Comfort verdient zich terug

Royal HaskoningDHV augustus 2019

Contactgegevens:

Vivian TimmermansTeamleider CC BP&A

Royal HaskoningDHVLaan 1914 nr. 35

3818 EX Amersfoort

Comfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHV pagina 3/10

Werkuren, maar ook vrije tijd wordt voor het grootste deel van de dag binnen doorge-bracht. Omdat gebouwen en interieur altijd om ons heen zijn, hebben zij invloed op onze gemoedstoestand.

Naast aandacht voor het energieverbruik van gebouwen en de impact op het milieu is er daarom steeds meer aandacht voor het effect van de werkomgeving op de gezondheid en het welbevinden van de gebouwgebruikers. Het gebouwontwerp en de installaties, maar ook onderhoud en beheer hebben hier een grote invloed op. Veel voorkomende klachten in bestaande kantoren zijn te hoge temperaturen, slechte luchtkwaliteit, en geluidsoverlast vaak in combinatie met een hoge bezettingsgraad. Dit kan leiden tot gezondheidsklachten zoals droge ogen, hoofdpijn en vermoeidheid. Het is van belang om de behoefte van de gebouwgebruiker integraal mee te nemen in het ontwerpproces.

Een gezond en comfortabel kantoorgebouw laten ontwerpen heeft verschillende voor-delen. Mensen werken graag in een fijne werkomgeving. Comfort zorgt voor een hogere productiviteit en verlaagt het ziekteverzuim. Bedrijven kunnen hiermee medewerkers aan zich binden. Voor bedrijven is het daarnaast interessant omdat hoge productiviteit en laag ziekteverzuim de personeelskosten drukt. De personeelskosten zijn met 90% de grootste kostenpost van bedrijven [1]. Voor een vastgoedontwikkelaar is een comfortabel gebouw interessant, omdat de huurder bereid is meer te betalen voor een gebouw met groene uitstraling. Een groen gebouw levert 2% hogere huurprijs op en genereren 6% tot 9% hogere effectieve huurinkomsten [2].

De vraag die we ons moeten stellen is dus niet: “Hoeveel kost het om te investeren in gezondheid, welbevinden en productiviteit?”, maar: “Hoeveel kost het onze organisatie als we hier niet in investeren?”.

Comfort verdient zich terug

Door middel van gebouw simulaties en berekeningen kan voor zowel bestaande gebouwen als nieuwbouw inzichtelijk gemaakt worden waar in het ontwerp toevoegingen mogelijk zijn om het comfort te verbe-teren. Met dynamische gebouw simulaties kunnen wij op voorhand vaststellen of een ruimte in de zomer te warm wordt en welke maatregelen mogelijk zijn om dit te beperken. Voor ruimtes die aandacht vragen voor ruimte akoestiek, zoals een kantoortuin, kan met een simulatie model op voorhand bepaald worden welke eisen gesteld moeten worden aan afwerkmaterialen om een akoestisch comfortabele werkomgeving te krijgen.

In het Bouwbesluit worden eisen gesteld aan de gezondheid in gebouwen. Dit betreffen minimu-meisen. Ze behandelen lang niet alle aspecten die van belang zijn voor een goed gebouw. Echter, in de praktijk zien we nog steeds, helaas, dat bouwend Nederland de minimale eis uit het Bouwbesluit als maximum wordt beschouwd.

Voor elk ontwerp zou de vraag gesteld moeten worden “Waar hebben gebruikers echt baat bij?” Met een goede onderbouwing vanuit de psychologie en fysiologie van de mens is het mogelijk betere eisen te stellen en zo te voorkomen dat we over- of onder dimensioneren.

Wanneer draagt een gebouw bij aan gezondheid?

Voor elk ontwerp zou de vraag gesteld moeten worden “Waar hebben gebruikers echt baat bij?”

Comfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHVComfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHV pagina 5/10 pagina 4/10

We zijn door de 24 uurs economie ontregeld van ons dag- en nachtritme. Licht onderdrukt de aanmaak van het slaaphormoon melatonine waardoor we wakker en alert blijven en dat is vaak te weinig aanwezig in gebouwen [3]. De beste manier om de balans te herstellen is door zoveel mogelijk authentiek daglicht in onze gebouwen te gebruiken. Veel kantoren hebben te weinig daglichttoetreding. Ruimtes zijn vaak diep waardoor bureaus ver van de gevel liggen.

Mensen hebben de voorkeur voor het werken bij daglicht. Onderzoek laat zien dat werknemers zittend dicht bij een raam significant meer tevreden zijn in vergelijking tot werknemers die verder van een raam verwijderd zijn [4, (onderzoek gebaseerd op afstand kleiner versus groter dan 4,6 meter van de gevel)].

Naast daglicht speelt ook uitzicht een belangrijke rol in de beleving van de gebouw gebruiker. Een connectie met de buitenwereld is belangrijk. Het zorgt voor een dynamische beleving en zorgt voor ontspanning. Bij een onderzoek in de administratiekantoren van Northwest University Campus is aangetoond dat het aantal ziektedagen van werknemers minder was bij

kantoren met een uitzicht op een groene omgeving met voldoende daglicht dan ruimten uitkijkend op een blinde gevel [5]. Bij een onderzoek in een callcenter in Californië is aangetoond dat hun medewerkers telefoontjes 7-12% sneller verwerken in ruimtes met raamopeningen met uitzicht op groen [6].

Aan de andere kant kunnen grote daglichtopeningen een negatieve impact hebben op het thermisch comfort en energieverbruik voor koeling. Daarnaast zorgen grote daglichtopeningen voor verblinding. Het is daarom belangrijk om een optimale verhouding te zoeken tussen de open en dichte delen. De ideale verhouding is gebouw en oriëntatieafhankelijk. Toepassing van translucente lichtwering kan gebruikt worden om verblinding te voorkomen. Vanwege het veranderlijk karakter van daglicht en om grote contrasten te voorkomen blijft kunstverlichting nood-zakelijk. In de markt zijn diverse verlichtingssytemen beschikbaar die goed aansluiten bij de menselijke behoefte aan dag- nachtritme.

Met een daglicht simulatie kan onderzocht worden wat het optimale glasoppervlak is om voldoende daglicht binnen te laten op de werkvloer. Daarnaast kan worden onderzocht wat het effect is van een donker of licht gekleurd interieur. In onderstaande vergelijkingsstudie is te zien dat een lichte inrichting een significant effect heeft op het daglichtniveau in de ruimte.

In deze afbeeldingen laat de groene zone het deel van de ruimte zien met een daglichtfactor (DF) hoger dan 3%. De daglichtfactor geeft de verhouding van de horizontale verlichtingssterkte binnen en buiten bij een bewolkte hemelkoepel. Het gebouw is met de kleine kromming gelegen aan een atrium en met de lange kromming aan buiten.

Links: standaard reflectiefactoren inrichting. Rechts: lichte inrichting met hoge reflectiefactoren inrichting.

Visueel Comfort

SpuiventilatieSpuiventilatie vindt plaats door te openen ramen. Spuien is van belang om in een korte tijd grote hoeveelheden vervuilde lucht in de ruimte af te kunnen voeren naar buiten. Daarnaast heeft het ook een positief effect op mensen, het verhoogt de autonomie van mensen. Bij werken met een open raam staan mensen in contact met de buitenwereld: geur, geluid en luchtbeweging. In de zomer kan een te openen raam een positief effect hebben op de thermische beleving door verhoging van luchtsnelheid en het afvoeren van warme lucht. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft sinds 2007 te openen ramen opgenomen als één van de effectieve maatregelen voor het voorkomen van infecties in de gezondheidszorg [10]. Het is in dat geval wel van belang dat het gebouw ver genoeg van drukke auto-wegen of andere vervuilende bronnen ligt. Immers, lucht die binnenkomt door een raam wordt niet gefilterd!

