C jaargang 12 1 2015 O Van sChOkkEndE gEbEurtEnIssEn ......Hierin belicht een professional uit het...

• Verbindenopnat ionaal én Europeesniveau

•Maatschappel i jke impact van mini -cr ises

• Ervar ingenaanhet WOI f ront

• Levensverhalen inher inner ingscultuurén traumatherapie

C Og I s CO p E 01

15

COgIsCOpE

t I jdsChr I ft OVEr gEVOLgEnVan sChOkkEndE gEbEurtEn IssEn

COgIs

COpE0115

0115

s C hO L I n g

jaargang 1 2 nuMMEr 1 a pr I L 2 0 1 5

10april20157e jaarcongres klinisch psychologen en klinisch neuropsychologenwww.zonderzorg.nl

16april2015Psychiatrie in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperkingwww.medilex.nl

20-21april2015Annual Conference UK Psychological Trauma Societywww.ukpts.co.uk

21april20153e Landelijke studiedag ‘Basis GGZ’www.leidscongresbureau.nl

23april2015 (herhaling26mei2015)Trauma en VerslavingRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]

24-26april2015First International Conference on Transcultural Psychiatry in Central European Countrieswww.wpa-gdynia-2015.org

30april2015GGZ+Techwww.ggzplussymposium.nl

19mei2015Masterclass Positieve psychologie in de praktijkwww.11congressen.nl

28mei2015Congres Kind en traumawww.traumacongres.nl

10-13juni2015ESTSS Conference 2015www.estss.org

22-26juni2015The legacy of World War One - Shaping the Modern Worldwww.legacyww1.org

23juni2015Getuigen of therapieRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden:[email protected]

24-26juni20153rd European Congress on Assertive Outreachwww.eaof.org

scholingsaanbodarqi.s.m.rInOnoordholland

Narratieve Exposure Therapie (NET)Behandeling van complexe ptssseptember–mei2016

Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS (BEPP)Een integratieve behandelvorm voor traumaproblematiekMei–december2015

EMDR – basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij traumaseptember–november2015

Complexe traumatisering – basis-cursusDiagnose en behandelvormenMei-september2015

Psychotrauma en ouderenDiagnostiek, behandelvormen en comorbiditeitseptember–december2015

Behandeling van getraumati-seerde gezinnenEen trauma heb je nooit alleenseptember–december2015

Trauma, cultuur en migratieComplicerende factoren bij de behandelingseptember–december2015

EMDR – vervolgcursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij traumaOktober–december2015

Informatieeninschrijving: www.rino.nl of Barbara Lieuwen, coördi-nator professionele opleidingen Arq 06-33661013, [email protected]

autEurs InstruCt I E COg I sCOpE 0 1 1 5 49

bEhOEftEOMtEpubLICErEn?schrijfvoorCogiscope–platformvoorkennisuit-wisseling–eenartikel,essay,column;ofinter-vieweencollegaofberichtoveruwonderzoek.

auteursinstructieCogiscope is een kwartaalblad over sociale en psychische gevolgen van schokkende gebeurte-nissen. Het stelt zich ten doel om betrokkenen op dit terrein te informeren over ontwik kelingen op het gebied van preventie en hulpverlening. Ook wil het de huidige en sociaal-historische context belichten waarin geweld plaatsvindt en -vond.De redactie ontvangt graag wetenschappelijke, opiniërende en praktijkgerelateerde bijdragen over sociale en psychische gevolgen en achter-gronden van geweld, als ook over de opvang, zorg en nazorg van betrokkenen. De redactie beoordeelt binnengekomen teksten en geeft een beknopte reactie. Daarin zijn de eventuele redenen voor afwijzing opgenomen dan wel vragen en opmerkingen als de tekst in beginsel is geaccepteerd.

InstructiesvoordeauteurAuteur en redactie hebben bij voorkeur contact over omvang en inrichting van het artikel vóórdat het wordt toegezonden.• Indien u noten wilt gebruiken, dan enkel eind

noten. Notenlijst als tekst aan eind van het artikel.

• Indien u geen noten wilt gebruiken, maar wel literatuur wilt vermelden, dan graag aan het slot. * Houd het aantal literatuurverwijzingen beperkt.

• Citaten in het Nederlands.

• De tekst wordt verdeeld in (nietgenummerde) paragrafen, elke paragraaf heeft een titel

(tussenkopje). Werk met korte tussenkopjes (max. 20 karakters).

• Geef het artikel een korte titel, maximaal 30 karakters. De redactie kan kiezen voor een

andere titel. aanleverenenverdereprocedureWe ontvangen uw tekst in Word, bij voorkeur per e-mail: [email protected] De tekst zo plat mogelijk aanleveren, dus zo weinig mogelijk opmaakeffecten in de tekst aan-brengen. Onderstrepingen en vet worden niet overgenomen, cursiveringen zijn wel toegestaan. In de regel zult u, korte tijd na de afgesproken inlever datum, de geredigeerde bijdrage ter goedkeuring ontvangen. Indien de redactie geen inhoudelijke wijzigingen of slechts minimale wijzigingen aanbrengt, bijvoorbeeld alleen in de interpunctie, krijgt u uw tekst niet meer voorge-legd. Ook dan ontvangt u bericht van de redactie. Voor de lay-out van uw bijdrage is de redactie verant woordelijk. Cogiscope verschijnt zowel in een papieren als digitale versie. honorariumVoor toegezonden en opgenomen tekst materiaal wordt geen honorarium verstrekt. In andere geval-len wordt het honorarium in overleg vast gesteld.

CopyrightHet copyright van opgenomen materiaal valt toe aan Cogiscope. Uitzonderingen op deze regel zijn mogelijk.

COg I sCOpE 0 1 1 5

De onlangs overleden oudDenker des Vaderlands René Gude hanteerde de stelregel ‘geen burgeroorlog in Liechtenstein’. ‘De wereld van de filosofie is al zo klein en kwetsbaar; als al die kleine clubjes dan ook nog eens hun ener-gie steken in het elkaar bestrijden en elkaar beconcurreren wordt het nooit wat met de filosofie in Nederland.’ Veelzeggende woorden, die navolging ver-dienen in ons veld. Professionals op het terrein van de psychotraumatologie moeten streven naar samenwerking en verbinding, en gezamenlijk optrek-ken voor een groter gedeeld doel: de ontwikkeling van het traumaveld. Op die manier kunnen zowel praktisch uitvoerenden en wetenschappelijk onder-zoekers als beleidsmakers en bestuurlijk betrokkenen profiteren van elkaars kennis, ervaringen en inzichten. Ook het aangaan van contacten met andere beroepsgroepen die meer indirect bij de gevolgen van schokkende gebeurte-nissen betrokken zijn (denk aan verwijzers, gemeenten, crisisbeheersing) en met hen kennis en kunde uitwisselen, bevordert de kwaliteit van het werk in ons veld en onderstreept het bestaansrecht van de psychotraumatologie.Samenwerking tussen traumaprofessionals wordt steeds nadrukkelijker gefaciliteerd. Op nationaal niveau is er de Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma (NtVP), op Europees niveau bestaat de European Society for Traumatic Stress Studies (ESTSS). We zijn trots de voorzitters van beide ver-

enigingen in dit nummer aan het woord te kunnen laten over hun visie, ambi-ties en toekomstdromen voor het traumaveld. Daarnaast we zijn verheugd aan te kondigen dat Cogiscope en de NtVP dit jaar een structurele samen-werking aangaan. Deze samenwerking zal leiden tot een boeiende kruisbe-stuiving: de inhoud van de Cogiscope komt beschikbaar voor alle NtVP-leden en de NtVP verrijkt de Cogiscope door in ieder nummer binnen een eigen herkenbaar katern belangwekkend onderzoek te belichten en over actuele ontwikkelingen en innovaties binnen het psychotraumaveld te berichten.

We starten dit nummer met een nieuwe rubriek: Inspiratie. Hierin belicht een professional uit het psychotraumaveld een kunstwerk dat heeft geïnspireerd tot zijn of haar werk. Redactielid Hans Moors opent de reeks met een fraai existentieel en persoonlijke getint exposé gesitueerd in historische context.

Verbondenheid en inspirerende samenwerking tussen getroffenen, profes-sionals en samenleving – een motto dat de redactie van Cogiscope ter harte gaat en cruciaal is voor de optimalisering van ons veld.

Jeroen Knipscheer, hoofdredacteur Cogiscope

Cogiscope informeert over de psychosociale

gevolgen van schokkende gebeurtenissen. Er is

aandacht voor de hulpverlening aan slachtoffers als

oorlogsgetroffenen, asielzoekers, vluchtelingen en

slachtoffers van mensenhandel, seksueel geweld,

rellen, aanslagen, gijzelingen, rampen.

Een belangrijk aandachtsgebied vormt ook de

werkbelasting voor mensen die veelvuldig met (de

gevolgen van) schokkende gebeurtenissen worden

geconfronteerd. Daarbij denken wij ook aan geüni-

formeerden bij defensie, politie, ambulance, brand-

weer, openbaar vervoer.

kwartaalblad: verschijnt 4x per jaar

thema:sociale en psychische gevolgen

van schokkende gebeurtenissen

Inhoud:

• achtergrondverhalen over

psychotrauma

• interviews

• congresverslagen

• recensies

• actuele informatie uit het veld

kosten: € 27,50 per jaar

aanmelden: [email protected]

Va n d E r E d a C t I E

COgIsCOpE

abonnementsinformatie

Cogiscope verschijnt 4x per jaar. Een jaarabonnement kost

€ 27,50. U kunt zich abonneren via de Cogis-site:

www.cogis.nl/cogiscope

Colofon

Redactie: Michel Dückers, Jeroen Knipscheer (hoofdredacteur),

Hans Moors, Michaela Schok en Ine Spee

Eindredactie: Marleen van de Ven

Bureauredactie: Linda Reek

Redactieadres: Cogis, Nienoord 5, 1112 XE Diemen

Telefoon 020-6601930, fax 020-6601931

E-mail [email protected]

Oplage: 1000 exemplaren

Vormgeving: CARTA – Lian Oosterhoff,

communicatie & grafisch ontwerp

Druk: ZuidamUithof, Utrecht

ISBN 18711065 © Cogis

Cogis

Cogis is het kennisinstituut sociale en psychische gevolgen van

oorlog, vervolging en geweld. Hulpverleners vormen de belang-

rijkste doelgroep. Voor hen ontwikkelt en organiseert Cogis

cursussen, trainingen, congressen, symposia en studiedagen,

ook op aanvraag. Daarnaast geeft Cogis beleidsadviezen en

fungeert het als vraagbaak voor geweldsgetroffenen.

debibliotheekvanCogis

Cogis heeft een uitgebreide bibliotheek over de psy chische

gevolgen van geweld. Naast een uitgebreide eigen verzameling

gedrukt en beeldmateriaal is veel (externe) informatie ook

digitaal toegankelijk. www.cogis.nl/bibliotheek

Foto omslag: bloemen voor omgekomen grensrechter in Almere,

2012 (Robin Utrecht/ANP).

- Op bevende grond

- Psychosocia le ondersteuning in

conf l ictgebieden – (hoe) kunnen we

helpen?

- (On)vergeten geheimen na genocide

C o g i s C o p e

03

14

Co

gi

sC

op

e

t i j d s C h r i f t o v e r g e v o l g e n

va n s C h o k k e n d e g e b e u r t e n i s s e n

Co

gis

Co

pe

03

14

0314

s C h o l i n g

j a a r g a n g 1 1 n u m m e r 3 o k t o b e r 2 0 1 4

6 oktober 2014

Ontkenning bij vermoedens van

kindermishandeling

www.herlaarhof.nl

8 oktober 2014

Diagnostiek en behandeling

van psychische gevolgen in

de volwassenheid

www.celevt.nl

9 oktober 2014

Symposium Psychotraumatisering II

www.scem.nl

9 oktober 2014

Symposium Jeugd en

Gezinsonderzoek

www.ru.nl

10 oktober 2014

Congres ‘Angststoornissen …en?’

www.parnassia-academie.nl

21 oktober 2014

Mensenhandel en trauma

Refereerbijeenkomst, verzorgd

door Equator Foundation en

Bureau Nationaal Rapporteur

Mensenhandel

www.equatorfoundation.nl

29 oktober 2014

Building Bonds From the Inside

Out. Werken en Verbinden met de

Kracht van Binnenuit

www.eftnetwerk.nl

30 oktober 2014

Vluchtelingenbeleid? Gemeenten

aan zet!

Congres t.g.v. 35 jarig bestaan van

VluchtelingenWerk Nederland

www.vluchtelingenwerk.nl/congres

3 november 2014

Research en Best Practices EMDR

Refereerbijeenkomst Stichting

Centrum ’45

www.centrum45.nl

4 november 2014

Narratieve Exposure Therapie

(NET) supervisiedag

www.centrum45.nl

6 november 2014

Sociale Psychiatrie: de revanche

van het systeemdenken

www.sympopna.nl

6-8 november 2014

ISTSS Annual Meeting

www.istss.org

7 november 2014

Symposium Angst en depressie

in een diverse samenleving. Naar

diversiteitscompetente behandeling

en autonome cliënten

www.tilburguniversity.edu

14 november 2014

NVGP-congres ‘De groep dichtbij

– dichtbij de groep

www.groepstherapie.nl

17 november 2014

Meet the Xperts II, de alternatie-

ven. Ervaringsdeskundigheid en

cliëntgestuurde organisaties, de

stand van zaken

www.ggzplussymposium.nl

20 november 2014

Veerkracht online: toepassingen

voor preventie en praktijk

Arq Najaarssymposium i.s.m.

