KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN

BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË

Convergentie en divergentie

in de Nederlandse

woordenschat

anno 2012

Een onderzoek naar kledingtermen

Tine De Cnodder

Masterproef aangeboden binnen de opleiding Master in de taalkunde

Promotor: prof. dr. Dirk Geeraerts

Academiejaar 2012-2013

94.127 tekens

2

DANKWOORD Het dankwoord is misschien wel het moeilijkste gedeelte van heel de masterproef. Er zijn zoveel

mensen te bedanken en er worden vaak bijna even veel mensen vergeten. Toch wil ik de

uitdaging aangaan om voor de totstandkoming van deze masterproef aan enkele mensen mijn

dank te betuigen.

Als eerste wil ik graag mijn promotor, prof. dr. Dirk Geeraerts, bedanken om mij gemotiveerd te

houden tijdens de lange zoektocht naar het juiste materiaal, maar ook voor de goede verdere

begeleiding en het kritisch nalezen van mijn masterproef. Hij is er bovendien in geslaagd zijn

interesse in de lexicologie en variatielinguïstiek voor een deel op mij over te dragen. Het

onderwerp van mijn masterthesis is me dan ook blijven boeien doorheen het jaar.

Ook zou ik Jocelyne Daems van de onderzoekseenheid Kwantitatieve lexicologie en

Variatielinguïstiek aan de KU Leuven, uitvoerig willen bedanken om mij wegwijs te maken in de

talloze berekeningen die nodig waren om tot de resultaten van het onderzoek te komen. Ook wil

ik haar bedanken om mijn masterproef van commentaar te voorzien en mij steeds te helpen

waar nodig.

Verder zou ik graag mijn Leuvense vriendinnen en lesgenoten willen bedanken om mij af en toe

eens uit de Letterenbibliotheek te halen voor de nodige ontspanning. Voor ontspanning in het

weekend kon ik steevast rekenen op mijn vriendinnen thuis, mijn ploeggenoten van de HBBC

Dames A en natuurlijk Chiro Noorderwijk, die er mee voor zorgden dat ik niet heel de tijd met

mijn neus in modemagazines zat.

Ten slotte, maar vooral, wil ik mijn ouders en broer bedanken om steeds in mij te blijven

geloven, om mij door dik en dun te steunen, om mee met mij bibliotheken af te schuimen en om

mijn taalkundige prietpraat te aanhoren, die waarschijnlijk vaak niet even verstaanbaar was. Het

resultaat kunnen jullie hieronder nalezen en wie weet wordt jullie taalkundige interesse nog wat

aangewakkerd .

Bedankt allemaal!

Tine De Cnodder

3

INHOUDSOPGAVE Dankwoord ........................................................................................................................................................................... 2

Abstract .................................................................................................................................................................................. 4

1. Inleiding ............................................................................................................................................................................ 5

2. Materiaal ........................................................................................................................................................................... 6

3. Methode ............................................................................................................................................................................. 7

4. Onderzoeksresultaten .............................................................................................................................................. 10

4.0 Inleiding .................................................................................................................................................................. 10

4.1 Het externe diachrone perspectief .............................................................................................................. 10

4.1.1 Inleiding ....................................................................................................................................................... 10

4.1.2 Hypotheses ................................................................................................................................................. 10

4.1.3 Resultaten ................................................................................................................................................... 11

4.1.4 Conclusies ................................................................................................................................................... 14

4.2 Het interne diachrone perspectief ............................................................................................................... 15

4.2.1 Inleiding ....................................................................................................................................................... 15

4.2.2 Hypotheses ................................................................................................................................................. 15

4.2.3 Resultaten ................................................................................................................................................... 15

4.2.4 Conclusies ................................................................................................................................................... 21

4.3 Het synchrone perspectief .............................................................................................................................. 21

4.3.1 Inleiding ....................................................................................................................................................... 21

4.3.2 Hypotheses ................................................................................................................................................. 22

4.3.3 Resultaten ................................................................................................................................................... 22

4.3.4 Conclusies ................................................................................................................................................... 36

5. Conclusies ...................................................................................................................................................................... 37

6. Bibliografie .................................................................................................................................................................... 39

7. Bijlage .............................................................................................................................................................................. 40

7.1 Appendix 1: Overzicht van het materiaal ................................................................................................. 40

7.2 Appendix 2: Overzicht van de bronnen ..................................................................................................... 42

4

ABSTRACT This article reports on a corpus-based investigation into the diachronic and synchronic

developments of Belgian and Netherlandic Dutch. These two variants of Dutch are characterised

by a completely different linguistic history, which caused them to become the variants they are

today. The main difference is the standardisation of the Belgian variant, which was delayed, as it

was torn off politically from its Netherlandic neighbour in the 16th and 17th century. Placed

under changing governments for centuries, the Dutch speaking part of Belgium was never able

to develop its own standard language. The standardisation of Belgian Dutch was only to begin

well into the 19th century, as it was reunited with the Netherlands for some decades. Starting

from the 1960s and under the influence of an integration policy, Belgian Dutch was cleaned up

linguistically so as to conform to the already established Netherlandic standard.

Building on their own developed measure of linguistic overlap and a large corpus of

synonymous expressions of fifteen clothing concepts and another fifteen soccer concepts,

Geeraerts, Grondelaers & Speelman (1999) were able to confirm a diachronic convergence

pattern between Belgian and Netherlandic Dutch over a period of forty years. The core of their

clothing and soccer terms material dates back to 1990, as they recorded material from fashion

magazines and newspapers. That database was expanded to similar material from 1950 and

1970, but also to records (price tags and labels) from shop windows in 1990. The shop window

material was representative of substandard language, whereas the magazine and newspaper

material represented the standard language. The investigators collected the same material for

Belgian Dutch and Netherlandic Dutch, so that they could examine whether Belgian Dutch was

indeed conforming to the Netherlandic Dutch standard. Taking the shop window material into

account, they were also able to investigate whether the assumed distance between standard and

substandard language in Belgium, which is a major indication of its delayed standardisation

process, could indeed be determined. These and other hypotheses were gathered in the book by

Geeraerts et al. (1999).

The purpose of the present article was to repeat the work of 1999, though only for the clothing

concepts, for the next period of twenty years (1990-2012). Highly comparative material, from

fashion magazines as well as shop windows, was collected for the new period and added to the

original database. The hypotheses and calculations were redone as well, which allowed us to

record that the convergence pattern found in 1999, has basically come to a standstill in 2012

and is gradually developing into a divergence pattern.

5

1. INLEIDING Dit artikel gaat verder in op het onderzoek naar lexicale convergentie- en divergentietendensen

tussen het Belgische en het Nederlandse Nederlands. We doen dat in navolging van het boek van

Geeraerts, Grondelaers & Speelman (1999) (hierna: Geeraerts e.a. (1999)), dat die tendensen

onderzocht met betrekking tot kleding- en voetbaltermen voor de periode 1950-1970-1990. Het

werk van Geeraerts e.a. (1999) werd reeds uitgebreid naar andere lexicale velden (zie:

Grondelaers, Van Aken, Speelman & Geeraerts 2001; Zenner, Speelman & Geeraerts 2012) en

ook de gebruikte methode werd verder uitgewerkt (zie onder meer: Speelman, Grondelaers &

Geeraerts 2003; Speelman, Grondelaers & Geeraerts 2006). Het huidige artikel is hoofdzakelijk

een herhaling van het oorspronkelijke werk van Geeraerts e.a. (1999) voor de volgende

tijdsperiode van twintig jaar, met name 1990-2012.

Het oorspronkelijke en het huidige onderzoek moeten gezien worden in het licht van de

taalpolitieke geschiedenis van de Lage Landen, die het bredere uitgangspunt vormt van het

lexicale variatieonderzoek voor Vlaanderen en Nederland. Het relevante startpunt daarvan

bevindt zich in de Renaissance, de tijd die in de meeste Europese landen gekenmerkt wordt door

de opkomst van standaardtalen. Dat was echter niet het geval voor Vlaanderen, dat door

ontwikkelingen in de Tachtigjarige Oorlog verplicht was politiek afstand te nemen van

Nederland. Onder het Spaanse bewind vluchtte de Vlaamse intellectuele elite naar het

onafhankelijke Nederland en zou daar mee de basis leggen voor de Nederlandse standaardtaal

van vandaag. Vlaanderen, dat onder wisselend bewind kwam te staan, had vrijwel geen contact

met de noorderburen en kon zo niet deelnemen aan het standaardiseringsproces. Daar kwam

nog bij dat de Franse tijd in Vlaanderen gepaard ging met een verfransing van de supraregionale

communicatie en het openbare leven. Het Nederlands werd pas als officiële Vlaamse taal erkend

en vastgelegd vanaf de hereniging van de Nederlanden in de periode 1814-1830. Het is echter

vooral vanaf 1930 dat de standaardisering van het Belgische Nederlands hervatte, maar tegen

die tijd had Vlaanderen al een grote achterstand opgelopen tegenover Nederland.

Die feiten leidden tot een taalpolitieke verdeling in Vlaanderen, waarbij twee visies tot stand

kwamen. De ene visie wou van de opgelopen achterstand gebruik maken om een eigen Belgische

variant te ontwikkelen. Die opvatting wordt de particularistische visie genoemd. De andere visie

wou ervoor zorgen dat de achterstand zo snel mogelijk ingehaald werd. De Vlaamse

taalgebruiker moest zich daarbij zoveel mogelijk conformeren aan de ideale Nederlandse

standaardtaal. Deze integrationistische visie bepaalde al snel de officiële taalpolitieke agenda,

waardoor de belangrijkste media (kranten, televisie) vanaf de jaren ’60 aan expliciete taalzorg

gingen doen om de Vlaamse taalgebruiker vertrouwd te maken met de Nederlandse norm

(Geeraerts e.a. 1999: 17-18).

Het is dan ook vanuit dat integrationistische perspectief dat Geeraerts e.a. (1999) hun

hypothesen opstelden. Die hypothesen zouden onvermijdelijk convergerende resultaten laten

zien tussen het Belgische en het Nederlandse Nederlands. Net als het oorspronkelijke

onderzoek, zal ook het huidige onderzoek deze visie aanhouden bij de herberekeningen van de

resultaten voor het tijdspunt 2012. Of de convergerende tendens nog doorzet, is echter maar de

vraag.

Alvorens we evenwel bij de nieuwe resultaten komen, zal in sectie 2 weergegeven worden hoe

de materiaalverzameling tot stand kwam voor het onderzoek van 1999 en voor het huidige

onderzoek. Daarna wordt de methode uiteengezet (sectie 3), die gebruikt werd om tot de

6

resultaten in sectie 4 te komen. De onderzoeksresultaten in sectie 4 worden onderverdeeld in

drie perspectieven, respectievelijk het externe diachrone perspectief (sectie 4.1), het interne

diachrone perspectief (sectie 4.2) en het synchrone perspectief (sectie 4.3). Die perspectieven

worden telkens kort ingeleid, waarna de hypotheses en resultaten worden weergegeven. Elke

subsectie in 4 wordt afgesloten met conclusies. Ten slotte volgen de algemene conclusies voor de

drie perspectieven (sectie 5), de lijst van geraadpleegde werken (sectie 6) en de bijlage (sectie

7), met een overzicht van het materiaal en de bronnen.