Persoonlijk ventilatiesysteemEen persoonlijk instelbaar ventilatiesysteem op werk-plekniveau heeft verschillende voordelen. Verse lucht kan dicht bij de gebouwgebruiker worden ingeblazen, waardoor deze nog niet verontreinigd is. Met een naverwarmer/ koeler is het daarnaast ook mogelijk om de temperatuur te personaliseren. Voor verkoeling kan het al voldoende zijn de luchtsnelheid iets te verhogen.

In koude klimaten heeft een persoonlijk ventilatiesys-teem een negatief effect op het energieverbruik. Uit onderzoek blijkt dat er vaak gelijktijdig verwarmd en gekoeld wordt [11].

In warme klimaten heeft een persoonlijk ventilatiesys-teem wel substantieel effect op het verlagen van het energieverbruik. Het ventilatievoud op ruimteniveau kan worden verlaagd, zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit van de lucht die je inademt en een hogere basis-ruimtetemperatuur kan worden toegelaten. Daarnaast kan het ventilatievoud bij de werkplekken worden verlaagd wanneer deze niet in gebruik zijn [12].

Verse lucht is essentieel voor een gezond binnenkli-maat. Door aanscherpen van energie eisen worden gebouwen steeds meer luchtdicht ontworpen. Luchtdichtheid helpt bij het succesvol beheersen van warmte, vocht en geluid, maar beperkt de natuurlijke infiltratie van buitenlucht. De nadruk komt hierdoor meer op de werking van het ventilatiesysteem te liggen. Vanuit energetisch oogpunt wordt juist getracht het ventilatievoud in een gebouw zo laag mogelijk te houden. Door slechte doorspoeling van verse lucht zijn veel gebouwen verontreinigd. Het binnenklimaat is hierdoor vaak tot 4-5 maal slechter dan de luchtkwaliteit buiten. De lucht wordt vervuild door allerlei stoffen die in het binnenmilieu vrijkomen, zoals vocht, fijnstof, micro-organismen en chemische componenten. Dit kan leiden tot gezondheidsklachten zoals geïrriteerde luchtwegen en vermoeidheid.

Ventilatievoud / adequate luchttoevoerOm de luchtkwaliteit te verbeteren is adequaat ventileren essentieel. Wetenschappelijk onderzoek koppelt een hoger ventilatievoud aan productiviteits-winsten tot 11% [7]. Het verdubbelen van verse lucht vermindert ziekteverzuim en ziekteverschijnselen met ongeveer 10% [8].

Een recent laboratoriumonderzoek met gesimu-leerde besluitvormingstaken toonde aan dat een hoge CO2-concentratie in de lucht een aanzienlijke negatieve impact had op de werkprestatie (11% -23% slechter) bij 1000 parts per million (ppm) vergeleken met 600 ppm. En dit ondanks het feit dat 1000 ppm algemeen aanvaard wordt geacht.

Om chronische gezondheidsklachten te voorkomen moet het ventilatieregime worden ingesteld op zo’n 700-800 ppm (parts per million). De huidige Bouwbesluit eisen zijn gericht op een niveau van 1000-1200 ppm onder de meest gunstige omstandigheden [9].

Luchtkwaliteit

Comfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHVComfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHV pagina 7/10 pagina 6/10

Psychologisch effectWanneer gebouwgebruikers de mogelijkheid hebben om ramen te openen en de thermostaat kunnen regelen worden bredere ranges in temperatuur geaccepteerd [19, In een onderzoek in een kantoorom-geving is een stijging in productiviteit met 2,7 tot 7% aangetoond].

GebouwisolatieEen slecht geïsoleerde gevel en slecht isolerende beglazing veroorzaken koude straling en koude lucht-stromen in de winter. Bij ramen wordt dit vaak op de koude winterdagen in kantoren gecompenseerd door hoge temperatuur radiatoren of convectoren.

Gebouwen worden steeds vaker uitgerust met laagtemperatuur (LT) verwarmingssysteem. In een goed geïsoleerd en luchtdicht kantoorgebouw zal een LT-verwarmingssysteem in combinatie met vloerverwarming een positief effect hebben op het thermisch comfort. Het verwarmingssetpoint kan veelal tot 2 °C lager ingesteld worden door gelijk-matige stralingstemperatuur over de ruimte. Voor bestaande, vaak slecht geïsoleerde gebouwen kan een LT-verwarmingstemperatuur leiden tot discomfort. Het is dus van belang dat bij overgang naar LT-verwarming ook de gebouwschil wordt aangepakt.

