Flow – psychologie van de optimale ervaring

Inhoud

0. Flow – de optimale ervaring

1. De voorwaarden voor flow

2. Schema van de optimale ervaring

3. Enkele toepassingen

4. Voetnoten

5. Mijn ideeën

0. Flow – de optimale ervaring

In een poging om de voorwaarden te omschrijven die als typisch genoemd worden door mensen die de mooiste momenten van hun leven omschrijven, heeft Csikszentmihalyii (1975) alpinisten, schaakspelers, componisten en anderen ondervraagd die veel tijd en energie spenderen aan bepaalde activiteiten enkel en alleen voor het plezier ervan, zonder behoefte aan klassieke stimuli zoals geld of sociale erkenning. De resultaten van dit onderzoek hebben hem in staat gesteld om het concept van de optimale ervaring in kaart te brengen, wat hij "Flow" noemt (Csikszentmihalyi, 1990). Hij verwijst hiermee naar een subjectieve toestand van welbevinden (Csikszentmihalyi & Patton, 1997). Flow kan ervaren worden in verschillende domeinen zoals kunst, onderwijs, sport... Flow doet zich vaak voor wanneer er een gevoel van evenwicht is tussen de persoonlijke competenties en de vereisten die een taak stelt (Csikszentmihalyi, 1975).

« Wat we begrijpen onder optimale ervaring? Het is wat de zeiler voelt als de wind zijn gezicht geselt... Het is het gevoel van een ouder bij de eerste glimlach van zijn kind. Gelijkaardige intense ervaringen doen zich niet enkel voor als de externe omstandigheden ideaal zijn. Overlevenden van de concentratiekampen herinneren zich de beleving van rijke en intense innerlijke ervaringen als reactie op zoiets eenvoudigs als de zang van een vogel [...].Deze grootse momenten in een leven komen voor wanneer lichaam of geest tot op hun limiet ingezet worden in een vrijwillige inspanning om iets belangrijks of moeilijks te realiseren. De optimale ervaring is dus iets wat je kan activeren. Voor eenieder zijn er duizenden mogelijkheden of uitdagingen denkbaar die de zelfontwikkeling kunnen stimuleren (door de optimale ervaring).»

(Csikszentmihalyi, 2004, p24).

1. De voorwaarden voor flow

Evenwicht tussen uitdaging & vaardigheid

« Knowing the activity is doable - that the skills are adequate, and neither anxious or bored - We confront a task we have a chance of completing »

Concentratie op de taak « We must be able to concentrate on what we are doing »

Duidelijk doel « Great inner clarity - knowing what needs to be done and how well it is going - The task has clear goals »

Duidelijke & heldere feedback « The task provides immediate feedback »

Afwezigheid van afleiding « Completely involved, focused, concentrating - with this either due to innate curiosity or as the result of training »

Controle over de handeling « People can exercise a sense of control over their actions »

Afwezigheid van zorgen over zichzelf – verwijdering van het ego[1]

(maar paradoxaal genoeg wordt het zelfbewustzijn versterkt)

« Sense of serenity - no worries about self, feeling of growing beyond the boundaries of ego - afterwards feeling of transcending ego in ways not thought possible »

Verandering in het tijdsbesef « The sense of the duration of time is altered ; hours pass by in minutes, and minutes can stretch out to seem like hours »

Autotelische ervaring – welzijn « Sense of ecstasy - of being outside everyday reality - Intrinsic motivation - whatever produces "Flow" becomes its own reward »

In zijn oorspronkelijke definitie (Csikszentmihalyi, 1990), kent de optimale ervaring negen belangrijke bestanddelen.