2. MATERIAAL Zoals eerder vermeld, is deze studie gebaseerd op het werk van Geeraerts, Grondelaers &

Speelman (1999). Het oorspronkelijke onderzoek maakte gebruik van ongeveer veertigduizend

observaties van reëel taalgedrag. Die empirische basis werd samengesteld uit verschillende

types materiaal, zoals kranten en magazines, maar ook prijskaartjes en labels uit etalages.

Daarbij werd specifiek gezocht naar de benamingen voor vijftien verschillende kleding- en

voetbalconcepten. Het huidige onderzoek laat de categorie van de voetbaltermen echter

achterwege en richt zijn aandacht volledig op de eerste categorie. Voor deze studie werden aan

het oorspronkelijke materiaal nog meer dan negenduizend observaties toegevoegd.1

Met behulp van de vijftien kledingconcepten is het mogelijk om de kwantitatieve verhouding te

bepalen in Belgische en Nederlandse publicaties, tussen bijvoorbeeld de term jeans en zijn

synoniem spijkerbroek voor het concept JEANS. De onderzochte kledingbenamingen werden

overigens niet uitgezocht op basis van hun gevoeligheid voor variatie. Een concept als ROK kende

lange tijd slechts een gelexicaliseerde term rok, die pas in het huidige materiaal werd aangevuld

met de term skirt. Naast JEANS(m/v) en ROK(v) zullen we rekening houden met de concepten:

OVERHEMD(m), BLOES(v), TRUI(m/v), T-SHIRT(m/v), VEST (m/v), BROEK(m/v), LEGGING(v), JURK(v),

COLBERT(m), COLBERT(v), JACK(m/v), KOSTUUM(m) en MANTELPAKJE(v). De aanduiding tussen

haakjes geeft aan of het gaat om vrouwelijke of mannelijke kledingstukken, dan wel beide

sekses.

Het oorspronkelijk geobserveerde materiaal stamde uit magazines van 1990.2 Analoog daarmee

werd gezocht naar magazines voor twee eerdere tijdspunten, respectievelijk 1950 en 1970. Op

die manier kon aan real-time-onderzoek gedaan worden om eventuele convergentie- en

divergentieprocessen op het spoor te komen. Daarnaast werd de database uitgebreid met

observaties komende van prijskaartjes en labels uit etalages in vier verschillende steden.

Daarmee werd aan twee zaken voldaan.

Eerst en vooral konden Geeraerts e.a. (1999) op die manier de stilistische stratificatie van het

taalgebruik in rekening brengen. Het taalgebruik in etalages bevindt zich immers typisch in het

middelste gedeelte van een schaalverdeling tussen de dialecten en de standaardtaal. De

prijskaartjes en labels hebben aan de ene kant een regionale commerciële functie, maar zijn aan

de andere kant ook niet te informeel. Het gaat namelijk steeds om geschreven taal in een

semiformele situatie.

1 Zie appendix 1 voor een overzicht van het materiaal.

2 Daarmee worden de magazines voor het tijdspunt 1990 bedoeld. Het oorspronkelijke materiaal betreft

magazines uit 1991.

7

Ten tweede werd dit gedeelte van het materiaal verzameld in vier verschillende steden. Voor

België waren dat Leuven en Kortrijk. Voor Nederland werd gebruikt gemaakt van materiaal uit

Leiden en Maastricht. Die steden zijn op twee manieren interessant. Allereerst zijn het alle vier

universiteitssteden. Bovendien zijn er twee die gesitueerd zijn in wat men noemt het

linguïstische centrum voor elk land. Meerbepaald gaat het daarbij om De Randstad in Nederland,

gerepresenteerd door Leiden, en Brabant in België, voorgesteld door Leuven. De andere twee

steden zijn gelegen in grotere economische centra die zich daarenboven in de periferie van de

linguïstische groep bevinden (Geeraerts & Grondelaers 2000: 56).

Enkele aanpassingen waren noodzakelijk in het huidige onderzoek ten aanzien van het

oorspronkelijke onderzoek. Zoals vermeld hebben ook wij materiaal gezocht in Belgische en

Nederlandse magazines.3 Toch waren we gedwongen de eerste twee maanden van 2012 weg te

laten uit de database, omdat een deel van dat materiaal niet geraadpleegd kon worden.4

Daarnaast waren sommige van de oorspronkelijk gebruikte magazines niet meer in de handel

verkrijgbaar, waardoor ook die niet konden worden opgenomen in de database. Naast het

magazinemateriaal werd ook materiaal gezocht in de etalages van de eerder genoemde

universiteitssteden. Dat verliep ook niet zonder problemen: er werden immers geen

mantelpakjes gevonden. Daarom zullen we enkel in sectie 4.3, dat het synchrone perspectief

behandelt, werken zonder het concept MANTELPAKJE. De resultaten uit het oorspronkelijke

onderzoek werden voor die sectie dan ook herberekend voor het nieuwe totaal van veertien

concepten.

In de volgende secties zal het materiaal en de methodologische concepten waar nodig verder

worden toegelicht. Eerst is een globale schets van die tweede groep aan de orde.

3. METHODE In deze sectie zullen we de belangrijkste formules weergeven die gebruikt werden om tot

onderstaande resultaten te komen. Een meer uitgebreide weergave met aanvullende

voorbeelden is te vinden in het oorspronkelijke werk (Geeraerts e.a. 1999: 41 e.v.).

De hypotheses in volgende hoofdstukken zijn opgesteld volgens twee overkoepelende

perspectieven. Enerzijds nemen we een diachroon perspectief aan, waarin we de lexicale

verhoudingen tussen België en Nederland volgen in reële tijd. We onderzoeken daarmee naar

convergentie- en divergentieontwikkelingen in de twee gebieden in de periode 1950-1970-

1990-2012. Anderzijds bekijken we het materiaal vanuit een synchroon perspectief, waarmee

we de exogene en endogene oriëntatie van het Belgische Nederlands nagaan voor het laatste

tijdspunt.

Bij de bespreking van beide perspectieven hebben we aandacht voor zowel een externe als een

interne benadering. Die benaderingen “draai[en] rond de vraag of we de geanalyseerde

taalvariëteiten als een geheel in het onderzoek betrekken, dan wel of we binnen die variëteiten

kijken naar specifieke linguïstische variabelen” (Geeraerts e.a. 1999: 10). Een voorbeeld van

zulke linguïstische variabelen is de aanwezigheid en invloed van het Frans of het Engels in de

onomasiologische profielen van de concepten. 3 Zie appendix 2 voor een overzicht van de bronnen.

4 Weekblad Flair voor januari en februari en maandblad Feeling voor januari, waren nog niet voorhanden in de

Koninklijke Bibliotheek van België.

8

In de vorige paragraaf kwam reeds ter sprake dat we zullen werken met onomasiologische

profielen van concepten. Die profielen hebben we nodig om onder meer de uniformiteit te meten

tussen concepten in het Belgische en Nederlandse Nederlands. Zo’n onomasiologisch profiel van

een bepaald concept bevat alle alternatieve benamingen voor dat concept die te vinden zijn in de

gebruikte bron. Daarbij worden de verschillende benamingen telkens vergezeld van een

specifieke frequentieverhouding voor de gebruikte deelverzameling. Tabel 1 hieronder bevat het

onomasiologische profiel voor het concept JEANS in de materiaalverzameling voor het Belgisch

(B12) en het Nederlands (N12) Nederlands van 2012:

JEANS B12 N12

jeans 97% 73% spijkerbroek 0% 26% jeansbroek 3% 1% Tabel 1: onomasiologisch profiel voor JEANS.

Met zulke profielen kunnen we, zoals vermeld, onder meer de uniformiteit meten tussen

concepten van verschillende deelverzamelingen. Het begrip uniformiteit wordt gedefinieerd als

vertrekkende vanuit

“het idee dat een gemeenschappelijke linguïstische norm gemeenschappelijk taalgedrag

genereert. Maximale uniformiteit bij de benoeming van een begrip komt slechts voor

wanneer twee taalvariëteiten dezelfde naam voor dat begrip gebruiken, of verschillende

namen die identiek gedistribueerd zijn, i.e. dezelfde relatieve frequentie hebben”

(Grondelaers, Van Aken, Speelman & Geeraerts 2001: 182).

Vaker dan een maximale uniformiteit, hebben we te maken met gedeeltelijke overlappingen,

zoals dat geïllustreerd wordt door de cijfers in Tabel 1. Daar heeft het concept JEANS drie

alternatieve termen (respectievelijk jeans, spijkerbroek en jeansbroek ) in de deelverzamelingen

B12 en N12. De uniformiteit U van een concept z, zoals JEANS, tussen beide deelverzamelingen

(Y1,Y2) wordt berekend met deze formule:

Om de uniformiteit te berekenen voor een bepaald concept, neemt men dus de som van de

minimale relatieve frequenties (xi) voor elke term. Dat betekent dat er voor het concept JEANS

een overlap zal zijn van 73+0+1=74%. Die berekening wordt gemaakt voor alle concepten in de

verzameling. Vervolgens nemen we het gemiddelde van de uniformiteit van elk concept om de

uiteindelijke uniformiteitsmaat voor de verzameling te bekomen.

Op die manier bekomen we een niet-gewogen resultaat. Aan elk concept wordt hetzelfde gewicht

toegekend: minder frequente concepten worden even goed naar waarde meegeteld als meer

frequente concepten. Daarnaast gaan we ook telkens op zoek naar gewogen resultaten. Met

behulp van een wegingsfactor G zorgen we ervoor dat de meest frequente concepten meer

gewicht krijgen in de uiteindelijke uniformiteitsmaat U’. De gedachtegang die daarbij wordt

gevolgd is dat “een gebrek aan uniformiteit bij een laagfrequent concept, juist vanwege deze lage

frequentie, minder vaak tot communicatieve misverstanden [zal] leiden dan een verschil in de

onomasiologische profielen van hoogfrequente concepten” (Geeraerts e.a. 1999: 44). U’

berekenen we aan de hand van volgende formule, waarbij de wegingsfactor G de relatieve

9

frequentie is van het onderzochte concept in het geheel van het materiaal voor de twee

deelverzamelingen:

Naast die (externe) uniformiteit zullen we voor het externe perspectief ook de interne

uniformiteit berekenen. Daarbij wordt “de situatie in een bepaald deel van het materiaal op

zichzelf beschouwd” (Geeraerts e.a. 1999: 42). Bij de interne uniformiteitsberekening is de

uniformiteit maximaal wanneer de taalgebruikers per concept slechts een benaming hanteren.

Maar ook bij deze berekening is dat nauwelijks het geval. De interne berekening van uniformiteit

neemt de vorm aan van de som van de kwadraten van de relatieve frequenties (xi) van de

individuele termen voor het concept z. We geven hieronder de formule weer voor de niet-

gewogen resultaten:

De interne uniformiteit voor de gehele verzameling Y wordt opnieuw berekend door het

gemiddelde te nemen van de aparte resultaten. Om vervolgens tot de gewogen resultaten te

komen, voegen we opnieuw een wegingsfactor toe aan de berekening. Een som van die

resultaten brengt ons tot de totale gewogen interne uniformiteit van de verzameling.

