ men . Een t iental Dui t se soldaten me t beb loed verband op diverse plaat¬ sen za t erop. Later hoorde ik dat z e over de Lekpon t r ich t ing Utrecht reden. De hele avond werd me t k l o k g e l u i luch ta la rm gegeven .

Geruch ten spreken van op t rekkende Engelse en A m e r i k a a n s e t roepen via U d e n , Grave, M o o k r ich t ing Ni jmegen , A r n h e m en Kleef. Duit¬ sers blijven maa r z e n u w a c h t i g heen en weer rijden. Z o u d e n ze h u n k o p verloren hebben?

Woensdag 20 september 1944 Geal l ieerden gez ien . Eerst v a n m o r g e n geprobeerd hier en daar wa t ex¬ tra e tenswaren te bemach t igen , bu i ten de dis t r ibut ie o m . M a a r dat luk¬ te niet . T e g e n t w a a l f u u r luch ta la rm. M a a r evenals bij het w e g t r e k k e n van Dui t se w a g e n s eerder, is dat luch ta l a rm niet altijd voor naderende v l i eg tu igen . De Duitsers w i l l en ons dan van de straat hebben , z o d a t z e beweg ingsvr i jhe id bij h u n hande len hebben . Z o ook vandaag . Ik za t bo¬ ven voor he t r aam te l ezen . R u m o e r op straat. Er k w a m e n t w e e g roepen van ongeveer honderd geal l ieerde soldaten voorbij , b e w a a k t door Duit¬ sers. Ze waren k r i jg sgevangen g e m a a k t . S o m m i g e m a a k t e n he t V-teken als z e je voor de ramen z a g e n . N o g steeds geen electriciteit .

Vrijdag 22 september 1944 V a n m i d d a g is het Dis t r ibu t iekan toor in de Slotstraat overval len . Er zijn veel d i s t r ibu t iebonnen m e e g e n o m e n . De kassier werd in de k lu i s opges lo ten .

Donderdag 28 september 1944 V a n m o r g e n zi jn door v l i eg tu igen aanval len gedaan op de spoorbaan . Een Dui tse mil i ta i re goederent re in werd geraak t en l ag in pu in . Rond twee uu r begon er een soort luchts lag . Ik ga bij dat luch ta la rm, dat soms ook voor niets is, niet iedere kee r meer naar beneden . Daar is he t ook niet ve i l ig als die v l i e g t u i g e n b e g i n n e n te schie ten . V l i e g t u i g e n doken neer en deden aanval len op he t a fweergeschut , s tegen wee r op, draai¬ den en doken opnieuw. Ik ben toen m a a r van het r aam w e g en achter in de k a m e r g a a n z i t ten . M a a r toch k o n ik flarden van de v l i eg tu igac t i es z i en . Ki jkend in de r ich t ing van het stat ion z a g ik g rana ten , of waren he t b o m m e n , u i t die v l i e g t u i g e n va l len . Toen alles voorbij was , ben ik me t mijn over-buurvr iend Piet Veen naar he t s tat ion g e g a a n . We deden onze wi t t e banden , die wij nog van de school - luch tbeschermingsd iens t hadden , o m en k o n d e n z o vrij over straat. He t s tat ion en de naast gele¬ gen meubel fabr iek Gelder land waren z w a a r beschad igd . Wij hebben daar n o g meegeho lpen o m adminis t ra t ie w e g te ha len en naar elders te


brengen . T w e e b o m m e n waren nog niet ontploft . Dat hebben Dui tsers later gedaan . Het oude gedeel te van de meubel fabr iek is vo l led ig uitge¬ brand. De fietsenstalling van he t s tat ion is al een kaa r t enhu i s in e lkaar g e z a k t . De gevel van he t stat ion is m e t ga ten doorzeefd . Rui ten kapo t , rails ve rbogen , boven le id ingen verward . Het s ta t ionsplein l i jkt we l een omgep loegde akker .

Vrijdag 29 september 1944 Vandaag nie t naar bu i ten gewees t . De Duitsers zijn weer op het razzia¬ pad. O m vijf u u r deed de radio he t p lo tse l ing weer. Bij de nieuwsberich¬ ten werd g e z e g d dat D e n Bosch onder geal l ieerd v u u r l ag . Volgens de BNO word t de stad door t ien Dui t se soldaten he ldhaf t ig verded igd .

Het august i jner k loos te r in de Ridderstraat is inger ich t als Kriegslaza-ret. De oor log k o m t steeds dichterbij .

Zaterdag 30 september 1944 De oor log ruk t op. De door de Dui tsers gecensureerde k ran ten k u n n e n he t ook niet meer on tkennen .

September 1944 Wat een m a a n d . Het oor logsgeweld is n u ook Neder l and binnenge¬ d rongen . Behalve de gevechten die in Z u i d - L i m b u r g , Brabant en bij Nij¬ m e g e n en A r n h e m zi jn geleverd, was he t l u c h t r u i m boven C u l e m b o r g ook s lagveld . De s p o o r w e g m e n s e n hebben ges taak t . Er rijden dus geen t re inen meer. A l l een Dui t se mil i ta i re t re inen. En die worden iedere kee r

1 9 4 0 - 1 9 4 5 19

vanui t de lucht beschoten . Rege lma t ig viel de electriciteit u i t . Z o ook de radio. N u is die we l onder Dui t se censuur ges te ld , maa r tussen de regels door k u n je w e l horen wa t er aan de h a n d w a s . En later in de m a a n d k o n d e n zelfs de Dui tsers nie t meer o m de waarhe id heen . Ze k r egen flink op h u n donder, Ook de gas lever ing h ie ld op. We hadden maa r w e i n ig m e l k en groente . 's Avonds w a s he t bij een kaarsje z i t t en en v roeg naar bed .

Maandag 4 october 1944 Net als veel s t adgenoten , zijn vader en ik v a n m o r g e n naar de overkant van de Lek gewees t o m te proberen bij de boeren wa t me lk te kopen . M a a r waa r er zovee l mensen waren , l uk te he t ons maa r o m één litertje te k r i jgen .

Zaterdag 7 october 1944 Enorm veel z w a r e v l i e g t u i g e n zijn in dichte d r o m m e n overgevlogen r ich t ing Dui t s l and . Via een bevr iende relatie hebben we een grote bus me t carbid gek regen . In een b l i k k e n bus werd een lont gemonteerd . D e z e ca rb id lamp geeft behoorl i jk l icht . In ieder geval veel beter dan die kaarss tompjes .

Dinsdag 17 october 1944 De k ran t k a n de opmars van de geal l ieerden niet meer verb loemen. Wat l a z e n w e vandaag? - Hongar i je v raag t M o s k o u o m een wapens t i l s t and . - Generaa l -ve ldmaarscha lk R o m m e l dood . - A thene door he t Dui t se leger o n t r u i m d . - A k e n kapo tgescho ten . - Walcheren onder water geze t . - De Engelse t roepen on tmoe ten voor iedere meter te r re inwins t hev ig

t egens tand van he t Dui t se leger.

Zaterdag 21 october 1944 Rond 12 u u r weer een hev ige luchts lag boven de spoorbaan . Toen ik even n ieuwsg ie r ig naar bu i ten k e e k - ik b e g i n h e m af en toe we l te kn i jpen , maa r he t is z o ' n in t r igerend gez ich t - z a g ik t w e e b o m m e n naast e lkaar u i t een v l i e g t u i g val len en even daarna een b l auwrode rookko lom. Ze blijven die spoorbaan maa r bes token o m Dui t se t roepenverp laa ts ingen te s tagneren .

Maandag 23 october 1944 De Duitsers hebben vandaag fietsen gevorderd . Dat oude , niet meer ge¬ b ru ik t e k r e n g van mij heb ik ook weggebrach t . O p het on tvangs tbewi js - j a z o punc tuee l zijn die Ü b e r m e n s c h e n nou ook weer - s tond: Eén


heerenr i jwiel zonde r banden en zonde r zade l . Z a l z o l ekker fietsen zi jn , Herrenvolk!

M a a r ze k l eden ons nog verder ui t . Z e hebben in dat roemruch te Der¬ de Rijk z e l f schi jnbaar niets meer. Komende w o e n s d a g moe t ieder g e z i n een deken , een stel onde rgoed en een paar handschoenen inleveren.

Dinsdag 24 october 1944 Burgemees te r Keestra die ondergedoken was , is weer ' boven water ' , maa r k r e e g geli jk zijn congé . De burgemees te r van Ge lde rma l sen , de NSB'e r R e m m e r t is nu ook bij ons de baas . In Den Bosch word t , naar m e n z e g t , hev ig gevoch ten .

Zaterdag 28 october 1944 Weer wa t n i euws . De Dui tsers zi jn d o o d s b a n g voor sabotage aan de spoorbaan. D a a r o m moeten alle volwassen , mannel i jke ingeze tenen van C u l e m b o r g van tijd tot tijd wach t lopen langs de rails. Ik had nachtdiens t van t w a a l f tot zes uur . Het mot regende . Ieder twee ta l k reeg een traject tussen vier electricitei tspalen a a n g e w e z e n . M a a r of dat helpt.? O m half-acht werd er a lweer een goederentre in door v l i eg tu igen beschoten.

Maandag 30 october 1944 V a n m i d d a g is er een b i jeenkomst gewees t in de Chris te l i jke Fröbel¬ school in de Ridderstraat . Hierbij wa ren alle leer l ingen u i t g e n o d i g d die no rmaa l bu i ten C u l e m b o r g een onderwi js ins te l l ing b e z o e k e n , maa r door die s p o o r w e g s t a k i n g niet naar school k u n n e n . Het waren leerlin¬ gen van M U L O , H B S , t echnische middelbare scholen, in ternaten , semi¬ naria etc. Er z o u een rooster o p g e m a a k t worden en iedere leer l ing k o n die lessen vo lgen die he t beste bij z i jn oorspronkel i jke school paste . Er werden mensen gev raagd die een bepaalde v a k k e n n i s hadden o m ons te onderwi jzen .

Maandag 6 november 1944 Samen me t broer Kees in Beus ichem drie k i s t en me t appels 'georgani¬ seerd'. Z o n o e m e n w e dat . Bui ten de wet te l i jke voorschr i f ten o m aan eten k o m e n . Vanavond weer veel r u m o e r van v l i eg tu igen .

Vrijdag 10 november 1944 O n d a n k s die b e w a k i n g van de spoorbaan is er vannach t een s tuk rails vernie ld . Veer t ien mensen die wach td iens t hadden , zijn vas tgeze t . Van¬ m o r g e n heeft de Feldgendarmerie ook bij ons h u i s z o e k i n g gedaan . N a t ien m i n u t e n ve r t rokken ze weer . Ze hebben mij niet gevonden . Geen wonder , ik had ze z i en a a n k o m e n en ben ach te rom bij de buren gaan schui len .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 21

Duitse militairen dwingen Culemborgse burgers tot het aanleggen van loopgraven. De exacte locatie is onbekend.

Zaterdag 11 november 1944 Als represail le voor de aans lag op de spoorbaan hebben de Dui tsers drie h u i z e n l angs die spoorbaan , ter h o o g t e waa r de sabotage is gep leegd , in brand ges token .

Maandag 13 november 1944 Vandaag w a s de eerste schooldag van de noodschool . In de Chris te l i jke Fröbelschool bleek dat die te k l e in w a s voor alle ' u i t s t ed ige ' leerlin¬ gen . Hals over k o p werd he t meis jespensionaat M a r i a k r o o n o m hu lp gev raagd en ja hoor, we moch ten naar de nonnen . Die meisjes waren er toch niet . In optocht g i n g het naar M a r i a k r o o n . Na he t lesrooster be¬ k e k e n te hebben , ga ik s o m m i g e lessen in de vierde k las en s o m m i g e in


de vijfde k l a s vo lgen . Z e k e r Aard r i jk skunde , Gesch iedenis en Taal/Let¬ t e rkunde .

Dinsdag 14 november 1944 Vanavond van zes tot t w a a l f me t Vader op de spoorbaan wach tge lopen . Er s tond een v i n n i g e , k o u d e w i n d . Moede r h a d wa t d i k k e pannekoeken g e b a k k e n van g e k r e g e n meel . Daarbij wa t koude theesur rogaa t .

Zondag 26 november 1944 Gisteren en vandaag hebben vader en ik weer wach tge lopen langs de spoorbaan. Die Dui tsers zijn doodsbang voor sabotage .

Dinsdag 5 december 1944. Sinterklaas. Vroeger altijd volle e ta lages me t cadeaux , geze l l i ge feestver l icht ing. N u , dit j aa r lege e ta lages of o p g e v u l d me t oud , leeg rec lamemater iaa l . Geen l icht , w e i n i g eten en o m zes u u r verpl icht b innen bli jven.