INPREZE

www.cogis.nl/veerkrachtonline

20 november 2014

(herhaling 9 december 2014)

Kinderen en oorlog


Centrum ’45, verzorgd vanuit de

zorglijn Kind en Trauma,

door Trudy Mooren en Gerrit

Breeuwsma

www.centrum45.nl

20 november 2014

Jaarcongres Nederlands

Kenniscentrum Ouderenpsychiatrie

www.nkop.nl

21 november 2014

Innovatief inzetbaar: (e)tools ter

versterking van de veerkracht voor

hoog risico-beroepen

Arq Najaarssymposium

www.cogis.nl

27 november 2014

Kansen en obstakels in de

psychotraumahulpverlening -

Samenwerken in een complex veld

(NtVP-congres)

www.sympopna.nl

2 december 2014

3e landelijke studiedag Basis GGZ

www.leidscongresbureau.nl

4 december 2014

Studiedag Klinische psycho therapie

– de therapeutische relatie van-

daag

www.opzgeel.be

Themanummer MH17

- Spanningsveld col lect ief en indiv idu

- Ver l ies , rouw en steun

- Oekraïne: histor isch perspect ief

C O g i S C O p e 04

14

CO

gi

SC

Op

e

T i j d S C H r i f T O V e r g e V O l g e nVa n S C H O k k e n d e g e b e u r T e n i S S e n

CO

giS

CO

pe

0414

0414

S C H O l i n g

j a a r g a n g 1 1 n u M M e r 4 d e C e M b e r 2 0 1 4

13 januari 2015Jaarsymposium Kinder- en Jeugdpsychiatriewww.benecke.nl

20 januari 2015E-health in de GGZwww.medilex.nl

22 januari 2014(herhaling 17 februari)Over evidence based op PTSS gerichte interventies en de dilemma’s ervan (Rolf Kleber) & Het voorspellen van behandel-succes bij veteranen met PTSS: Richtlijnaanbevelingen voor de praktijk (Joris Haagen)Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]

29 januari 2015Kwetsbare gezinnen in gemeentenwww.medilex.nl

januari-juni 2015Complexe traumatisering – verdie-pingscursus Diagnose en behandelvormen*www.rino.nl

januari-juni 2015Behandeling van getraumatiseerde gezinnenEen trauma heb je nooit alleen*www.rino.nl

januari-december 2015Psychotrauma en ouderenDiagnostiek, behandelvormen en comorbiditeit*www.rino.nl

januari-december 2015Trauma, cultuur en migratieComplicerende factoren bij de behandeling*www.rino.nl

11 februari 2015Mind the Body. Naar een betere lichamelijke gezondheid en leefstijl van patiënten met een ernstige psychische aandoeningwww.sympopna.nl

18 februari en 11 maart 2015Rehabilitatie bij angst en depressie in gespecialiseerde GGZwww.trimbos.nl

februari-mei 2015EMDR basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij trauma*www.rino.nl

6 maart 2015Zesde congres Congres Integrale Psychiatrie. De (G)Gz in crisis?www.congresintegralepsychiatrie.nl

6 maart 2015Traumatische rouwBrief Eclectic Psychotherapy for Traumatic Grief*www.rino.nl

9, 16 maart en 14 september 2015Narratieve Exposure Therapie (NET)*www.rino.nl

27 maart 2015Arq Najaarssymposiumwww.arq.org

maart-april 2015Betrouwbare diagnose PTSS met CAPS-5. Aanpassingen naar DSM-5*www.rino.nl

maart-september 2015PTSS na vroegkinderlijk misbruik of mishandelingTraumagerichte behandeling in twee fasen*www.rino.nl

16 april 2015Psychiatrie in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperkingwww.medilex.nl

21 april 20153e Landelijke studiedag ‘Basis GGZ’www.leidscongresbureau.nl

23 april 2015(herhaling 26 mei 2015)Co-morbiditeit en diagnostiekRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]

24-26 april 2015First International Conference on Transcultural Psychiatry in Central European Countrieswww.wpa-gdynia-2015.org

* Organisatie in handen van Arq i.s.m. RINO Noord-Holland

Biologische psychiatr ie in t raumatologieAls een ramp een school t ref tDe kracht van Jan Brokken

C o g i s C o p e

02

14

Co

gi

sC

op

e

t i J D s C h r i f t o v e r g e v o l g e nvA n s C h o k k e n D e g e B e u r t e n i s s e n

Co

gis

Co

pe

02

14 0214

s C h o l i n g

J A A r g A n g 1 1 n u m m e r 2 J u l i 2 0 1 4

10-13 september 2014Bridging the gap between science and practice

(EABCT-congres over cognitieve gedragstherapie)www.eabct2014.org

11 september 2014(herhaling 21 oktober 2014)Mensenhandel en traumaRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45, verzorgd door Equator Foundation en

Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandelwww.centrum45.nl

11 september 2014Zorg + Welzijn jaarcongreswww.zorgenwelzijncongressen.nl

14-18 september 2014WPA 16th World Congress of Psychiatry

www.wpanet.org

23 september 2014mHealth: voor de GGZ van morgenwww.sympopna.nl

26 september 2014Vluchtelingenhulp: een humani-taire verplichting omgeven met dilemma’s

www.hotel-dewereld.nl

september – oktober 2014Getraumatiseerde gezinnen. Interventie in gestagneerde systemen(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september - november 2014EMDR basiscursus(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september – december 2014Basisopleiding psychotrauma(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september 2014 – februari 2015Complexe traumatisering – basis-cursus(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september 2014 – maart 2015Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

2 oktober 2014Masterclass Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

6 oktober 2014Ontkenning bij vermoedens van kindermishandeling

www.herlaarhof.nl

8 oktober 2014Diagnostiek en behandeling van psychische gevolgen in de volwassenheid

www.celevt.nl

29 oktober 2014Building Bonds From the Inside Out. Werken en Verbinden met de Kracht van Binnenuit

www.eftnetwerk.nl

30 oktober 2014Betrouwbare diagnose PTSS met CAPS-5. Aanpassingen naar DSM-5

(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

najaar 2014Traumatische rouw(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

najaar 2014Psychotrauma en ouderen(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

oktober – november 2014Trauma, cultuur en migratie(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

6 november 2014Sociale Psychiatrie: de revanche van het systeemdenken

www.sympopna.nl

6-8 november 2014ISTSS Annual Meetingwww.istss.org





C Og I s CO p E 01

15

COgIsCOpE


COgIs

COpE0115

0115

s C hO L I n g






23april2015 (herhaling26mei2015)Trauma en VerslavingRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting Arqaanmelden:[email protected]







23juni2015Getuigen of therapieRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting Arqaanmelden:[email protected]


2september2015Contextuele behandeling van




EMDR - basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij traumaseptember–november2015







c o g i s c o p e 0 1 1 5 1

2 De pijn van januari 2015 Het meervoudige verdriet van Frankrijk achter

de aanslagen in parijs

Niek Pas

6 ‘een paar pagina’s in een geschiedenisboek’ De toekomst van de verhaalcultuur na

Auschwitz

Liesbeth Hoeven

11 een moderne sjamaan Hoe Vedat Şar de esTss transformeert tot

een slagvaardige, communicatieve organisatie

Eli ten Lohuis

15 ervaringen aan het front De beleving van de eerste Wereldoorlog

en de rol van de militaire psychiatrie

Wim D. Visser

20 geen mini-crisis is hetzelfde en toch hebben ze

veel gemeen over de maatschappelijke en bestuurlijke

consequenties van mini-crises

Vina Wijkhuijs en Menno van Doorn

25 Werking en evidentie van Narratieve exposure Therapie

Behandeling van complex trauma

door reconstructie van het levensverhaal

Michaela Schok

RuBRiekeN

30 onderzoekpTss vanuit een netwerkmodel bekeken

Michaela Schok

32 in de Werkkamer Mariel Meewisse, nieuwe voorzitter NtVp: ‘Verbinden en

samenwerken voor betere traumazorg’

Jeroen Knipscheer

36 inspiratie Hans Moors

38 Berichten uit het veld

41 Boeken

46 in de media

scholing (achterkant omslag)

i N H o u D

Niek Pas

2 c o g i s c o p e 0 1 1 5 De pijn van januari 2015

Het meervoudige verdriet van Frankrijk achter de aanslagen in Parijs

Als een lijkwade gaapte het gigan-

tische zwarte doek met de woorden

‘Je suis charlie’ het voorbijrazende

verkeer aan dat vanaf de A8: la

provençale, Nice schampt. Het was

woensdag 14 januari, precies een week

na de aanslagen in parijs. De (media)

historicus Niek pas was in Nice, toe-

vallig, voor een congres. Hij merkte

er hoe dit immense doek de pijn van

Frankrijk, die week après, tot uitdruk-

king bracht. Maar niet ieders pijn.

Demonstratie tegen de aanslagen in Parijs, 11 januari 2015 (Laurent Cipriani/ANP).

De pijn van januari 2015

De pijn van januari 2015 c o g i s c o p e 0 1 1 5 3

Overal in deze meest Italiaanse der Franse ste-

den – Nice kwam pas in 1860 onder Parijs’ be-

stuur – had Charlie zijn tekens achtergelaten.

Epicentrum was de Place Garibaldi. Het plavei-

sel, de stoepranden en zelfs de sokkel van de

oude Guiseppe waren beplakt met stickers en

zwarte papiertjes: ‘Je suis Charlie’. Tussen de

bomen hing een eenzaam doek met slogans,

opmerkingen en aanmoedigingen. Het plein

van de beroemde zoon van Nice, held van de

Italiaanse eenheid, was in de dagen na die 7e

januari de huiskamer voor vele tienduizenden

inwoners. Een symbolischer plek voor collec-

tieve, spontane, uitingen van solidariteit met de

slachtoffers, met de Republiek, met republikein-

se waarden dan het Garibaldiplein is nauwelijks

denkbaar. De Franse voorliefde voor pleinen om

hun vrijheidsstrijd kenbaar te maken stamt uit

het Revolutietijdperk. Het einde van de absolu-

tistische monarchie in 1789 was tevens het be-

gin van Frankrijks claim op universele rechten

voor de burger en beginselen zoals vrijheid en

gelijkheid.

Dominant in de publieke ruimte waren niet de

bloemenzeeën maar de stickers, affiches en tek-

sten. Parijs, Nice, elders in Frankrijk: deze uitin-

gen zijn te beschouwen als een geactualiseerde

variant op ‘la prise de parole’, waarmee filosoof

Michel de Certeau de protesten in 1968 aan-

duidde. Op deze wijze uiten Fransen zich. En

zoals elders in Frankrijk werd de openbare ruim-

te ingezet voor herdenking en protest in één.

Hetzelfde proces speelde zich af in het domein

op de rand van publiek en privé: in winkels en

restaurants waren zwarte A4tjes met witte tekst

‘Je suis Charlie’ alom aanwezig. Rouwbrieven in

negatief, statements, zichtbaar voor iedere klant.

Charlie was overal maar symboliseerde tegelij-

kertijd niet het hele verhaal van de aanslagen.

MediatiseringDe berichten over de aanslag op de redactie

waren schokkend. Hetzelfde geldt voor het

vervolg, de ontknoping, de intensieve mediati-

sering via oude en nieuwe media, voorzien van

indringende beelden, interviews met getuigen

en familieleden, live verslaggeving van achter-

volging en politie-inzet. Een drama dat zich in

drie dagen ontrolde: 7 januari, de aanslag op

de redactie van Charlie Hebdo door de broers

Chérif en Saïd Kouachi; 8 januari de moord op

een agente in Montrouge door Amedy Koulibali

(aanvankelijk nog niet in verband gebracht met

Charlie Hebdo) en de zoektocht naar de broers

Kouachi; 9 januari, de moorden en gijzeling

in de joodse supermarkt ‘Hyper Cacher’ Port

de Vincennes, Parijs, door Koulibali en de ont-

knoping, klokke 17:00 uur, in zowel Parijs als

Dammartin-en-Goële. In dit dorpje ten noorden

van Parijs hadden de broers zich verschanst in

een drukkerij en werden ze neergeschoten in

een uitbraakpoging die geïnspireerd leek op de

finale van Butch Cassidy and the Sundance Kid.

De eerste klap, de aanslag van 7 januari door

Chérif en Saïd Kouachi, kwam het hardst

aan. Hier was het hart van de Franse cultuur

geraakt. Weliswaar intellectuele cultuur en

marginaal in zekere zin, maar te allen tijde de

dialoog zoekend met Franse – en universele –

kwesties en problemen. De aanslagen van 8 en

9 januari, door Koulibali, voegde hier andere

aspecten aan toe die de pijn verdiepten en ook

vele malen complexer maakten: aanslagen op

vertegenwoordigers van de Franse staat, en op

een specifieke groep burgers: Fransen met een

joodse achtergrond.

De Republikeinse schoolDe reacties op de 7e januari waren direct,

massaal en planetair. Spontane uitingen van

solidariteit vonden plaats, vooral in de westerse

wereld, in stedelijke omgevingen. Deze mas-

sale uitingen staan in schril contrast tot tegen-

geluiden her en der in de arabisch sprekende

wereld: diverse grote steden in onder meer

Pakistan, Jordanië en Algerije waren het toneel

van demonstraties tegen sportprenten van de

profeet. In de Nigeriaanse stad Zinder ging het

Frans cultureel centrum in vlammen op. In

Frankrijk werden tientallen incidenten gemeld

met een anti-islamitisch karakter: moskeeën

werden beklad of bestookt met molotovcock-

tails.

De schok was onder meer zo groot omdat de

redactie van Charlie Hebdo diverse generaties

omvatte. De oudste medewerker, Georges

Wolinski, tachtig jaar, was zijn carrière in de

jaren vijftig begonnen. Dat wil zeggen dat drie,

vier, generaties Fransen zich in hem herken-

den. Wolinksi’s tekeningen waren een zegel

van de Vijfde Republiek, opgericht in 1958

door Charles de Gaulle. Meer dan een groepje

gemarginaliseerde journalisten en politiek

tekenaars vertegenwoordigde Charlie Hebdo

ook die typisch Franse ‘intellectueel’: de kun-

4 c o g i s c o p e 0 1 1 5 De pijn van januari 2015

stenaar, academicus die zich laat horen en zien

in het publieke debat. Frankrijk was geraakt

in de kern van zijn publieke debat, dat zoveel

meer betekent in een land waar vanouds de

relatie tussen staat en samenleving uiterst gril-

lig en moeizaam is.

Het ideologisch fundament van de Franse

republiek stoelt op een aantal pijlers. In de eer-

ste plaats is de Republiek ‘een en ondeelbaar’.

Frankrijk is sterk centralistisch georganiseerd

en bestuurd: ‘Parijs’ heeft het voor het zeggen.

Een tweede fundament is ‘laïcité’, een begrip

dat zich moeilijk letterlijk in het Nederlands

laat vertalen, maar dat neerkomt op een strikte

scheiding tussen Kerk en Staat. Het derde

aspect is de school. Scholing is niet zozeer een

fundament als wel een belangrijk instrument

om de waarden van de Franse republiek te

verspreiden. Het openbare onderwijs, voor

iedereen toegankelijk ongeacht ras, religie of

sociaaleconomische komaf, is idealiter de grote

gelijkmaker en biedt de mogelijkheid op basis

van mérites carrière te maken en een plekje in de

Franse samenleving te vinden.

Maar de school is de laatste decennia juist een

haperend integratie-instrument gebleken. En de

pijn zit dieper, sociaalcultureel en sociaaleco-

nomisch. De banlieuerellen zitten nog vers in

het geheugen. Maar de Franse voorsteden zijn

niet (alleen) de oorzaak van de hedendaagse

problemen met de politieke islam. De profie-

len die van de daders verschenen, maakten

heel duidelijk hoe complex de problematiek

was. Wat vermag scholing in de context van

gebroken gezinnen, afwezige vaderfiguren, een

gemankeerde opvoeding, geknakte identiteiten

en hooggespannen verwachtingspatronen van

jonge mannen?

Drie soorten pijnDe aanslagen maakten drie verschillende

soorten pijn zichtbaar. In de eerste plaats

de pijn van de geschonden waarden van de

Franse republiek, heel specifiek: persvrijheid.

Persvrijheid werd trouwens in die eerste dagen

na 7 januari nogal eens verward met de vrijheid

van meningsuiting. In elk geval was het domi-

nante frame ‘vrijheid versus radicale Islam’.

Dit was het thema dat leidde tot grootschalige,

(inter)nationale mobilisatie en ook de motor

was achter de Republikeinse mars op zondag 11

januari in Parijs, de grootste ooit in Frankrijk,

waar tal van internationale hoogwaardigheids-

bekleders hun opwachting maakte. Met de pijn

van de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo

kan de (inter)nationale publieke opinie zich

duidelijk identificeren. Dit bleek ook uit het

oplagecijfer van het eerste nummer van Charlie

Hebdo dat binnen een week werd uitgebracht:

ruim 7 miljoen exemplaren. Een blad in de

marge werd een internationaal icoon.

Een tweede vorm van pijn ligt beduidend com-

plexer, en betreft de gemankeerde integratie.