In de originele theorie (Csikszentmihalyi, 1990), verschijnt de optimale ervaring tussen de onrust (angst) en de verveling wanneer er een goede overeenstemming is tussen de uitdaging (de vereisten van de taak) en de capaciteiten van het individu. De optimale ervaring maakt het mogelijk voor het individu om onaangename aspecten van het leven te vergeten, om zorgen en frustraties even aan de kant te zetten. De aard van de optimale ervaring vereist een totale concentratie van aandacht op de taak waar je mee bezig bent, zodat er geen ruimte meer is voor afleiding. De optimale ervaring heeft enkele belangrijke gevolgen: betere prestatie (Jackson & Csikszentmihalyi, 1999 ; Demontrond-Begr & Fournier, 2003), creativiteit, ontwikkeling van vaardigheden, verhoogd zelfbewustzijn, en verminderde stress (Csikszentmihalyi, 2006). Een aantal studies (e.g., Moneta, 2004 ; Gaggioli, 2004 ; Carli, Delle Fave & Massimini, 1988 ; Csikszentmihalyi & Larson, 1984) die gebruik maken van de Experience Sampling Method (ESM) komen tot gelijklopende resultaten en tonen daarnaast het belang aan van andere concepten binnen de ervaring van Flow. Zo toont bijvoorbeeld Asakawa (2004) een positief verband aan tussen motivatie, levensvreugde en Flow, alsook een negatieve correlatie tussen Flow en angst of demotivatie.

Het gaat om een dynamische toestand van welbevinden, van volheid, vreugde en totale inzet. « De combinatie van die elementen vertaalt zich in een diep gevoel van welzijn dat zo dankbaar is dat het loutere feit het te kunnen beleven een grote investering van energie verantwoordt » (Barth, 1993). Dit gevoel creëert een harmonie – orde – in ons bewustzijn en versterkt de structuur van de identiteit.

2. Schema van de optimale ervaring

Wanneer iemand in staat is om het leven het hoofd te bieden met een enthousiasme dat ten volle doorstraalt in alles wat hij doet, kan je zeggen dat hij een autotelische persoonlijkheid heeft. « Autotelisch » is een woord dat samengesteld is uit twee Griekse wortels : autos (zelf) en telos (doel). Een activiteit is autotelisch wanneer ze ondernomen wordt met geen ander doel dan de activiteit zelf. Natuurlijk is niemand 100% autotelisch, want we zijn allemaal uit noodzaak of plicht gedwongen om soms dingen te doen die we niet leuk vinden. Maar er zijn gradaties tussen mensen die bijna nooit het gevoel hebben zichzelf een plezier te doen en mensen die zo goed als alles wat ze doen beschouwen als belangrijk en waardevol op zich. Het is op die laatsten dat de term autotelisch van toepassing is (Csikszentmihalyi, 2005).

Angst

Opwinding

ControleOngerustheid

Apathie

Verveling

Ontspanning

Vaardigheden

Uitd

agin

gen

3. Enkele toepassingen

1.      Flow en sport

De eerste onderzoeken van Csikszentmihalyi peilden naar de emoties van sportmensen als ze op een zucht van de overwinning staan of als een doel dat ze zich gesteld hebben hun niet meer kan ontsnappen. Het is dan ook geen verrassing dat al meer dan dertig jaar het aantal studies over Flow in die context de pan uitrijzen. Volgens Demontrond en Gaudreau (2008, p. 14), wordt Flow vooral ervaren in drie bijzondere situaties.

Vooreerst komt deze psychologisch optimale toestand voor als de atleet de indruk heeft dat zijn persoonlijke competenties op gelijke hoogte staan als de uitdaging waar hij voor staat, of licht eronder voor de motivatie (Jackson & Csikszentmihalyi, 1999). Dit evenwicht kan bijvoorbeeld ervaren worden tijdens een competitie waarin de tegenstanders van een zelfde niveau lijken, of een beetje beter zijn. Ook als een competitie beslissend is – bijvoorbeeld voor een kwalificatie – komt Flow op de voorgrond. Flow kan ervaren worden op eender welk sportief niveau, en is zeker niet het privilege van topsporters (Csikszentmihalyi, 1992 ; Stein, Kimiecik, Daniels & Jackson, 1995).

Een tweede factor is dat Flow opduikt wanneer een atleet volledig opgaat in het realiseren van zijn prestatie (Jackson & Roberts, 1992).

Ten derde lijkt de kans groter om in een competitie Flow te beleven als de bewegingen haast automatisch gebeuren en op een uitzonderlijk niveau (met betrekking tot het persoonlijk niveau van de atleet) (Ericsson, 1996). De sportman voelt dan echt een toestand van optimaal functioneren.