25 december, Kerstmis 1944 Nada t we al d a g e n l a n g d roog b rood m e t appe lmoes eten, heeft M a vandaag me t veel k u n s t en v l i egwerk een 'voortreffeli jk en fantast isch kers td ine r ' in e lkaar gedraa id . We hebben dat we l in de k e u k e n bij een carbidlampje gevierd . We moes ten , ook alweer in de k e u k e n , s t u k k e n b o o m s t r o n k k a p o t z a g e n o m wa t w a r m t e te m a k e n , maa r ui te indel i jk w a s het dan zover : b ru ine bonensoep , een stukje (gekregen) koni jn , wa t aardappels , andijvie en perencompote .

Het word t steeds kouder . He t vriest behoorl i jk , dat k a n er nog net bij me t al die a rmoe .

Vrijdag 29 december 1944 Het heeft al enige dagen s t reng gevroren . Het Beus ichemse Veld, achter de Weids teeg , s tond he lemaa l b l ank en is nu stijf bevroren. O n d a n k s de rare toes tand word t er toch door veel mensen geschaats t , j e k u n t hele¬ maa l tot Beus ichem schaatsen.

Vandaag k r e e g ik van een kennis je van de Spir i tc lub een paar schaat¬ sen te leen, w a n t z e l f heb ik die niet meer. M e t een aanta l c lubleden aan de z w i e r gewees t . Z o d o e n d e waren wij wa t laat en l iepen een paar mi¬ nu ten na ze s u u r (spertijd) nog op straat naar hu i s . De polit ie (ja, de C u -lemborgse , niet de Duitse!) h ie ld ons aan. Van zes tot acht uu r werden w e op he t pol i t iebureau vas tgehouden voor straf. En als boete moes ten w e ieder ook nog drie g u l d e n boete be ta len .

Zondag 31 december 1944, Oudjaar. O m tien u u r v a n m o r g e n is er een hev ige luchtaanval op de spoorbrug ge¬ wees t . D e z e is dan ook flink beschad igd . De laatste d a g e n k o m e n er ook

1 9 4 0 - 1 9 4 5 23

V - 1 b o m m e n over. Dat zijn een soort k l e ine , onbemande v l i eg tu ig jes . Ze zijn bedoe ld o m Londen te bombarderen . Je hoor t z e overkomen. M a a r ook V - 2 b o m m e n . Die zi jn veel gevaarl i jker. A l s de motor s topt , valt z o ' n d i n g loodrecht naar beneden . Je k u n t daar niets t egen b e g i n n e n . De Dui tsers n o e m e n ze 'Ve rge ld ingswapens ' als an twoord op de geal l ieerde bombardemen ten op Dui t se s teden.

Woensdag 10 januari 1945 Al le m a n n e n van 15 tot 50 jaar moe ten z i ch gereed houden o m op de eerste oproep z i ch te melden voor de Dui tse Arbeitseinsatz. O p de nood-school Jan van Riebeeck hebben w e v a n d a a g in de 5e k l a s bij l e t t e rkunde de Gijsbrecht van A m s t e l behande ld . Een aanta l l ee r l ingen sprak bij toerbeur t de rollen. Gijsbrecht is een s tuk van Vondel en gaa t deels over A m s t e r d a m in de vroege midde l eeuwen . Vroeger werd dit t radi t ioneel op Nieuwjaa rdag in de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g opgevoerd . Dat s t uk werd dan folklor is t isch gevo lgd door de Brui lof t van Kloris en Roosje. De hoofdpersonen waren T h o m a s v a e r en Pieternel . Mi jn goede vr iend Stefan G r i m b e r g speelde voor Gijsbrecht en Let ty Hiemst ra voor Bade-loch . We hebben er veel p lezier o m gehad .

Zaterdag 13 januari 1945 A l h o e w e l he t vandaag vrij rus t ig was , w i l ik toch even vast l eggen hoe de toes tand bij ons thu is is. Dat w e geen electriciteit meer hebben en vanaf ze s uu r b innen moe ten bli jven, is reeds bekend . Dat brands tof z i ch beperk t tot het hier en daar wa t kr i jgen en organiseren van wa t hout , we t en we ook al. Vanavond hebben mijn vader en ik geprobeerd o m met een geleende t r e k z a a g een s t ronkige pe reboomwor te l aan stuk¬ k e n te z a g e n . Door de war r ige s t ruc tuur g i n g dat miserabel .

V a n m o r g e n ben ik me t een geleende k r u i w a g e n naar de Lange Dreef g e g a a n o m in de dooiende sneeuw drie t akkenbossen te organiseren. We hebben momen tee l nog voor twee dagen aardappelen. De boer van wie w e ieder jaar o n z e aardappelvoorraad be t r ekken , houd t nu zijn k u i l d icht . Brood is zee r k l e in van o m v a n g en bevat , naar he t l i jkt , veel stro¬ veze ls . Via dis t r ibut ie kr i jgen w e één li ter t ap temelk per w e e k .

Su iker is z o in de z w a r t e hande l t e r ech tgekomen dat g is teren drie w i n k e l s voor straf ti jdelijk zi jn ges lo ten . Wij hebben g e l u k k i g n o g wa¬ ter, o m d a t w e in he t geb ied van he t Ortslazaret (august i jner klooster) lig¬ gen . Dat m a g officieel niet . De hoofdkraan en de t apkraan moe ten dicht bli jven. D a a r o m moe ten wij evenals andere mensen me t emmers en te i len naar een b randkraan van de Brandweer . Die van ons is voor he t S tadhuis . A l s je z o ' n tei l op de k r u i w a g e n z e t en je gaa t naar hu i s , k lo t s t een k w a r t van het wa te r over de straat . A a n g e z i e n ik behalve de lessen op de noodschoo l en wa t he lpen thu is niets beters te doen heb , m a g ik al dat soor t k lu s sen doen. O n d a n k s dat wij dus s t i ekem wate r t appen ,


ga ik voor de v o r m toch af en toe naar de b r andpomp . Je wee t m a a r nooi t , j e verraders s lapen niet . G e l u k k i g hebben we n o g voldoende car¬ bid . Z o k u n n e n wij tot negen uu r opbli jven, te rwi j l andere mensen al o m z e v e n uu r van de k o u en geen l icht naar b e d gaan . S o m m i g e mensen hebben olie en doen die in een bakje m e t een pitje. Veel l icht heb je er nie t van .

Dinsdag 16 januari 1945 Vannach t moes t ik van vier tot acht wee r wach t lopen op de spoorbaan. Vader moes t me t dhr. Dick van Gelder (van de Ci ty bioscoop) en ik m e t dhr. J. van Beek (de apotheker) . We worden bru taa l . We hebben ons net¬ jes geme ld , zi jn weer naar huis g e g a a n en hebben ons later a fgemeld . V a n m i d d a g aten w e geen aardappels me t wor te l s , maa r wor te ls me t aardappels . Kees h a d grote mensen n a g e d a a n en en ige tijd ge leden wa t piepers in een groen tek is t onder de g rond ges top t en op he t p la tdak bo¬ ven de k e u k e n geze t . Ze waren nu bevroren. Van een kenn i s k r e g e n w e nog een tas me t aardappels .

We h u i z e n nu niet meer in de k e u k e n , maa r in de dameskapsa lon . Het fornuis is daarheen gesleept . Z o sparen w e brandstof. De dames¬ k l an t en moe ten het maa r voor l ief nemen . O m hal fzes word t de carbid¬ l a m p aanges token . We eten dan een paar sneetjes s t robrood. In plaats van boter nemen w e een sausje van boerenkoolna t , overgebleven van de m i d d a g . Andere d a g e n ook we l nat, ge t rokken van vlees , als we dat die dag gehad hebben . Daarna g a a n w e aan he t werk . Er l ig t een k n o e s t hou t op de g rond waa r w e me t moei te s t u k k e n hou t afslaan. Voldoende spaanders o m de vo lgende d a g wee r wa t b rands tof te hebben . D a n als be lon ing een kopje koff iesurrogaat z o n d e r me lk en suiker . Een rauwe wor te l als toetje en dan o m negen u u r steevast naar bed.

Zondag 21 januari 1945 Vader heeft een b o o m gekoch t . M a a r hij staat n o g netjes in de g rond in de o m g e v i n g van fort Spoel . Afge lopen donderdag s tond er een flinke w i n d . M e t een ervaren bomenroo ie r (Vroege), die i ngehuurd w a s , ben ik naar de b o o m g e g a a n . O n d a n k s he t slechte weer is de b o o m gerooid . We hebben er een aantal d i k k e t a k k e n a fgezaagd en die mee naar huis ge¬ n o m e n . Doorna t w a s ik en de b o o m was n o g steeds g inds . Vri jdag heeft vader de z a a k ges loten en zijn we me t z ' n t w e e ë n me t een grote h a n d k a r op w e g g e g a a n . Het s tormde behoorl i jk . O m de paar honderd meter moes ten w e rus ten . Door de z w a r e modde r k o n d e n we al leen maa r een aanta l toppen a fzagen en zijn daa rmee thu is g e k o m e n . M a a r n o g steeds z o n d e r b o o m . Za te rdag hebben w e bru ine- en pr incessebonen gege ten . De aardappels waren op. Komende w e e k ga ik naar de boeren o m voed¬ sel te schooien .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 25

Geallieerde 'vliegende Dinsdag 23 januari 1945 forten' met voedsel- In de voedsel toes tand thu is is iets verbeter ing g e k o m e n . Het is me ge -pakketten boven l uk t o m ingeschreven te worden bij de Gaa rkeuken . Zodoende kr i jgen de binnenstad we iedere d a g een beetje soep of s t amppot . G i s t e renmiddag heeft vader van Culemborg. de z a a k weer gesloten en zijn w e samen me t een kenn i s naar de b o o m

gegaan . Het heeft gesneeuwd . We hebben een ladder te p a k k e n gekre¬ gen die we als slee gebru iken . Ter plaatse hebben we de b o o m in moten g e z a a g d . N a twee keer heen en weer lopen was de b o o m thu is . T w e e ken¬ nissen hebben ons wa t aardappels gebracht (je m a g niet v ragen hoe die er aan g e k o m e n zijn) en zodoende hebben we weer eens ' no rmaa l ' ge¬ ge ten . Van het front horen w e dat de Russen ook steeds verder o p r u k k e n .

Donderdag 1 februari 1945 Hitler heeft ter ge legenhe id van de twaa l fde verjaardag van zi jn machts¬ overname weer eens een rede gehouden . M a a r die was zee r pessimis¬ t isch.

De k o m e n d e dagen kr i jgen we ook al geen koff iesurrogaat meer en he t b roodran t soen word t ver laagd tot 1000 g r a m . Vader heeft ook nog een k a r vol me t b e u k e n p lanken op de k o p ge t ik t . A a n brands tof heb¬ ben w e de eerste w e k e n dus geen gebrek. Het hou t van de b o o m is echter nat en he t duur t een tijdje voor he t door zijn e igen v u u r wa t droger is en no rmaa l hi t te af k a n geven . G e l u k k i g is de dooi g e k o m e n .


Zondag 11 februari 1945 De sneeuw en vorst zi jn verdwenen . De k o u is nie t z o erg meer en als de z o n schijnt, k u n n e n w e de kache l enkele u ren ui t la ten. We hopen dat de win te r nu echt voorbij is. Wan t in de grote s teden moe t de k o u en hon¬ ger verschr ikkel i jk zi jn .

Vandaag zijn dr iehonderd m a n n e n bij een r azz ia opgep ik t o m aan de Waaldi jk bij T ie l te gaan werken .

Dinsdag 13 februari 1945 Vastenavond. In zu ide l i jke s t reken en l anden z o u he t carnaval moe t en zi jn . Wie houd t w i e dan voor de gek? Moede r heeft kans gez ien o m een paar appe lpannekoeken te b a k k e n . O o k vandaag zi jn er weer j o n g e n s en m a n n e n van de straat gehaa ld o m bij T ie l te g a a n werken .

Donderdag 13 februari 1945 V a n m o r g e n vroeg werden vader en ik opgeroepen o m ons o m acht u u r te me lden bij de k is tenfabr iek Impr imatur . M e t mondvoor raad voor één d a g en een schop. We hebben de boel eerst eens aangekeken . O m t ien u u r heeft vader geprobeerd o m op de gemeentesecre tar ie een vrijstel¬ l i ng te k r i jgen . M a a r daar hebben ze h e m direct maa r vas tgehouden en naar de Impr ima tu r gebracht . Een dame k w a m vertel len dat vader o m een jas en wa t eten had gevraagd . M o e d e r heeft h e m dat gebracht . Toen ben ik ook maa r g e g a a n o m vader geze l schap te houden . Honderden m a n n e n wa ren er reeds. O m t w e e u u r k w a m NSB-burgemees t e r Rem-mer t ver te l len dat we ook naar de Waaldi jk bij T ie l moes ten . A l w i e probeer t te on tsnappen , z o u zonde r pardon worden doodgescho ten . In rijen van drie marcheerden w e onder bege le id ing van Dui t se soldaten af. O m ha l fzeven wa ren w e in D r u m p t bij T ie l . Hier ' v e r w e l k o m d e ' ons een to lk namens H a u p t m a n M e r z van de Deutsche Wehrmacht. In groepjes werden wij in leegs taande h u i z e n ondergebracht . Mees t een¬ g e z i n s w o n i n g e n w a a r v a n de e igenaren geëvacueerd waren , deels door gevech t shande l ingen beschad igd .