Frankrijk herbergt de grootste moslimpopula-

tie binnen haar grenzen in Europa. Zowel de

broers Kouachi als Koulibali waren terroristen

van eigen bodem: jong, masculien, met een

immigrantenachtergrond, afkomstig uit gebro-

ken gezinnen, gefnuikte (school)carrières, zoe-

Charlie Hebdo is in 1992 opgericht. Tot de voorlopers behoren onder andere Hara Kiri (1960) maar de wortels van politieke satire in Frankrijk reiken ver terug in de tijd. Vanwege de felle (en soms ook ronduit botte) manier waarop kerk en staat werden aangeklaagd, is het blad in de jaren zestig en zeventig her-haaldelijk verboden. De redactie staat voor een fundamenteel humanistische visie op de mensheid, een strikte scheiding tussen religie en staat en links-libertair engagement.

De pijn van januari 2015 c o g i s c o p e 0 1 1 5 5

kend naar houvast, identiteit en een cause, die

ze op een gegeven moment gevonden meenden

te hebben in een heilsleer en een vijand. In de

dagen na de aanslagen spitste het debat in de

media zich in eerste instantie toe op het failliet

van de Republiek en haar instrumenten, met

name de school.

De gesprekken in Nice gingen niet alleen over

de aanslag, maar ook over de aanslagen. En

die maakten ook een ander soort pijn zicht-

baar. Die van het antisemitische karakter

van de moorden in de ‘Super Cacher’ bij de

Porte Vincennes. Een van mijn collega’s, een

Fransman met joodse roots, academicus en

actief in de plaatselijke politiek in Nice, had

ook zo zijn bedenkingen bij de herdenkingen.

Hij was zelf meegelopen in de republikeinse

mars in Nice op zondag 11 januari – de grootste

manifestatie uit de Franse geschiedenis met

miljoenen burgers op de been in heel Frankrijk

– maar vroeg hij zich af: waarom werd er nu

volop gedemonstreerd? Waar waren de Fransen

toen Mohammed Merah in maart 2012 in

Toulouse bij een school een rabbijn en drie

joodse kinderen doodschoot, nadat hij overi-

gens drie militairen had vermoord? En waarom

gingen Fransen niet massaal de straat op naar

aanleiding van de geruchtmakende ontvoering,

marteling en dood van de joods-marokkaanse

Ilan Halimi, in 2006, door een groep moslim-

jongeren die zichzelf ‘de barbaren’ noemde? Is

er een hiërarchie in rouwverwerking waarbij

intellectuels français verheven zijn boven Frans-

joodse burgers?

Bijzonder ongemakkelijke, maar terechte vra-

gen. Uiteindelijk vertegenwoordigden de slacht-

offers van de aanslagen op 7-9 januari diverse

bevolkingsgroepen en waren in dit opzicht een

dwarsdoorsnede van het hedendaagse Frankrijk:

seculier en religieus, joods en arabisch, Français

de souche en immigranten. En toch knaagt het

waar het de maatschappelijke reactie op het

groeiende antisemitisme in Frankrijk betreft.

Het hedendaagse antisemitisme heeft een

Arabische bron, maar Frankrijk kent tevens een

lange traditie van inheems antisemitisme. Dit

antisemitisme van eigen bodem steekt de laatste

jaren weer de kop op. Op deze wijze dreigt een

van de best geïntegreerde groepen Franse bur-

gers, joden, te vervreemden van de Republiek.

Het aantal emigranten naar Israël stijgt.

Internationale pijnDe intensieve mediatisering en bijkomende

solidariteitsexplosie duurden 1 à 2 weken en ver-

volgens zakte Parijs heel snel weg uit de (inter-

nationale) actualiteit. Het verbond van nieuwste

media en mondialisering, de omloopsnelheid

van nieuws, leidt telkenmale tot een ongemeen

vlot opschalen en dito afschalen. De hoeveel-

heid energie die hierbij vrijkomt is van welhaast

nucleaire dimensie. Hoe verhoudt dit zich ver-

volgens tot het langere termijnproces van rouw,

verwerking en verdriet? Hier moet immers ook

energie en aandacht voor worden vrijgemaakt.

Het ontbreken van een duidelijke bedding voor

de herdenking van de aanslagen zou het verwer-

kingsproces wel eens kunnen bemoeilijken. Er

is in de eerste plaats geen eenduidige datum,

een symbolisch moment zoals ‘9/11’, waarop

alle ‘verdrietenergie’ zich kan richten. In de

tweede plaats betrof het niet één gecoördineerde

aanslag op één enkele groep, maar een nogal

diffuus complex van acties gericht op diverse

doelen: een redactie, politieagenten en joden.

Het is natuurlijk koffiedik kijken hoe de herden-

kingsplechtigheid in januari 2016 zal verlopen,

maar het wordt nog een hele puzzel om de aan-

slag op de persvrijheid, op de Franse staat en op

burgers van joodse komaf in een zinvol samen-

hangend verband te gedenken.

Tot slot, wat betekenen de pijnen van Frankrijk

voor Europa, voor Nederland, voor ons als

mensen? De aanslagen in Kopenhagen op 14-15

februari 2015, een poging tot imitatie van de

aanslagen in Parijs, maken duidelijk, dat we er

wereldwijd mee te kampen hebben. Het pro-

bleem is universeel en complex en kan alleen

in internationaal verband afdoende behandeld

worden, met inzet van juridische en veiligheids-

instrumenten, samen met scholing en discussie

over maatschappelijke en universele waarden.

Niek Pas is als (media)historicus verbonden aan de Universiteit van amsterdam.

Liesbeth Hoeven

‘Een paar pagina’s in een geschiedenisboek?’ Zeventig jaar geleden werd het concentratie- en vernietigings-

kamp Auschwitz-Birkenau bevrijd door het Rode Leger. in dit

kamp werden meer dan een miljoen mensen vermoord. ernst

Verduin – nu 87 jaar – overleefde Auschwitz en was bij de officië-

le herdenking in polen. ‘Het overleven verplicht een getuigenis af

te leggen’, zegt Verduin. Daarom geeft hij gastlessen op scholen

en universiteiten. Hij ziet de toekomst van de herinneringscultuur

echter somber in: ‘Als wij, de ooggetuigen, er niet meer zijn, wor-

den de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust een paar pagina’s

in een geschiedenisboek.’ in dit artikel wordt de herinnerings-

cultuur na Auschwitz, zowel in historisch als actueel perspectief,

in beeld gebracht als een dynamisch samenspel van verhalen.

Toekomst van de verhaalcultuur na Auschwitz

6 c o g i s c o p e 0 1 1 5 ‘Een paar pagina’s in een geschiedenisboek?’

‘Een paar pagina’s in een geschiedenisboek?’ c o g i s c o p e 0 1 0 1 1 5 7

Narratieve dynamiekBrengt het verstrijken van de tijd en het drei-

gende verlies van de verhalen van ooggetuigen

als Ernst Verduin, de toekomst van onze herin-

neringscultuur in gevaar? Is de enige manier

om weerstand te bieden aan deze culturele te-

loorgang het aangaan van een onmogelijke strijd

tegen de vergetelheid? Ik stel in mijn promotie-

onderzoek een alternatieve benaderingswijze van

de herinneringscultuur voor om de verhalen uit

het oorlogsverleden levend te houden. In de af-

gelopen jaren ontwikkelde ik een narratief dyna-

misch model. Dit model veronderstelt de herin-

neringscultuur als een onuitputtelijke bron van

twee soorten verhalen: de zogenoemde master

narratives en counterstories (Lindemann Nelson

2001). Waar master narratives ons voorzien van

een collectief gedragen mensen wereldbeeld,

nemen counterstories stelling tegen de vanzelf-

sprekend geworden ideeën, beelden en culturele

praktijken die in een master narrative besloten

liggen. Counterstories brengen dimensies van een

herinneringscultuur aan het licht waarvoor in an-

dere verhalen niet of nauwelijks plaats is.

Master narrative en vooruitgangsgedachteSinds de bevrijding van 1945 speelt het geloof

in vooruitgang een belangrijke rol in de manier

waarop we de herinnering aan het oorlogsverle-

den levend houden (Van der Staay 2009). Het

vooruitgangsgeloof berust op de idee dat de

mens, een samenleving, de wereld of de werke-

lijkheid zich in de tijd ontwikkelen naar hogere

stadia van volmaaktheid. In de verschillende

grote en kleine verhalen die sinds de bevrijding

in omloop zijn, komt dit vooruitgangsgeloof – of

het gebrek eraan – tot uitdrukking (zie figuur).

Direct na de oorlog wilde men zich van de ballast

van de oorlogsjaren bevrijden en uit de puinho-

pen een nieuw bestaan opbouwen. De verhalen

die herinnerden aan de tijd waarin de samen-

leving niet werd opgebouwd maar afgebroken,

werden uit de geschiedenis weggeschreven. Wat

overeind bleef staan, was het beeld van een ge-

meenschap die weliswaar verslagen was, maar

niet gebroken: de eensgezinde strijd vóór vrede

en vrijheid zou na de oorlog opnieuw perspec-

tief bieden. De belofte van voorspoed werd ge-

koesterd als een gemeenschappelijk visioen. Dit

vooruitgangsgeloof, dat direct na de bevrijding

ontstond en tot diep in de jaren zestig circu-

leerde, berustte op het ideaal van een maakbare

samenleving. Men leefde in de overtuiging dat

het geëngageerd en planmatig realiseren van een

samenleving met een hoopvol toekomstperspec-

tief een menselijke mogelijkheid was. Lange tijd

werden alle ervaringen en herinneringen die een

bedreiging vormden voor het beeld van een vi-

tale samenleving in een fase van wederopbouw

uitgesloten van het grote verhaal (Van Ginkel

2011; Keesom 2012).

Counterstory en ondergangsgedachteIn de jaren zestig en zeventig begon het beeld van

een samenleving die ongeschonden de oorlog

was doorgekomen, langzaam uiteen te vallen. Op

basis van de vele individuele geschiedenissen van

‘vergeten’ slachtoffers - Sinti en Roma, Jehovah’s

Getuigen, homoseksuelen, Indiëgangers, slacht-

offers van kampen in Azië, kinderen van ‘foute’

ouders – die een plaats kregen in de herinne-

ringscultuur, bleek het onmogelijk de waarheid

en werkelijkheid nog langer te reduceren tot één

en het zelfde verhaal (Van Ginkel 2011). Het ex-

clusivistische beeld van mens en wereld, waarin

individuele verhalen hun bestaansrecht ontleen-

den aan de mate waarin zij een bijdrage lever-

den aan het vervolmaken van de naoorlogse sa-

Toekomst van de verhaalcultuur na Auschwitz

Master narrative Vooruitgangsgedachte(1945 - 1960) (maakbaarheid)

Counterstory Ondergangsgedachte(1960 - 1980)

Master narrative achteruitgangsgedachte(1980 - 2015) (maakbaarheid)

Counterstory Vooruitgangsgedachte(2015 - …) (niet-maakbaarheid)


menleving, maakte plaats voor een pluralistisch

alternatief dat minder eenduidig hoopvol was

(Van Vree 2009). De Jodenvervolging en -vernie-

tiging drong bovendien in volle omvang door in

de beeldvorming over de Tweede Wereldoorlog.

In de loop van de jaren tachtig van de twintigste

eeuw groeide de herinneringscultuur op basis

van de vele trau-

matische kamp-

herinneringen uit

tot een gediffe-

rentieerd verhaal

(Withuis 2002).

De opkomst van

deze counterstory

tastte het vooruitgangsgeloof in zijn kern aan. De

vooruitgangsgedachte botste op haar tegenbeeld

met de vele geschiedenissen van slachtoffers die

ontegenzeglijk herinnerden aan de ondergang.

Master narrative en achteruitgangsgedachteLangzaam maar zeker ontstond er in de jaren

tachtig de behoefte aan een verhaal dat in posi-

tieve zin samenhang zou brengen; een verhaal

dat plaats zou bieden aan de uiteenlopende er-

varingen van de voorbije oorlogsjaren en daarbij

het geloof in een betere wereld hervond en vast-

hield als een reële mogelijkheid. Aan het eind

van de twintigste eeuw, in de periode dat het plu-

ralisme als counterstory was uitgegroeid tot een

nieuw master narrative, leek dit zingevend kader

of overkoepelend wereldbeeld gevonden. De te-

kortkomingen van het verleden werden, anders

dan binnen het exclusivistische beeld van mens

en wereld, erkend. In aanvulling op het pluralis-

me werden zij niet alleen aanvaard als een pijn-

lijke waarheid, maar ingezet als een les waarvan

men had geleerd. Opnieuw veroverde de maak-

baarheidsgedachte een prominente plaats in de

samenleving; een ideaal dat niet langer – zoals

direct na de bevrijding – het geloof in vooruit-

gang zou

m a k e n ,

maar dat

met de

mogelijk-

heid tot

achteruit-

gang zou

breken. ‘Nooit meer Auschwitz!’ (Van der Laarse

2013).

De tragiek van de maakbaarheidgedachteAuschwitz werd het symbool voor een breuk in

de Europese geschiedenis die definitief het ver-

schil duidelijk maakte tussen barbaarsheid en

beschaving. Barbaarsheid ontstond uit het onver-

mogen zich te kunnen verplaatsen in het verhaal

van andere mensen, in hun unieke situatie en in

hun individuele geschiedenis. Vanuit de herin-

nering aan Auschwitz zag men uit naar een sa-

menleving en een cultuur die blijvend en zonder

reserve een beschaving genoemd konden wor-

den. Een beschaving zou zichzelf verwerkelijken,

zo was de idee, wanneer de samenleving haar

toekomst vormgaf in het verzet tegen één domi-

nant verhaal. Op die manier zouden de uiteenlo-

pende groeperingen oorlogsgetroffenen erkend

worden en kon het proces van democratisering

worden voortgezet.

Het pluralistisch ideaal dat ten grondslag lag aan

deze gedachte wist zich als master narrative stevig

te verankeren in onze cultuur. Aanvankelijk in

een inclusivistische vorm: tot in de jaren negen-

tig leefde men in de overtuiging dat het goede

zou overwinnen in de eensgezinde strijd tégen

uitsluiting. De maakbaarheidsgedachte die hier-

van de katalysator vormde, bleek echter ook een

tragische kant te hebben. Hoezeer ook gepro-

beerd werd te voorkomen om verzeild te raken in

een situatie die parallellen kende met Auschwitz

als zwarte bladzijde in de geschiedenis, geheel

slagen kon men daarin niet. De talloze situaties

van oorlog en conflict wereldwijd – Rwanda,

Srebrenica – deden de vraag rijzen naar de legiti-

miteit van een master narrative dat pretendeerde

te strijden tegen marginalisering, uitsluiting en

onderdrukking, maar daarin gezien de actualiteit

keer op keer faalde. De nazistische vernietigings-

politiek was niet weerstaan, zoals aanvankelijk

gedacht werd. Zij had de wereld voorgoed ver-

anderd in een plaats waar genocide plaatsvond

en ons beeld van de wereld blijvend geschonden

(Van Vree 1995).