Op basis van een binnenklimaatonderzoek in 215 kantoorgebouwen in de VS, Canada en Finland met 34.000 ondervraagden is gebleken dat de meeste mensen discomfort ondervinden doordat de tempera-tuur op hun werkplek warmer of kouder is dan op andere locaties in het gebouw. Op de tweede plaats staat dat mensen geen invloed hebben op tempera-tuur regeling of dat dit alleen door een collega uitgevoerd kan worden. Op de derde plaats staat dat het installatiesysteem te traag reageert op warmte- of koudevraag [13].

Andere veel voorkomende klachten zijn:

• Koude luchtstromen langs grote raam oppervlakken;

• Koude luchtstromen door gekoelde ventilatielucht;

• Grote temperatuurwisselingen over een dag of per ruimte;

• Grote temperatuurstijgingen over een week.

Thermische behaaglijkheid wordt door kantoormede-werkers als een van de belangrijkste parameters gezien van de comfort beleving. Hoge temperaturen worden in mindere mate getolereerd dan lage temperaturen. Door hoge temperaturen neemt de productiviteit af met 6%. Wanneer de temperatuur juist aan de lage kant is neemt de productiviteit af met 4% [14, gemid-deld op basis van 24 studies].

Beperken overschrijdingsurenEen onderzoek toont aan dat kantoormedewerkers 25 % sneller typten wanneer temperatuur wordt verlaagd van 24 °C naar 20 °C [15]. In een andere studie werd in de zomer waargenomen dat de productiviteit 2,8 % hoger was aan de noordgevel (gemiddelde temperatuur 23,6 °C) dan op de zuidgevel (gemiddelde temperatuur 25,2 °C) [16]. In een callcenter nam de productiviteit toe met 5-7% wanneer de temperatuur werd verlaagd van 25 naar 23 °C [17]. Wanneer tempe-raturen in een callcenter hoger zijn dan 25 °C duren gesprekken significant langer [18].

Thermisch comfort

Met een dynamische binnenklimaat simulatie kunnen aanpassingen aan het bouwkundige ontwerp (bijvoorbeeld raamoppervlak, thermische isolatie en overstek) worden afgewogen tegen het ontwerp van de bouwkundige installaties (bijvoorbeeld type verwarming en koeling en hoeveelheid luchtverversing). In onderstaande vergelijkingsstudie is te zien dat buitenzonwering de temperatuur in de ruimte verlaagt.

Kantoor Royal HaskoningDHV Amsterdam

ATGkantooromgeving comfortklasse B - geen zonwering

ATGkantooromgeving comfortklasse B - met zonwering

Ɵrm - running mean outdoor temperature Ɵrm - running mean outdoor temperature

31

29

27

25

23

21

19

17

31

29

27

25

23

21

19

17-5 0 5 10 15 20 25 -5 0 5 10 15 20 25

Ɵo,

i - o

per

atie

ve b

inn

ente

mp

erat

uu

r (o C

)

Ɵo,

i - o

per

atie

ve b

inn

ente

mp

erat

uu

r (o C

)

Comfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHVComfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHV pagina 9/10 pagina 8/10

spraakgeluiden als oncontroleerbaar ervaren. Hierdoor vermindert de arbeidstevredenheid, maar ook de arbeidsprestatie [20].

Het is dus van belang dat (verstaanbare) spraak niet al te ver kan reiken op de kantoorvloer. Belangrijk hierbij is te beseffen dat het dus niet te stil mag zijn! De mate waarin spraak verstaanbaar is, en de te treffen voorzie-ningen om dit te bereiken, hangen af van het gewenst gebruik en (dus) de beoogde werkprocessen.