Of je het nu hebt over Flow of over piek in de prestaties[2], deze toestand van optimaal functioneren komt onmiddellijk voor en tijdens de handeling voor (Singer, 2002). Het is dan ook een toestand waar atleten van topniveau actief naar streven, want het lijkt dat het regelmatig omarmen van Flow een gunstige impact heeft op het leren beheersen van een complexe handeling (Jackson, 1992) . Inderdaad, in zijn toestand van Flow lijkt de sportman zijn prestatie te kunnen neerzetten in extreem gunstige omstandigheden, onder de vlag van concentratie, geautomatiseerde bewegingen, plezier, en het gevoel van evenwicht tussen vaardigheid en uitdaging. Jackson en Csikszentmihalyi (1999) tonen aan dat de ervaring van Flow erg verrijkend is en dat bepaalde atleten deze ervaring proberen vast te houden om op een hoog prestatieniveau te blijven.

2.      Time flies when you’re having fun

Sinds lange tijd concentreren de meeste pogingen tot verklaring van het individueel gedrag van gebruikers van informatie- en communicatietechnologie (ICT) zich vooral op de instrumentele beheersing om de aanvaarding van nieuwe technologie te begrijpen. Nochtans suggereren nieuwe onderzoeken in het domein van de positieve psychologie (Seligman, 1998 ; Seligman & Csikszentmihalyi, 2000) dat in de globale ervaring met technologie, concepten als begeestering en Flow mogelijk verklarende variabelen zijn voor de theorieën over de aanvaarding van het gebruik van technologie (Agarwal & Karahanna, 2000). Choi, Kim en Kim (2007) en Pearce, Ainley en Howard (2005) zijn boegbeelden van de veelbelovende studies over Flow in het digitale tijdperk. Inderdaad, Flow is een variabele die ingeroepen wordt als verklaring voor positieve ervaringen met het gebruik van computers (Ghani, 1995 ; Ghani & Deshpande, 1994 ; Ghani, Supnick & Rooney, 1991 ; Trevino & Webster, 1992 ; Webster, Trevino & Ryan, 1993), en meer recent ook met het gebruik van internet (Chen, 2000 ; Chen, Wigand & Nilan, 2000, 1999 ; Hoffman & Novak, 1996 ; Novak, Hoffman & Yung, 2000) . Deze theorie onderstreept vooral de impact van de psychologie optimale ervaring op de cognitieve verwerking (Agarwal & Karahanna, 2000) tijdens het verkennen van nieuwe paden Ghani, 1995 ; Ghani & Deshpande, 1994 ; Webster & al., 1993), in communicatie (Trevino & Webster, 1992), en tijdens het leerproces (Ghani, 1995).

Het merendeel van de onderzoeken (Chen, 2000 ; Chen & al., 1999 ; Ghani & Deshpande, 1994a ; Ghani & al., 1991 ; Hoffman & Novak, 1996 ; Koufaris, 2003 ; Novak & Hoffman, 1997 ; Novak & al., 2000, 2000 ; Senecal, Nantel & Gharbi, 2002 ; Siekpe, 2005 ; Trevino & Webster, 1992 ; Webster & al., 1993a) omarmen een multidimensionaal beeld van het concept Flow. De mentale troefkaarten die algemeen geciteerd worden als verbonden met Flow zijn euforie, concentratie, controle, nieuwsgierigheid en een hoge inzet (Ettis, 2005). Toch moeten we erkennen dat het model Flow in de digitale wereld nog niet helemaal op punt staat.

Agarwal en Karahanna (2000) stellen het concept cognitieve absorptie (CA) voor dat zij definiëren als een diepe toestand van engagement doorheen vijf dimensies :

• De dissociatie van tijd, of het verlies van tijdsbesef ;

• Totale onderdompeling of concentratie bij een taak ;

• De intensiteit van het plezier ;

• Het gevoel van controle over de interactie ;

• Sensoriële en cognitieve nieuwsgierigheid.

Die periodes van totale aandacht die de cognitieve energie volledig « absorberen » tot op het punt dat niets anders nog belang heeft, zijn optimale ervaringen, toestanden van Flow (Agarwal & Karahanna, 2000).