Vrijdag 16 februari 1945 Een slechte nacht op s toelen, banken en deels op de g rond . Veel overvl iegende V - 1 's . Verderop waren Engelse en Dui t se t roepen e lkaar over de Waal heen en weer aan he t beschie ten . Ik z e g Dui tsers , m a a r het bl i jken Neder landse ss 'ers te z i jn .

Overdag een e ind verderop r ich t ing Echte ld , werden w e i ngeze t o m g rond van de dijk te ve rze t t en . De bedoe l i ng is dat een gedeel te van de Waaldi jk word t afgegraven en bovenop he t andere gedeel te word t aan¬ gebracht . En dan denken ze z e k e r dat bij een d i jkdoorbraak z o ' n sma l dijkje he t water in t o o m k a n houden .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 27

Zondag 18 februari 1945 De oor log ken t geen z o n d a g . D u s g e w o o n doorwerken . Vader h a d de m a z z e l dat hij tot ' k a m e r o u d s t e ' we rd bevorderd. Hij moes t de boel in orde h o u d e n in onze vi l la en tevens voor de avondmaal t i jden zo rgen . Nie t k o k e n , maa r de adminis t ra t ie daarvan .

Woensdag 21 februari 1945 Ben vandaag op z i ekenrappor t g e g a a n . M e t een stel anderen 's avonds t e rug naar C u l e m b o r g ges tuurd . Ik vond het voor vader we l vervelend. Die vond he t niet z o erg o m d a t hij niet aan de dijk hoefde te we rken . En daar he t Rode Kru i s voor wa t beter voedse l had g e z o r g d , had zijn ka¬ merwacht - funct ie wa t meer z i n .

Zaterdag 24 februari 1945 Moede r is me t nog enkele dames op een geleende fiets naar D r u m p t gereden o m vader te b e z o e k e n en wa t ex t ra eten mee te nemen . Zij had in tussen via kenn i s sen bere ik t dat de bu rgemees te r een schrif tel i jk verz o e k aan de Dui t se instant ie had ger icht o m vader en mij vrij te la ten. Het bl i jkt dat s inds de laatste w e e k burgemees te r R e m m e r t weer van he t toneel verdwenen is. Hij is opgevo lgd door bu rgemees te r De Kruijff, een Neder landse ss-mil i ta i r .

Zondag 25 februari 1945 Vanavond o m negen u u r k w a m vader p lo tse l ing thu is . Ze hebben alle m a n n e n die niet meer inze tbaa r waren , naar huis ges tuurd .

Maandag 26 februari 1945 Z e h o u d e n ons we l b e z i g . A m p e r u i t D r u m p t en Tie l t e rug , we rd om¬ geroepen dat alle weerbare m a n n e n z i c h moes ten melden o m te he lpen bij he t opwerpen van s t e l l ingb lokkades rondom de stad. Ik h o u me z e l f maa r voor nie t weerbaar , omda t ik in D r u m p t ben a fgekeurd . A l s ik naar bu i ten ga , loop ik m e t een s tok, o m de boel aan te d i k k e n .

Zondag 18 maart 1945 V a n m o r g e n is in de ke rken een z o g e n a a m d e herderli jke br ief voorgele¬ z e n . D e z e was a fkoms t ig van de rooms-ka tho l ieke b isschoppen en de Neder lands -Hervormde Synode . De i n h o u d behande lde de beroerde t i jdsoms tand igheden . A l h o e w e l in de br ief s tond dat m e n de Dui tse be¬ ze t te r verantwoordel i jk h ie ld voor de slechte l ee foms tand igheden , werd ook een beroep op de mensen z e l f gedaan o m te he lpen waa r mogel i jk . Z e k e r werd ve rwach t van mensen die over voedse l k o n d e n b e s c h i k k e n , dit deels af te s taan voor z i eke k inderen .


Zaterdag 24 maart 1945

De oor log word t voor de Dui tsers bedre igend . M e n fluistert dat de bevel

hebber in he t wes ten , maa r scha lk Von Runds ted t , is a fgeze t en vervan

gen door ve ldmaarscha lk Kesse l r ing , die h ie rvoor u i t Italië is t e rug

geroepen . Parachut is ten worden gedrop t tussen W e z e l en Bremen (zegt

men) . Wat we l definit ief is: de geal l ieerden zi jn bij R e m a g e n , W e z e l en

O p p e n h e i m over de Rijn g e k o m e n .

Dinsdag 27 maart 1945

G e m e l d word t dat de geal l ieerden al t w a a l f b ruggehoo fden over de Rijn

hebben . Verder z o u d e n de plaatsen Win te rswi jk , Ulf t , Terborg en Gen-

dr ingen voor de Dui tsers verloren zi jn .

Dinsdag 3 april 1945

Munste r , maa r ook he t geb ied rond Neurenbe rg zijn in geal l ieerde

handen . Voor Neder l and hoorden w e ook Aa l t en , Henge lo , Enschede en

Coevorden n o e m e n als plaatsen die door de Dui tsers zijn pr i jsgegeven.

Vrijdag 6 april 1945

Het z i t weer nie t goed . De Duitsers worden erg z e n u w a c h t i g . De plaatse¬

lijke omroeper M a n u s van Empe l roept ons iedere keer naar de hoeken

van de straat o m namens de 'overheid ' medede l i ngen te doen . Vandaag

w a s hij er weer me t zijn ' koekepan ' . Samenscho l ingen van meer dan

twee personen zi jn verboden . O m zes uu r 's avonds moe t iedereen bin¬

nen zi jn . Sperti jd noemen ze dat .

Donderdag 12 april 1945

M e t vader de boer op gewees t o m aardappelen te bemach t igen . M a a r

die boeren geven niet thuis . In de we i l anden rond de s tad worden prik¬

ke ldraadversper r ingen aangebracht en t ankva l l en gegraven . D e n k e n ze

werkel i jk dat de geal l ieerden, die al zover opged rongen zijn in Europa ,

z i ch door wa t p r ikke ld raad laten t egenhouden? Wie is er nou naïef, he t

Herrenvolk of wij ?

Vrijdag 13 april 1945

O p de noodschoo l circuleerde he t ber icht dat president Roosevel t van

A m e r i k a door een beroerte is getroffen en overleden is. Een voor ons on¬

bekende pol i t icus , de democraa t T r u m a n , is zijn opvolger .

Maandag 16 april 1945

Geruch ten : gevechten in Gron ingen en Leeuwarden . D o k k u m bevri jd.

In Utrecht m a g m e n n o g maa r t w e e u u r per dag bui tenshuis z i jn . Straf

omda t he t personeel van Waters taat is ondergedoken . Is de inundat ie bij

G o u d a begonnen?

1 9 4 0 - 1 9 4 5 29

Canadese bevrijders rijden via de Binnenpoort in de richting van de Varkensmarkt.

Dinsdag 17 april 1945 Oor logsn ieuws (officieel): Ot ter lo op de Veluwe en Sneek in Fr ies land bevri jd. Geruch ten : opmars naar Utrecht-s tad. Het weer is zee r moo i en bij z o ' n fraaie na tuu r doet niets ve rmoeden dat er z o ' n g ruwel i jke oor¬ log aan de g a n g is die voor de Dui tsers verkeerd afloopt. M a a r missch ien ook we l voor Neder landers als die Dui t se s t u ip t r ekk ing nog l ang duur t . In de grote s teden moe t een gewe ld ige honge r snood heersen.

Donderdag 19 april 1945 Ede en W a g e n i n g e n zijn geval len . Dat is officieel bekend g e m a a k t . De


A m e r i k a n e n z i t ten nog maar 35 k i lomete r van A m s t e r d a m . M a a r de Duitsers geven het maar niet op. Er z i t ten nog z o ' n 100.000 soldaten in het wes ten van Neder land . Op het IJsselmeer is een Dui t s t roepenschip getorpedeerd . De gevechten o m Le ipz ig en Neurenberg lopen op z 'n end.

Vrijdag 20 april 1945 Hitler is vandaag 56 jaa r geworden . De hier nog aanwez ige Dui tsers hebben een b i j eenkomst gehouden in he t Ci ty- theater waa r de Ortskomman-dant gesproken heeft . Die m a n huis t nog steeds in een mooie herenhuis in de Everwijnst raat me t u i tk i jk op de M a r k t . Geruch ten : onze bevrij¬ ders r u k k e n op in de r ich t ing van Wijk bij Duurs tede .

Zondag 22 april 1945 A l h o e w e l alles erop wijst dat de oor log op z ' n e ind loopt , maa r er nog hard gevoch ten word t en er veel el lende is, z i jn er ook nog d ingen die g e w o o n doorgaan als of er niets aan de h a n d is. Z o werden in de RK Kerk grote k inde ren ' aangenomen ' , (d.i. de plecht ige h e r n i e u w i n g van de doopbelof ten die bij of v lak na h u n geboor te , namens hen , door een peter en meter zijn u i tgesproken) . Dit is altijd een beetje feestelijk gebeuren . Mi jn broer Kees was er nu ook bij . D a n k zij wa t gu l l e gevers en wa t georganiseer w a s er toch een eenvoud ig , maa r l ekker etentje me t de famil ie leden.

Maandag 23 april 1945 Radio Oranje, de zende r van de Neder landse reger ing in Londen , heeft omge roepen dat de geal l ieerden bij Hedel de M a a s over zi jn . In Berlijn zijn s t raa tgevechten aan de g a n g . Hit ler z e g t dat hij Berlijn niet za l ver¬ la ten en tot he t blijft vechten . Stal in w i l in Berlijn 1 mei vieren.

Dinsdag 24 april 1945 Geruch ten : Hedel en Kerkdr ie l z i jn bevri jd.

Vrijdag 27 april 1945 N i e u w s ui t de k ran t : Berlijn oms inge ld ; Hit ler s tadsbevelhebber ; in Bremen en Hannover zijn s t raa tgevechten tussen geal l ieerden en Dui tse Volkssturm (k inderen en ouden van dagen) . Geruch ten : Musso l in i die na zijn bevr i jd ing van een berg door Dui tse parachut is ten een schaduwre-ge r ing aan he t Gardameer h a d gevormd , is door pa r t i zanen gevangen g e n o m e n bij M i l a a n , een stad die ook in h a n d e n van de pa r t i zanen z o u zi jn .

Zaterdag 28 april 1945 V a n m i d d a g heeft de omroeper M a n u s van E m p e l omgeroepen dat o m vier uu r m a n n e n z i ch ' v r i jw i l l i g ' moes ten melden voor Dui t se s te l l ing-

1 9 4 0 - 1 9 4 5 31

Het echtpaar Brenkman wordt gehuldigd voor hun winkel op de Varkensmarkt wegens hun bijdrage aan het verzet.

Het vertrek van de Duitse Ortskommandant.

Het portret van Hitler wordt verwijderd uit de Ortskommandantur in de Everwijnstraat.


b o u w rondom de s tad. Is C u l e m b o r g nu z o be langr i jk in deze laatste oorlogsfase.? Er schijnen z i ch niet voldoende m a n n e n g e m e l d te hebben w a n t o m vijf uu r werd er een briefje afgegeven dat ik mij m o r g e n o m acht u u r moe t me lden . M a a r daar z a l ik nog eens een nachtje over sla¬ pen .

Zondag 29 april 1945 O m tien uu r v a n m o r g e n veel geroep en gesch reeuw op straat. Neder¬ landse ss-soldaten d rongen de h u i z e n b innen en h ie lden razz ia ' s . Ik verdween g a u w naar 'elders ' . In de ka tho l i eke kerk d rongen de soldaten b innen ti jdens de mis en d w o n g e n j o n g e n s en m a n n e n o m mee te gaan . Plotse l ing werd er ook h u i s z o e k i n g gedaan in he t hu is 'e lders ' waa r ik mij bevond . M a a r ik had door r amen de acties van de ss-ers gevo lgd en z a g ze a a n k o m e n . M a a r daar was ik al wee r via de achterkant verdwenen. Dat moe t verraden werk zijn gewees t . Voor de a.s. nacht heb ik al een onderdu ikadres .