Het pluralistisch master narrative ‘Nooit meer

Auschwitz’, dat ruim drie decennia voorzien had

in het geloof dat achteruitgang in het licht van

Auschwitz onmogelijk was, werd in het nieuwe

millennium ook in ander opzicht op de proef ge-

steld. Waar aan het einde van de twintigste eeuw

de boodschap mondiaal gezien niet langer houd-

De maakbaarheidsgedachte

veroverde opnieuw een prominente

plaats in de samenleving

‘Een paar pagina’s in een geschiedenisboek?’ c o g i s c o p e 0 1 1 5 9

baar bleek, dreigde deze boodschap vijfenzestig

jaar na de oorlog historisch gezien een uitgehold

en leeg verhaal te worden. De mensen die de

herinnering aan Auschwitz zelf belichaamden,

zouden met het verstrijken van de tijd niet meer

onder ons aanwezig zijn. Met het in de vergetel-

heid verdwijnen van hun bestaan en hun verha-

len zou het ideaal van het pluralisme onmogelijk

verdedigbaar blijven in het heden, zo vreesde

men. Het is de vraag of de strijd voor het plu-

ralisme gewonnen kan worden wanneer deze

zich niet langer laat legitimeren door de directe

getuigen.

Liesbeth Hoeven promoveerde op 21 januari 2015 op het onderzoek Een boek om in te wonen. De verhaalcultuur na Auschwitz. De handelseditie van haar proefschrift is onlangs verschenen bij Uitgeverij Verloren (www.verloren.nl).

Auschwitz-overlevende Ernst

Verduin laat zijn litteken zien

van een weggehaalde tatoeage

van het concentratiekamp aan

een leerling tijdens een gastles

over de Tweede Wereldoorlog

(Phil Nijhuis/ANP).


Culturele teloorgangDe status quo van de herinneringscultuur zoals

hierboven in kaart gebracht, stemt mensen – zo

ook een ooggetuige als Ernst Verduin – in toe-

nemende mate pessimistisch. De vraag rijst of

de herinneringscultuur nog toekomst heeft als

een cultuur van

verhalen. Onze

hoop is gevestigd

op de toekom-

stige generatie.

Deze dient met

een overtuigend

verhaal te komen,

waarin het spre-

ken in termen

van culturele teloorgang – omdat de slachtof-

fers die van de ondergang getuigen ons binnen

afzienbare tijd ontvallen – verruild wordt voor

het denken in culturele vooruitgang. In mijn on-

derzoek schets ik de contouren van een herinne-

ringscultuur die aan dit idee beantwoordt. Ik stel

voor de herinneringscultuur op te vatten als een

counterstory, die de grenzen van het huidige mas-

ter narrative ‘Nooit meer Auschwitz’ reflecteert

en deze waar nodig bijstelt.

Vooruitgangsgedachte, zonder maakbaarheidsideaalEen herinneringscultuur die toekomst heeft,

hecht waarde aan een verhaal waarin het plu-

ralisme als counterstory betekenis krijgt. Het

pluralisme wordt in dit verhaal, anders dan in

de slachtoffercultus na de bevrijding, verbeeld

vanuit de vooruitgangsgedachte in plaats van

vanuit de gedachte van de dreigende ondergang.

De verhalen van Art Spiegelman, Anne Frank,

Charlotte Salomon en Jochen Gerz, die als empi-

risch materiaal het hart vormen van mijn studie,

maken het voorstel tot een dergelijke vernieu-

wing van de herinneringscultuur concreet. Wat

ze onderling

verbindt als

ze worden

gelezen als

counterstories,

is de ver-

beelding van

een geloof in

vooruitgang

dat zich heeft

moeten distantiëren van het maakbaarheidside-

aal dat aan de utopie van het nazisme ten grond-

slag lag. De hoop op verandering die in de verha-

len van oorlogsslachtoffers besloten ligt spreekt

boekdelen en wijst ons, in een wereld waarin

oorlog en onderdrukking niet minder actueel

zijn, blijvend een weg vooruit.

LiesbeTH HOeVeN is als cultuurwetenschap-per verbonden aan Tilburg University.

Referentieswww.nos.nl; interview met ernst Verduin, 27 januari

2015.

www.radio1.nl; herdenking bevrijding auschwitz 27

januari 2015.

Ginkel, R. van, Rondom de stilte. Herdenkingscultuur

in Nederland. amsterdam: bert bakker, 2011.

keesom, J., ‘Nederland herdenkt en viert’, in:

breekbare dagen. 4 en 5 Mei door de jaren heen,

amsterdam: Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2012,

pp. 19-30.

Laarse, R. van der, Nooit meer Auschwitz? Erfgoed

van de oorlog na Europa’s eeuw van de kam-

pen. Hooghalen: Herinneringscentrum kamp

Westerbork, 2013.

Lindemann Nelson, H., Damaged Identities. Narrative

Repair. Londen: ithaca, 2001.

staay, a. van der, Wereldkoers. Culturele groei als mon-

diaal proces. amsterdam: augustus, 2009.

Vree, F. van, in de schaduw van Auschwitz.

Herinneringen, beelden, geschiedenis, Groningen:

Historische Uitgeverij, 1995.

Vree, F. van, ‘De dynamiek van de herinnering.

Nederland in een internationale context’, in: F.

van Vree; R. van der Laarse (red.), De dynamiek

van de herinnering. Nederland en de Tweede

Wereldoorlog in een internationale context.

amsterdam: bert bakker 2009, pp. 17-40.

Withuis, J., Erkenning. Van oorlogstrauma naar klaag-

cultuur, amsterdam: De bezige bij, 2002.

Het pluralisme wordt verbeeld

vanuit de vooruitgangsgedachte in

plaats van dreigende ondergang

Een moderne sjamaan c o g i s c o p e 0 1 1 5 11

eli ten Lohuis

Hoe Vedat Şar de ESTSS transformeert tot een slagvaardige, communicatieve organisatie

Een moderne sjamaan

Afgelopen november hield de Nederlandstalige Vereniging

voor psychotrauma (NtVp) in ede haar jaarlijkse –

inmiddels zevende – congres. Naast de vele sprekers

op het gebied van de psychotraumatologie was ook

aanwezig prof. dr. Vedat Şar, de voorzitter van de esTss

(european society for Traumatic stress studies, het

europese overkoepelend orgaan op het gebied van

posttraumatische stress). Tijdens het congres sprak

eli ten Lohuis met hem, niet alleen over de esTss, zijn

voorzitterschap en zijn werk als psychiater, maar ook over

zaken als identiteit en individualiteit in een moderne tijd.Vedat Şar

zich nog aan en traumaverenigingen uit

Oekraïne en Griekenland staan op het punt lid

te worden – is nauwere onderlinge afstemming

nodig. Deze onderlinge afstemming is vooral

ook uitdagend, omdat Şar een verschil in tem-

po constateert waarin de psychotraumatologie

zich in de verschillende lidstaten ontwikkelt. Zo

hebben de

Duitstalige

landen, met

hun vereni-

ging met

het grootste

aantal leden,

al veel be-

reikt, onder

andere met

het ontwik-

kelen van uitgebreide trainingsprogramma’s,

maar er zijn ook landen die nog geen algemene

psychotraumatologie vereniging hebben. Şar wil

nu ‘synchroniseren’, zoals hij het uitdrukt met

een term uit de digitale wereld – een term die

hij hier gebruikt voor zijn streven om alle lan-

den gelijke tred te doen houden, om hen alle

te laten profiteren van elkaars kennis, ervarin-

gen en inzichten. Dit brengt de noodzaak met

zich mee om te netwerken en op zoek te gaan

naar de raakvlakken tussen de diverse psycho-

traumaverenigingen. Niet dat het de bedoeling

is de verschillen tussen hen weg te nemen.

‘Integendeel’, zegt Şar: ‘De enorme diversiteit

aan culturen, aan ideeën en interesses, verza-

melde kennis en organisatievormen vormt juist

een grote rijkdom waar we uit moeten putten om

12 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Een moderne sjamaan

Tijdens het goed bezochte NtVP-congres is

Vedat Şar zeker niet de enige die in de pauzes

al rondlopend voortdurend collega-wetenschap-

pers aanspreekt en zelf aangesproken wordt.

Wel is hij de enige die een handzaam reiskoffer-

tje meetrekt, klaar om naar een volgend congres,

een volgend overleg af te reizen om er contacten

te leggen en te

onderhouden

met vakgeno-

ten. Want, zo

benadrukt hij

meermalen tij-

dens het inter-

view, persoon-

lijke contacten

tussen collega’s

blijven cruciaal,

ook in deze tijd van e-mail en videoconferen-

ties. ‘Pas als je je collega ook daadwerkelijk ziet

en hem of haar rechtstreeks spreekt over diens

onderzoek, bijvoorbeeld, over resultaten of pro-

blemen daarbij, dan pas kan je echt goed erva-

ringen uitwisselen, kennis en expertise delen en

overbrengen.’

Şar zegt dit niet alleen als wetenschapper op het

gebied van de psychotraumatologie maar vooral

ook als voorzitter van de ESTSS, een functie die

hij sinds het voorjaar van 2013 bekleedt. Een

van de praktische doelen die hij zich met deze

Europese psychotraumavereniging gesteld heeft,

behelst namelijk het kweken van een grotere on-

derlinge samenwerking tussen de verenigingen

aangesloten bij de ESTSS. Door de snelle groei

van de ESTSS – afgelopen jaar sloot Litouwen

de psychotraumatologie verder te ontwikkelen.’

Hier zet hij zijn toekomstvisie voor de ESTSS

af tegen die van haar Noord-Amerikaanse tegen-

hanger (de International Society of Traumatic

Stress Studies, ISTSS), die de ambitie heeft uit

te groeien tot een mondiale traumaorganisa-

tie. Volgens Şar een op zich nuttige ontwikke-

ling, maar hijzelf heeft een andere koers voor

ogen met de Europese organisatie. ‘Eigenlijk

bewegen wij ons in omgekeerde richting’, zegt

hij met een glimlach. ‘Wij richten ons binnen

Europa op onze raakvlakken om vandaaruit in-

tegratie te bevorderen binnen een krachtige,

transnationale organisatie.’

Verandering binnen de ESTSSDe noodzaak tot netwerken komt ook voort uit

het – versnelde – veranderingsproces waarin de

ESTSS zich bevindt. Bij de oprichting in 1993

was zij een relatief kleine organisatie, maar on-

der andere de groei van de laatste jaren maakte

verandering nodig, bleek onder meer uit de

feedback van de leden. De missie van de orga-

nisatie, haar stijl van werken, maar ook haar

imago is opnieuw aan de orde gesteld. ‘Het is

duidelijk dat we niet het werk dat veel nationale

en lokale organisaties al prima doen, moeten

overnemen’, zegt Şar, ‘maar er zijn ook zaken

die zij niet voor elkaar kunnen krijgen. Ieder

voor zich hebben zij weinig in te brengen bij

regeringen of de Europese Raad, maar via een

overkoepelend, onafhankelijk orgaan als de hui-

dige ESTSS kan wel wat bereikt worden.’ Deze

nieuwe rol van de ESTSS als belangenbehar-

tiger en vertegenwoordiger wordt volgens de

‘Wij richten ons binnen Europa op

onze raakvlakken om vandaaruit

integratie te bevorderen binnen een

krachtige, transnationale organisatie’

Een moderne sjamaan c o g i s c o p e 0 1 1 5 13

voorzitter door de leden zeer gewaardeerd. De

ESTSS ondersteunt en geeft richting, en is daar-

mee van toegevoegde waarde voor de professio-

nals in het veld. ‘Maar’, voegt hij eraan toe, ‘we

kunnen deze rol alleen vervullen met hulp en

input van de leden zelf.’

De Nederlandstalige Vereniging voor PsychotraumaEen van die leden van de ESTSS is de NtVP, op

wier congres we

te gast zijn. Şar

is vol waarde-

ring over de rol

van Nederland

binnen de inter-

nationale psy-

chotraumatolo-

gie en over de

NtVP, de op een na grootste vereniging binnen

de ESTSS, met een nog steeds groeiend ledental.

‘Nederland is misschien niet het meest getrau-

matiseerde land ter wereld’, zegt hij, ‘maar het

kent wel een rijke traditie op het gebied van de

psychotraumatologie.’ Belangrijk daarbij is dat

men bij het ontplooien van kennis en vaardighe-

den niet aan fragmentatie ten prooi is gevallen

door zich op een beperkt aantal specialisaties te

richten met uitsluiting van andere aandachtsge-

bieden. In plaats daarvan heeft men via hoog-

waardig onderzoek het overzicht over het hele

veld weten te behouden. Hij noemt de NtVP

hierin ‘exemplarisch’ voor andere ESTSS-leden,

en concludeert dat Nederland op de goede weg is.

Middelmatigheid en oppervlakkigheidŞar noemt ook een aantal gevaren en proble-

men waarmee de ESTSS, en het vakgebied van

de psychotraumatologie als zodanig, geconfron-

teerd worden. Veelal zijn die terug te voeren op

de middelmatigheid en oppervlakkigheid die

hij signaleert als kenmerkend voor onze tijd,

en waarover hij meermalen zijn afschuw uit-

spreekt. Zo moet de psychotraumatologie ervoor

beducht zijn dat zij niet gemarginaliseerd wordt.

Şar refereert

hier aan de on-

derlinge wed-

ijver tussen de

verschillende

takken en stro-

mingen binnen

de (medische)

wetenschap om

hun bestaansrecht aan te tonen. Zou de psycho-

traumatologie genoodzaakt zijn aan een derge-

lijke strijd mee te doen, dan loopt zij het gevaar

(financieel) aan het kortste eind te trekken. Het

vak kent nu eenmaal een aantal kanten die haar

positie verzwakken ten opzichte van traditionele

medische systemen: het werk vergt een hoge

kwaliteit en bijzondere inzet van de beoefenaren,

en therapieën zijn vaak duur en langdurig. Şar

betreurt niet alleen dat er veel energie gaat zitten

in het verdedigen en veiligstellen van zijn vakge-

bied, maar vooral dat traditionele medische sy-

stemen met strikte regels qua tijdsduur en kos-

ten, en met vastgestelde medicatieverstrekking,

voorrang lijken te krijgen op de politieke en dus

financiële agenda. ‘Maar trauma kan nu een-

maal niet “eenvoudig” met medicatie worden

aangepakt, de behandeling ervan is verfijnd en

valt buiten de mainstream. Tegenwoordig echter

lijkt middelmatigheid het te winnen van kwali-

teit en verfijning’, zegt Şar spijtig, ‘waarmee de

psycho traumatologie in een gevaarlijke positie

kan belanden.’ En dat stelt volgens hem de be-

volking en de volksgezondheid bloot aan gevaar,

zeker nu de posttraumatische stressstoornis

(PTSS) een van de meest voorkomende psychi-

sche stoornissen blijkt te zijn. Een onbehandeld

psychotrauma zal zich opnieuw manifesteren

en kan zich uiten in (huiselijk) geweld, kinder-

mishandeling of suïcide. ‘Problemen die geen

zaak zijn van de politiek of de sociologie, maar

die je moet oplossen via de psychologie’, aldus

de voorzitter van de ESTSS, die zichzelf hiermee

een duidelijke opdracht oplegt.

Een ander probleem dat Şar signaleert is meer

vakinhoudelijk, en illustreert eveneens zijn

angst voor middelmatigheid en oppervlakkig-

heid. Het baart hem zorgen dat de term ‘trauma’

tegenwoordig te makkelijk in de mond geno-

men wordt en daarmee iets oppervlakkigs krijgt.