Voor de berekeningen vanuit het interne perspectief maken we gebruik van aparte, weliswaar

gelijkaardige formules. Die formules werken volgens het volgende principe. We nemen telkens

de som van de relatieve frequenties van een verzameling, vermenigvuldigd met een specifieke

wegingsfactor (K), die aangepast wordt aan wat we juist willen berekenen:

De wegingsfactor (K) wordt voor elk te berekenen aandeel K (respectievelijk UNI, ENDO,

EXO, FRANS, ENGELS, TZ) op een eigen manier verkregen en op een schaal geplaatst met

waarden van nul tot een (zie verder: Geeraerts e.a. 1999: 49 e.v.). De gewogen en totale

resultaten worden vervolgens op een manier berekend gelijkaardig aan die van de externe en

interne uniformiteit.

De aandelen die gebruikt worden in het onderzoek zijn de volgende. Ten eerste berekenen we

het UNI-aandeel, dat de verbindende waarde van de termen aangeeft. Verder worden de

endogene (ENDO) en exogene (EXO) waarden van de termen berekend. Zij geven de

geografische distributie aan van de woorden, meer bepaald in welke mate ze typisch zijn voor

het Belgische, dan wel het Nederlandse Nederlands. Transparant zijn de afkortingen van de

aandelen FRANS en ENGELS, die aangeven of en in welke mate de begrippen een Franse,

respectievelijk Engelse invloed vertonen. Ten slotte houden we rekening met het aandeel TZ, dat

staat voor taalzuivering. Dat aandeel vervangt het PRO- en ANTI-aandeel uit het onderzoek van

1999 om de invloed van expliciete taalzuiveringswerken te berekenen.

10

Ten slotte hoort het nog te vermelden dat we bij het vergelijken van de resultaten een 5%-marge

zullen hanteren. Dat wil zeggen dat een verschil van minder dan 5% tussen twee cijfers binnen

een statistische foutenmarge valt. We nemen dan aan dat de resultaten ongeveer gelijk ( ) zijn.5

4. ONDERZOEKSRESULTATEN

4.0 INLEIDING In wat volgt, worden de onderzoeksresultaten aangereikt van het huidige onderzoek. Daarbij

wordt eenzelfde structuur aangenomen als in Geeraerts, Grondelaers & Speelman (1999), met

een uiteenzetting over respectievelijk het externe diachrone perspectief (sectie 4.1), het interne

diachrone perspectief (sectie 4.2) en het synchrone perspectief (sectie 4.3). Bij de bespreking van

de verschillende perspectieven zullen we ook voornamelijk dezelfde hypotheses aannemen als

Geeraerts e.a. (1999), die we steeds toetsen aan het nieuwe materiaal. De resultaten voor 2012

worden telkens duidelijk in het vet aangegeven. In de laatste sectie (4.3 Het synchrone

perspectief) worden wel extra hypotheses opgesteld, doordat we voor het huidige onderzoek een

nieuwe dimensie onderscheiden. We kunnen immers nu het etalagemateriaal van 1990

vergelijken met gelijkaardig materiaal uit 2012, een mogelijkheid die voor het oorspronkelijke

onderzoek niet bestond.

4.1 HET EXTERNE DIACHRONE PERSPECTIEF

4.1.1 INLEIDING Geeraerts, Grondelaers & Speelman (1999) zochten in het tijdschriftenmateriaal onder meer

naar verschuivingen in de onderlinge verhouding tussen het Belgische en het Nederlandse

Nederlands. Dat noemden zij het externe perspectief van hun onderzoek. In deze sectie zullen

ook wij kijken naar zulke ontwikkelingen met betrekking tot het nieuwe materiaal.

Achtereenvolgens zullen we de hypotheses van Geeraerts e.a. (1999) aanreiken, gevolgd door

een korte verwijzing naar de resultaten van dat onderzoek, telkens aangevuld met onze eigen

resultaten voor de tijdsperiode ‘90-‘12. Daarbij werd telkens rekening gehouden met de

significantiegrens van 5%. We sluiten dit gedeelte af met de conclusies voor 2012.

4.1.2 HYPOTHESES De hypotheses die Geeraerts e.a. (1999) aannamen in het voorgaande onderzoek waren de

volgende. Ten eerste veronderstelden ze dat er tussen 1950 en 1990 een convergentie

plaatsvond tussen het Belgische en het Nederlandse Nederlands. Ten tweede werd gedacht dat

die convergentie tot stand zou gekomen zijn door verschuivingen langs Belgische kant. Die

verschuivingen zouden België dichter bij Nederland brengen, maar de andere richting zou niet

het geval zijn. Ten derde en ten slotte meenden de onderzoekers dat het convergerende proces

gepaard ging met een toenemende interne uniformiteit van het Belgische Nederlands.

5 Opgemerkt zij dat de foutenmarge van 5% hier gebruikt wordt omdat het onderzoek van Geeraerts e.a. (1999)

ook gebruik maakte van deze marge. Die marge is echter niet meer gebruikelijk sinds men in 2003 een significantiefilter invoerde om de relevante verschillen van de irrelevante te scheiden (zie daarvoor: Speelman et al. 2003: 321).

11

4.1.3 RESULTATEN De eerste hypothese kon op bevestiging rekenen in het onderzoek van 1999. Er werd inderdaad

een convergentie geconstateerd en dat vooral bij het gewogen materiaal. De nieuwe resultaten,

aangegeven in vetgedrukte letters, laten echter een nieuw beeld zien:

1. U(B50,N50) < U(B70,N70) < U(B90,N90) < U(B12,N12)

71,30 67,81 72,41 > 65,21

U’(B50,N50) < U’(B70,N70) < U’(B90,N90) < U’(B12,N12)

69,84 74,59 < 81,70 77,77

Bij het niet-gewogen materiaal lijkt zich eerder een divergerende tendens te manifesteren. Het

gewogen materiaal laat echter een stagnatie zien. Dat kan betekenen dat de meest frequente

concepten, wat betreft lexicale uniformiteit, in beide landen reeds overeenkomen, terwijl er nog

redelijk wat variatie te zien is bij minder frequente begrippen.

De tweede hypothese werd opgedeeld in twee subhypotheses. Allereerst vroegen

Geeraerts e.a. (1999) zich af of de ontwikkelingen aan Belgische kant sneller zouden gaan dan

aan Nederlandse kant. Dat kunnen we bevestigen als de uniformiteitsmaat in België lager ligt

dan die in Nederland. Dat betekent immers dat er dan meer veranderingen zijn gebeurd in

België dan in Nederland, waardoor de U-waarde minder bedraagt. Die hypothese kon vervolgens

voorzichtig bevestigd worden aan de hand van volgende berekeningen:

2. U(B50,B90) < U(N50,N90)

48,93 < 57,32

U’(B50,B90) < U’(N50,N90)

56,95 < 63,54

Wanneer we die berekeningen echter herdoen voor de nieuwe periode ’50-‘12, komt ook daar de

vastgestelde beginnende divergentie tot uiting:

3. U(B50,B12) < U(N50,N12)

30,61 33,80

U’(B50,B12) < U’(N50,N12)

45,06 48,57

We zien dat er een stagnatie optreedt: er is geen significant verschil meer tussen beide landen.

Als we evenwel geen rekening zouden houden met de significantiegrens, zou de uniformiteit in

het Nederlandse materiaal toch nog iets hoger liggen dan in het Belgische. Maar we zien

algemeen dat beide talen over heel de tijdsperiode ongeveer hetzelfde aantal veranderingen

hebben doorgemaakt. Dat is een geheel ander beeld dan dat uit het onderzoek van 1999.

Wanneer we vervolgens de berekeningen opsplitsen, zien we dat het verschil met het resultaat

uit 1999 gesitueerd is in de recentste uniformiteitsberekening:

12

4. U(B50,B70) < U(N50,N70)

60,03 60,05

U(B70,B90) < U(N70,N90)

75,99 > 70,28

U(B90,B12) < U(N90,N12)

65,98 < 76,95

U’(B50,B70) < U’(N50,N70)

55,66 < 65,25

U’(B70,B90) < U’(N70,N90)

78,80 > 71,22

U’(B90,B12) < U’(N90,N12)

78,58 < 85,54

De beginnende divergentie waarover we spraken in de eerste hypothese, zien we terugkomen in

U(B90,B12) < U(N90,N12). We stellen vast dat er in de periode ’90-’12 meer verschuivingen zijn

gebeurd in het Belgische materiaal dan in het Nederlandse, waardoor de uniformiteitsmaat lager

is. Het omgekeerde was het geval in de periode ’70-’90, maar een gelijkaardig beeld werd

geschetst in de periode ’50-‘70. Op de reden van die uitkomst zullen we terugkomen in sectie

4.3, wanneer we de huidige synchrone resultaten vergelijken met die van de jaren ’90. Daarbij

gaan we na of er sprake is van een zekere informaliseringstendens.

De resultaten van vorige hypotheses gaven in 1999 aanleiding tot een reeks aanvullende

hypotheses. Er werd immers voorzichtig vastgesteld dat Nederland en België een convergerende

ontwikkeling vertoonden en dat die ontwikkelingen bovendien sneller gebeurden in

Nederlandstalig België dan in Nederland (Geeraerts e.a. 1999: 73). Daarbij vroegen de

onderzoekers zich terecht af of de Vlaamse normatieve oriëntatie op Nederland geen retardatie-

effecten te zien gaf. Daarmee wordt het volgende bedoeld:

“als het Belgische Nederlands zich richt naar het Nederlandse, maar dit laatste zelf interne

ontwikkelingen ondergaat, dan kan het Belgische Nederlands a.h.w. te laat komen: voor de

Nederlandse situatie waaraan België zich wil conformeren goed en wel doorgedrongen is, is

de situatie in Nederland zelf al weer gewijzigd.” (Geeraerts e.a. 1999: 74).

Die hypothese werd getoetst met behulp van volgende berekeningen, aangevuld met

berekeningen voor 2012:

5. U(B50,N50) < U(B70,N50) > U(B70,N70)

71,30 > 57,90 < 67,81

U(B70,N70) < U(B90,N70) > U(B90,N90)

67,81 64,67 < 72,41

U(B90,N90) < U(B12,N90) > U(B12,N12)

72,41 > 61,03 65,21

U’(B50,N50) < U’(B70,N70) > U’(B70,N70)

69,84 > 56,72 < 74,59

U’(B70,N70) < U’(B90,N70) > U’(B90,N90)

74,59 > 69,14 < 81,70

U’(B90,N90) < U’(B12,N90) > U’(B12,N12)

81,70 > 71,81 < 77,77

13

Uit deze resultaten kunnen we zonder meer vaststellen dat de tendens die in het vorige

onderzoek opgemerkt werd, zich doorzet in het huidige materiaal: er zijn, althans voor deze

tijdsintervallen, geen retardatie-effecten vast te stellen.

Ook de derde hypothese werd opgesplitst in twee subhypothesen. Eerst werd bekeken of

er in de evolutie van het Belgische Nederlands een toenemende interne homogeniteit kon

worden vastgesteld. Daarna werd onderzocht of de interne uniformiteitsmaat van België, zoals

verwacht, lager zou liggen dan in Nederland.