Maandag 30 april 1945 Vannach t heb ik 'e lders ' ges lapen. Geruch ten gaan dat Hit ler dood z o u zijn als gevolg van een hersenb loed ing . De ge ruch ten gaan maa r door: G ö r i n g z o u door H i m m l e r zi jn doodgescho ten . Generaa l Von Brauchi tz z o u het opperbevel hebben overgenomen en bereid zijn tot overgave.

Dinsdag 1 mei 1945 De sperti jd is weer ges te ld op 's avonds negen uur .

Woensdag 2 mei 1945 H I T L E R IS D O O D ! Hi t ler is in de Wi lhe lms t rasse in Berlijn in de k a n selarij gesneuveld . En het is waa r ook. O p de Ortskommandantur in de Everwijnst raat h a n g e n de h a k e n k r u i s v l a g g e n hal fs tok. M e n z e g t dat de soldaten vannach t de eed op admiraa l D ö n i t z hebben moe ten af leggen. Vanaf elf u u r k w a m e n te lkens heel l aagv l i egende v l i e g t u i g e n over die voedse lpakke t t en g a a n afwerpen. Musso l in i in Italië z o u ook dood zi jn .

Donderdag 3 mei 1945 Ook v a n d a a g zijn weer veel b o m m e n w e r p e r s ove rgekomen die voedse l g a a n u i tgoo ien . De mensen s taan op straat en op de daken en z w a a i e n me t z a k d o e k e n en w a s g o e d . O p het Bakelbos z i n g e n k inde ren he t l ied Oranje Boven .

V a n m i d d a g ben ik wee r voor he t eerst na een paar dagen onderdui¬ k e n naar bu i ten gewees t . Dat moes t w e l . Vader had wee r eens een b o o m gekoch t . N u aan de s t raa tweg , een e ind voorbij de N i e u w b r u g . Vader, Kees , ik de rooier (Wammes) . Het w a s een z w a a r k a r w e i . O p de terug¬ w e g regende he t nog en we k w a m e n doorna t thu is . M a a r w e hebben

1 9 4 0 - 1 9 4 5 33

weer voor een paar dagen brandstof. En toen gebeurde er iets waardoor

mijn vader echt boos werd op mijn moeder . En dat h a d ik h e m nog nooi t

z ien doen . Wat was he t geval? T h u i s g e k o m e n g i n g mijn moeder d i k k e

p a n n e k o e k e n b a k k e n . Het bleek dat zij behalve onze b ie tenpulp ook

altijd n o g een z a k me t mee l in de l i nnenkas t h a d verstopt . N u k reeg de

rooier W a m m e s twee heerl i jke pannekoeken van echt meel . Wij moes¬

ten even wach ten tot hij w e g was . T o e n heeft mijn moeder het mee l

weer opgeborgen en voor ons b i e t enpu lppannekoeken g e b a k k e n . En

daar w a s mijn vader nu z o k w a a d over. M a a r ze i mijn moeder : 'je w e e t

nooi t of het nog erger word t me t he t eten en daa rom ben ik er z o z u i n i g

op' .

Vrijdag 4 mei 1945

Gisteren zijn er tussen Ge lde rmal sen en C u l e m b o r g voedselpakket¬

ten u i t g e w o r p e n door geal l ieerde v l i eg tu igen . Daa rvan z u l l e n wij ook

profiteren. Vandaag z o u Hit ler begraven worden . In het Ci ty- theater

op de M a r k t hebben de Dui tsers nog een he rdenk ingsd iens t gehouden .

D ö n i t z z o u in K o p e n h a g e n over een capitulat ie aan het onderhandelen

zi jn . Ri jkscommissar i s Seyss-Inquart heeft m e t pr ins Bernhard gecon

fereerd. N i e u w s ui t de s t reekkrant Teisterbander van v a n d a a g : De Duit¬

sers w i l l en al leen n o g doorvechten t egen de bols jewis ten , z e g Russen;

Hit ler gesneuve ld ; G ö r i n g afget reden; Von Ribbent rop spoorloos ver¬

dwenen ; Musso l in i door pa r t i zanen doodgescho ten ; k o n i n g i n Wi lhe l -

m i n a en pr inses Juliana in Breda; Oostenr i jk heeft een communi s t i s che

reger ing ; de vroegere , me t de Dui tsers col laborerende Franse min is te r

Pierre Laval naar Spanje gevlucht . Bijna heel Du i t s l and door de gealli¬

eerden beze t .

Vanavond o m k w a r t over negen hoorden w e roepen en lachen op

straat. Overal h i n g e n mensen ui t de ramen, s tonden aan de deur of

bu i ten op straat. Mi jn broer Kees die s t i ekem naar bui ten was gegaan ,

k w a m te rug en r iep: 'We zijn v r i j ' ! O n z e ove rbuurman ze i dat Duits¬

l and vanavond o m acht uu r a lgehele capi tulat ie had aangeboden . De

oor log is voorbij!!!

Zaterdag 5 mei 1945

Toen ik v a n m o r g e n v roeg bu i ten was en me t een kennis je wa t rondl iep ,

r iepen de mensen e lkaar - nog ha l f onge lov ig - toe : 'we zijn vri j , h è ? '

'Ja hoor ' , r iepen w i j , 'he t is waar , s teek de v lag maa r ui t ' . Bij veearts De

Jong in de Slotstraat z a g e n we de eerste v lag al h a n g e n . A l spoed ig volg¬

den er meer. De e ta lages van juwe l i e r Stol op de M a r k t waren he lemaa l

versierd me t rood, w i t , b l auwe en oranje en foto's van de kon ink l i j ke fa¬

mi l i e . Voor s o m m i g e w i n k e l s zoa l s bij Van Av ezaa th op de M a r k t en de

firma Kramer Freher onder de Binnenpoor t , w a s het een d u w e n en trek¬

k e n o m aan oranjetooisels en v l a g g e n te k o m e n . Die hadden , ondanks


vijf beze t t ings ja ren toch n o g een voorraad bewaa rd . O m ongeveer t ien u u r was er p lo tse l ing een g roep soldaten van de Ondergrondse op de M a r k t . Zij w i lden de Ortskommandant on twapenen . M a a r die geef t z i c h al leen over aan de Enge lsen , z e g t hi j . Een k le ine a fgang voor die jon¬ gens toen ze even later door Neder landse ss-ers werden on twapend .

In tussen zijn er proclamat ies aangep lak t dat Neder l and inderdaad vrij is en waa r in werd opgeroepen ons rus t ig en k a l m te houden . D e z e proclamat ie w a s onder tekend door de plaatseli jke c o m m a n d a n t van de Ondergrondse , de generaal-majoor G r a m b e r g e n en de loco-burgemees¬ ter K lumper .

Het eens zo moderne gemotoriseerde Duitse leger trekt weg met paard en wagen.

Zondag 6 mei 1945 C u l e m b o r g is één v l a g g e n z e e . De Neder landse ss-soldaten , g is teren n o g z o oppermach t ig , ve r t rekken nu in de r ich t ing Utrecht . De T o m m i e s zijn er nog niet en de k inde ren z i n g e n op straat: Oranje boven , leve de k o n i n g i n , w e g me t alle NSB'ers, doe ze in de hoek , Oranje boven , leve de k o n i n g i n .

Maandag 7 mei 1945 O m ha l f twaa l f verschenen de eerste soldaten, geen Engelsen maa r Cana¬ dezen . Zij bezoch ten het tijdelijk gemeen tehu i s Mar i a Reg ina op de Varkensmark t en daarna de Ortskommandantur. De foto van Hi t ler werd door een C u l e m b o r g s e j o n g e n naar bui ten gegoo id .

1 9 4 0 - 1 9 4 5 35

Verschi l lende NSB'ers en m a n n e n en v r o u w e n die me t de Dui tsers hebben geheu ld , zi jn opgehaa ld en op he t pol i t iebureau inges lo ten . Vanavond waren de h a r m o n i e ë n op straat te horen en veel mensen hos¬ ten erachteraan.

Donderdag 10 Mei 1945 V a n m i d d a g hebben de gezamen l i jke ke rken een grote dankd iens t gehouden in de fabriekshal van Gispen . Hier spraken de he rvormde p red ikan ten Kreb en Roubos , de gereformeerde dominee Ploeger, de oud-ka thol ieke pas toor Van der Steen en de rooms-ka thol ieke pastoor Wi lderbeek .

Het is precies vijf j aa r ge leden dat de Dui tsers ons l and zi jn b innenge val len . Ook op de t iende mei . N u zijn die vijf verschr ikkel i jke ja ren voorbij .

Naschrift Korte tijd daarna werd de noodschool gesloten. We gingen weer terug naar onze scholen buiten de stad. Voor een aantal van ons was dat het einde van onze school-studie. Er werden gemakkelijk diploma's uitgereikt. Eerst werden alle noodschool-leerlingen nog op de foto vereeuwigd. Op de foto ziet men op de bovenste rij rechts vijf leerlingen staan, die zo nu en dan als clubje met elkaar optrokken. Wat ervan geworden is? Naud Wachters en Riens de Jager ben ik uit het oog verloren, evenals Raymond Beek, die als evacué uit Den Haag tijdelijk in Culemborg woonde. Alleen met Stephan Grimberg, nu rustend meubelfabrikant in Beusichem, heb ik nog steeds vriendschappelijk contact. Zelfben ik via werkkringen in Rotterdam, Amsterdam, Brunssum en Utrecht een echt Culemborgs vakgebied, meubelen, zij het als binnenhuisadviseur en later als inkoper trouw gebleven. Zo zijn die vijfjaren onderwijs in oorlogstijd toch niet voor niets geweest.

ALBERT C . H . M E R K X

Utrecht , maa r t 2002.


Het raadsel van de verdwenen Polen

Ongeveer twintig Duitsers, in eenvoudige overalls, die doen of ze uit een kamp in West-Duitsland ontsnapte Poolse krijgsgevangenen zijn. Ddt moet de groep mannen geweest zijn die op 10 mei 1940 ineens opdook langs de spoorlijn Oosterbeek-Wolfheze en die zich, waarschijnlijk zonder tegensputteren (ze hadden ook geen wapens bij zich) onder toezicht van Nederlandse militairen plaatsten. En dus geen Polen die 'toevallig' op de dag dat Duitsland Nederland binnenviel uit een kamp ontsnapten en in Nederland tegen de militairen die hen staande hielden, zeiden dat ze op weg waren naar Engeland. En ze zijn ook niet geëxecuteerd in Culemborg en daar in de grond weggestopt in het natuurgebiedje het Rondeel bij de Lek. Dat zou dan gebeurd zijn - zo wilde het verhaal dat in mei 2004 in de wereld kwam - door gestresste Nederlandse militairen die niet wisten wat ze met die vreemde mannen, die Pools én Duits spraken, aan moesten. De amateur-historici die vorig voorjaar die executie van onschuldige Polen in Culemborg beweerden, moeten on¬ gelijk hebben.

Maken we het slot van het Polenmysterie nog mee?

O p de bewer ingen , gedaan in het boek Ede In Wapenrok, vo lgde een dis¬ cussie waa raan onder andere media , de gemeente C u l e m b o r g , het Insti¬ tuu t voor Mil i ta i re Geschiedenis en de Berg ings - en Identif icatiedienst van de Konink l i jke Landmach t meededen . En er volgde en ig onderzoek van journa l i s t en - in archieven en door gesprekken me t d e s k u n d i g e n en me t mensen die in die b e w u s t e per iode van de vijf chaot ische oorlogs¬ dagen overz icht hadden van de Cu lemborgse gebeur ten issen . Het resul¬ taat : hoogs twaarschi jn l i jk was he t niet z o , maa r he lemaa l u i tges lo ten was een execut ie in C u l e m b o r g toch niet . He t z ó u waa r k u n n e n zi jn. Z o werd er tóen over gedacht . Verder onderzoek zo rgde er echter voor dat - ook al zi jn er geen harde bewi j zen te v inden - de execut ie toch gez ien moe t worden als een verz inse l . Dat w i l z e g g e n : wa t C u l e m b o r g betreft .

H E T R A A D S E L V A N D E V E R D W E N E N P O L E N 37

Dat de groep elders in Neder land omgebrach t is, z o u k u n n e n bl i jken u i t nóg meer his tor isch onderzoek . Ook zonde r bewi j zen moe t he t aan te tonen zi jn dat een execut ie al dan niet in C u l e m b o r g plaatsvond.