Het is weldegelijk mogelijk om een succesvolle kantoortuin te realiseren. Hiervoor is een goede set facilitaire voorzieningen alsook een interieurconcept nodig waarin afleiding door geluid zo goed mogelijk wordt beperkt.

In kantoorgebouwen is het nodig om voldoende akoestische privacy tussen omsloten ruimtes te realiseren. Dit wordt bereikt door afhankelijk van de functie en privacybehoefte geluidwerende scheidingen te selecteren. Hinder door contact- en loopgeluiden kan worden voorkomen door voldoende zware vloer-opbouwen en zachte vloerafwerkingen te selecteren. Kantoortuinen kunnen een goede werkomgeving bieden, zolang afleiding door geluid zo goed mogelijk wordt beperkt. Hiervoor is een combinatie van bouw-kundige – (facilitaire) en interieurvoorzieningen nodig die aansluit bij de werkprocessen.

In de kantoortuin, een grote open kantoorruimte, speelt akoestiek een prominente rol. Niet alleen wordt vanuit ergonomisch perspectief een rustige (stille) omgeving nagestreefd zodat werknemers hun taken met voldoende concentratie kunnen uitvoeren, ook speelt het belang dat werknemers zich prettig voelen in hun kantooromgeving en niet door elkaar worden afgeleid. Hoewel ‘Het Nieuwe Werken’ – en daarmee de introductie van open kantoorvloeren (kantoortuinen) – belangrijke voordelen biedt op het gebied van flexibiliteit van de organisatie en diens financiën, is veelvuldig aangetoond dat werkprocessen in de kantoortuin onderhevig zijn aan grotere kans op afleiding en verminderde arbeidstevredenheid.

Afleiding is een van de grootste oorzaken van vermin-derde productiviteit en welbevinden bij werknemers die regelmatig in een kantoortuin werken. Hoewel afleiding een factor met meerdere dimensies kan zijn (visueel, geluid) doelen we hier specifiek op afleiding vanwege geluid. Vooral niet-relevante spraakgeluiden kunnen zeer verstorend zijn. Wanneer werknemers worden blootgesteld aan verstaanbare spraak die niet relevant is voor de uit te voeren werkzaamheden wordt een deel van de mentale capaciteit gevraagd om deze geluiden te blokkeren. Hierdoor vermindert de beschikbare concentratie voor de taak en is men ook sneller uitgeput. In een kantoortuin worden

Akoestiek

Met een 3D akoestisch rekenmodel brengen wij in kaart welke maatregelen het beste genomen kunnen worden om de akoestiek in de kantoortuin te verbeteren. Door op de juiste locaties afscherming te plaatsen wordt de kans op afleiding verkleind en wordt er meer privacy ervaren op de kantoorvloer. Het bovenstaande model is gevalideerd met in-situ metingen van de huidige situatie. Na implementatie van de maatregelen voeren wij een oplevermeting uit om te controleren of de prestaties gehaald worden.

Zoals gezegd leidt comfort tot hogere productiviteit en daarmee tot kostenbesparing. We hebben gezien dat een lagere binnentemperatuur in de zomer de productiviteit verhoogt met 6%. De kosten van buiten-zonwering worden geschat op €300.000,-. Dit wordt binnen twee maanden terugverdiend. Akoestische afscherming in kantoortuinen kost ca. €90.500,- en verdient zich al binnen 1 maand terug.

Resultaten uit de onderzoeken zijn werk- en locatie afhankelijk en kunnen niet bij elkaar opgeteld worden. Verschillende maatregelen versterken elkaar natuurlijk wel. Om serieus met het onderwerp aan de slag te gaan, en echte resultaten te kunnen boeken, is het belangrijk om het onderwerp integraal toe te passen. Met alleen een plant op het bureau ben je er nog niet. Maar als je bereid bent om wat investeringen te doen, is een productiviteitswinst van 5% tot 10% helemaal geen onrealistische opgave! En met slechts 1% produc-tiviteitswinst heb je de investering al terugverdiend.

Comfort verdient zicht terug

Comfort verdient zich terug - Royal HaskoningDHV pagina 10/10

[13] C. Huizenga, S. Abbaszadeh, L. Zagreus and E. Arens. (2006), Air Quality and Thermal Comfort in Office Buildings: Results of a Large Indoor Environmental Quality Survey.