De psychotraumatologie

moet ervoor beducht zijn

dat zij niet gemarginaliseerd wordt

14 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Een moderne sjamaan

identificatie met deze sociologische identiteit,

waaronder ook aspecten als cultuur en etniciteit

vallen, kan volgens Şar een zeer kwalijk effect

hebben. Zo kan het sociologische zelf niet alleen

een schild worden dat trauma verhult, maar een

(veel) te grote mate aan sociologische identiteit

kan ook iemands individuele zelf verdringen.

Hij neemt dit onder andere waar bij IS-strijders.

‘Zij hebben zo veel aan sociologische identiteit

dat ze geen individuele identiteit meer hebben’,

legt hij uit, ‘en dan is het effect kwaadaardig.’

Een balans tussen de twee acht hij ideaal. Zijn

standpunt is ook opmerkelijk omdat hij ook be-

weert dat etniciteit slechts één aspect is van deze

sociologische identiteit. ‘Ik realiseer me dat het

thema etniciteit gevoelig ligt in Europa, maar ik

ben ervan overtuigd dat het slechts één facet is.

Als student medicijnen leerde ik dat mensen fy-

siologisch gezien in principe allemaal hetzelfde

waren, en dit idee nam ik mee toen ik vervolgens

psychiater werd. Eigenlijk vind ik dat alle men-

sen eender zijn, in fysiologisch opzicht maar ook

in psychisch opzicht. Er is een universele psy-

chologie zoals er ook een universele fysiologie is.

Tevens is hij van mening dat een behandelaar

zich niet moet beperken tot het aanpakken van

de problemen voortkomend uit het psychotrau-

ma: een beperking die een miskenning van de

patiënt is. Beter is het ook aandacht te beste-

den aan de subjectieve aspecten van de conditie

van de patiënt, aan zijn innerlijke wereld. Hier

spreekt Şar als

psychiater de

hoop uit dat

de Europese

psychotrauma-

tologie erin zal

slagen te ko-

men tot nieu-

we en betere

inzichten in de

werking van de

menselijke geest en een wetenschappelijk model

op te stellen dat deze verklaart. Hierbij zou men

zeker elementen moeten betrekken uit de filoso-

fie en de psychotraumatologie, maar dit weten-

schappelijk model moet ook aandacht besteden

aan het gebied waar individu en maatschappij

elkaar ontmoeten.

De universele mens: iedereen is eenderVoortbouwend op zijn stelling dat de behande-

ling van de patiënt gericht te dient te zijn op

diens innerlijke wereld, zet Şar zijn persoonlijke

filosofie uiteen. Het is zijn overtuiging dat alles

draait om de individuele, eigen identiteit van de

mens, waar deze een evenwicht moet zien te

vinden tussen wat Şar het sociologische zelf en

het psychologische zelf noemt. Een al te grote

En als je verder kijkt dan de verschillen, zie je

dat het eender-zijn ook psychologisch groter is

dan het verschillend-zijn. Het is mijn ervaring

dat mensen het prettig vinden als je ze vanuit

dat universele benadert.’

Een moderne sjamaan Gevraagd hoe hij de annalen van de ESTSS in

zou willen gaan als zijn voorzitterschap er deze

zomer op zit, denkt Şar even na, lacht dan en

zegt: ‘Mijn studenten van de medische faculteit

in Istanbul waren altijd heel verbaasd als ze za-

gen hoe snel een getraumatiseerde patiënt bij

een juiste benadering weer opleefde, hoe snel

er een verandering ten goede kon optreden. Dat

waren ze als medische studenten niet gewend,

en dus schreven ze een en ander toe aan mijn

“bijzondere krachten”. Zo is mijn bijnaam “sja-

maan van de moderne tijd” ontstaan.’ Zelf ge-

looft hij dat hij een verschil kan maken voor de

ESTSS als organisatie, dat hij zijn belangrijkste

doelen van meer communicatie en integratie

kan bereiken, en gegeven zijn reputatie, lijkt

daarmee geen woord te veel gezegd.

www.estss.org

eLi TeN LOHUis is schrijfster en vertaalster.

‘Mijn studenten van de medische faculteit in

Istanbul waren altijd heel verbaasd als ze zagen

hoe snel een getraumatiseerde patiënt

bij een juiste benadering weer opleefde’

Ervaringen aan het front c o g i s c o p e 0 1 1 5 15

Wim D. Visser

De beleving van de Eerste Wereldoorlog en de rol van de militaire psychiatrie

Ervaringen aan het front

Niet eerder manifesteerde het fenomeen oorlogs-

trauma zich zo nadrukkelijk als tijdens de eerste

Wereldoorlog. Het zijn vooral de soldaten/schrij-

vers geweest die ons aan de hand van brieven,

dagboeken, autobiografieën, romans en gedichten

een inkijkje geven in de beleving van dit grote

menselijke drama. in dit artikel wordt, onder meer

aan de hand van een aantal citaten, een beeld

geschetst van hun ervaringen aan het front, als-

ook van de geschiedenis van de militaire psychia-

trie en de betekenis daarvan voor het inzicht in de

(huidige) psychische gevolgen van oorlogs geweld.

Een kring van soldaten houdt

een doek vast en werpt een

soldaat omhoog tijdens de

voorbereidingen op de strijd

aan het front, Engeland 1915

(Spaarnestad Photo/HH).

16 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Ervaringen aan het front

Tienduizenden jongemannen in de bloei van

hun leven die blijmoedig en vol optimisme naar

het front trekken, als gaan ze een groot avontuur

tegemoet. Het behoort nog steeds tot de meest

wrange beelden van de Eerste Wereldoorlog.

Deze ‘Grote oorlog’ bleek aan beide zijden uit-

gesproken nationalistische sentimenten los te

maken, die ook propagandistisch nog eens flink

werden aangewakkerd (Your country needs YOU!,

Arbeite du für den Sieg!), al was er in andere krin-

gen zeker ook scepsis.1 Het wrange is natuurlijk

dat wij het verschrikkelijke lot kennen van velen

van hen die aan het westelijk front werden af-

geslacht in een loopgravenoorlog, die zou uit-

monden in een statische uitputtingsslag die elke

menselijke verbeelding tart. De lonkende hero-

iek van de oorlog bleek al snel een tragische mis-

vatting, die eindigde in een grote desillusie met

als eindresultaat ruim 9 miljoen militaire slacht-

offers en 17 miljoen gewonden en psychisch ge-

mankeerden .2

Er zijn fotoboeken gepubliceerd van de Eerste

Wereldoorlog die ons een indruk geven van de

gruwelijkheden die deze oorlog met zich mee-

bracht.3 Ze tonen ons de meest afschrikwek-

kende foto’s die je maag doen omkeren: beelden

van rottende lijken, in bizarre omarmingen en

in verschillende staten van verminking, soms

zonder hoofd, benen of armen. Voor de soldaten

die het overleefden vormden deze beelden een

keiharde realiteit, waarmee ze moesten leren

omgaan. Een beeld dat luitenant Wyn Grifftith

maar niet uit zijn hoofd kreeg was dat van ‘een

eenzaam been, hoog hangend in een van de

bomen van het bos van Mametz, met zijn ge-

scheurd vlees over een tak vol bladeren’4. Het

is een bizar detail, net als het paar schoenen

met alleen de voeten er nog in. Foto’s geven een

vaak indrukwekkend, maar niettemin gestold

en fragmentarisch beeld van de werkelijkheid,

maar wat wij toch vooral willen weten is het ver-

haal daarachter: hoe was het om dag in dag uit,

week in week uit, in deze troosteloze omstan-

digheden te moeten verkeren? Hoeveel leed en

ellende kan de menselijke psyche verdragen en

waar liggen de grenzen van het menselijk incas-

seringsvermogen? Een tipje van de sluier wordt

opgelicht door de soldaten zelf in hun brieven

aan het thuisfront, dagboekfragmenten, auto-

biografieën, maar ook via door hen geschreven

romans en gedichten. Hun geschriften zijn in

belangrijke mate bepalend voor ons beeld van de

Eerste Wereldoorlog. Zij schetsen de harde reali-

teit van alledag, maar ook de kameraadschap die

hen motiveerde en op de been hield.

Soldaten/schrijversOpvallend is dat de lectuur over de Eerste

Wereldoorlog gedomineerd wordt door Engelse

soldaten/schrijvers, waarvan Robert Graves,

Wilfred Owen en Siegfried Sassoon de bekend-

ste zijn. Niettemin is het een Duitser wiens

boek de grootste bekendheid geniet. Het is

Erich Maria Remarque’s roman Im Westen nichts

neues. Zijn beschrijving van de ontberingen en

desolaatheid van het westelijke front hebben

zich voor altijd in onze hoofden vastgezet. Een

citaat:

Wir waren achtzehn Jahre und begannen

die Welt und das Dasein zu lieben; wir mus-

sten darauf schießen. Die erste Granate, die

einschlug, traf in unser Herz. Wir sind ab-

geschlossen vom Tätigen, vom Streben, vom

Fortschritt. Wir glauben nicht mehr daran;

wir glauben an den Krieg.5

Toch zijn de Engelse soldaten/schrijvers er het

best in geslaagd het existentiële besef van de sol-

daat in de loopgraaf over te brengen. Zo schreef

Sassoon bijvoorbeeld het gedicht Aftermath6:

Do you remember the dark months you held

the sector at Mametz

The nights you watched and wired and dug

and piled sandbags on parapets?

Do you remember the rats; and the stench

Of corpses rotting in front of the front-line

trench

And dawn coming, dirty-white, and chill with

a hopeless rain?

Do you ever stop and ask, 'Is it all going to

happen again?

Het is nog altijd het grote raadsel van de Eerste

Wereldoorlog: hoe konden de verantwoordelijke

politici en generaals blijven volharden in een

uitzichtloze oorlog die enkele miljoenen jonge

soldaten het leven kostten en waarvoor deson-

danks jaar in jaar uit toch weer nieuwe lichtin-

gen werden gerekruteerd? En dat niet alleen.

Honderdduizenden raakten zwaar gewond of

waren psychisch niet opgewassen tegen de ver-

schrikkingen van de oorlog. De schrijver Ernst

‘‘


Toller, zelf oorlogsvrijwilliger, werd na zijn fron-

tervaringen overtuigd pacifist. In dit licht moe-

ten we ook zijn geschriften lezen waarin hij op

indrukwekkende wijze zijn frontervaringen ver-

woordt.7 Een citaat daaruit:

Eines Nachts hören wir Schreie, so, als wenn

ein Mensch furchtbare Schmerzen leidet,

dann ist es still. Wird einer zu Tode getrof-

fen sein, denken wir. Nach einer Stunde kom-

men die Schreie wieder. Nun hört es nicht

mehr auf. Diese Nacht nicht. Die nächste

Nacht nicht. Nackt und wortlos wimmert

der Schrei, wir wissen nicht, dringt er aus der

Kehle eines Deutschen oder eines Franzosen?

Der Schrei lebt für sich, er klagt die Erde an

und den Himmel. Wir pressen die Fäuste an

unsere Ohren, um das Gewimmer nicht zu

hören, es hilft nichts, der Schrei dreht sich

wie ein Kreisel in unsern Köpfen, er zerdehnt

die Minuten zu Stunden, die Stunden zu

Jahren. Wir vertrocknen und vergreisen zwi-

schen Ton und Ton.

Toller raakte zelf zwaargewond aan het front en

keerde in 1916 naar Duitsland terug. In de peri-

ode die volgde fulmineerde hij zo hevig tegen de

oorlog dat hij dreigde voor de krijgsraad te moe-

ten verschijnen. Zijn familie wist hem daar ter-

nauwernood voor te behoeden door hem te laten

opnemen in een psychiatrische inrichting. Zijn

‘

Duitse soldaten met veldboeketjes op hun helmen nemen af-

scheid van hun familie voordat ze naar het front vertrekken 1914

(Spaarnestad Photo/HH).

18 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Ervaringen aan het front

ervaringen daar leverden weer nieuwe stof tot

schrijven op. Daarin beschouwde hij de militaire

psychiatrie als een verlengstuk van de overheid

gezien hun primaire doel: soldaten klaarstomen

om weer te gaan vechten aan het front.8

Siegfried SassoonOok in de persoon van de eerder genoemde

Siegfried Sassoon komen literatuur en militaire

psychiatrie samen. Hij was eveneens oorlogs-

vrijwilliger wiens houding tegenover de oorlog

allengs veranderde, zo ook zijn poëzie die gelei-

delijk bitter en cynisch werd:

Does it matter? – losing your legs?/For people

will always be kind, (…)/Does it matter? –

losing your sight?/There’s such splendid work

for the blind …9

In de roman The Ghost Road van Pat Barker10,

die hiermee de prestigieuze Booker Prize won,

is Sassoon een van de hoofdpersonen samen

met de militair psychiater William Rivers. Een

militair hospitaal in het Schotse Craiglockhart

vormt het decor. Het is een van de achttien in-

richtingen die dag en nacht in bedrijf waren met

het psychisch oplappen van militairen. Rivers

behandelt daar oorlogsslachtoffers met allerlei

neurosen en shell-shock. De aandoening ‘shell-

shock’ vormde een van de grote raadsels en

zorgen van de militaire psychiatrie in de Eerste

Wereldoorlog. Naarmate de oorlog vorderde vie-

len steeds meer soldaten, maar ook officieren,

uit met een combinatie van fysieke problemen

zoals verlamming, doofheid, blindheid, stom-

heid, geheugenverlies, dwangmatige bewe-

gingen en uitputting. Deze klachten werden

aanvankelijk toegeschreven aan schade aan het

centrale zenuwstelsel door de blootstelling aan

ontploffende granaten, het lawaai en de grote

luchtdruk die daarbij vrij kwam. Maar die ver-

klaring was al spoedig onhoudbaar; psychische

oorzaken bleken zeker zo belangrijk te zijn.11

Hoe hiermee om te gaan? Het bijzondere aan

Rivers is dat hij niets moest hebben van de in

zijn tijd snel opkomende medische behandel-

methoden van deze problematiek, die volledig

voorbij gingen aan de oorzaken. Het toedienen

van elektroshocks was bijvoorbeeld een gangba-

re behandelwijze.12 Psychische klachten werden

niet begrepen en hard aangepakt. De gelukkigen

kwamen terecht in ziekenhuizen of psychiatri-

sche instellingen, maar er waren er ook die door

de legerleiding werden geëxecuteerd, meestal op

grond van lafheid of desertie.13 Rivers vormde

hierop een gunstige uitzondering. Hij stond een

humane methodiek voor en wilde zijn patiënten

in lange vriendschappelijke gesprekken laten te-

ruggaan naar hun tijd aan het front om hen zelf

inzicht in hun ziektebeeld te laten krijgen. Dit

alles in de hoop hen op die manier te genezen.

Weliswaar had hij het beste met zijn patiënten

voor, maar toch was ook bij hem alles erop ge-

richt om hen weer terug te laten keren naar het

front. Voor Rivers, een adept van Freud, moet

het zuur geweest zijn dat zijn leermeester mili-

taire psychiaters gekscherend ‘mitrailleurs ach-

ter het front’ noemde. De oorlogsdichter Wilfred

Owen, een van de patiënten van Rivers, sneuvel-

de inderdaad (nota bene in de laatste week van

de oorlog). Zijn vriend Sassoon, die ook terug-

keerde naar het front, zou wel overleven.