De CA en zijn vijf dimensies zijn belangrijke spelers in de perceptie van iets als nuttig en aangenaam. Twee dimensies werden ontleend aan het Technology Acceptance Model (TAM) van Davis (1986) en zijn geactualiseerde versie TAM2 (Venkatesh & Davis, 2000). Volgens Agarwal en Karahanna (2000), is CA dus een specifieke toestand die het resultaat is van zowel individuele als situationele factoren. De CA versterkt de zin in het gebruik van digitale technologie, en heeft meer in het bijzonder een gunstige invloed op het gevoel van persoonlijke groei in de werkomgeving. Op die manier is er een positieve invloed op de motivatie.

3.      Flow op het werk

Voortbordurend op het werk van Csikszentmihalyi en LeFevre (1989) over de « paradox van het werk [3] », definieert Bakker (2005) Flow op het werk (« Flow at Work ») als een opeenvolging van korte periodes van optimale ervaring, met als kenmerken :

• 100% focus ;

• Plezier in het werk ;

• Een intrinsieke motivatie in het werk.

Verlies van tijdsbesef

Controle

Nieuwsgierigheid

Focus

Plezier

Cognitieve absorptie

Speelse houding Vernieuwende blik Effectiviteit

Ervaren nut

Ervaren gezelligheid

Intentie van het gedrag

100% focus verwijst hier naar een toestand van totale concentratie waarin mensen zich tijdens het werk bevinden. Tijdens die periodes houdt de tijd op te bestaan en vergeten ze alles wat zich rondom hen bevindt als er geen directe en nauwe band bestaat met de activiteit waarmee ze bezig zijn (Salanova, Bakker & Llorens, 2006).

4.      Flow in de studies

Een toenemend aantal onderzoeken interesseert zich in de studie van Flow in de educatieve context, bijvoorbeeld om de impact te toetsen van autonomie en intrinsieke motivatie in het lager onderwijs (Turner, Taylor, Bennett & Fitzgerald, 1998), de motivatie te bestuderen van leerlingen in het middelbaar onderwijs (Rathunde & Csikszentmihalyi, 2005) of nog het effect te bekijken van actieve leermethoden (gebaseerd op collectieve activiteiten) in hogescholen (Peterson & Miller, 2004) of op universiteiten (Shernoff, Csikszentmihalyi, Schneider & Shernoff, 2003). Turner en Meyer (2004) hebben onder andere de impact onderzocht van leerkrachten die studenten actief ondersteunen in het bereiken van Flow. We zien verrassend vaak in formele en informele virtuele leeromgevingen indrukwekkende staaltjes van gehyperconnecteerde enthousiastelingen die in staat zijn om een bijzondere collectieve dynamiek op gang te brengen (Heutte & Casteignau, 2006) terwijl ze ons de indruk geven dit te doen zonder enige aanspraak op beloning of verwachting van dankbaarheid : alsof ze het gewoon doen voor hun plezier (Heutte, 2010) ! We stellen ons vaak de vraag wat zulke mensen drijft. Het zou toch fantastisch zijn mochten we die energie pedagogisch waardevol kunnen vertalen voor al onze leerkrachten in lerarenopleidingen en didactische technieken (Heutte, 2009). Het idee dat sterke collectieve momenten nodig zijn als intrinsieke motivatoren om te « leren » en te « kennen » wordt meer en meer bevestigd in onderzoeken wereldwijd (Heutte, 2005).

4. Voetnoten

[1] « Paradoxaal genoeg wordt het ego dus verruimd door een soort handeling waarin men zichzelf vergeet » (Csikszentmihalyi, 2006, p. 112)

[2] Soms zeggen sportlui ook dat ze in de « zone » zijn.

[3] Na de eerste studies in de USA, bevestigen ook studies in Zwitserland (Schallberger & Pfister, 2001) en in Duitsland (Rheinberg, Manig, Kliegl, Engeser & Vollmeyer, 2007) dat mensen vaker (en intenser) Flow op het werk ervaren, maar dat daarentegen geluk en andere voldoening hoger scoort in de vrije tijd.

i Voor « Csikszentmihalyi », is de juiste uitspraak zoals het Engelse « Chick-SENT-me-high »

5. Mijn ideeën