De eerste subhypothese werd opgesteld met de veronderstelling dat de “interne uniformiteit een

indicatie is van linguïstische gestandaardiseerdheid. Standaardisering wordt immers opgevat als

een proces dat de interne variatie reduceert” (Geeraerts e.a. 1999: 74-75). Aan de hand van

volgende berekeningen werd vastgesteld dat het Belgische Nederlands een grotere interne

uniformiteit ontwikkelde in de onderzochte periodes. De voornaamste ontwikkeling gebeurde

echter reeds tijdens de eerste periode (tussen 1950 en 1970). In de periode daarna viel de

toename stil. Voor Nederland, dat gezien werd als referentiepunt voor het Standaardnederlands,

werden voor elke periode gelijkaardige resultaten verondersteld.

6. I(B50) < I(B70) < I(B90) < I(B12)

51,31 < 61,22 62,59 < 70,11

I’(B50) < I’(B70) < I’(B90) < I’(B12)

54,45 < 71,94 70,20 < 75,26

I(N50) I(N70) I(N90) I(N12)

56,97 61,02 63,85 66,22

I’(N50) I’(N70) I’(N90) I’(N12)

64,87 63,82 < 73,53 70,62

Uit de cijfers voor 2012 kunnen we opnieuw een toename afleiden voor de interne uniformiteit

van het Belgische Nederlands en dat vooral voor de niet-gewogen resultaten. De situatie in

Nederland blijft ongeveer gelijk aan wat vastgesteld werd in de jaren ’90. Toch willen we bij deze

resultaten graag nog het volgende opmerken. De Nederlandse resultaten laten zien dat ook de

interne uniformiteit van het Nederlandse Nederlands onderhevig is aan schommelingen. Dat

suggereert volgens de onderzoekers van 1999 “dat we een constante interne-uniformiteitsmaat

niet zonder meer als indicatie van gestandaardiseerdheid mogen beschouwen” (Geeraerts e.a.

1999: 75). De logica die daarachter schuilt, is dat ook het Nederlandse Nederlands als standaard

een levende taal is, die veranderingen kan ondergaan. “Een constante interne-uniformiteitsgraad

zou immers betekenen dat in een gestandaardiseerde taalsituatie geen onomasiologische

verschuivingen meer kunnen optreden” (Geeraerts e.a. 1999: 75).

De tweede subhypothese stelt dan de vraag of de interne uniformiteitmaat van België nog steeds

lager ligt dan die van Nederland. Dat kon immers vastgesteld worden in de jaren ’50 en ’70.

Vanaf de jaren ’90 kwamen er echter vergelijkbare cijfers tevoorschijn tussen de twee. Toch had

14

het Nederlands in België nooit een hogere interne uniformiteitmaat. Die resultaten gelden ook

voor de nieuwe onderzochte periode6:

7. I(B50) < I(N50) 51,31 < 56,97

I’(B50) < I’(N50) 54,45 < 64,87

I(B70) < I(N70) 61,22 61,02

I’(B70) < I’(N70) 51,94 < 63,82

I(B90) < I(N90) 62,59 63,85

I’(B90) < I’(N90) 70,20 73,53

I(B12) < I(N12) 70,11 66,22

I’(B12) < I’(N12) 75,26 70,62

Toch zouden we hier voorzichtig kunnen opmerken dat de gewogen interne uniformiteit tussen

België en Nederland van 2012 die laatste opmerking zou kunnen tenietdoen. De resultaten

vallen nog net onder de significantiegrens van 5% (er is een verschil van 4,64%), maar het

Belgische Nederlands is dus goed op weg om een grotere interne uniformiteit te bekomen dan

het Nederlandse Nederlands.

4.1.4 CONCLUSIES De conclusies die we uit het voorgaande hebben kunnen trekken, zetten we hieronder nog eens

kort uiteen.

Ten eerste lijkt de lexicale toenadering die geconstateerd werd in het materiaal dat

gebruikt werd in 1999, stilaan een divergerende weg op te gaan. Ditmaal zijn het echter niet de

gewogen cijfers die ons dat besluit doen nemen, aangezien die wel uniformiteit vertonen tussen

België en Nederland. Het zijn de niet-gewogen cijfers, waarbij even veel gewicht gegeven wordt

aan minder frequente concepten, die laten zien dat de uniformiteit aan het afnemen is.

Ten tweede kunnen we ook een spoor van een eventuele divergentie opmerken als we de

interne ontwikkelingen in beide landen bekijken. De uniformiteit in België was groter dan die

van Nederland als we de jaren ’70 vergelijken met de jaren ’90. Toch werd voor het globale beeld

in 1999 onder voorbehoud geconcludeerd dat de ontwikkelingen in het Belgische Nederlands

sneller zouden gaan dan in het Nederlandse Nederlands. In de hedendaagse cijfers zien we

echter iets anders: er zijn opnieuw meer verschuivingen gebeurd in België dan in Nederland.

Ten derde zien we dat het Belgische Nederlands opnieuw, zoals in de jaren ’50 tot ’70,

een grotere interne uniformiteit ontwikkelt, terwijl het Nederlandse Nederlands stabiel blijft. Of

België zich met die ontwikkelingen distantieert van Nederland, lijkt aannemelijk als de

vastgestelde beginnende divergentie doorzet. België zou dan een eigen interne uniformiteit

ontwikkelen, die ongeveer gelijk is aan wat we kunnen vaststellen over de interne uniformiteit

in Nederland.

6 Geeraerts e.a. (1999) vermeldt bij de berekening I’(B70) < I’(N70) de cijfers 71,94 < 63,82. Het foutieve cijfer

werd in overleg met Prof. Dr. Dirk Geeraerts aangepast.

15

4.2 HET INTERNE DIACHRONE PERSPECTIEF

4.2.1 INLEIDING De interne diachrone analyse onderzoekt welke taalinterne factoren een invloed uitoefenen op

de evolutie van de twee onderzochte taalvariëteiten. We kijken dus niet meer naar de

taalvariëteiten als geheel, maar gaan meer specifiek in op drie groepen van woordkenmerken of

linguïstische variabelen. We gaan na of de evolutie van het Belgische en het Nederlandse

Nederlands beïnvloed wordt door endogene of exogene factoren (met de aandeelmaten ENDO

en EXO), door de Franse of Engelse herkomst van woorden (met aandelen FRANS en ENGELS)

en/of door het gebruik van expliciete taalpropaganda (met aandeel TZ).

4.2.2 HYPOTHESES De hypotheses die geformuleerd werden in Geeraerts e.a. (1999), luiden als volgt: ten eerste

werd verondersteld dat het Belgische Nederlands een convergerende oriëntatie heeft op

Nederland, maar dat het omgekeerde nauwelijks het geval zou zijn. Daardoor zou het relatieve

aandeel van gemeenschappelijke woorden tussen beide landen toenemen. Dat vertaalt zich voor

het Belgische Nederlands in a) een toename van de keuze voor binationale, unificerende termen,

b) een afname van de keuze voor endogene termen en c) een toename van de keuze voor termen

met een exogeen kenmerk. Ten tweede werd aangenomen dat de ontwikkeling van het Belgische

Nederlands gekenmerkt werd door een reactie tegen Franse invloed. In Nederland zou die

oorspronkelijke Franse invloed niet bestaan hebben, waardoor de waarden voor het FRANS-

aandeel ongeveer gelijk zouden blijven. Ten derde zouden zowel het Belgische als het

Nederlandse Nederlands een groeiende invloed van het Engels laten zien. En ten vierde zou het

Belgische Nederlands een grote invloed van expliciete taalpropaganda vertonen. Het aandeel

van de woorden die in de expliciete taalzorg gepropageerd werden, zou toegenomen zijn, terwijl

het aandeel afgewezen woorden een afname te zien zou geven.

4.2.3 RESULTATEN De eerste hypothese splitst zich nogmaals op in twee grote subhypotheses, waarbij de tweede

nog enkele onderverdelingen krijgt. Eerst stelden de onderzoekers zich de vraag of het UNI-

aandeel, dat staat voor de gemeenschappelijke woordenschat, een toename kende in België. Het

was vervolgens niet verbazend, gezien de eerder vastgestelde convergentie, dat het UNI-aandeel

op een duidelijke manier toenam in het tijdsinterval ’50-’90. Het is daarom eveneens niet

verwonderlijk dat we voor het nieuwe tijdsinterval een afname kunnen constateren van

datzelfde aandeel:

8. AUNI B50,N50(B50) < AUNI B70,N70(B70) < AUNI B90,N90(B90) < AUNI B12,N12(B12)

66,94 67,54 < 73,40 > 68,17

A’UNI B50,N50(B50) < A’UNI B70,N70(B70) < A’UNI B90,N90(B90) < A’UNI B12,N12(B12)

64,00 < 75,23 < 82,12 > 73,49

Die afname is heel duidelijk bij het gewogen materiaal (82,12 in 1990 tegenover 73,49 in 2012),

maar ook bij het niet-gewogen materiaal is de daling net hoger dan de significantiegrens. Die

vaststellingen komen overeen met de beginnende divergentie die we waarnamen in sectie 4.1.

De tweede subhypothese behelst de toenaderingskwestie: Geeraerts e.a. 1999 wilden nagaan of

de vastgestelde convergerende ontwikkeling inderdaad voornamelijk langs Belgische kant tot

stand kwam. Ze maten dan niet, zoals bij de eerste subhypothese, het aandeel

16

gemeenschappelijke woorden in het Belgische Nederlands van hetzelfde tijdspunt, maar

rekenden met de gemeenschappelijke woordenschat uit het voorgaande stadium. Zo ziet men

wat “in [een bepaalde tijdsperiode] in het Belgische materiaal het aandeel is van de woorden die

in [de vorige tijdsperiode] bijdroegen tot de uniformiteit met het Nederlandse materiaal”

(Geeraerts e.a. 1999: 78). De reden daarvoor was dat de mogelijkheid bestaat dat het aandeel

van de woordenschat uit het vorige tijdspunt vergroot in het Belgische Nederlands, maar niet

meer voorkomt in het Nederlandse Nederlands. We zouden op die manier ook een

convergerende intentie kunnen vaststellen van het Belgische Nederlands met een verschillende

oorzaak.

Bij de analyse van de resultaten hielden de onderzoekers rekening met drie aanwijzingen. Zowel

een toename van het UNI-aandeel, als een toename van het EXO-aandeel geeft een toenadering

aan. Het ENDO-aandeel moet echter dalen om een toenadering aan te duiden. Vooraleer we

echter overgaan naar een voorstelling van de nieuwe resultaten, past het de resultaten uit het

vorige onderzoek uiteen te zetten. Zo zagen Geeraerts e.a. (1999) hun hypotheses grotendeels

bevestigd:

“de evolutie van het ENDO-aandeel [in België] komt sterker naar voren dan de evolutie

van het EXO-en het UNI-aandeel, en de verschillen blijken ook duidelijker bij de A’-cijfers

dan bij de A-getallen. […] Zoals verwacht is er minder beweging in het Nederlandse

materiaal dan in het Belgische. […] De algemene conclusie is dan ook dat de globale

toenadering tussen het Belgisch Nederlands en het Nederlands Nederlands die we van

1950 tot 1970 vaststellen, voornamelijk op het conto van de Belgische ontwikkelingen

kan worden geschreven. […] Voeren we dezelfde analyse uit voor de stap van 1970 naar

1990, dan blijkt d[i]e convergerende intentie nog steeds aanwezig te zijn. […]. De

ontwikkelingen aan Nederlandse kant maken weer duidelijk dat hier geen sprake is van

een toenaderingstendens” (Geeraerts e.a. 1999: 92-93).