Militaire psychiatrieNaarmate de oorlog vorderde, groeide het in-

zicht dat men toch moest accepteren dat de

meest kwetsbaren, dus degenen met ernstige

psychische klachten, eenvoudigweg niet kon-

den worden opgelapt voor de strijd. Wie een

goed beeld wil krijgen van de geschiedenis van

de militaire psychiatrie in de twintigste eeuw,

met daarbij zeer veel aandacht voor de Eerste

Wereldoorlog, kan zonder meer het beste terecht

bij het alom geprezen boek War of nerves van de

historicus Ben Shephard.14 Uit zijn boek blijkt

onder meer dat de discussie over oorlogstrauma

na de Eerste Wereldoorlog langzaam maar zeker

verstomde en naar de achtergrond verdween.

En dat patroon gold eigenlijk voor elke oorlog

die nog zou volgen. Het bracht Shephard tot de

conclusie dat de kennis van het oorlogstrauma

kennelijk een vaste cyclus volgt: onderschatting,

overdrijving, begrijpen en vergeten.15 Opvallend

is bijvoorbeeld dat de hoogste medische verant-

woordelijke in Engeland ten tijde van de Tweede

Wereldoorlog, Sir Ernest Bowell, weigerde te

accepteren dat psychische klachten bij soldaten

niet voorkomen kunnen worden.16 Dat was een

conclusie die toch echt al eerder getrokken was

door de psychiatrie. Was het arrogantie of onwe-

tendheid?

Niettemin, met de opgedane ervaringen in de

Eerste Wereldoorlog verschoven de inzichten

over de gevolgen van (oorlogs)geweld, ook bin-

nen de militaire psychiatrie. Een belangrijke

‘

WiM D. VisseR is historicus en communica-tiedeskundige; hij werkt als beleidsadviseur voor impact en Cogis.


vraag die zich opdrong was natuurlijk: hoe komt

het dat sommigen wel tegen oorlogsgeweld be-

stand zijn en anderen niet? Heeft dat wellicht

iets maken met erfelijkheid, karakter, opvoe-

ding, het sociale milieu, de houding tegenover

de oorlog, de relatie met mede-soldaten, de

zwaarte en duur van de gevechten of is het een-

voudigweg een neurobiologische kwestie? Na

elke oorlog in de gewelddadige twintigste eeuw

werden deze vragen opnieuw actueel. Maar in

perioden van vrede was de militaire psychiatrie

een ondergeschoven kindje: ‘Military psychia-

try was a subject of deep obscurity, of interest

in peacetime only to a handful of serving doc-

tors.’17 De grote doorbraak voor de erkenning

van de verstrekkende psychische gevolgen van

oorlogsgeweld kwam na de Vietnamoorlog, die

vele militairen tot psychische wrakken maakte.

Als gevolg daarvan kwam er een lobby van psy-

chiaters en Vietnamveteranen tot stand die in

1980 leidde tot de officiële opname van de post-

traumatische stressstoornis (PTSS) in het hand-

boek van de psychiatrie (de DSM). Dat gebeurde

zonder dat er sprake was van een wetenschap-

pelijke doorbraak, noch van een grote stap voor-

waarts in termen van behandeling. Natuurlijk is

er in de afgelopen decennia, ook in de militaire

psychiatrie, grote vooruitgang geboekt in de

behandeling van psychotrauma, mede dankzij

de denkkaders en instrumenten afkomstig uit

de civiele psychiatrie.18 Maar er is er ook een

schaduwzijde. Die is vooral maatschappelijk

van aard. Getraumatiseerde veteranen – bij de

meeste militaire conflicten weliswaar een rela-

tief kleine minderheid – blijken grote moeite te

hebben om hun normale leven weer op te pak-

ken. Onder hen komt relatief veel verslavings-

problematiek voor en ook in huiselijke kring is

er vaak sprake van grote spanningen, die binnen

het gezin of daarbuiten worden afgereageerd.19

Daarom blijft de vraag actueel waar de grenzen

liggen van wat behandeling van getraumati-

seerde veteranen vermag; diezelfde vraag geldt

voor de medicatie en hoe deze twee zich tot el-

kaar verhouden. De discussie hierover is nog

1 in Duitsland werd gesproken over ‘ein frisch fröhlicher

krieg’, soldaten werden met name aan het begin van de

oorlog op stations toegejuicht door grote menigte men-

sen. er heerste groot optimisme, ook in engeland. De

propaganda deed zijn werk. in Duitsland meldden zich

in totaal 2,4 miljoen vrijwilligers aan. in engeland waren

dat er ruim 2 miljoen. Zie voor deze en vele andere

cijfers: Niall Ferguson, The pity of war: explaining World

War I, New York 1988.

2 Niall Ferguson, idem, p. 295.

3 Friedrich ernst, Krieg dem Kriege, meerdere uitgaven.

4 Holmes, War Walks. From Agincourt to Normandy,

London 1997, p. 141.

5 erich Maria Remarque, Im Westen nichts neues. Taschen-

buch der Weltliteratur des aufbau-Verlags, 1989, p. 59.

6 siegfried sassoon, The war poems, 1983.

7 ernst Toller, Eine Jugend in Deutschland. Paderborn 2013,

p. 39.

8 Leo van bergen, Zacht en eervol, p.298; zie ook ernst

Toller noot 7.

9 siegfried sassoon, The war poems, 1983. Zie voor zijn

proza Memoirs of a fox-hunting Man en Memoirs of an

infantry officer, respectievelijk 2006 en 1981.

10 Pat barker, The Ghost road, London 2008.

11 Leo van bergen, idem.

12 in Duitsland bekend als kaufman-kur (dr. Fritz

kaufman) en in engeland als de quick-cure (dr. Lewis

Yealland). Zie: Hans binneveld, Om de geest van Jan

Soldaat: beknopte geschiedenis van de militaire psychiatrie.

Rotterdam 1995, pp. 141–150.

13 Leo van bergen, De militaire doodstraf in de Eerste

Wereldoorlog. Nijmegen 1999. Dit is een bewerking van

hoofdstuk 5 van zijn boek Zacht en eervol sterven. Lijden

en sterven in een grote oorlog. Nijmegen 1999.

14 ben shephard, The war of nerves. London 2000.

15 ben shephard, idem.

16 Geciteerd uit een recensie van het boek A war of nerves

door James scully: zie www.medscape.com.

17 ben shephard, idem, introduction.

18 Hans binneveld, idem, pp. 247–254.

19 H.P.J Vos en W. Regter, ‘Veteranen, verslaving en

trauma’, in: Wim D. Visser (red.), Hulpverlening aan

Nederlandse veteranen: over preventie, signalering en na-

zorg. iCODO 2003, pp. 108 – 145.

lang niet ten einde, al is de publieke erkenning

van het fenomeen psychotrauma inmiddels vrij

algemeen. Misschien is dat nog wel de belang-

rijkste winst die de psychiatrie geboekt heeft de

afgelopen eeuw.

20 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Geen mini-crisis is hetzelfde en toch hebben ze veel gemeen

Vina Wijkhuijs en Menno van Duin

Over de maatschappelijke en bestuurlijke consequenties van mini-crises

Afzetlint aan het bouwwerk

rond een flatgebouw in

Utrecht waar asbest is ge-

vonden, augustus 2012 (Rob

Huibers/HH).

Geen mini-crisis is hetzelfde en toch hebben ze veel gemeen

Geen mini-crisis is hetzelfde en toch hebben ze veel gemeen c o g i s c o p e 0 1 1 5 21

Al is er niet altijd sprake van (dodelijke) slachtoffers of flinke materiele

schade, net als rampen en crises gaan ook ‘mini-crises’ consequent ge-

paard met maatschappelijke ‘reuring’. Zo kan zowel een dodelijk ongeval

of gezinsdrama een mini-crisis zijn, als ook een protest bij een asielzoe-

kerscentrum of dreiging van een school shooting. In twee bundels Lessen

uit crises en mini-crises zijn inmiddels 38 van dit soort situaties beschreven

en van commentaar voorzien; 20 gebeurtenissen uit 2012 en 18 uit 2013.

Uit die verzameling is een aantal interessante observaties op te maken over

de maatschappelijke en bestuurlijke consequenties van mini-crises. Later

dit jaar zal een derde boek verschijnen met cases uit 2014. Wij doen dat

samen met een groot aantal anderen die op het terrein van het veiligheids-

en crisismanagement werkzaam zijn. De achterliggende gedachte bij de

reeks is dat vrijwel iedere gemeente (of regio) weleens met een mini-crisis

te maken krijgt. Met de bundels worden relevante lessen uit de praktijk

geboekstaafd, zonder dat geoordeeld wordt in termen van goed of fout. In

plaats daarvan wordt per casus ingezoomd op een relevant dilemma en

wordt zodoende ook collectief zichtbaar wat bij dergelijke gebeurtenissen

belangrijke thema’s zijn.

Maatschappelijke impact van minicrisesMini-crises zijn er zogezegd in verschillende soorten en maten. Dat geldt

niet alleen voor de aard van de gebeurtenissen, ook de maatschappelijke

impact van de gebeurtenissen kan in omvang of reikwijdte sterk verschil-

Vina Wijkhuijs en Menno van Duin

in de bundel Lessen uit crises en mini-crises blikken

auteurs uit verschillende geledingen terug op bijzondere

gebeurtenissen van de voorbije jaren. De eerste bundel

bevat 20 cases uit 2012; in de tweede bundel passeren

18 cases uit 2013 de revue. De publicaties bieden inzicht

in bestuurlijke en operationele dilemma’s die ten tijde

van de gebeurtenis speelden en hoe bestuurders en hulp-

diensten daarmee zijn omgegaan. Welke lessen kunnen we

trekken, terugblikkend op gebeurtenissen in de afgelopen

jaren? in deze bijdrage gaan Vina Wijkhuijs en Menno van

Duin op die vraag in.


len. Soms blijft de impact beperkt tot één ge-

meente, zoals bijvoorbeeld bij de asbestvondst

in Utrecht (2012) en het dodelijke ongeval in

een mestsilo in Makkinga (2013). Maar een in

omvang kleine gebeurtenis kan ook in meerdere

gemeenten, en soms zelfs grotere delen van het

land, tot maatschappelijke onrust leiden. Van

‘de kopschoppers’ van Eindhoven (2013), van

wie beelden waren vastgelegd dat ze tijdens een

avondje stappen een jongen ernstig hadden mis-

handeld, de vermissing van de broertjes Ruben

en Julian (2013), en de rellen in Haren (2012),

raakte nagenoeg heel Nederland in de ban.

Burgemeester als boegbeeld en burgervaderHoewel mini-crises dus geregeld een bovenlo-

kale impact hebben, is er vaak voor de burge-

meester een belangrijke rol weggelegd (zie ook

Cogiscope, nummer 4, 2014). Niet omdat er nu

zulke zwaarwegende kwesties moeten worden

afgewogen, integendeel: feitelijk worden de

meeste, en soms ook cruciale, beslissingen op

operationeel niveau genomen. Meestal ligt het

zwaartepunt van een casus eigenlijk meer na

afloop, dan op het moment van de gebeurtenis

zelf. De betrokkenheid van de burgemeester ligt

dan vooral op het vlak van de nazorg aan betrok-

kenen. Als boegbeeld en burgervader van de

lokale gemeenschap is het aan de burgemees-

ter om de emoties van de bevolking in goede

banen te leiden. Het gaat dan bijvoorbeeld om

het – in overleg met verwanten – organiseren

van een herdenkingsbijeenkomst of stille tocht,

waarbij geregeld rekening moet worden gehou-

den met ongewenste toestanden als een mas-

sale toestroom van publiek of betoging van rad-

draaiers. Burgemeester Jorritsma van Almere

benadrukte daarom voorafgaand aan de stille

tocht ter nagedachtenis aan de grensrechter

die in november 2012 door jeugdvoetballers ‘de

dood in was geschopt’, dat de tocht alleen be-

doeld was voor mensen uit Almere; mensen uit

de rest van Nederland werd verzocht niet naar

de stad te komen. Burgemeester Vanvelthoven

van de Belgische gemeente Lommel besloot na

het busongeluk in Zwitserland (2012) – waar-

bij 22 schoolkinderen en zes volwassenen om

het leven kwamen – om met de ouders en na-

bestaanden naar Zwitserland af te reizen, zodat

hij hen gedurende de reis kon bijstaan. Eenmaal

terug in België is in nauwe samenspraak met de

ouders een herdenkingsbijeenkomst georgani-

seerd die door velen als indrukwekkend is erva-

ren. Nota bene moesten extra veiligheidsmaat-

regelen worden getroffen om te voorkomen dat

de bijeenkomst door orthodoxe christenen (die

meenden dat het ongeluk een straf van God was)

zou worden verstoord.

In overleg met de moeder van Ruben en Julian

(2013) besloot de gemeente Zeist geen publieke

bijeenkomst te organiseren. In plaats daarvan

werd een ieder gevraagd om voor de jongens

’s avonds een kaarsje te branden. Daar werd door

velen gehoor aan gegeven. Maar nadien rees de

vraag of door de gemeente of andere overheid

voor de vele vrijwilligers die dagen achtereen

naar de broertjes hadden gezocht, niet meer aan

nazorg had moeten worden gedaan. De vondst

van de lichamen was ingrijpend voor velen.

Bestuurlijke afstemming of patstellingBetrokkenheid van de burgemeester is in be-

paalde gevallen ook ingegeven door de nood-

zaak om tot afstemming te komen met andere

partijen die bij de gebeurtenis een rol hebben

(een woningcorporatie, belangengroep of andere

overheden). Dit was bijvoorbeeld het geval bij de

besmetting van de Ouwerkerkse Kreek in 2012.

Omdat de besmetting niet alleen gevolgen had

voor het gebruik van de recreatieplas, maar ook

voor de mosselkwekerij in de Oosterschelde,

waren bij deze casus zowel Rijkswaterstaat, het

waterschap alsook het ministerie van VWS be-

9 789462 364912

ISBN 978-94-6236-491-2

Lessen uit crises en mini-crises 2013

In deze publicatie worden achttien bijzondere gebeurte

nissen uit 2013 belicht. Aan bod komen onder meer de

brand in Leeuwarden, de dreiging van een school shooting

in Leiden, het spoorwegongeval bij Wetteren en ander situ

aties met gevaarlijke stoffen, alsook de troonswisseling, de

vermissing van de broertjes Ruben en Julian en de examen

fraude. In een relatief rampvrij land als Nederland leveren

dit soort situaties de nodige ervaring en stof tot leren op. De

auteurs kiezen er niet voor om aan te geven wat fout ging

of hoe het beter had gekund, maar beschouwen vooral de

bestuurlijke en operationele dilemma’s die zich voordeden

en welke lessen daaruit te trekken zijn voor de praktijk.

Bestuurders, professionals en anderen die op het terrein van

het veiligheids en crisismanagement werkzaam zijn, kunnen

hier hun voordeel mee doen. Het boek geeft in feite een tour

de horizon van de crisisbeheersing in Nederland anno 2013.

Centrale thema’s zijn: omgaan met maatschappelijke en poli

tieke onrust; burger participatie en (zelf)redzaamheid; de rol

van de sociale media, en afstemming tussen gemeentelijke en

straf rechtelijke processen.

Deze publicatie is de tweede in de reeks: eerder verscheen

Lessen uit crises en mini-crises 2012.