2004 T e r u g naar he t allereerste b e g i n : op 27 mei 2004 presenteren Evert van de Weerd (1936) en Gerjan Crebolder (1949) het boek Ede In Wapenrok. Z e hebben er meer dan vijf jaar aan gewerk t . H u n publicat ie blijft niet beperk t tot gebeur ten i ssen op de Ve luwe , z o gaan ze in een hoofds tuk ook in op een myster ie : w a a r bleef de g roep van een t w i n t i g t a l m a n n e n , die waarschi jnl i jk u i t een Dui t s k a m p ontsnapten? Polen, die al in 1939 k r i jg sgevangen werden g e m a a k t . De auteurs s lui ten he t desbetreffende hoofds tuk noga l onverhoeds af me t de conclusie dat die g roep op 10 mei 1940 of ko r t daarna in C u l e m b o r g ge l iquideerd moe t zijn - en leden van he t Neder landse Korps Pol i t ie t roepen z o u d e n daar weleens verantwoor¬ delijk voor gewees t k u n n e n zi jn . Dach ten die 'pol i t ie t roepers ' ook al dat he t niet o m Poolse k r i jgsgevangenen g i n g maa r o m Dui t se saboteurs? Of w é l o m Polen maa r hand lange r s van de Duitsers? Of, zoa l s deze l ieden z e l f ze iden , g i n g he t w é l o m ontsnapte k r i jg sgevangenen die z o ops tand ig t egen h u n Neder landse bege le iders /bewakers werden dat z e daa rom vermoord werden? De schrijvers van het boek Van de Weerd (Ede) en Crebolder (Barneveld) s taan bekend als degel i jke onderzoekers . De eerste heeft een confec t iezaak in Ede gehad , w a s reserve-officier en is een gedreven amateur-his tor icus . Crebolder is de s tadsarchivaris van Barneveld . H u n conclusie over een - vergeten? in de doofpot ges topte? - mas samoord baar t meer opz ien dan de i n h o u d van de 490 andere b ladz i jden van het boek .

O p 7 j u n i 2004 is er de eerste krantenpubl ica t ie over de mogel i jke massamoord . Andere med ia vo lgen , ook de landel i jke. De g roep Polen z o u vo lgens he t boek begraven zijn in een gebied net bu i ten he t toen 9000 inwoners te l lende C u l e m b o r g , he t Rondeel . Het w a s eeuwen eerder door de g raa f van Cuy lenborg als wande lgeb i ed aange legd bij zi jn zomerverbl i j f de Bol , een v ierkant van 400 bij 400 mete r vol s t rakke paden. Dat he t d u m p e n in het Rondeel gebeurde , hebben de auteurs ve rnomen van Jan van A l p h e n in Dei l . Van A l p h e n (1927) groeide op in Beus ichem, was bankemployé en in zijn vrije tijd een gedreven en ge¬ waardeerd onderzoeker van oor logsgebeur ten issen . In en na de oor log z e g t hij als opgescho ten j o n g e n de Neder landse be rg ingsd iens t vaak geho lpen te hebben .

Het Cu lemborgse gemeen tebes tuu r v ind t na de verschi jn ing van he t boek en de ophef daarover dat de min is te r van Defensie moe t besl issen over een nader onderzoek . De afgevaardigde van Polen in Neder land ,


ambassadeur M i c h a l o w s k i , v raag t de Neder landse reger ing de z a a k zeer serieus te nemen . M a a r z o p lo tse l ing als de opschudd ing onts tond, is die ook weer verdwenen . Wan t al g a u w laat he t minis ter ie van Defen¬ sie we t en dat er feitelijk niet meer b e k e n d is geworden dan er ko r t na de oor log ook al aan gegevens voorhanden w a s . D a a r o m v ind t m e n dat er geen aan le id ing is een onde rzoek in te s te l len.

Di rec teur Piet K a m p h u i s (1953) van he t Ins t i tuut voor Mil i ta i re G e schiedenis in D e n H a a g speelde een be langr i jke rol bij de a fwi jz ing . Zi jn ins t i tuut werd door he t minis ter ie o m advies gevraagd net zoa ls de ber-g i n g s - en identif icat iedienst van de Kon ink l i jke Landmach t . En die adv iezen waren negatief: niet graven. K a m p h u i s had tevoren schrijver Van de Weerd gesproken én Van A l p h e n . De laatste bleek in deze kwes t i e een heel be langr i jke bron van de schrijvers te zijn gewees t . K a m p h u i s ken t z e al ledrie , de schrijvers en Van A l p h e n , en waardeer t ook wa t ze aan research in het ver leden deden. M a a r hij z e g t dat de b e w e r i n g e n van Van A l p h e n nu echter w e l ' hoogs t specula t ief ' z i jn . Wat Ede In Wapenrok betreft z o u hij niet g raag z o ' n vergaande b e w e r i n g in een boek durven doen. ' Ik z o u eerst d o c u m e n t e n w i l l en z ien en o o g g e t u i g e n w i l l en spre¬ ken ' . M a a r ook daaraan b e g i n n e n , nee, voor h e m zijn zel fs daarvoor de beschikbare gegevens te mager .

Schrijver Crebolder z e g t dat j a m m e r te v inden , w a n t m e t een onderz o e k had t enmins t e he t myster ie opgelos t k u n n e n worden . 'We blijven erbij dat die Polen echt verdwenen zijn ' . Leden van he t Korps Polit ie-t roepen z o u d e n vo lgens Ede In Wapenrok de massa-execut ie u i tgevoerd hebben . Er zijn echter nauwel i jks nog mensen in leven die bij dat korps d ienden en die - over de ve rdwenen Polen - in h u n g e h e u g e n z o u d e n k u n n e n tas ten. Bes tuurs l id Van Veen van de S t ich t ing Marechaussee Contac t z e g t dat zij ook de be l angen beha r t igen van pol i t ie troepers ( 'p iktenters ' ) . 'Veel leden van de pol i t ie t roepen hebben w e echter niet w a n t dat korps h ie ld op te bes taan in mei 1940, na de Dui t se z e g e . Z e behoorden destijds ook al niet tot de jongs ten ' .

Jos Smeets (1958) in Utrecht is h is tor icus . In 1997 schreef hij een proefschrif t over he t Korps Pol i t ie t roepen zoa l s dat tussen 1919 en 1940 bes tond . Er k w a m ook een boek van ui t . Smeets deed veel archiefon¬ de rzoek en sprak een 25-tal oud- leden van he t korps . 'Mensen van alle rangen . T o e n ik ze sprak, waren ze al een eind in de zeven t ig en tacht ig . N u , zeven jaa r later, z u l l e n er niet veel meer leven' , z e g t h i j .

De g roep 'Polen ' d u i k t op m i d d e n in het oor logsgeweld . Z e houd t z i ch op langs de spoorl i jn Wol fheze -Oos te rbeek . H u z a r e n van Boreel zi jn de eersten die hen opmerken . In gevechtsvers lagen die enkele com¬ m a n d a n t e n later m a a k t e n , k o m e n in to taa l vier f ragmenten over de 'Polen ' voor. De vers lagen zijn vrij toeganke l i jk bij het Ins t i tuut voor Mi l i ta i re Geschiedenis in Den H a a g . In die vers lagen varieer t he t aantal


Polen van t w i n t i g tot vijf t ig. De m a n n e n m a k e n een miserabele i nd ruk , z e zijn slecht gek leed , m a g e r en onverzorgd en s o m m i g e n lopen zelfs b lootsvoets . Eerste lu i tenant en p e l o t o n s c o m m a n d a n t van de h u z a r e n J. Baron van Lijnden schrijft over hen in zijn dagboek . Der t ig z o u d e n he t er volgens h e m gewees t z i jn . Z e k w a m e n ' zeer m o d e l ' a anze t t en , schrijft hi j . Z e wi l l en via Utrecht naar Enge land . 'Een korporaa l en één m a n begele iden hen r ich t ing Ede ' . Bij Hotel-Pension Langenberg in Ede word t een foto van de m a n n e n g e m a a k t - samen me t h u n bewakers . De foto bev ind t z i ch in het gemeentea rch ie f van Ede, maa r wie h e m m a a k t e heeft m e n nooi t k u n n e n achterhalen. Een mil i ta i re fotograaf? Een burger? En ook is niet echt hard te m a k e n dat die foto op 10 mei 1940 geschoten is.

Korne t P. van de M a e s e n de Sombreff, in die me idagen pelotonscom¬ m a n d a n t van de h u z a r e n , stelde op 7 februari 1941 een verslag op waarin hij meldde de g roep op 10 mei op de w e g van Ede naar he t gehuch t De K l o m p bij Veenendaa l gez ien te hebben . De h u z a r e n van de korne t moes ten z i c h t e r u g t r e k k e n en een n ieuwe ve rded ig ingss te l l ing inne¬ men . En ineens was daar 'een 50-tal m a n n e n die van verre veel leken op tuch thu isboeven ' . O n g e w a p e n d , kaa lgeschoren hoofden , een deel zon¬ der schoenen . Vreemd v ind t hij he t dat z e ' in ges loten co lonne ' marche¬ ren. Was dat er in de k r i jgsgevangenschap door h u n Dui tse bewakers in ges tampt? Daar bij De K l o m p waren ze onder geleide van Neder landse mi l i ta i ren . Toen er geen t roepen meer l angs k w a m e n , k r e e g de korne t opdrach t z i ch z o snel mogel i jk t e rug te t r ekken . O p die t e rug toch t 'pas¬ seerden wij de 'Polen ' , die ik Dui t s hoorde spreken en die z i ch haas t ten achter de l inie te komen ' . Mis sch ien leeft er n o g i emand van deze com¬ manderende mi l i ta i ren zoa ls de korne t . Zij hebben die Polen me t e igen ogen gez i en en k u n n e n missch ien n o g ex t ra en verhelderende bruik¬ bare informat ie leveren. Van enkele o n d e r c o m m a n d a n t e n van korne t Van de Maesen de Sombreff worden zelfs de ( toenmal ige) woonp laa t sen in de gevechtsvers lagen vermeld . K a t u i n in M e d e m b l i k , Mari js in Den H a a g en Vos in N i e u w e T o n g e . Het is een p o g i n g waard : informeren bij mensen me t die n a a m in die plaatsen. Zoa l s in he t te lefoonboek. De eer¬ ste t w e e p o g i n g e n leiden tot niets , m a a r de derde w e l , a l thans z o l i jkt het . De w e d u w e van o n d e r c o m m a n d a n t Vos k o m t aan de lijn. 'Hij is vijf¬ t ien jaar ge leden overleden' , z e g t z e echter over haar ech tgenoot .

O p een bepaa ld m o m e n t moe ten Neder landse pioniers ( technische mil i ta iren) de 'Polen ' ove rgenomen hebben van de huza ren . Reserve¬ lu i tenant Snip van een pioniersgroep m a a k t er m e l d i n g van in he t ge-vechtsvers lag dat hij in j u n i 1940 optekende . Ze hadden , schrijft hij over zijn eenheid , l andmi jnen ge legd bij de Schr ikberg in Ede en keerden 's avonds ' zonder ver l i ezen ' t e rug . O p het s ta t ion van Maar sbe rgen had¬ den ze de 'Polen' , die z e (dus) ergens van de h u z a r e n ove rnamen , afgele¬ verd. Op dat s ta t ion waren k r i jg sgevangen Dui tsers , NSB'ers en anderen


die verdacht werden van s a m e n w e r k i n g me t de vi jand, bi jeengebracht . Het verslag van Snip gaat tot 14 mei . Die d a g t rek t zi jn eenhe id van Houten naar Jutphaas, is ' b e z i g ' bij he t M e r w e d e k a n a a l en hoor t dan dat de wapens neerge legd moe ten worden omda t Neder l and z i c h overgegeven heeft . In zijn verslag k o m t nergens een verdere m e d e d e l i n g over de 'Po¬ len ' voor.

De g roep k o m t dan verder al leen n o g voor in he t verslag van de vr i jwi l l ig soldaat-chauffeur W. Prins van he t Lands to rmkorps Motor -dienst . N u enkele jaren ge leden overleed hi j . Hij m a a k t e zi jn verslag voor een commiss ie die in 1950 namens de reger ing een aanta l omstre¬ den gebeur ten i ssen ti jdens de oor logsdagen onderzoch t , de C o m m i s s i e Mi l i ta i re Ondersche id ingen . Een kopie van Pr ins ' verslag is in het bez i t van schrijver Van de Weerd . In de nacht van 9 op 10 mei moes t Prins een groepje mi l i ta i ren opha len in de buur t van Beek bij het Mont fe r land , vlakbij de Dui tse grens . Toen he t de vo lgende d a g l icht werd , b leken ze z i ch me t h u n v r a c h t w a g e n tussen de o p r u k k e n d e Dui tse eenheden te bev inden . A l schie tend z o u d e n ze er tussendoor gereden zi jn . De hele verdere dag was Prins me t zijn v r a c h t w a g e n in t o u w voor he t leger. Hij k w a m ook in Maarsbe rgen terecht . 'Hier heb ik verschi l lende diensten verr icht , o.a. het rijden van k r i jgsgevangenen . Hieronder waren Polen, die ontv lucht z o u d e n zijn u i t Dui tse k r i j g sgevangenkampen ' . Van de

10 mei 1940: slecht gevoede en schamel geklede Polen worden door Nederlandse huzaren in het oog gehouden, zo luidt het verhaal. Maar klopt dat verhaal wel? Zijn niet het verhaal en de foto ten onrechte bij elkaar gekomen?De maker van de foto is onbekend (foto: Gemeentearchief Ede).