Met die achtergrond kunnen we overgaan naar de resultaten voor het nieuwe tijdspunt:

9. AUNI B90,N90(B90) < AUNI B90,N90(B12)

73,40 > 68,37

A’UNI B90,N90(B90) < A’UNI B90,N90(B12)

82,12 80,41

Het UNI-aandeel in het Belgische materiaal laat een lichte daling zien bij de niet-gewogen cijfers

en een stagnatie bij de gewogen cijfers. Aangezien een toename van het UNI-aandeel wijst op een

toenadering, lijkt ook deze lichte afname weer de eerder voorgestelde divergentietendens te

ondersteunen.

10. AEXO B90,N90(B90) < AEXO B90,N90(B12)

5,55 9,66

A’EXO B90,N90(B90) < A’EXO B90,N90(B12)

4,71 4,25

Het aantal woorden met een EXO-kenmerk is dan weer ongeveer gelijk voor beide tijdspunten.

Dat was ook zo in de vorige periodes, wat ons doet concluderen dat exogene woorden nog steeds

in dezelfde mate worden overgenomen.

17

11. AENDO B90,N90(B90) > AENDO B90,N90(B12)

21,05 > 15,71

A’ENDO B90,N90(B90) > A’ENDO B90,N90(B12)

13,17 9,82

Het ENDO-aandeel in België is eveneens vergelijkbaar met de vorige periodes. De voorkeur voor

endogene woorden daalt bij de niet-gewogen cijfers en laat een stagnatie zien bij de gewogen

cijfers. Dat was precies zo in de periode ’70-’90. Daarom geven bovenstaande cijfers misschien

aan dat de meest frequente termen reeds hun plaats veroverd hebben in het Belgische

kledinglexicon, aangezien de cijfers daar constant blijven.

Ook voor Nederland blijven de resultaten grotendeels vergelijkbaar met de vorige tijdspunten.

Enkel het ENDO-aandeel geeft andere cijfers weer: het daalt ten opzichte van de jaren ’90. Dat

kan hoofdzakelijk geconstateerd worden bij de gewogen cijfers. Het is dus vooral bij meer

frequente termen dat Nederlanders geneigd zijn endogene woorden op te geven. In de resultaten

zien we dan vooral een invloed van jeans tegenover spijkerbroek voor het concept JEANS, of het

colbert dat concurrentie krijgt van de blazer voor het concept COLBERT(v). Eventueel kan dit

wijzen op een toenadering tot het Belgische Nederlands, maar zulk een conclusie zou misschien

wat voorbarig zijn.

12. AUNI N90,B90(N90) AUNI N90,B90(N12)

58,08 57,83

AEXO N90,B90(N90) AEXO N90,B90(N12)

7,23 6,39

AENDO N90,B90(N90) AENDO N90,B90(N12)

34,68 > 28,59

A’UNI N90,B90(N90) A’UNI N90,B90(N12)

67,64 < 72,12

A’EXO N90,B90(N90) A’EXO N90,B90(N12)

2,06 2,47

A’ENDO N90,B90(N90) A’ENDO N90,B90(N12)

30,30 > 21,40

We kunnen uit voorbeelden (9) tot en met (12) dus concluderen dat ook als we de aparte UNI-,

EXO- en ENDO-aandelen vergelijken, er niet langer sprake is van een convergerende beweging

tussen België en Nederland. Enkele waarnemingen ondersteunen ook de beginnende

divergentietendens.

De tweede hoofdhypothese poneert de stelling dat de ontwikkeling van het Nederlands

in Vlaanderen gekenmerkt wordt door een reactie tegen Franse invloed. Dat zou niet het geval

zijn voor het Nederlands in Nederland. Ook deze hypothese valt uiteen in twee verschillende

hypotheses. Eerst en vooral werd onderzocht of de invloed van het Frans werkelijk verminderde

in het Belgische Nederlands en of diezelfde invloed afwezig was in het Nederlandse Nederlands.

Bijgevolg zou die laatste variant telkens ongeveer gelijke waarden te zien geven. Vervolgens

werd met een tweede subhypothese nagegaan of de invloed van het Frans in België initieel

groter was dan in Nederland.

De resultaten van de eerste subhypothese waren, voor het Belgische Nederlands althans, reeds

bevredigend voor de onderzoekers in 1999 en blijken ook nu nog stand te houden:

18

13. AFRANS(B50) > AFRANS(B70) > AFRANS(B90) > AFRANS(B12)

36,64 > 27,81 > 18,71 > 10,31

A’FRANS(B50) > A’FRANS(B70) > A’FRANS(B90) > A’FRANS(B12)

35,61 > 22,27 > 18,14 > 10,34

AFRANS(N50) AFRANS(N70) AFRANS(N90) AFRANS(N12)

39,65 > 24,54 23,03 > 12,18

A’FRANS(N50) A’FRANS(N70) A’FRANS(N90) A’FRANS(N12)

44,01 > 21,94 < 29,90 > 16,96

Het aandeel Franse termen vermindert dus nog steeds gestaag in het Belgische materiaal. Het is

echter opvallend dat die tendens zich heeft uitgebreid naar Nederland, waar ook een markante

daling te zien is. Dat is mogelijk te wijten aan verschillende zaken, die mogelijk ook niet meer

enkel voor Nederland gelden. In het werk uit 1999 en in Geeraerts & Grondelaers 2000 werd het

grillige patroon in Nederland, dat de oorspronkelijke verwachting weerlegt, als volgt verklaard.

Vanuit de traditionele, integrationistische visie is het duidelijk dat de constante daling in België

overeenkomt met een historisch bepaalde afwijzing van het Frans. De Franse invloed in

Nederland heeft echter niet zulk een normbeladenheid. De zogenaamde erratische evolutie in

Nederland zou dan ook eerder het gevolg zijn van een cultureel bepaalde stilistische

ontwikkeling (Geeraerts & Grondelaers 2000: 62). Die stilistische ontwikkeling kan bijvoorbeeld

de vorm aannemen van een veranderende mode en tijdgeest, bovendien is de kledij in de

hedendaagse modebladen vaker alledaags dan chic (zie verder: Geeraerts e.a. 1999: 95-96;

Geeraerts & Grondelaers 2000: 62-63). Maar ook de invloed van het Engels speelt een duidelijke

rol. Daar komen we uitgebreid op terug in de derde hoofdhypothese van deze sectie.

Geeraerts e.a. (1999) stelden in een tweede subhypothese dat de invloed van het Frans in België

althans initieel groter was dan in Nederland. Die hypothese werd in 1999 al weerlegd als gevolg

van de resultaten van de eerste subhypothese (supra): “De specifieke factoren die de evolutie

van het FRANS-aandeel in het Nederlandse Nederlands bepalen, impliceren niet dat dat aandeel

kleiner is dan in het Belgische Nederlands” (Geeraerts e.a. 1999: 96). Bijgevolg is het niet

noodzakelijk deze hypothese te herdoen voor het materiaal van 2012.

We raakten net al kort aan het feit dat de invloed van het Engels een rol speelt in zowel

het oude als het nieuwe materiaal. De derde hypothese gaat hier verder op in met opnieuw twee

subhypothesen. We vragen ons enerzijds af of we inderdaad kunnen spreken van een toename

van Engelse invloed in het Nederlands van België en Nederland. Anderzijds stellen we ons de

vraag of die invloed op gelijkaardige wijze geldt in beide landen.

Eerst en vooral kunnen we, als we kijken naar het tijdschriftenmateriaal van de jaren ’50 tot nu,

concluderen dat het aandeel termen van Engelse afkomst inderdaad toegenomen is.

19

14. AENGELS(B50) < AENGELS(B70) < AENGELS(B90) < AENGELS(B12)

9,30 < 19,54 23,43 < 38,98

A’ENGELS(B50) < A’ENGELS(B70) < A’ENGELS(B90) < A’ENGELS(B12)

2,60 3,14 < 14,41 < 23,43

AENGELS(N50) < AENGELS(N70) < AENGELS(N90) < AENGELS(N12)

11,25 < 22,12 < 27,39 28,68

A’ENGELS(N50) < A’ENGELS(N70) < A’ENGELS(N90) < A’ENGELS(N12)

1,72 2,93 < 14,79 17,63

In het Belgische materiaal is vast en zeker een verdere stijging op te merken. Het Nederlandse

materiaal blijkt evenwel een evenwicht te hebben gevonden ten opzichte van de jaren ’90. We

zien verder ook dat de cijfers voor het niet-gewogen materiaal bij beide landen hoger liggen dan

die voor het gewogen materiaal. Daaruit blijkt dat meer frequente termen minder vatbaar zijn

voor Engelse invloeden. Bij minder frequente concepten zal dat meer het geval zijn. We zien

daarbij voorbeelden als sweater en sweatshirt (bij het concept TRUI), pant(s) (bij het concept

BROEK) of skirt en dress (respectievelijk bij de concepten ROK en JURK).

Met het tweede onderdeel van de derde hypothese wilden Geeraerts e.a. (1999) te weten komen

of Vlaanderen en Nederland in ongeveer dezelfde mate beïnvloed werden door het Engels. En

die hypothese bleek te kloppen: de cijfers voor elk tijdspunt verschilden nauwelijks voor België

en Nederland. Die conclusie kunnen we echter niet afleiden uit volgende cijfers:

15. AENGELS(B12) AENGELS(N12)

38,98 > 28,68

A’ENGELS(B12) A’ENGELS(N12)

23,43 > 17,63

We kunnen met de cijfers van 2012 immers vaststellen dat het aandeel Engelse termen in België

groter is voor zowel de gewogen als de niet-gewogen cijfers. Hier blijkt het Nederland te zijn dat

zich probeert te wapenen tegen buitenlandse invloeden, net zoals Vlaanderen dat deed

tegenover het Frans. De Nederlandse blijk van chauvinisme toont zich duidelijk in de oprichting

van organisaties als De Stichting Nederlands, De Stichting Taalverdediging en het Ampzing

Genootschap. Die drie verenigingen nemen een helder standpunt in tegen de Engelse invloed op

de Nederlandse taal.7 België daarentegen is misschien minder gehecht aan een eigen taal, wat

niet verwonderlijk zou zijn in het licht van de taalgeschiedenis.