[14] REHVA Guidebook No 6 Indoor Climate and Productivity, 2006. Verkregen via www.rehva.eu

[15] Wyon, D.P., Fanger, P.O., Olesen, B.W., Pedersen, C.J.K. (1975), The mental performance of subjects clothed for comfort at two different air temperatures. Ergonomics, 18, 359-374.

[16] Hannula, M., Niemelä, R., Rautio, S. Reijula, K. (2000). “The effect of indoor climate on productivity, Proceedings of Healthy Buildings 2000, Vol. 1, pp. 659-64.

[17] Niemelä, R., Hannula, M., Rautio, S., Reijula, K., Railio, J. (2002), The effect of air temperature on labour productivity in call centres – a case study. Energy and Buildings, volume 34, issue 8, September 2002, Pages 759-764.

[18] Federspiel, C.C., Liu, G., Lahiff, M. e.a.,(2002), Worker performance and ventilation: Analyses of indi-vidual data for call-center worker. Lawrence Berkeley National Laboratory.

[19] Wyon, D. (1996), “Individual Microclimate Control: Required Range, Probable Benefits, and Current Feasibility.” In Proceedings of Indoor Air 1996: Seventh International Conference of Indoor Air Quality and Climate, vol. 1, Nagoya, Japan, pp.1067–1072.

[20] Van Hootegem, A., De Witte, H. (2017), Arbeidstevredenheid en prestaties in open kantoren: de rol van afleiding en gepercipieerde controle, Gedrag & Organisatie 2017 (30).

[1] Gezondheid, Welzijn & Productiviteit in Kantoren, DGBC, https://www.dgbc.nl/sites/dgbc.nl/files/bijlagen/DGBC-Gezondheid,-Welzijn-&-Productiviteit-in-Kantoren.pdf

[2] Eichholtz et al. (2010), Doing Well by Doing Good? Green Office Buildings, American Economic Review 100, 2494–2511.

[3] Chueng, I.(2013), Impact of workplace daylight exposure on sleep, physical activity, and quality of life. American Academy of Sleep Medicine 36.

[4] Frontczak et al. (2012), Quantitative relationships between occupant satisfaction and satisfaction aspects of indoor environmental quality and building design, Indoor Air 2012; 22: 119–131

[5] Elzeyadi, I. (2011), Daylighting-Bias and Biophilia: Quantifying the Impact of Daylighting on Occupant Health.

[6] Heschong Mahone Group. (2003), Windows and Offices: a Study of Worker Performance and the Indoor Environment (Technical Report) for California Energy Commission, 2003, pp 2-4.

[7] World Green Building Counsil. (2014), Health, Wellbeing & Productivity in Offices, The next chapter for green building, http://www.worldgbc.org/sites/default/files/compressed_WorldGBC_Health_Wellbeing__Productivity_Full_Report_Dbl_Med_Res_Feb_2015.pdf

[8] Clements-Croome. (2008), SJWEH Suppl 2008 (4): 69-78.

[9] Interview: ‘Psychische klachten door slechte ventilatie’, Cobouw, 12 aug 2015, https://www.cobouw.nl/bouwbreed/artikel/2015/08/interview-psychische-klachten-door-slechte-ventila-tie-10121874?vakmedianet-approve-cookies=1&_ga=2.208806482.1961420993.1537790012-1170462838.1530104837

[10] World Health Organization. (2009), Natural Ventilation for Infection Control in Health-Care Settings.

[11] Schiavon, Stefano & Melikov, Arsen. (2009), Energy-saving strategies with personalized ventilation in cold climates. Energy and Buildings. 41. 543-550. 10.1016/j.enbuild.2008.11.018.

[12] Schiavon, Stefano & Melikov, Arsen & Sekhar, Chandra. (2010), Energy analysis of the personalized ventilation system in hot and humid climates. Energy and Buildings. 42. 699-707. 10.1016/j.enbuild.2009.11.009.

Referenties