Lectoraat Crisisbeheersing

Politieacad

emie o

nd

erzoeksreeks

onderzoeksreeks Politieacademie

RedactieMenno van DuinVina Wijkhuijs

Lessen u

it crises en m

ini-crises 2013

Geen mini-crisis is hetzelfde en toch hebben ze veel gemeen c o g i s c o p e 0 1 1 5 23

trokken. Terwijl in deze casus, na enige strub-

belingen bij aanvang, tot een gezamenlijke aan-

pak werd gekomen, blijkt dat in andere gevallen

minder eenvoudig. Zo werd in 2012 door (af-

gewezen) asielzoekers uit Irak en Somalië een

tentenkamp opgeslagen in Ter Apel. Zij hoopten

daarmee aandacht te vragen voor hun (uitzicht-

loze) situatie. Aldus zat de burgemeester van

Vlagtwedde met ‘een Haags probleem’ opge-

scheept en was er sprake van een patstelling: de

minister van Immigratie en Asiel wenste niet

aan de ‘eisen’ van de asielzoekers tegemoet te

komen. Driehonderd mensen bivakkerend op

een klein grasveld werd echter om redenen van

hygiëne en openbare orde en veiligheid een on-

wenselijke situatie, wat de burgemeester aanlei-

ding gaf om het tentenkamp te laten ontruimen.

Eveneens in het Noorden is de onrust rond de

aardgasbevingen alleen maar toegenomen sinds

twee jaar geleden hierover een rapport van het

Staatstoezicht op de Mijnen verscheen en aard-

schokken inmiddels tot de stad Groningen door-

komen. De provincie Groningen en gemeen-

ten maken zich sterk voor de leefbaarheid van

het gebied, maar het valt minister Kamp van

Economische Zaken zwaar een besluit te nemen

over het terugdringen van de gasboringen. In

Uitgeprocedeerde asielzoekers

in het tentenkamp in Ter Apel,

mei 2012 (Robin Utrecht/

ANP).


feite is hier sprake van een simultaan managen

van crises op respectievelijk Rijks- en regionaal

niveau (zie ook Cogiscope, nummer 3, 2014).

Crisiscommunicatie en sociale mediaHoewel het belang van crisiscommunicatiema-

nagement door iedereen wordt onderkend, to-

nen verschillende gebeurtenissen hoe lastig dat

kan zijn. Goede communicatie naar de verschil-

lende doelgroepen is cruciaal, maar zeker niet

eenvoudig te organiseren. De cases laten zien

dat er sprake is van een brede mix aan media

en wijze van informatievoorziening. Variërend

van de klassieke, maar soms toch zo handige be-

wonersbrief of politieauto in de wijk, tot allerlei

soorten van nieuwe sociale media. Op zondag-

avond 21 april 2013 wisten de meeste middel-

bare scholieren in Leiden in een mum van tijd

dat de volgende dag de scholen gesloten zouden

blijven. Het aloude piramidelijstje om iedereen

telefonisch te bereiken, was inmiddels vervan-

gen door Whatsapp en Facebook.

Terwijl het belang van de sociale media toe-

neemt, kennen deze ook hun beperkingen. Er

kan veel en ook snel informatie worden ver-

spreid, maar het onderscheid tussen goede en

onjuiste informatie is nog lastiger te maken dan

bij klassieke media al het geval was. Voorafgaand

aan de rellen in Haren lukte het de gemeente

niet om berichten die op sociale media circu-

leerden, te weerleggen. Naar aanleiding van een

Facebookbericht togen zo’n 3000 jongeren naar

Haren, al was het alleen maar om te zien dat er

echt ‘geen feestje’ was. Over Deventer ging in de

zomer van 2013 op sociale media het gerucht dat

ViNa WiJkHUiJs is senior onderzoeker bij het Lectoraat Crisisbeheersing van het instituut Fysieke Veiligheid/Politieacademie.MeNNO VaN DUiN is lector Crisisbeheersing aan het instituut Fysieke Veiligheid/Politieacademie en bijzonder lector Regie van Veiligheid aan de Hogeschool Utrecht (i.s.m. de Veiligheidsregio Utrecht).

Referenties

Duin, M. van, V. Wijkhuijs & W. Jong (red.), Lessen

uit crises en mini-crises 2012. Den Haag: boom

Lemma uitgevers, 2013.

Duin, M. van & V. Wijkhuijs (red.), Lessen uit crises

en mini-crises 2013. Den Haag: boom Lemma

uitgevers, 2014.

De publicatiereeks Lessen uit crises en mini-crises is

een initiatief van het Lectoraat Crisisbeheersing

van het instituut Fysieke Veiligheid (iFV) en de

Politieacademie. De boeken zijn digitaal te raad-

plegen via www.infopuntveiligheid.nl.

de voorzitter van pedofielenvereniging Martijn

zich in de stad zou willen vestigen (wat niet het

geval was). Het leidde tot protestacties bij on-

der andere de flat waar hij, naar werd vermoed,

zou gaan wonen, ondanks dat de burgemeester

en de politie – ook via sociale media – het ge-

rucht hadden tegengesproken. Deze twee (maar

ook andere) cases tonen hoe moeilijk sommige

groepen zich door officiële berichtgeving laten

leiden en dat aan overtuigingskracht soms nog

veel te winnen is.

In deze bijdrage is stilgestaan bij meerdere les-

sen die volgen uit een analyse van grotere en

kleine crises. Het gaat hier om een selectie van

gebundeld materiaal dat relevant is voor ieder-

een die betrokken is bij een crisis in het publie-

ke domein, al was het maar om dilemma’s beter

te begrijpen. Het geeft een inkijkje in datgene

wat iedereen die een crisis heeft meegemaakt

weet: in ‘the heat of the moment’ zijn afwegin-

gen altijd minder eenvoudig dan ze achteraf lij-

ken.

Michaela schok

Behandeling van complex trauma door reconstructie van het levensverhaal

Werking en evidentie van Narratieve Exposure Therapie

Narratieve exposure Therapie (NeT) is een vorm van traumagerichte behandeling. oorspronkelijk

ontwikkeld voor vluchtelingen die ernstig getraumatiseerd zijn en kampen met complex trauma,

wordt NeT tegenwoordig steeds breder ingezet. Dit artikel gaat in op de werkingsmechanismen van

NeT en belicht evidentie voor de effectiviteit van deze therapie aan de hand van een interview met

Maggie schauer (een van de grondleggers van NeT) en een recent verschenen review. ook wordt een

actueel onderzoeksproject naar NeT bij ouderen geschetst.

Werking en evidentie van Narratieve Exposure Therapie c o g i s c o p e 0 1 1 5 25

26 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Werking en evidentie van Narratieve Exposure Therapie

NET is speciaal ontwikkeld voor slachtoffers van

georganiseerd geweld. In deze behandeling zijn

diverse evidence based elementen verwerkt van

bestaande behandelmodellen zoals prolonged

exposure (PE) en traumagerichte cognitieve ge-

dragstherapie (TG-CGT). Deze elementen wor-

den gebruikt in combinatie met het afleggen

van een getuigenis van het doorstane geweld.

Door het unieke gebruik van exposure en het

Frank Neuner de Narratieve Exposure Therapie

ontwikkeld. Schauer heeft gewerkt in zowel on-

derzoeks- als klinische settings, en in rampen

(post-) conflictgebieden. Ze voerde studies uit

naar toegepaste behandelingen onder voormali-

ge politieke gevangenen en slachtoffers van mar-

telingen, oorlogsslachtoffers, overlevenden van

gender gerelateerd geweld, oud-strijders en in

vluchtelingenkampen, onder meer in de Balkan,

creëren van een narratief van de traumatische

herinneringen, wordt de traumatische ervaring

ingebed in een autobiografische context.

Het verleden reconstrueren Maggie Schauer (klinisch psycholoog en hoofd

van het Centre of Excellence voor Psycho trauma-

tologie aan de Universiteit Konstanz), heeft

samen met haar collega’s Thomas Elbert en


Levenslijn met bloemen en stenen zoals die bij NET wordt gebruikt (foto Marsel Loermans).

Iran, Irak, Turkije, Roemenië, en verschillende

Afrikaanse en Aziatische landen als Somalië,

Congo, Uganda en Noord-Thailand.

Schauer beschrijft de therapie als volgt: ‘NET

helpt om een verhaal te creëren over wie je bent.

Als je echt nare en traumatische ervaringen

hebt meegemaakt in het leven, leef je niet je ei-

gen leven. Je hebt er als het ware geen controle

over. Je hebt dan geen identiteit. Het is een zeer

wanhopige manier van zijn. Als je verleden dui-

delijk is voor jezelf dan verzacht dat de pijn.’

Volgens Schauer zijn de werkzame elementen:

de actieve reconstructie van de ingrijpende ge-

beurtenissen (op basis van een levenslijn), bloot-

stelling aan deze autobiografische 'hot spots',

en de integratie van psychobiologische reacties

in de context van tijd en ruimte. De ‘hot spots’

omvatten gedetailleerde sensorische informatie

als ook cognitieve en emotionele percepties, en

fysiologische en motorische reacties die nauw

met elkaar zijn verweven. Er is evidentie dat het

limbisch systeem in de hersenen, verantwoor-

delijk voor onze emoties, nauw betrokken is bij

de sensorische representatie van gebeurtenis-

sen. Bij traumatische gebeurtenissen zijn deze

sensorische representaties ook bekend als fear

networks. Wanneer deze netwerken worden geac-

tiveerd, ontstaan flashbacks. Het doel van NET is

een verbetering van het coderen van het autobio-

grafische geheugen door ‘hot spots’ te activeren.

De traumatische gebeurtenis verankert daardoor

in de tijd en het gevoel van actuele dreiging ver-

mindert. NET streeft naar het construeren van

een consistente autobiografische representatie

van de traumatische gebeurtenissen binnen de

context van een verhaal over het hele leven van

het individu. Mensen vertellen over alle stress-

volle gebeurtenissen in chronologische volgorde

van geboorte tot het huidige moment. Personen

die in staat zijn om een consistent verhaal te

vormen van hun traumatische ervaringen pro-

fiteren het meest van de exposure waaruit blijkt

dat het creëren van een betekenisvol verhaal ook

herstel ondersteunt.

Evalueren, interpreteren en integrerenVolgens Schauer is integratie het sleutelwoord

voor NET: ‘Je laat de persoon het verhaal chro-

nologisch vertellen, door het hele leven door te

werken en de ontwikkeling van een persoon,

en tegelijkertijd worden belangrijke gebeurte-

nissen en hoogtepunten van het leven herzien.

Ook vindt herevaluatie van gedrag en patronen

plaats, en een (her) interpretatie van de beteke-

28 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Werking en evidentie van Narratieve Exposure Therapie

nis van negatieve, angstige en traumatische ge-

beurtenissen.’

NET is ontworpen voor mensen met trauma-

gerelateerde stoornissen, niet specifiek voor

mensen met PTSS. Het betreft patiënten met

chronisch trauma zoals kindermishandeling

die geen specifieke symptomen van PTSS ver-

tonen, maar ernstig getraumatiseerd zijn. Dit

zijn bijvoorbeeld patiënten met een borderline

persoonlijkheidsstoornis. Soms hebben zij al

dertig tot veertig jaar last van intrusieve herin-

neringen (beelden in hun hoofd), maar lijden ze

aan talloze andere somatische en psychiatrische

symptomen zoals lichamelijke pijn, depressie,

zelfverwonding, of suïcidaliteit.

Evidentie De evidentie van de werkzaamheid van NET

wordt bevestigd door een recent verschenen re-

view van Mørkved en collega’s (2014). Daarin

worden NET en Prolonged Exposure therapy (PE)

met elkaar vergeleken op basis van 32 studies

over PE en 15 studies over NET. Er werd geke-

ken naar handleidingen, behandelonderdelen

en procedures inclusief het type, de manier en

focus van exposure methoden en technieken.

Ook werd gekeken naar klinische trials, popula-

ties en effecten van behandeling. Zowel PE als

NET zijn effectief in het verminderen van PTSS

symptomen, weliswaar bij verschillende popula-

ties. Veel studies over PE zijn uitgevoerd onder

populaties die seksueel misbruik in de kinder-

tijd hebben meegemaakt of blootgesteld zijn

aan gevechtshandelingen tijdens oorlog. NET

is vooral onderzocht bij niet-Westerse vluchte-

lingen en asielzoekers en wordt aanbevolen als

de behandeling voor complex trauma bij deze

populaties.

PE en NET hebben duidelijke overeenkomsten

zoals de frequente individuele exposure (een of

twee keer per week) waarbij psycho educatie en

imaginaire exposure aan bod komen. Beide be-

handelingen zijn gebaseerd op de Emotional

Processing Therapy en de leertheorie en vragen

een vergelijkbare hoeveelheid training van thera-

peuten. Sessies duren 90 minuten en vereisen

geen cognitieve herstructurering. En beide be-

handelingen zijn effectief gebleken op basis van

Ouderen met PTss vormen binnen de Geestelijke Gezondheidszorg een groeiende doelgroep. er is echter nog weinig wetenschap-pelijk onderzoek gedaan naar traumabehan-deling bij ouderen. Posttraumatische stress-klachten bij ouderen hebben een grote impact op hun psychische evenwicht en lichamelijke functioneren. Die klachten hebben ook een ne-gatieve invloed op de processen van beteke-nisverlening, die in deze levensfase van belang zijn. Omdat interventies als eye Movement Desensitisation and Reprocessing (eMDR), Cognitieve Gedragstherapie (CGT) en beknopte eclectische Psychotherapie voor PTss (bePP) vaak gericht zijn op de herinneringen aan één

of enkele traumatische gebeurtenissen, be-staat bij meervoudige of herhaalde traumatise-ring de kans op onderbehandeling. in het NET Onderzoek Voor Ouderen (NOVO) bestuderen we hoe ouderen van NeT kunnen profiteren. Via een Randomised Clinical Trial (RCT) worden de resultaten van NeT vergeleken met die van een controleconditie, de Present Centered Therapy (PCT; een oplossingsgerichte behandeling die zich richt op het heden). Deelnemers zijn oude-ren vanaf 55 jaar met traumagerelateerde klach-ten, in behandeling bij stichting Centrum ’45 of het sinai Centrum. Voorlopige resultaten laten zien dat de behandeling en de metingen goed verlopen. Uitdagingen binnen het onderzoek be-

staan uit het werven van voldoende deelnemers, tijdelijke onderbrekingen van de behandelingen door externe factoren en het handhaven van de methodologische kwaliteit. Cijfers over behan-deleffecten zijn nog niet voorhanden, maar de eerste ervaringen laten zien dat NeT een veilige en haalbare behandeling is voor ouderen. De verwachting is dat NeT een verantwoorde aan-vulling zal zijn in het behandelaanbod voor ou-deren.

Projectleider Jeannette Lely, psychotherapeut en on-derzoeker bij Stichting Centrum ’45 / Arq ([email protected]).

NAAR eeN BeTeRe TRAuMABeHANDeLiNg VooR ouDeReN: VAN VeRgeLi JkeND oNDeRZoek ToT coNcReTe ToepAssiNg


MiCHaeLa sCHOk is zelfstandig psycholoog/onderzoeker en redactielid van Cogiscope.

ReferentiesJongedijk, R., Levensverhalen en psychotrauma.

Narratieve Exposure Therapie in theorie en prak-

tijk. amsterdam: boom, 2014.