De vierde en laatste hypothese van deze sectie stelde in het voorgaande onderzoek dat

de ontwikkeling van het Belgische Nederlands een invloed zal ondervonden hebben van

taalpolitieke propaganda en expliciete taalzuiveringsinspanningen. De reden van die

inspanningen was om het Vlaamse volk de Nederlandse standaard te doen beheersen en het

Vlaams zoveel mogelijk weg te werken. Geeraerts e.a. (1999) maakten voor dit onderdeel

gebruik van de werken aangegeven in Wegwijzer, cumulatief register op taalzuiverings- en

7 Zie verder: dossier verengelsing van Onze Taal op: http://onzetaal.nl/dossiers/dossiers/verengelsing/ of ook

Taalschrift, een tijdschrift over taal en taalbeleid: http://taalschrift.org/reportage/001581.html.

http://onzetaal.nl/dossiers/dossiers/verengelsing/http://taalschrift.org/reportage/001581.html

20

taalbeheersingsuitgaven (Geerts & Smedts 1986). Zij onderzochten zowel afgekeurde als

goedgekeurde woorden en deden dat op twee verschillende manieren. Aan de ene kant gingen

ze uit van een continue wegingsfactor, waarbij zowel positieve als negatieve adviezen

onderverdeeld werden in drie categorieën, afhankelijk van de sterkte van het oordeel

(respectievelijk expliciete afkeuring/aanprijzing, impliciete afkeuring/aanprijzing of een neutrale

vermelding). Die manier werd nog opgesplitst in twee soorten berekeningen: een met en een

zonder uitzuivering van niet-vermelde concepten. Aan de andere kant gingen de onderzoekers

uit van een binaire wegingsfactor, waarbij de drie negatieve en positieve categorieën

gereduceerd werden tot een ANTI- of PRO-score. Bij deze berekeningswijze werd eveneens

rekening gehouden met niet-vermelde concepten. Aan de hand van die vier verschillende

manieren konden Geeraerts e.a. (1999) het volgende concluderen: “de basishypotheses die we

geformuleerd hebben i.v.m. de correlatie tussen het taalgebruik en de taalzuiveringliteratuur

worden door de cijfers bevestigd” (Geeraerts e.a. 1999: 101).

De oorspronkelijk gebruikte wegingsfactoren waren niet meteen voorhanden, waardoor we

genoodzaakt waren ons te baseren op ander naslagwerk. Bovendien is de populariteit van zulke

taalzuiveringswerken beduidend afgenomen in het laatste decennium. We hebben er dan ook

voor gekozen om voor deze laatste hypothese uit te gaan van twee recente normatieve werken.

Een opmerking hierbij is dat de door ons gebruikte werken enkel expliciete afkeuringen bevat,

terwijl het vorige onderzoek ook positieve adviezen omvatte.

Met behulp van het Woordenboek voor correct taalgebruik (Theissen & Debrabandere 2004) en

2400x liever Nederlands: Woordenlijst onnodig Engels (Koops et al. 2005) formuleren we

vervolgens een nieuwe onderzoeksvraag. We vragen ons namelijk af of er in de laatste fase van

de evolutie (’90-’12) een effect te merken is van de taalzuiveringswerken die in deze periode

gepubliceerd werden. Idealiter zou het taaladvies namelijk nog altijd een effect hebben en zou

het aandeel afgekeurde woorden afnemen. We toetsen de hypothese aan de hand van volgende

berekeningen (waarbij TZ staat voor taalzuivering).

16. ATZ(B90) > ATZ(B12)

14,85 < 20,69

A’TZ(B90) > A’TZ(B12)

10,55 9,88

De onderzoekers uit 1999 konden duidelijk het effect opmerken van de inspanningen op

normatief vlak die jaren voordien geleverd werden. Daarom moeten ook wij verwachten dat de

invloed van de taalzuivering groter is op het tijdschriftenmateriaal van 2012 dan op dat van de

jaren ‘90. Die verwachting wordt duidelijk niet ingelost. Bij de niet-gewogen cijfers is een stijging

te zien: er komen namelijk meer afgekeurde termen voor in het materiaal van 2012 dan in dat

van 1990. Bij de gewogen cijfers zien we resultaten die overeenkomen voor beide periodes.

Minder frequente begrippen kunnen dus meer hun eigen weg gaan in het taalgebruik van

Vlamingen, terwijl men voor meer frequente begrippen eerder de normatief goedgekeurde

woorden gebruikt.

Een verklaring daarvoor is dat de normatief correcte benamingen voor de meer frequente

begrippen al goed ingeburgerd zijn in de woordenschat van de Belgische taalgebruikers door de

taalzuiveringsinspanningen van weleer. Minder frequente begrippen waren daar misschien

21

minder vatbaar voor. Bovendien zagen we in de vorige hypothese een toename van Engelse

invloed op de woordenschat, die voornamelijk de minder frequente termen beïnvloedde.

4.2.4 CONCLUSIES De conclusies uit voorgaande hypotheses kunnen we als volgt samenvatten.

Ten eerste konden we weer vaststellen dat de toenadering tussen het taalgebruik van

beide gebieden gestopt is. Het relatieve aandeel van woorden die in het Belgische Nederlands tot

de gemeenschappelijke woordenschat behoren, neemt niet langer toe, maar eerder af. Tevens is

er niet langer zonder meer sprake van een convergerende beweging tussen België en Nederland

als we de afzonderlijke UNI-, EXO- en ENDO-waarden bekijken. Aan de ene kant geven Belgische

taalgebruikers nog steeds, in lichte mate weliswaar, endogene woorden op. Aan de andere kant

zijn ze niet zozeer geneigd exogene woorden over te nemen van hun noorderburen. Daar komt

nog bij dat er in 2012 ook een lichte afname op te merken is van de UNI-waarden uit het

voorgaande taalstadium. In Nederland zelf lijkt de attitude van de taalgebruikers nauwelijks

veranderd te zijn tegenover de vorige periodes. Enkel bij de ENDO-waarden kunnen we een vrij

opvallende daling constateren. Vooral bij frequente concepten zijn Nederlanders geneigd hun

endogene woorden op te geven.

Ten tweede neemt de Franse invloed op het Belgische Nederlands steeds verder af. Ook

in Nederland, waar de Franse invloed door de jaren heen een aantal schommelingen onderging,

is een vrij grote afname op te merken. De specifieke stijlwaarde van het Frans, die als verklaring

werd gegeven in het onderzoek van 1999, lijkt dan ook aannemelijk, eventueel zelfs voor beide

landen.

Ten derde lijkt de Franse invloed plaats te maken voor Engelse invloeden. In 1999 kon

reeds een opmerkelijke toename worden vastgesteld van het ENGELS-aandeel tegenover de

jaren ’50 voor zowel België als Nederland. In 2012 zien we dat het Belgische materiaal nog

steeds aan een verengelsing bezig is, terwijl Nederland een evenwicht gevonden lijkt te hebben,

of een chauvinistische attitude aanneemt.

Ten vierde wordt, zoals verwacht, steeds minder rekening gehouden met de norm die

gepropageerd wordt in taalzuiveringswerken. Dat is echter vooral het geval bij minder frequente

concepten. Voor frequentere begrippen worden toch eerder goedgekeurde termen gebruikt.

4.3 HET SYNCHRONE PERSPECTIEF

4.3.1 INLEIDING Naast het tijdschriftenmateriaal maakten Geeraerts e.a. (1999) ook gebruik van materiaal uit

etalages van twee Vlaamse universiteitssteden, Leuven en Kortrijk, alsook twee Nederlandse,

Leiden en Maastricht. In de voorgaande berekeningen diende het tijdschriftenmateriaal als

equivalent voor supraregionale taalgebruik. In deze sectie zullen we dat soort taalgebruik

vergelijken met het regionale taalgebruik uit de etalages. Bovendien maken we vergelijkingen

tussen het regionale taalgebruik onderling.

Ook in deze sectie zullen we ons beroepen op de hypotheses en resultaten uit Geeraerts e.a.

(1999). Zij worden voorgesteld in sectie 4.3.2. Maar daarenboven biedt het nieuwe materiaal ons

22

extra mogelijkheden, die in het voorgaande onderzoek niet onderzocht konden worden. We

beschikken namelijk voor het eerst over regionaal taalmateriaal uit twee verschillende

tijdsperiodes en dat voor zowel België als Nederland. In de laatste paragrafen van sectie 4.3.3

zullen de onderzoeksvragen daaromtrent besproken worden.

4.3.2 HYPOTHESES Het synchrone perspectief uit het onderzoek van 1999, dat ook wij aannemen in sectie 4.3,

omvat heel wat hypotheses. Op het regionale materiaal werden immers achtereenvolgens het

externe en het interne perspectief toegepast.

Allereerst werd het synchrone perspectief op een externe manier onderzocht. Geeraerts e.a.

(1999) onderscheidden daarvoor twee grote hypotheses. In een eerste stap vroegen de

onderzoekers zich af of de taalsituatie in België minder gestandaardiseerd was dan in

Nederland. Daarvoor werd onder meer de afstand tussen het supraregionale en het regionale

taalgebruik gemeten voor beide landen, alsook de afstand tussen de regionale meetpunten

onderling. Met een tweede stap wilden Geeraerts e.a. (1999) iets te weten komen over de

normatieve oriëntatie van het Belgische Nederlands. Daarvoor gingen ze na of het

supraregionale taalgebruik in Vlaanderen exogeen georiënteerd was en concentreerden ze zich

verder op het regionale taalcentrum van Vlaanderen, gerepresenteerd door Leuven.

Ten tweede werden enkele hypotheses uit de vorige sectie toegepast op het uitgebreide

materiaal. Zo keken de onderzoekers vanuit een taalintern perspectief naar de verhouding

tussen het tijdschriften- en etalagemateriaal. Verder werd ook de invloed van het Frans en het

Engels op het regionale materiaal onderzocht voor beide landen. Voor het Belgische Nederlands

werd bovendien de invloed van expliciete taalpropaganda nagegaan.

Naast de oorspronkelijke hypotheses kunnen we met het eigen verzamelde materiaal enkele

nieuwe vragen stellen. Zo willen we nagaan of de verschuivingen op standaardtaalniveau groter

of net kleiner zijn dan verschuivingen op het informele niveau. Bovendien onderzoeken we aan

de hand van de twee laatste tijdspunten of er in België en Nederland sprake kan zijn van

informalisering. Dat is immers een tendens die in de literatuur van het laatste decennium, voor

het Nederlands in Vlaanderen al zeker, een heikel punt vormt. Het gaat daarbij over de

zogenaamde tussentaal, een Vlaamse variant gesitueerd tussen de standaardtaal en de lokale

dialecten (Geeraerts 2011; De Caluwe 2009).

4.3.3 RESULTATEN Vooraleer we overgaan tot een voorstelling van de onderzoeksresultaten voor het synchrone

perspectief, is het wenselijk om de gebruikte codes in deze paragraaf even kort toe te lichten. In

voorgaande secties spraken we telkens over B50, B70, B90 en B12 om het tijdschriftenmateriaal

uit de verschillende periodes aan te geven (de Nederlandse equivalenten werden steevast

aangeduid met een N). In deze sectie zullen we daarnaast ook spreken over Leu90, Kor90, Lei90,

Maa90, LeuKor90 en LeiMaa90 voor het etalagemateriaal (hun equivalenten uit 2012 worden

aangeduid met een 12). Het eerste viertal staat respectievelijk voor Leuven, Kortrijk, Leiden en

Maastricht. De gecombineerde codes duiden de som aan van het materiaal uit Leuven en

Kortrijk, respectievelijk Leiden en Maastricht. Daarnaast willen we nog even herhalen dat er in

deze sectie gewerkt wordt met veertien concepten in plaats van vijftien. De herberekende

23

resultaten van het vorige tijdspunt zijn aangegeven in cursief.8 Met die informatie als

achtergrond, kunnen we verdergaan met de resultaten van het onderzoek.