Weerd z e g t he t verslag van Prins gevonden te hebben ' e rgens ' in het archief van het Ins t i tuut in D e n H a a g . In 1999, net nada t hij het verslag vond , belde hij Prins op. Hij k r e e g van h e m te horen dat hij de 'Polen ' destijds bij de rooms-ka thol ieke ke rk in C u l e m b o r g afgeleverd had . Van de Weerd wee t op dat m o m e n t dan - he t is j u n i 2004 - dat er sterke twijfels zi jn ge rezen over he t bes taan van een massagra f bij C u l e m b o r g en (dus) aan de b e w e r i n g e n in zi jn boek . Hij z e g t dat amateur-histori¬ cus Van A l p h e n , een van zijn b ronnen , inmidde l s een iets ander verhaal vertel t dan aanvankel i jk het geval w a s . Van A l p h e n z e g t namel i jk dat de m a n n e n vanui t Maarsbe rgen naar Wijk bij Duurs tede werden gebracht maa r dat ' m e n ' z e daar niet w i lde hebben . Van de Weerd: 'En toen z o u Prins , ve rmoed t Van A l p h e n , me t hen over de pont bij Beus i chem ge¬ g a a n zi jn en nie t over die bij C u l e m b o r g ' . Maar , hééft Prins ui te indel i jk de Polen we l in C u l e m b o r g afgeleverd? Was he t geen ander stadje aan de (een) rivier?

Van A l p h e n , s teeds opn i euw k o m t die n a a m naar voren als de m a n die w e e t wa t er me t die moei l i jk definieerbare g roep m a n n e n gebeurde . Bij h e m is geen plaats voor twijfel , ook in de z o m e r van 2004 niet . Hij verk laar t tegenover journa l i s t en dat hij al in mei 1940 van z i c h terug¬ t r ekkende Neder landse legeronderdelen hoorde van de l iquidat ie en he t d u m p e n van de l i jken in he t Rondeel . Ook vertel t hij - in kranten¬ in te rv iews en voor de radio - dat hij er door onde rzoek en door reacties van oud-mi l i ta i ren (of h u n kinderen) achter k w a m dat he t o m exac t 21 gedode Polen z o u gaan .

Het Korps Pol i t ie t roepen, dat de execut ie op zi jn g e w e t e n z o u heb ben , wa t wa ren dat e igenl i jk voor mensen? Z e wa ren er voor he t pol i t ie toez icht in he t leger en moes ten de w e r k d r u k bij de marechaussee ver l ichten. In 1935 waren er 850 m a n , in 1939 1532 en dat aantal z o u nog verder u i tgebre id worden . Ze werden gerekru teerd u i t de beste soldaten en onderofficieren van he t g e w o n e leger. Ten tijde van de Dui t se inval werden ze i ngeze t voor de b e w a k i n g van be langr i jke objecten zoa ls b r u g g e n , verder waren ze voor de orde in het achter land en ten derde voor he t bestr i jden van vijandeli jke c o m m a n d o ' s achter he t front. His¬ tor icus Smeets , die he t boek over hen schreef, z e g t dat pol i t ie t roepers b e k e n d s tonden o m h u n discipl ine , he t waren harde j o n g e n s , net zoa l s de marechaussee . ' Z e hebben ook he t v u u r geopend op Neder landse sol¬ daten die van de Grebbeberg w e g v l u c h t t e n . Z e hebben drie of vier de¬ serterende soldaten gefusi l leerd ' . Wat niet in Smee t s ' boek staat , maa r wa t hij nu nog we l meld t , is dat leden van de marechaussee en waar¬ schijnlijk ook van de pol i t ie t roepen op 10 en 11 mei 1940 in C u l e m b o r g waren . 'De Dui tsers hadden de spoorbrug in handen gek regen . Een g roep marechaussees - en we l l i ch t ook mensen van de pol i t ie t roepen - hebben geprobeerd de b r u g weer in h a n d e n te k r i jgen . Die Dui tsers l iepen daar overheen. Dat is een hev ige strijd gewees t . Daaraan denk


ik als ik dat verhaal over C u l e m b o r g hoor ' , z e g t Smeets . Bedoel t hij dat die 'Polen ' Dui tsers waren die me t toneelspel t o e g a n g g e k r e g e n hadden tot de b rug? Hij an twoord t allereerst dat hij absoluut niet k a n ge loven dat u i t een k a m p in Dui t s l and ontsnapte Poolse k r i jg sgevangenen door twee l inies heen - de Dui t se en de Neder landse - de V e l u w e z o o m kon¬ den bere iken; daar werden ze (bij de spoorli jn Wol fheze-Oos te rbeek) voor he t eerst gez ien . M a a r als het nu een Dui t s c o m m a n d o was? Dat ze als Dui t se soldaten g e w o o n door h u n e igen l inie ' w a n d e l d e n ' en z i ch daarna o m k l e e d d e n en z o g e n a a m d als ontsnapte Poolse kr i jgsgevange¬ nen in de Neder landse l inies t e r ech tkwamen? In theorie k a n het , z e g t Smeets , maa r hij v ind t tegel i jkert i jd de g e d a c h t e g a n g we l erg absurd worden . Bij de g e w o n e soldaten geno ten de pol i t ie troepers een bepaa ld o n t z a g en daa rom ook - dat is een feit - s tuurden de Dui tsers g roepen c o m m a n d o ' s in n a g e m a a k t e un i fo rmen van deze pol i t iemi l i ta i ren naar Neder land . Vooral b r u g g e n probeerden ze z o in h a n d e n te k r i jgen . Bij Roosteren over de M a a s in L i m b u r g schoten de verklede Dui tsers t w e e mi l i ta i ren dood toen ze door de m a n d vie len als Dui t se inf i l t ranten. In de oude vers lagen in he t Ins t i tuut in Den H a a g k o m e n de n a m e n voor van vijf pol i t ie t roepers . Het z o u w e l k o m zijn voor he t onde rzoek als een van hen n o g in leven is o m h e m naar de si tuatie van toen te v ragen . Bes tuurs l id Van Veen van de S t ich t ing Marechaussee Contac t is z o wel¬ w i l l e n d o m in zijn lijst van 3000 leden te k i jken . M a a r geen van de vijf n a m e n k o m t er in voor.

De conclusie l ig t inmidde l s voor de h a n d dat via de mil i ta i re kana l en geen o p e n i n g in he t myster ie te kr i jgen is. Moge l i jk zi jn er we l in andere geschreven bronnen aanwi j z ingen te v inden . Er waren veel mi l i ta i ren in C u l e m b o r g ge legerd , dat w i l z e g g e n veel verschi l lende onderdelen. Ui t de Cu lemborgsche Couran ten van 1939-1940 bli jkt dat er zel fs een mil i ta i re voetba lcompet i t ie w a s ; van de pontonniers , pioniers , he t b rug-de tachement en de luchtdoel . Ze brachten zes voe tba l teams op de been . M a a r over de Polen, in die k ran ten : niets . Een andere publicat ie over C u l e m b o r g en de oor log is van drs. Ineke Brasz . Ze schreef in 1984 een doctoraal scriptie (dat later in b o e k v o r m u i t k w a m ) over het j oodse leven tussen 1870 en 1940, De Kil le van C u l e m b o r g . Z e sprak daarvoor me t veel mensen . Over de vermeende moordpart i j op Polen v e r n a m ze niets . Verder: H e n k Hu i t s ing van he t s t reekarchief Riv ierenland m a a k t e in 1985 een 'b ronnenpubl ica t i e ' over C u l e m b o r g , A r c h i e f s t u k k e n ui t een verscheurde tijd. Over Polen geen letter.

In verschi l lende krantenpubl ica t ies in j u n i 2004 word t ges te ld dat C u l e m b o r g in die dagen geëvacueerd w a s . De l i g g i n g bij z o w e l de be¬ langr i jke water l in ie als bij de spoorbrug over de Lek - en de daaru i t voor tv loe iende gevaren - z o u d e n tot een evacuat ie ge le id hebben . En in een lege s tad k a n makke l i j k iets gebeuren en vervolgens verborgen blijven? M a a r C u l e m b o r g was he lemaa l nie t l eeg , er we rd pas op 14 mei


geëvacueerd - naar Beus ichem - en dan nog m a a r door een deel van de b e v o l k i n g . De volgende d a g was m e n al weer t e rug , w a n t toen capitu¬ leerde he t Neder landse leger.

In 1995 k o m t er weer een boek ui t , een he rdenk ingsboek omda t de bevr i jd ing dan vijft ig jaar ge leden is, Culemborg '40 - '45. Z e s auteurs die over de oor log al veel kenn i s beza ten , hadden z i ch nog eens in de archie¬ ven g e w a a g d en waren ook n o g eens te rade g e g a a n bij p laa t sgenoten die he t a l lemaal m e e m a a k t e n . M a a r ook al hadden ze me t z ' n zessen opn i euw t ienta l len oude Cu lemborge r s gesproken , geen let ter over een mogel i jk massag ra f in het Rondeel . Opmerke l i jk is vooral dat ook Jan van A l p h e n een ar t ike l in dat boek schreef, De luchtoorlog rond Culemborg. Niets daar in over een massamoord . Zijn verhaal g i n g dan we l over een ander onderwerp , de luch toor log , m a a r Van A l p h e n had zijn mede¬ auteurs toch over die execut ie k u n n e n in l ichten? Ook Bert B lommers (1959) leverde een bijdrage aan he t boek . A l eerder h a d hij m e e g e w e r k t aan publicat ies over C u l e m b o r g in de oor log . 'Nooi t heb ik he t verhaal van de Polen opgevangen . Wat nu ver te ld word t , is a l lemaal een beetje s c h i m m i g ' . B lommers verwijs t naar Jo van de Bogaa rd ; die behoorde tot he t grote g e z i n - zeven k inde ren - dat destijds op de boerderij vlakbij he t Rondeel leefde.

Van de Bogaa rd is in 2004 tach t ig jaar en nog een heel vi tale m a n . In mei 1940 w a s hij zes t ien jaar. Nie t eerder dan in j u n i 2004 hoorde hij echter de verhalen over een massagraf . 'Wij k w a m e n vaak in he t Ron¬ deel . Mi jn vader pacht te die g rond en me t de ze is maa iden een broer van mij en ik he t gras voor de koe ien . A l s je daar een gat graaf t voor t w i n t i g dode Polen, móe t je daar sporen van z i en , we z o u d e n he t absoluut ge¬ merk t hebben ' . Dat de l i jken in een sloot g e d u m p t k u n n e n zi jn , geloof t hij ook niet . 'De r i jksoverheid l iet e lk jaar de s loten leeg scheppen . Het boch t - riet en al dat andere spu l - k o n d e n w e g o e d als mes t geb ru iken . Z e zi jn nooi t op l i jken ges tu i t . T w i n t i g l i jken bij e lkaar z o u t rouwens een d a m opleveren' . He t Rondeel was ook geen echt afgelegen gebied , z e g t hi j . In het oude huis de Bol , vlakbij de Lekdi jk , waren misschien we l honderd soldaten van de luchtafweer ondergebracht . 'Die l iepen vaak te s t ru inen door he t Rondeel , al of niet me t een meisje ' . Op de 10de mei schoten de op de Bol gelegerde mi l i ta i ren op Dui tse v l i eg tu igen , op 11 mei werden ze z e l f beschoten en volgens Van de Bogaa rd ve rdwenen ze 's avonds op de 12de mei of de 13de ui t de Bol . ' Z e z u l l e n z i ch we l heb¬ ben moe ten t e rug t rekken ' . Een deel van de b e v o l k i n g van C u l e m b o r g evacueerde op 14 mei (tot de volgende dag) naar het dorp Beus ichem. ' M a a r wij g i n g e n niet w e g ' , z e g t Van de Bogaard , 'mijn vader w i lde daar n iks van weten ' . Hij k a n ook nie t z e g g e n dat he t die dagen in C u l e m -borg z o ' n chaot ische toes tand was . M e t he t schie ten en bombarderen - waarbij volgens h e m enkele slachtoffers vielen - w a s het a l l emaa l we l hef t ig , maa r overz icht van de gebeur ten i ssen w a s er we l degel i jk . Hij


vat u i te indel i jk samen: he t is o n z i n dat daar t w i n t i g Polen begraven l i g g e n . Jo's jongs te broer is iets eerder in 2004 overleden. Diens we¬ duwe , m e v r o u w Van de Bogaa rd -Gi lhu i s , w o o n t vlakbij de plek waa r he t massag ra f u i t de oor log z o u moe t en zi jn . 'Mi jn m a n was op de Bol geboren . Het was een g roo t g e z i n . Er is nooi t iets gewees t ' , z e g t ze over he t massagrafverhaa l . 'He t is een fabeltje. Mijn broer za t in het leger en ook hij heeft nooi t iets o p g e v a n g e n . Nee , wij ge loven er he lemaa l niet in' . Ook al n o e m t Van de Bogaa rd he t hele Polenverhaal o n z i n , toch sluit hij niets ui t . 'Als he t d u m p e n nou aan de andere k a n t van C u l e m b o r g gebeurde , de weste l i jke . Dat is het Cu lemborgse veld, dat is veel afge-legener , dat z o u logischer zi jn . Wan t je z o u we l z e g g e n dat z e érgens gebleven moe ten zijn ' .

To van Z u i l e k o m is ook een van die Cu lemborge r s naar wie v e r w e z e n word t als zi jnde i e m a n d die de oor log heel b e w u s t m e e m a a k t e . Ze is van 1915, in de me idagen van 1940 is z e 24, onderwi jzeres en w o o n a c h t i g in de b innens tad . 'Vreemd' , z e g t z e als eerste reactie, ' ik k w a m overal en w a s ook nog be t rokken bij een lazare t , een provisor isch Rode Kru i s -hospi taa l in he t Sint Barbara-z iekenhuis . G e w o n d e n ui t andere s t reken zoa l s van de Grebbeberg en u i t de Peel werden er ve rzo rgd . Ik heb nooi t iets gez ien van Polen. Het w a s die eerste oor logsdagen enerzi jds we l een chaos maa r anderzi jds voor ons toch ook we l overzichtel i jk ' . De Polen - eenen twin t ig , wee t Van A l p h e n z e k e r - z o u d e n in de Sint Barbarakerk terecht zi jn g e k o m e n , of in een b i jgebouw daarvan . 'Daa rmee z o u he t parochiehuis bedoe ld k u n n e n zijn ' , z e g t To van Z u i l e k o m . ' Ik was on¬ der andere bij he t j e u g d w e r k van de ke rk be t rokken . In het parochiehuis za ten mi l i ta i ren , maa r ik k a n me niet voors te l len dat daar op een d a g Polen bij waren . Dat ge ldt ook voor z aa l W e r k m a n ' . Ze heeft he t idee dat z e toen alles we l w i s t wa t er in C u l e m b o r g voorvie l . 'Wat ik bi jvoorbeeld we l goed wee t , is dat er later Russen in C u l e m b o r g k w a m e n . Waar¬ schijnli jk door de Dui tsers gevangen g e n o m e n en daarna vech tend voor de Dui tsers . Die Russen waren me toch onbeschaafd , die m a a k t e n ge¬ w o o n in de h u i z e n een v u u r op de g rond . Dat deden ze daar in Rus land kennel i jk ook ' .

O p 11 mei werd een g roep IJzendoorners in de Barbarakerk onderge¬ bracht . Het iets oostel i jker ge legen dorp l iep gevaar als gevo lg van de hev ige strijd o m de Grebbe- en de daarop aanslui tende Be tuwe l in ie . Het z o u d e n 130 a 150 IJzendoorners gewees t z i jn . De volgende dag t rokken ze al weer verder, naar Jutphaas en IJsselstein. Teunt je Schu i l ing -Krou-we l was een van hen , z e w o o n t nog steeds in IJzendoorn. Ze was destijds 14 jaar. De j o n g e v r o u w e n m e t baby 's moch ten in een bijzaalt je, de ande¬ ren za ten een nacht in de kerk . ' Ik was m e t mijn moeder ' , z e g t z e . 'Me t een deken o m ons heen . We hebben daar één nacht doorgebracht , toen k w a m de burgemees te r en die z e i dat we er u i t moes ten , w a n t het was Pinks teren en de kerk moes t in orde g e m a a k t worden voor de diensten ' .


Leden van de politie-troepen stonden bekend als hard en gediscipli¬ neerd. Hier treden ze op tijdens rellen in 1934 in de Rotterdamse wijk Croos-wijk (foto uit Het Korps Politietroepen, 1919-1940 doorJos Smeets.

In de ke rk en dat bijzaaltje waren absoluut geen Polen, z e g t z e . His tor icus Smeets z e g t dat de marechaussees en pol i t ie troepers des¬

tijds tot he t ui terste ge te rgd waren . O p bladzi jde 134 van zijn boek staat een omschr i jv ing van h u n gemoeds toes tand . . . . 'Voor veel officieren en onderofficieren van he t Korps Pol i t ie t roepen w a s de chaos , die aan de Dui t se inval vooraf g i n g , het werk van Dui tse agenten . Z e k o n d e n eenv o u d i g w e g nie t ge loven dat een angs tpsychose he t Neder landse vo lk bevangen had . Door deze o n t k e n n i n g werden ook z i j ze l f slachtoffer van dit fenomeen; hope loos gefrustreerd omda t he t ze lden tot nooi t tot een werkel i jk gevechtscontac t me t de vi jand k w a m en dodeli jk ver¬ moe id door he t t a l loze u i t r u k k e n , z a g e n zij z i ch geconfronteerd me t een onzich tbare vijand'. . . Smeets wee t dat ergens zel fs twee nonnen in de problemen k w a m e n omda t ze aangez i en werden voor hulpjes van de Dui tsers . Z o u he t mogel i jk zijn dat in z o ' n s t e m m i n g een g roep ondefinieerbare figuren als de 'Polen ' doodgescho ten wordt? Smeets k a n z i ch voorste l len dat zo ie ts gebeur t , m a a r z e g t anderzi jds dat als er z i ch in de oor log z o ' n exces had voorgedaan , hij dat t i jdens al die gesp rekken me t pol i t ie troepers voor zi jn boek z e k e r gehoord had . ' D a n was he t absoluut boven k o m e n dri jven. Z e k e r na zovee l jaar. D a n h a d i emand dat we l verte ld , me t waarschi jnl i jk de t o e v o e g i n g : he t wa ren Dui t se sp ionnen en


w e moes ten ze w e l neerschieten. M a a r een dergeli jk verhaal is mij nooi t ver te ld , terwij l z e mij toch behoorl i jk in ve r t rouwen namen ' . Hij houd t he t daa rom op een m y t h e , in ieder geval wa t he t l iquideren en begraven in C u l e m b o r g betreft .

M a a r waa r zi jn die m a n n e n dan gebleven? Wan t z e zijn er we l gewees t . Dat b leef vanaf 2004 de grote v raag . De ge tu igen i s sen van oorlogson¬ de rzoeker Van A l p h e n en schrijver Van de Weerd zi jn in dit verband he t be langr i jks te . Wan t chauffeur Prins is dood en h e m k a n niet meer ge¬ v raagd worden of he t we l k lop te dat hij de m a n n e n bij de ke rk in C u l e m -borg afze t te , zoa l s hij in 1999 tegen schrijver Van de Weerd beweerde . Wan t z o u hij z i ch in he t te lefoongesprek me t Van de Weerd niet vergis t k u n n e n hebben? Hij keek t e rug op 10 mei 1940, er za t een halve eeuw tussen , en he t was toen een uiterst hect ische d a g voor h e m gewees t . Hij z a l z e k e r we l bij een rivier gewees t z i jn , dat her inner t i emand z i ch n o g we l , en hij z a l ook een pontveer overgegaan zi jn , m a a r was he t we l he t veer van C u l e m b o r g ? Was he t geen ander stadje, ook me t een ka tho l i eke kerk? Vianen misschien? Tie l , Schoonhoven , Rhenen , Wijk bij Duur stede? O f begreep auteur Van de Weerd de chauffeur nie t g o e d toen hij h e m in 1999 sprak?

Tot slot Van A l p h e n . A l s hij al in mei 1940 van z i ch t e rug t r ekkende Neder landse mi l i ta i ren hoorde van de massa-execut ie , w a a r o m had hij dat dan nooi t g e z e g d of geschreven in zijn vele publ icat ies en boeken? W a a r o m pas e ind jaren negen t ig toen Van de Weerd en Crebolder me t de research voor h u n boek b e g o n n e n ? Is de Po lenmoord geen idee-fixe voor Van A l p h e n geworden? De k a n s is g roo t dat de tijd het raadsel za l t oedekken . Dat nooi t b e k e n d z a l worden of het echt ontsnapte Polen waren . O f z e in Neder l and de dood vonden , of dat ze z i ch verspreidden en in de chaos van die eerste oor logsdagen a l lemaal h u n w e g waa r dan ook naar toe vonden . Of dat z e toch voor de Dui tsers werk t en , of Dui tsers waren . Explos ievenexper t s? Technische mi l i ta i ren die door Neder landers onk laa r g e m a a k t e spoor¬ li jnen of andere be langr i jke voo rz i en ingen weer op orde moes ten bren¬ gen? De Dui tsers grossierden immers in Sonde rkommandos .

A l s Jan van A l p h e n de voorgaande teks t van mij ter l e z i n g voorge legd kr i jg t , reageer t hij onthuts t en boos . Hij z e g t dat er mensen zijn die blij¬ ven vo lharden in h u n z w i j g e n . Dat ge ld t ook voor enkele leden van de redactie van het boek Culemborg '40-45. In die g roep had hij w e l degeli jk de execut ie b e k e n d g e m a a k t , beweer t hi j . 'Maa r afgesproken werd he t b innenshu i s te houden ' . Dat veel bewer ingen in mijn onderzoeksvers lag - een ingekor te versie werd op 28 ok tober in he t Utrechts N ieuwsb lad gepubl iceerd - o n g u n s t i g voor h e m u i t p a k k e n , neemt hij h o o g op. ' Ik heb vi j fenzes t ig jaar onde rzoek gedaan . Ik laat me nu niet afbranden' . Dat his tor ische onde rzoeken e lkaar nu eenmaa l vaak tegenspreken en


dat hij z i ch daar niet teveel van moe t aan t rekken , k a n zijn verontwaar¬ d i g i n g niet w e g n e m e n .

A u t e u r Van de Weerd reageert , als hij de teks t ter i n z a g e kr i jg t , da t h u n b e w e r i n g in he t boek 'een conclusie me t een waarschi jn l i jkhe id ' is en dat z e ook geen 'daders(groep) ' ve rmelden . Hij z e g t ook n o g dat toen hij in 1999 chauffeur Prins te lefonisch sprak, hij nog bijna niets van Van A l p h e n en diens u i t spraken wis t .

'He t verhaal van de verdwenen g roep was reeds l a n g bekend ' , z e g t K a m p h u i s van het Ins t i tuut voor Mi l i ta i re Geschiedenis . ' M a a r verder is he t een en al onzekerhe id . We we ten nie t of he t o m ontvluchte kr i jgsgevangenen gaat , zoa ls ze z e l f ze iden , of o m een Dui t s ove rva l commando , zoa l s later we l is gesuggeree rd . Even o n zek e r is wa t er van hen is ge¬ worden . In de geschreven bronnen loopt h u n spoor dood in C u l e m b o r g . Dat zij daar z o u d e n zi jn geëxecu tee rd , berus t louter op speculat ie en van horen z e g g e n . Het is missch ien niet onmoge l i jk , maa r we l zee r onwaarschi jnl i jk dat een dergeli jke moordpar t i j v i j fenzes t ig jaar l ang stil is gehouden door degenen die ervan z o u d e n hebben gewe ten . Even onwaarschi jnl i jk is he t dat , ind ien he t g i n g o m een Dui t s overva lcom-m a n d o , de Dui tse mil i ta i re autori tei ten na de Neder landse capi tulat ie de z a a k op z ' n be loop z o u d e n la ten. (...) Z o l a n g er geen n i euwe , ser ieuze aanwi j z ingen of gegevens boven wa te r k o m e n , l i jkt he t mij w e i n i g zin¬ vol nader onde rzoek te verr ichten ' .

Door de verschi jn ing van het ar t ikel in he t Ut recht N i e u w s b l a d z ie t h is tor icus Smeets voor he t eerst de bij Ede g e m a a k t e foto van de 'Polen' . Hij z e g t dat hij een van de Neder landse bewaker s herkent aan he t 'w i t t e vangsnoer dat ook op zijn l inker schouder te z ien is en de sabel op zi jn l inkerz i jde ' ; vo lgens h e m is he t een korporaa l van he t Korps Polit ie-t roepen. Opva l l end v ind t hij ook dat een van de bui tenlanders ' l a a rzen d raag t die verdacht veel l i jken op Dui t se leger laarzen ' .