De eerste subhypothese voor het externe perspectief behandelde het verschil tussen het

standaardtaalniveau van Vlaanderen en dat van Nederland. In een eerste stap werd traditioneel

verwacht dat de standaardtaal in hogere mate aanwezig zou zijn in Nederland. Die verwachting

werd ingelost voor het materiaal dat gebruikt werd in 1999. Ook nu nog blijkt de afstand tussen

het taalgebruik in de supraregionale tijdschriften en dat in het etalagemateriaal groter te zijn in

Nederlandstalig België dan in Nederland:

17. U(B90,LeuKor90) < U(N90,LeiMaa90) 50,09 < 69,07

U’(B90,LeuKor90) < U’(N90,LeiMaa90) 46,44 < 67,72

U(B12,LeuKor12) < U(N12,LeiMaa12)

66,26 < 70,65

U’(B12,LeuKor12) < U’(N12,LeiMaa12) 62,96 < 78,98

U(B90,Leu90) < U(N90,Lei90)

48,66 < 68,71

U’(B90,Leu90) < U’(N90,Lei90) 46,00 < 67,45

U(B12,Leu12) < U(N12,Lei12)

64,52 < 64,86

U’(B12,Leu12) < U’(N12,Lei12) 60,48 < 74,54

U(B90,Kor90) < U(N90,Maa90)

49,96 < 68,40

U’(B90,Kor90) < U’(N90,Maa90) 46,24 < 67,70

U(B12,Kor12) < U(N12,Maa12)

66,30 < 68,49

U’(B12,Kor12) < U’(N12,Maa12) 61,82 < 79,81

Deze uitkomsten impliceren volgens Geeraerts e.a. (1999) echter niet “dat de onderlinge variatie

tussen de Belgische meetpunten groter is dan die tussen de Nederlandse meetpunten”

(Geeraerts e.a. 1999: 120). Dat bleek te kloppen voor het materiaal van 1999 en de nieuwe

gegevens geven gelijkaardige resultaten:

18. U(Leu90,Kor90) < U(Lei90,Maa90)

88,50 89,13

U(Leu12,Kor12) 85,34

U’(Leu12,Kor12) < U’(Lei12,Maa12)

84,23 > 74,79

8 De keuze om het concept MANTELPAKJE niet weg te laten uit de diachrone berekeningen, werd gemaakt op

basis van de al minieme aanwezigheid van het concept in de eerdere tijdspunten. De herberekende cijfers voor 1990 verschilden dan ook nauwelijks van de oorspronkelijke. De cijfers werden dan ook enkel aangepast om een zo reëel mogelijk beeld te kunnen blijven behouden.

24

Ten slotte opperde men in een derde stap dat het Belgische Nederlands intern minder uniform

zou zijn dan het Nederlandse. Die verwachting werd geenszins bevestigd in 1999 en ook dat

resultaat houdt aan in 2012.

19. I(B90) < I(N90)

69,21 68,48

I (B12) < I(N12)

70,11 66,22

I(Leu90) < I(Lei90)

83,41 81,88

I(Leu12) < I(Lei12)

72,11 > 66,36

I(Kor90) < I(Maa90)

81,08 82,89

I(Kor12) < I(Maa12)

80,32 76,15

I(LeuKor90) < I(LeiMaa90)

80,78 80,50

I(LeuKor12) < I(LeiMaa12)

72,45 67,76

I’(B90) < I’(N90)

72,10 73,69

I’(B12) < I’(N12)

75,26 70,62

I’(Leu90) < I’(Lei90)

86,33 > 76,77

I’(Leu12) < I’(Lei12)

78,55 > 70,23

I’(Kor90) < I’(Maa90)

87,59 > 74,61

I’(Kor12) < I’(Maa12)

73,90 72,38

I’(LeuKor90) < I’(LeiMaa90)

86,25 > 73,20

I’(LeuKor12) < I’(LeiMaa12)

74,47 > 66,55

Niettemin merken we in deze resultaten enkele uitschieters op. Dat wordt als volgt beschreven

in Geeraerts e.a. (1999): “in de meeste gevallen zijn de verschillen kleiner dan de

veiligheidmarge van 5% die we aanhouden, en waar dat niet het geval is, blijkt het Belgische

Nederlands juist een grotere I-waarde te bezitten dan het Nederlandse” (Geeraerts e.a. 1999:

121). Bij de hedendaagse resultaten is dat bijvoorbeeld het geval als we de interne uniformiteit

van Leuven vergelijken met die van Leiden.

De tweede subhypothese van het externe perspectief peilt hoofdzakelijk naar de normatieve

oriëntatie van het Belgische Nederlands. De onderzoekers vroegen zich daarbij ten eerste bij af

of er sprake was van een exogene oriëntatie die sterker is dan de endogene solidariteit. Dat zou

zich vertalen in een kleinere afstand tussen het tijdschriftenmateriaal en het Nederlandse

Nederlands enerzijds en het supraregionale materiaal en het eigen regionale taalgebruik

anderzijds.

25

20. U(B90,N90) > U(B90,LeuKor90)

72,22 > 50,09

U (B12,N12) > U(B12,LeuKor12)

65,70 66,26

U(B90,N90) > U(B90,Leu90)

72,22 > 48,66

U(B12,N12) > U(B12,Leu12)

65,70 64,52

U(B90,N90) > U(B90,Kor90)

72,22 > 49,96

U(B12,N12) > U(B12,Kor12)

65,70 66,30

U’(B90,N90) > U’(B90,LeuKor90)

81,83 > 46,44

U’(B12,N12) > U’(LeuKor12)

77,80 > 62,96

U’(B90,N90) > U’(B90,Leu90)

81,83 > 46,00

U’(B12,N12) > U’(B12,Leu12)

77,80 > 60,48

U’(B90,N90) > U’(B90,Kor90)

81,83 > 46,24

U’(B12,N12) > U’(B12,Kor12)

77,80 > 61,82

Met deze cijfers zien we de eerste afwijking ten aanzien van de vaststellingen uit 1999. De niet-

gewogen cijfers voor 2012 vertonen immers uitkomsten die onder de significantiegrens vallen.

De uniformiteit tussen het bovengewestelijke materiaal van de twee onderzochte landen komt

dus voor het recentste materiaal ongeveer overeen met de uniformiteit tussen het Belgische

tijdschriften- en etalagemateriaal. Dat is echter niet zo voor het gewogen materiaal, wat doet

concluderen dat bij frequentere concepten de exogene tendensen nog wel sterker blijken te zijn

dan de endogene.

Dezelfde hypothese, ditmaal opgesteld voor Nederland, geeft enigszins andere resultaten weer.

Waar de gewogen concepten in de resultaten van 1999 nog een hogere uniformiteitsmaat

hadden voor de internationale, bovengewestelijke vergelijking, blijken ook die nu een min of

meer gelijke uniformiteit te vertonen met de intranationale vergelijking, dat is de vergelijking

tussen het supraregionale en regionale taalgebruik:

21. U(B90,N90) < U(N90,LeiMaa90)

72,22 69,07

U(B12,N12) < U(N12,LeiMaa12)

65,70 70,65

U(B90,N90) < U(N90,Lei90)

72,22 68,71

U(B12,N12) < U(N12,Lei12)

65,70 64,86

U(B90,N90) < U(N90,Maa90)

72,22 68,38

U(B12,N12) < U(N12,Maa12)

65,70 68,49

U’(B90,N90) < U’(N90,LeiMaa90)

81,83 > 67,72

U’(B12,N12) < U’(N12,LeiMaa12)

77,80 78,98

U’(B90,N90) < U’(N90,Lei90)

81,83 > 67,45

U’(B12,N12) < U’(N12,Lei12)

77,80 74,54

U’(B90,N90) < U’(N90,Maa90)

81,83 > 67,70

U’(B12,N12) < U’(N12,Maa12)

77,80 79,81

26

Wat blijkt uit de resultaten van (20) en (21), is dat het Belgische Nederlands nu beschikt over

een gelijkaardig beeld als dat van Nederland bij de resultaten van 1999. De evolutie die het

Nederlandse Nederlands heeft meegemaakt, leidt daarentegen tot een overeenkomst tussen de

internationale en intranationale uniformiteit.

De normatieve oriëntatie van het Belgische Nederlands werd ook bekeken “met het oog op de

aanwezigheid van leidinggevende regionale centra in de twee onderdelen van het taalgebied”

(Geeraerts e.a. 1999: 122). De onderzoekers vroegen zich af of de Randstad, gerepresenteerd

door Leiden, inderdaad het Nederlandse standaardtaalcentrum is. Dezelfde vraag stelde zich

voor Brabant, gerepresenteerd door Leuven, in Vlaanderen.

22. U(N90, Lei90) > U(N90,Maa90) 68,71 68,38

U’ (N90,Lei90) > U’(N90,Maa90) 67,45 67,70

U(N12,Lei12) > U(N12,Maa12)

64,86 68,49

U’(N12,Lei12) > U’(N12,Maa12) 74,54 < 79,81

I(Lei90) > I(Maa90)

81,88 82,89

I’(Lei90) > I’(Maa90) 76,77 74,61

I(Lei12) > I(Maa12)

66,36 < 76,15

I’(Lei12) > I’(Maa12) 70,23 72,38

De traditioneel erkende leidende positie van het Randstedelijke Nederlands blijkt niet uit het

materiaal dat gebruikt werd voor het onderzoek in 1999. In het huidige onderzoek kunnen we

zelfs tendensen opmerken die de andere richting op gaan, zoals uit bovenstaande cijfers blijkt.

Ook voor België golden de hypotheses van 1999 niet. Die trend wordt voortgezet bij de huidige

cijfers. Enerzijds staat de Brabantse variant van de standaardtaal nog steeds niet dichter bij de

bovengewestelijke taal dan het materiaal uit het perifere gebied. Anderzijds was de interne

homogeniteit van het Leuvense materiaal niet hoger dan die van het Kortrijkse in 1999. We

stellen bovendien vast dat die interne homogeniteit in 2012 zelfs lager ligt in Leuven als we de

frequentste concepten meer gewicht geven:

23. U(B90,Leu90) > U(B90,Kor90)

48,66 49,96

U(B12,Leu12) > U(B12,Kor12)

64,52 66,30

U’(B90,Leu90) > U’(B90,Kor90)

46,00 46,24

U’(B12,Leu12) > U’(B12,Kor12)

60,48 61,82

I(Leu90) > I(Kor90)

83,41 81,08

I(Leu12) > I(Kor12)

72,11 < 80,32

I’(Leu90) > I’(Kor90)

86,33 87,59

I’(Leu12) > I’(Kor12)

78,55 73,90

Doordat ze in 1999 al niet konden bepalen dat Brabant een leidende rol speelde in de

ontwikkeling van het Nederlands in Vlaanderen, meenden Geeraerts e.a. (1999) dat de twee

bovenstaande resultaten ((22) en (23)) de volgende hypothese minder relevant maakten. Toch

stellen wij ons, in het licht van de afwijkende resultaten, nog volgende twee vragen. Is het

taalgebruik in Leuven sterker georiënteerd op het Nederlandse tijdschriftenmateriaal dan dat

27

het overeenkomt met het etalagemateriaal uit Kortrijk? En vertoont het Leuvense materiaal

tevens meer verwantschap met die bovengewestelijke cijfers dan met de Kortrijkse

materiaalverzameling?

24. U(N90,Leu90) > U(N90,Kor90)

37,86 40,46

U(N12,Leu12) > U(N12,Kor12)

37,36 < 42,37

U(N90,Leu90) > U(Leu90,Kor90)

37,86 < 88,50

U(N12,Leu12) > U(Leu12,Kor12)

37,36 < 80,98

U’(N90,Leu90) > U’(N90,Kor90)

39,85 41,06

U’(N12,Leu12) > U’(N12,Kor12)

44,10 46,54

U’(N90,Leu90) > U’(Leu90,Kor90)

39,85 < 92,57

U’(N12,Leu12) > U’(Leu12,Kor12)

44,10 < 84,04

Hoewel de resultaten van de vorige hypotheses lichtelijk verschilden, kunnen we net zoals in

1999 “geen bevestiging [vinden] van de hypotheses die uitgaan van een sterke exogene

oriëntatie van het Brabantse taalgebruik” (Geeraerts e.a. 1999: 123).

Vervolgens gaan we vanuit het interne perspectief over naar een taalinterne analyse van

het etalagemateriaal. Daarmee bekeken Geeraerts e.a. (1999) of het etalagemateriaal inderdaad

minder standaardtalig is dan de tijdschriften. Volgende resultaten werden bekomen door het

aandeel unificerende termen in het Belgische en Nederlandse tijdschriftenmateriaal te

gebruiken om het taalgebruik in de Belgische etalages te vergelijken met het

tijdschriftenmateriaal.

25. AUNI B90,N90(Leu90) < AUNI B90,N90(B90)

44,21 < 68,21

AUNI B12,N12(Leu12) < AUNI B12,N12(B12)

56,26 < 68,17

AUNI B90,N90(Kor90) < AUNI B90,N90(B90)

48,02 < 68,21

AUNI B12,N12(Kor12) < AUNI B12,N12(B12)

62,14 < 68,17

A’UNI B90,N90(Leu90) < A’UNI B90,N90 (B90)

41,41< 81,51

A’UNI B12,N12(Leu12) < A’UNI B12,N12(B12)

53,83 < 73,56

A’UNI B90,N90 (Kor90) < A’UNI B90,N90 (B90)

44,90 < 81,51

A’UNI B12,N12(Kor12) < A’UNI B12,N12(B12)

56,52 < 73,56

Uit de vetgedrukte cijfers blijkt dat er ten opzichte van 1999 in verhouding niet veel veranderd

is. Het etalagemateriaal uit België lijkt nog steeds minder standaardtalig dan het

tijdschriftenmateriaal.

Verder stelden de onderzoekers in dit verband ook volgende hypothese op: “het aandeel van de

termen die voor de uniformiteit zorgen tussen het Belgische en het Nederlandse

tijdschriftenmateriaal is kleiner in het Belgische etalagemateriaal dan in het vergelijkbare

Nederlandse etalagemateriaal” (Geeraerts e.a. 1999: 124). Die stelling bleek destijds te kloppen,

maar het hedendaagse etalagemateriaal geeft een andere invulling aan de feiten.

28

26. AUNI B90,N90(Leu90) < AUNI B90,N90(Lei90)

44,21 < 60,18

AUNI B12,N12(Leu12) < AUNI B12,N12(Lei12)

56,26 > 47,36

AUNI B90,N90(Kor90) < AUNI B90,N90(Maa90)

48,02 < 62,83

AUNI B12,N12(Kor12)AUNI B12,N12(Kor12)

56,62 < 62,14

AUNI B90,N90(Lei90) > AUNI B90,N90(Maa90)

60,18 62,83

AUNI B12,N12(Lei12) > AUNI B12,N12(Maa12)

47,36 < 60,40

A’UNI B90,N90(Leu90) > A’UNI B90,N90(Kor90)

41,41 44,90

A’UNI B12,N12(Leu12)>A’UNI B12,N12(Kor12)

53,83 56,52

A’UNI B90,N90(Lei90) > A’UNI B90,N90(Maa90)

60,02 61,12

A’UNI B12,N12(Lei12)>A’UNI B12,N12(Maa12)

48,03 < 63,27

In 1999 stelden de onderzoekers in verband met deze hypotheses vast dat er geen aanwijzingen

zijn om het regionale materiaal op te delen in een leidend gewest en een perifeer gebied. Nu

blijkt echter uit bovenstaande cijfers dat die rollen zelfs aan het omkeren zijn, en dat vooral in

Nederland.

Ook als we kijken naar het verschil in variatie tussen de Belgische regionale meetpunten en de

Nederlandse referentiepunten, kunnen we eveneens stellen dat er een andere wending is

genomen. De variatie blijkt nu groter tussen de Nederlandse meetpunten.

28. |AUNI B90,N90(Leu90) – AUNI B90,N90(Kor90)| > |AUNI B90,N90(Lei90) – AUNI B90,N90(Maa90)|

3,81 2,65

|AUNI B12,N12(Leu12) – AUNI B12,N12(Kor12)| > |AUNI B12,N12(Lei12) – AUNI B12,N12(Maa12)|

5,52 < 13,04

29

|A’UNI B90,N90(Leu90) – A’UNI B90,N90(Kor90)| > |A’UNI B90,N90(Lei90) – A’UNI B90,N90(Maa90)|

3,49 1,10

|A’UNI B12,N12(Leu12) – A’UNI B12,N12(Kor12)| > |A’UNI B12,N12(Lei12) – A’UNI B12,N12(Maa12)|

2,69 < 15,24

Hieromtrent formuleerden Geeraerts e.a. (1999) hun laatste hypothese: “de [vorige] hypothese

kan ook getoetst worden door het aandeel te vergelijken van de uitdrukkingen die voor de

uniformiteit zorgen tussen Leuven en Kortrijk, resp. tussen Leiden en Maastricht” (Geeraerts e.a.

1999: 117). Zij gingen ervan uit dat het aandeel gemeenschappelijke woorden daarvan lager lag

aan Belgische kant.

29. AUNI Leu90,Kor90(Leu90) < AUNI Lei90,Maa90(Lei90)

88,72 89,35

AUNI Leu12,Kor12(Leu12) < AUNI Lei12,Maa12(Lei12)

79,72 > 72,81

AUNI Leu90,Kor90(Kor90) < AUNI Lei90,Maa90(Maa90)

88,28 88,90

AUNI Leu12,Kor12(Kor12) < AUNI Lei12,Maa12(Maa12)

82,25 > 74,20

A’UNI Leu90,Kor90(Leu90) < A’UNI Lei90,Maa90(Lei90)

92,08 > 86,39

A’UNI Leu12,Kor12(Leu12) < A’UNI Lei12,Maa12(Lei12)

85,35 > 76,16

A’UNI Leu90,Kor90(Kor90) < A’UNI Lei90,Maa90(Maa90)

92,97 > 84,11

A’UNI Leu12,Kor12(Kor12) < A’UNI Lei12,Maa12(Maa12)

82,97 > 73,96

Uit de resultaten van (29) volgt zonder meer dat ook deze hypothese niet meer klopt voor 2012.

Tevens kunnen we opnieuw vaststellen dat de resultaten een andere richting uitgaan dan

oorspronkelijk verwacht werd in het werk van Geeraerts e.a. (1999).

De tweede reeks hypothesen vanuit het interne perspectief gaat de invloed na van het

Frans, het Engels en (voor Vlaanderen althans) van expliciete taalpropaganda. Te beginnen met

het Frans, kon men uit de bevindingen van 1999 afleiden dat de invloed van die taal in België

hoger lag in het etalagemateriaal dan in de supraregionale schriftelijke bronnen. Die resultaten

strookten met de vooraf opgestelde verwachtingen. Maar het verschil bleek uitsluitend bij de

niet-gewogen telling van het FRANS-aandeel voor te komen. Dat zou er dan op gewezen hebben

dat de invloed van het Frans in het etalagemateriaal sterker is bij de minder frequent

geattesteerde concepten. Onderstaande gegevens uit 2012 schetsen een gelijkaardig beeld, met

het enige verschil dat de hedendaagse cijfers beduidend lager liggen dan de oorspronkelijke:

30

30. AFRANS(LeuKor90) > AFRANS(B90)

33,05 > 17,93

AFRANS(LeuKor12) > AFRANS(B12)

17,78 > 8,67

AFRANS(Leu90) > AFRANS(B90)

35,21 > 17,93

AFRANS(Leu12) > AFRANS(B12)

16,75 > 8,67

AFRANS(Kor90) > AFRANS(B90)

31,14 > 17,93

AFRANS(Kor12) > AFRANS(B12)

18,92 > 8,67

A’FRANS(LeuKor) > A’FRANS(B90)

19,29 17,64

A’FRANS(LeuKor12) > A’FRANS(B12)

10,66 10,32

A’FRANS (Leu90) > A’FRANS (B90)

20,79 17,64

A’FRANS(Leu12) > A’FRANS(B12)

8,56 10,32

A’FRANS (Kor90) > A’FRANS (B90)

17,79 17,64

A’FRANS(Kor12) > A’FRANS(B12)

13,25 10,32

Ook weer tegen de geformuleerde verwachtingen in, bleek bovendien in het Nederlandse

materiaal van 1999 het aandeel Frans termen hoger te liggen in de etalages dan in de

tijdschriften. Tevens was daar het effect duidelijker bij de niet-gewogen telling dan bij de

gewogen berekeningswijze. Hierbij kunnen we terugverwijzen naar gelijkaardige berekeningen

en verklaringen in sectie 4.2.

31. AFRANS(LeiMaa90) AFRANS(N90)

32,89 > 23,25

AFRANS(LeiMaa12) AFRANS(N12)

18,47 > 13,05

AFRANS(Lei90) AFRANS(N90)

33,35 > 23,25

AFRANS(Lei12) AFRANS(N12)

20,48 > 13,05

AFRANS(Maa90) AFRANS(N90)

32,53 > 23,25

AFRANS(Maa12) AFRANS(N12)

15,55 13,05

A’FRANS(LeiMaa90) A’FRANS(N90)

33,78 28,94

A’FRANS(LeiMaa12) A’FRANS(N12)

19,83 16,99

A’FRANS(Lei90) A’FRANS(N90)

34,53 > 28,94

A’FRANS(Lei12) A’FRANS(N12)

24,31 > 16,99

A’FRANS (Maa90) A’FRANS(N90)

33,26 28,94

A’FRANS(Maa12) A’FRANS(N12)

16,85 16,99

Zelfs de laatste hypothese in verband met de Franse invloed werd niet systematisch bevestigd in

1999. De veronderstelling was da