2005 Het Polenmyster ie is blijven bes taan . I emand wijs t op een webs i te , w w w . g r e b b e b e r g . n l , waa rop ' oo r logsonderzoekers ' v ragen stel len en b e v i n d i n g e n melden . Het k a n alles betreffen, z e k e r niet al leen dat wa t z i ch aan strijd bij en op die Grebbeberg in mei 1940 vol t rok. De site is o p g e z e t door Al le r t Goossens en Rutger Bol . Gez i en de kenn i s die z e ten toonspre iden en he t inz ich t in de oor logshande l ingen , ve rmoed je dat het oud-mi l i ta i ren zi jn . M a a r z e bl i jken pas 29 en 37 jaa r oud en respectieveli jk sof tware o n t w i k k e l a a r en con t rac tmanager ( iemand die contracten begele id t en toez ie t of z e we l g o e d u i tgevoerd worden) . De eerste is letterli jk óp de Grebbeberg geboren . Ze delen h u n fascinatie voor de T w e e d e Wereldoor log en bl i jken wa t kenn i s betreft autori tei ten


http://www.grebbeberg.nl

geworden te z i jn . Over het Polenmyster ie k o m t op h u n site een uitge¬

breide b ra ins to rming voor. 'Een ui terst d iscutabel verhaal . Z o w e i n i g

water o m te varen dat w e aan he t s t randsurfen zijn' . En: 'Een aparte

k w e s t i e . Dat het Dui tsers wa ren en natuur l i jk geen Polen, l i jkt we l dui

delijk. Waarschi jnl i jk toch g e w o o n een K o m m a n d o z u r Besondere Ver-

w e n d u n g 800, dat ook al bij M a l d e n succesvol w a s gewees t ' .

De vo lgende theorie is ook interessant , hij is van Rutger Bol : he t z o u

k u n n e n gaan o m de b e m a n n i n g van een v l i e g t u i g - een Junkers 52 - dat

o m zes uu r 's morgens op de 10de mei 1940 een n o o d l a n d i n g maak t e in

he t geb ied de Roode H a a n bij Veenendaa l . Volgens het verhaal k w a m de

c o m m a n d a n t o m het leven en werden drie m a n n e n k r i jg sgevangen ge¬

m a a k t . 'Maa r waa r is de rest van de m a n s c h a p p e n geb leven? ' Een Jun-

kers 52 telde een b e m a n n i n g van drie en k o n t w i n t i g personen vervoe¬

ren. De afs tand van de Roode H a a n naar Ede /Wol fheze is een k i lome te r

of acht . 'P r ima af te l e g g e n ' tussen zes uu r en k w a r t voor negen , de tijd

waa rop bij Ede /Wol fheze de ondefinieerbare g roep werd ges ignaleerd ,

merk t Bol op. M a a r Al le r t Goossens geloof t er niet in . 'He t betreffende

v l i e g t u i g maak t e een n o o d l a n d i n g m i d d e n in een veld vlakbij de lucht¬

afweer die hen vermoedel i jk neerschoot . Z e z o u d e n dus on tdek t zijn

en h u n verschi jn ing bij Ede l i jkt me dan ook wa t onwaarschi jnl i jk ' . Hij

denk t dat het ' g e w o o n ' o m een Dui t se sabo tagegroep g i n g en dat h u n

wapens en midde len ergens verborgen lagen . ' Z e z u l l e n van o n z e naïvi¬

teit u i t g e g a a n zijn door open en bloot te k o m e n aanmarcheren me t he t

bekende verhaal . Dit was immers ook voor hen de enige man ie r o m door

de l inie te geraken ' . Hij geef t toe dat he t ' g i s w e r k ' blijft, maa r wa t voor

h e m geen g i swerk is, is dat het 'vr i jwel honderd procent z e k e r is dat het

geen ontsnapte Poolse gevangenen gewees t zijn ' . Hij k a n z i c h eigenl i jk

we l voorstel len dat het Ins t i tuut voor Mi l i ta i re Geschiedenis het Poolse

verhaal 'net iets té fantast isch v ind t o m een z o e k t o c h t naar t w i n t i g ver¬

meende l i jken te beg innen ' .

His tor icus Smeets , geconfronteerd me t de veronders te l l ing van de

Junkers 32: 'Li jkt me ver g e z o c h t . O p de mees te foto's waa rop vliege¬

niers /pi lo ten te z ien zi jn , is er altijd we l iets van h u n u i t rus t ing te z i en

zoa l s overal ls , sjaals, w i n g s of gevoerde v l ieger laa rzen . Daarbij moe t

m e n b e d e n k e n dat de m a n n e n ook v l i ege run i fo rmen d roegen o m z o als

combat tan t (militair) te worden aangemerk t , u i teraard ter b e s c h e r m i n g

o m niet door de vi jand als franc-tireur te worden geëxecu teerd . O p die

foto w a s daarvan echter in het gehee l niets te z ien ' . (Een franc-tireur is

een bu rge r die aan een gewapende strijd dee lneemt zo n d e r onder een

mi l i ta i r c o m m a n d o te s taan) .

De discussie op de websi te gaa t m a a r door. Naa r aan le id ing van de

foto: ' H u n hoofden zijn opgeschoren zoa l s veel Dui tse mi l i ta i ren dat

hadden . Z o op afs tand z ien ze er te g e z o n d ui t voor k r i jg sgevangenen .

T y p i s c h Dui t s w a s dat een eenheid u i tge rus t werd me t m a n n e n van on-


geveer de zelfde l eng te - en ook deze m a n n e n l i jken dat te zijn' . Goos¬ sens houd t he t er op dat de t w i n t i g m a n n e n ui t een v l i e g t u i g gedrop t zijn maa r dat dat te ver naar het wes ten gebeurde . A f g e z i e n van de pa¬ rachut is ten die bij r ege r ingscen t rum Den H a a g naar beneden k w a m e n , was deze groep 'Polen ' op 10 mei de mees t westel i jke Dui t se eenheid . Hij ve rmoed t dat de d ropp ing op de Veluwe was , een gebied w a a r z i ch wei¬ n ig Neder landse mi l i ta i ren bevonden . Ui te indel i jk z o u d e n ze dan toch s taande gehouden zijn en kennel i jk afgevoerd naar de verzamel loca t ie , he t s ta t ion van Maarsbe rgen . Goossens denk t dat z e van daar, net zoa ls 1250 andere Dui t se k r i jg sgevangenen , afgevoerd zi jn naar Enge land .

Lui tenant-kolonel b.d. E .H . Brongers , ook een onderzoeker die af en toe zi jn b e v i n d i n g e n op de websi te ze t , beweer t daaren tegen weer dat de Dui tsers die i j l ings naar Enge land ge t ranspor teerd werden , al leen mi l i ta i ren waren die in het wes ten van Neder l and gevangen g e n o m e n werden . Dat z e g t ook schrijver Evert van de Weerd nog eens. ' Ik heb Brongers gesproken . Hij sluit u i t dat bij de naar Enge land gebrachte k r i jgsgevangenen een g roep was die vanui t het oostel i jke deel van Ne¬ der land b i n n e n g e k o m e n was ' . A l l e r t Goossens vat alle discussies tot dan toe nog eens samen en concludeer t tenslot te dat he t in ieder geval 'een van de mees t p rominente myster ies van de m e i d a g e n ' is. En hij is b e n i e u w d 'of w e het slot nog z u l l e n meemaken ' .

Wat is het nut van al deze p o g i n g e n een myster ie van l a n g ge leden te ontrafelen.? Missch ien niet eens dat je het myster ie oplost , we l dat je je en passant weer verdiept in een tijd, (wel voorgekomen) gebeur ten i ssen t e rug- of oproept in je he r inne r ing en je er weer achter k o m t hoe b i za r he t a l l emaa l was . Het myster ie als le idraad dus voor naspeur ingen . O p z i ch he lemaa l niet v reemd: misschien we l meer dan de helf t van de boeken en films bestaat er u i t ! M e n s e n h o u d e n van myster ie , z e zijn het! Je blijft p u z z e l e n , en v ind t soms weer wa t s tukjes . In februari 2005 vraag ik de bevr iende Poolse journa l i s t e Iwona T r u s e w i c z o m in haar landel i jke k r an t Rzeczpospo l i t a een oproep te plaatsen me t de foto van de 'Po len ' ' bij Hote l Langenberg . Missch ien zijn er l andgeno ten van haar die i emand herkennen , of voor wie de gebeur ten i s iets z e g t . Iwona kr i jg t één reactie en schrijft:


'After the picture was published I got a call from Poznan. Mr Roman Melarowicz told me a story that he had heard from his father - Witalis Melarowicz. His father was a Polish soldier of 55 infantry regiment of Poznan Army in september 1939. Close to Warsaw he had been taken prisoner by the Germans and had been moved to Germany to Bocholt Stalag close to the Dutch border. In the beginning of May 1940 his friend had escaped from the camp to Holland. This camp was a bad guarded one. After a few days the same Polish guy came back to the camp with a Dutch newspaper. There was a big photo of a group of Polish soldiers-prisoners who escaped from the Nazi's, with the title: Heros-prisoners run from the camp' (maybe

it was the same picture as you sent me?). Witalis Melarowicz told to his son that the guy with the newspaper was moved by the Germans to another, worse stalag. The man gave a razor to Witalis Mielarowicz. Son Roman still possesses that razor. His father died a few years ago. This is the story. Regards Iwona'.

Jo van de Bogaard in Het Rondeel. 'Als je daar een gat graaft voor twintig dode Polen, moetje daar sporen van zien' (foto: William Hoogteyling).

Missch ien heeft z e me t haar o p m e r k i n g over de foto w e l gelijk? Wan t is die foto waa r w e he t s teeds over hebben we l g e m a a k t op 10 mei 1940 en niet w e k e n eerder? Er is tot n u toe n i e m a n d gevonden die w e e t w i e die foto geschoten heeft? Zijn de mil i ta i re vers lagen van de o n t m o e t i n g e n op 10 mei me t die v reemde groep nie t op een g o e d m o m e n t door i emand gecombinee rd m e t de foto? En is die foto toen niet een e igen, maa r vol¬ k o m e n onjuist leven g a a n leiden?

In maa r t neem ik nog eens contact op me t Van de Weerd . Kan hij nog n ieuwe d ingen melden? A l l e e n , z e g t hi j , een telefoontje van Jan van A l phen die - opn i euw op g rond van anon ieme telefoontjes - he t vo lgende vertel t : In de nacht van 9 op 10 mei z o u een Neder landse nep- lu i tenant over de grens bij N i jmegen g e k o m e n zijn me t 'een g r o e p ' die hij l iet marcheren . De groep z o u ergens bij N i jmegen ingescheep t zi jn en op 10 mei a a n g e k o m e n in R e n k u m . Z e z o u d e n vervolgens me t vrachtwa¬ gentjes naar Wol fheze gebracht z i jn . Van de Weerd laat het verhaal voor


wat het is. He t is j a m m e r dat Van A l p h e n nie t bereid is zi jn b ronnen te noemen , z e g t hi j . Van de Weerd z e g t nog we l nog eens te w i l l en speuren in de archieven van Ni jmegen . ' Ik ben er achter g e k o m e n dat z o ' n twin¬ t ig dagen voor he t u i tbreken van de oor log een g roep van t w i n t i g Poolse k r i jgsgevangenen bij N i jmegen de grens is overgekomen ' . Missch ien v ind t hij dan we l de foto w a a r Iwona T r u s e w i c z he t over had . Het moe t e igenl i jk niet echt moei l i jk z i jn , w e l z a l he t tijd vergen.

A l s het inderdaad z o was dat er tussen najaar 1939 en mei 1940 o m de haverk lap Polen u i t de Dui t se k a m p e n ontsnapten , naar Neder l and t rokken , en nota bene soms weer naar dat k a m p t e rugkee rden , dan l i g t he t v o l k o m e n voor de h a n d dat de Dui tsers bij h u n oorlogsvoorbereidin¬ gen op he t idee k w a m e n een g roep (groepen) Dui t se saboteurs als Poolse ontsnapte gevangenen naar Neder land te s turen. De Neder landers wa¬ ren toch immers ve r t rouwd me t Polen, z e z o u d e n er nie t van opki jken . Of die Dui tse saboteurs werden na h u n g e v a n g e n n e m i n g ij l ings naar Enge land overgebracht , of z e sloten z i ch g e w o o n aan bij het Dui tse leger toen dat na 15 mei ongeh inde rd Neder land b innen l i ep . Z o moe t het gebeu rd zi jn .

A A D N E K E M A N


IN m l NUMMBK

1940-1945 Herinneringen,

opgeschreven aan de hand van notities uit die t en een gedeeltelijk bijgehouden dagboek

AlbatCM.Merkx

Het raadsel van de verdwenen Polen Aadiïckcman

CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' · lessen dan de gewone zesde en zevende klas. Daar kregen we ook les in de...

Documents

Transcript of CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' · lessen dan de gewone zesde en zevende klas. Daar kregen we ook les in de...