Mørkved, N., k. Hartman, L.M. aarsheim, D. Holen,

a.M. Milde, J. bomyea & s.R. Thorp (2014). a

comparison of Narrative exposure Therapy and

Prolonged exposure therapy for PTsD. Clinical

Psychology Review, 34, 453–467. doi:10.1016/j.

cpr.2014.06.005

Robjant, k. & Fazel, M. (2010). The emerging

evidence for Narrative exposure Therapy: a

review. Clinical Psychology Review, 30, 1030-1039.

doi:10.1016/j.cpr.2010.07.004

Levensverhalen en psychotrauma is het eerste Nederlandse handboek over NeT en bevat een praktische handleiding over de behandelme-thodiek, met veel voorbeelden en casuïstiek. Diverse gerenommeerde auteurs belichten NeT vanuit hun eigen invalshoek: levensverhalen van de vrouwen van srebrenica, zwijgen als co-ping bij seksueel trauma, biografie en hechting bij vroeg getraumatiseerde kinderen, getuige-nistherapie, NeT in Uganda, NeT bij ouderen, kiDNeT, NeT en dissociatie en NeT in een groepssetting.

Ruud Jongedijk (red.), Levensverhalen en psycho-trauma. Narratieve Exposure Therapie in theorie en praktijk. amsterdam: boom, 2014. isbN 9789461056375; 382 pagina’s; € 37,50

gerandomiseerd en gecontroleerd onderzoek

(18 studies met PE, 12 met NET). De verschillen

tussen PE en NET blijken vooral in het voordeel

van NET uit te vallen. Zo werkt men in NET aan

een getuigenis, dat is het werken aan een fysieke

levenslijn, gesymboliseerd door een stuk touw,

met nadruk op de levensloop. Deze benadering

houdt zowel rekening met potentiële traumati-

sche gebeurtenissen (symbolisch weergegeven

door middel van stenen op de levenslijn) als ook

andere belangrijke levensgebeurtenissen (posi-

tieve momenten als huwelijk en geboorte, weer-

gegeven met bloemen). Daarentegen focust PE

zich op de behandeling van één traumatische

gebeurtenis. Tijdens PE moedigt de therapeut

de cliënt aan om in de tegenwoordige tijd te

spreken, terwijl in NET gebruik wordt gemaakt

van de verleden tijd om een gevoel van geschie-

denis te stimuleren binnen een bredere context.

Een ander en belangrijk praktisch voordeel is

dat er bij NET minder sessies nodig zijn (10 bij

PE versus 7 bij NET) en de totale duur van de

behandeling korter is (900 minuten PE versus

630 minuten NET). Deze duur betreft de tijd in

de behandeling. Wanneer de tijd wordt meege-

rekend voor opdrachten tussen de sessies kan

PE wel oplopen tot 5100 minuten, ongeveer acht

keer zoveel als NET.

Toekomstig onderzoekNET zou meer kunnen profiteren van onder-

zoek onder Westerse populaties. Op dit moment

wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de ef-

fectiviteit van NET onder ouderen met trauma-

gerelateerde psychische klachten bij Stichting

Centrum ’45 (zie kader). Hierdoor zou NET ook

een alternatieve behandeling kunnen zijn voor

andere populaties met een verhoogd risico op

het meemaken van chronisch trauma (partner

geweld, seksueel misbruik e.d.), die anders be-

handelingen zoals PE niet af kunnen ronden.

Het recent verschenen handboek Levensverhalen

en psychotrauma (Jongedijk, 2014) biedt een

fraai uitgewerkt overzicht van de achtergronden

en toepassingsgebieden van NET.

Voor PTSS-patiënten zijn er succesvolle traumagerichte therapieën zoals CGT of EMDR. Deze behandelingen zijn niet altijd toereikend en kunnen ook te belastend zijn voor patiënten die in het verleden meerdere en complexe traumatiserende gebeurtenissen hebben meegemaakt.

Speciaal voor deze PTSS-patiënten is Narratieve Exposure Therapie (NET) ontwikkeld. Het doel van NET is de patiënt het overzicht over zijn gehele leven te geven en om de trauma-tiserende gebeurtenissen te integreren in het levens verhaal. Dit gebeurt op basis van drie pijlers: de chronologische levenslijn, de narratieve exposure en het getuigenisverslag. NET is inmiddels een bewezen effectieve behandelvorm.

Dit eerste Nederlandse handboek over NET bevat een prak tische handleiding over de behandelmethodiek, met veel voorbeelden en casuïstiek. Diverse gerenommeerde auteurs belichten NET vanuit hun eigen invalshoek: levens verhalen van de vrouwen van Srebrenica, zwijgen als coping bij seksueel trauma, biografi e en hechting bij vroeg getrauma-tiseerde kinderen, getuigenistherapie, NET in Uganda, NET bij ouderen, KIDNET, NET en dissociatie en NET in een groeps setting.

Dit inspirerende boek is een aanrader voor traumathera peuten en voor hen die geïnteresseerd zijn in levensverhalen bij getraumatiseerde mensen.

Ruud Jongedijk is psychiater en directeur Zorg & Innovatie bij Stichting Centrum ’45 en Arq Psychotrauma Expert Groep. Hij heeft NET als behandelmethode in Nederland geïntrodu-ceerd en heeft NET-trainingen en supervisietrajecten opgezet.

www.boompsychologie.nl

Ruud Jongedijk

Levensverhalen en psychotrauma

Ruud Jongedijk

Narratieve Exposure Therapie in theorie en praktijk


Ruud Jongedijk


Narratieve Exposure Therapie in theorie en praktijk

>

ISBN 978-9-4610563-7-5

9 789461 056375

S.064.008 Arq_cover_RuudJongedijk_11.indd 1 25-02-14 14:10

Levensverhalen en psychotrauma maakt onder-deel uit van de arq boekenreeks. Het boek is te bestellen via www.boompsychologie.nl

30 c o g i s c o p e 0 1 1 5 Onderzoek

oNDeRZoek

Volgens het netwerkmodel, geïntroduceerd door

Borsboom en collega’s (2013), zijn symptomen

van een bepaalde stoornis oorzakelijk diep met

elkaar verweven en biedt deze benadering een

nieuw paradigma voor het conceptualiseren van

psychische stoornissen. Stoornissen kunnen dan

gezien worden in hun complexiteit: psychologi-

sche stoornissen zijn dan de symptomen en hun

onderlinge samenhang. Er hoeven geen diagno-

ses meer te worden gesteld die voor niemand

helemaal kloppen, geen aannames meer worden

gedaan over mogelijke latente variabelen en geen

verklaringen meer te worden gezocht voor de ach-

terliggende oorzaak van comorbiditeit. Dit model

maakt het mogelijk een zogenaamd volgsysteem

te maken waarmee een persoonlijk symptomen-

netwerk is vast te stellen. Het idee van dit volg-

systeem is dat wanneer de belangrijkste symp-

tomen worden behandeld, het hele netwerk kan

worden uitgeschakeld omdat de symptomen met

elkaar samenhangen.

Ten eerste is het onwaarschijnlijk dat één factor

de diversiteit van verschijnselen kan verklaren die

vallen onder de noemer PTSS. Ten tweede, con-

structies (zoals neuroticisme), waarmee verschil-

len tussen mensen worden beschreven, bieden

geen verklaring voor het ontstaan van PTSS. Ten

derde, symptomen zouden onafhankelijk van el-

Netwerken die psychische stoornissen uitbeelden

bestaan uit knopen (nodes), die symptomen re-

presenteren, en randen (edges) die relaties tussen

symptomen representeren. Een episode van een

stoornis ontvouwt zich in de tijd als knooppunten

worden ingeschakeld, verbonden knopen worden

geactiveerd, en daardoor een pathologisch even-

wicht ontstaat. De netwerkanalyse maakt gebruik

van nieuwe, data-analytische technieken die zijn

ontwikkeld. Onderzoekers kunnen hiermee een

netwerkstructuur van psychopathologische symp-

tomen bepalen vanuit empirische data. Zo’n net-

werk laat zien welke connecties het sterkst zijn en

welk symptoom in het netwerk centraal staat.

PTSS als netwerkNiet iedereen met PTSS heeft dezelfde klachten.

Volgens McNally en collega’s (in druk) is het te

beperkend om uit te gaan van een latente varia-

bele bij PTSS. Dat zou betekenen dat er één fac-

tor is die alle symptomen zou kunnen verklaren.

is de posttraumatische stress stoornis (pTss) een tijdloos, cross cultureel valide en natuurlijk fenomeen of een sociaal geconstrueerd idioom van klachten? sinds de introductie van pTss door de American psychiatric Association in 1980 is dit onderwerp van discussie. Zowel categorische als dimensionele benaderingen veronderstellen dat pTss symptomen indicatoren zijn van een onderliggende, latente variabele (een verklarende factor). McNally en collega’s introduceren een alternatieve, netwerk-benadering voor het conceptualiseren van psychische stoornissen als causale systemen van symptomen die met elkaar interacteren. Zij illustreren dit netwerk-perspectief op basis van empirische data van slachtoffers van de Wenchuan aardbeving in china.

• Disorders usually first diag-

nosed in infancy, childhood

or adolescence

• Delirium, dementia, and

amnesia and other cognitive

disorders

• Mental disorders due to a

general medical condition

• substance-related disorders

• schizophrenia and other

psychotic disorders

• Mood disorders

• anxiety disorders

• somatoform disorders

• Facitious disorders

• Dissociative disorders

• sexual and gender identity

disorders

• eating disorders

• sleep disorders

• impulse control disorders

not elsewhere classified

• adjustment disorders

• Personality disorders

• symptom is featured equally

in mulitple chapters

PTSS vanuit een netwerkmodel bekeken

De netwerkstructuur van de DSM-IV

Onderzoek c o g i s c o p e 0 1 1 5 31

oNDeRZoekkaar moeten zijn als er sprake is van een latente

variabele en dat is vaak niet het geval. Vaak han-

gen symptomen van herbeleven, vermijden en

prikkelbaarheid significant samen.

Om deze theorie te toetsen, illustreren McNally

en collega’s het netwerk-perspectief op basis van

PTSS-symptomen van volwassenen slachtof-

fers van de zware aardbeving op 12 mei 2008 in

Wenchuan County in het zuidwesten van China.

De aardbeving had een kracht van 8.0 op de

schaal van Richter, doodde 69.227 mensen, ver-

der raakten 374.643 mensen gewond, ongeveer

4,8 miljoen getroffenen dakloos en zijn er nog

altijd 17.923 personen vermist.

Deelnemers aan dit onderzoek waren 362

Chinese volwassenen (266 vrouwen, 96 man-

nen) die de Wechuan aardbeving overleefden, en

die tenminste 1 kind had verloren als gevolg van

deze ramp. Een grote minderheid was gewond

geraakt (38.1%), was tijdelijk begraven onder

het puin (33.4%), en hielpen andere slachtof-

fers (41.4%). Op het moment van de data ver-

zameling waren de meeste getrouwd (84.5%),

en waren zij gemiddeld 44.8 jaar (SD=10.9).

Symptomen van PTSS werden gemeten met de

Chinese versie van de Posttraumatic Checklist–

Civilian (PCL-C).

De netwerkanalyse biedt aanwijzingen voor het

bestaan van een causaal systeem van sympto-

men van PTSS, in ieder geval onder mensen

die zijn blootgesteld aan een natuurramp. Een

belangrijke uitkomst is dat hypervigilantie een

centraal symptoom vormt. De centrale rol van

hypervigilantie suggereert een nadruk op PTSS

als een syndroom dat zich kenmerkt door een

gevoel van voortdurende dreiging. Een ander be-

langrijk symptoom in de netwerkstructuur van

PTSS bleek een beperkt toekomstperspectief

(future foreshortening). Dit symptoom verbindt

symptomen als hypervigilantie en intrusieve her-

inneringen met emotionele gevoelloosheid en

anhedonie.

De netwerkstructuur suggereert ook de moge-

lijkheid van bidirectionele relaties tussen symp-

tomen. Bijvoorbeeld, hypervigilante mensen

kunnen gevoelig zijn voor schrikreacties, maar

schrikreacties kunnen ook hypervigilantie bevor-

deren. Dit kan vervolgens het syndroom in stand

houden en leiden tot chroniciteit. Een andere

bevinding in de data laat zien dat de verbindin-

gen tussen boosheid/irritatie en slaap, en tussen

boosheid/irritatie en concentratieproblemen, sug-

gereren dat slaapproblemen het moeilijk maken

om overdag de irritatie onder controle te houden.

Boosheid en concentratieproblemen kunnen ont-

staan door beperkt kunnen slapen, en daardoor

verslechteren zowel emotie- en concentratiere-

gulatie. Deze netwerkanalyse laat relaties tussen

symptomen zien die in de klinische praktijk niet

altijd even duidelijk zijn.

Voordelen van een netwerk benadering zijn dat

het verheldert welke causale relaties er tussen

symptomen bestaan en hoe symptomen zich

ontwikkelen in de tijd. Daarnaast identificeert

het symptomen die in grote mate centraal staan

in een causaal systeem, daarmee biedt het priori-

teit in het stellen van behandeldoelen. Door een

centraal staand symptoom te deactiveren kan het

ook andere symptomen verminderen binnen het

netwerk. Als voorbeeld noemen de onderzoekers

dat problemen met slapen erg centraal stond bij

overlevenden van een aardbeving. Hulpverleners

kunnen zich dan richten op het stabiliseren van

slaap bij patiënten met PTSS voordat zij starten

met exposure therapie gericht op het verminde-

ren van intrusieve herinneringen.

Verder kan netwerkanalyse voorspellers van te-

rugval identificeren bij patiënten waardoor een

herhaling van klachten voortijdig kan worden

voorkomen. Tevens kan netwerkanalyse verbin-

dende symptomen identificeren die bij meerdere

stoornissen voorkomen en daarmee het comor-

bide probleem oplossen.

MiCHaeLa sCHOk is zelfstandig psycholoog/onderzoeker en redactielid van Cogiscope.

Referentiesborsboom, D., M. Nuijten, M. Deserno & a. Cramer,

‘Psychologische stoornissen als complexe netwerken.’,

in: De Psycholoog vol. 48 (2013) pp. 12-23.

McNally, R.J., D.J. Robinaugh, G.W.Y. Wu, M.k. Deserno

& D. borsboom (in press), ‘Mental Disorders as

Causal systems. a Network approach to Posttraumatic

stress Disorder’, Clinical Psychological Science.

doi:10.1177/2167702614553230.

32 c o g i s c o p e 0 1 1 5 In de werkkamer

iN De WeRkkAMeR

Klinisch psycholoog/psychotherapeut Mariel Meewisse, de nieuwe voorzitter van de NtVP

Verbinden en samenwerken voor betere traumazorg

In de werkkamer belicht deze keer klinisch psycholoog en

psychotherapeut Mariel Meewisse, zij is sinds begin dit

jaar de voorzitter van de Nederlandstalige Vereniging voor

psychotrauma (NtVp). Jeroen knipscheer sprak haar over de

fascinatie in het werken met getraumatiseerde mensen, over

haar drijfveren en ambities in het traumaveld, en over de

komende samenwerking tussen de NtVp en Cogiscope.

Mariel Meewisse

In de werkkamer c o g i s c o p e 0 1 1 5 33

lijkheid voordeed om te participeren in een vergelijkende studie op het aMC naar de effec-tiviteit van de behandelingen bePP (beknopte eclectische Psychotherapie voor PTss) en eMDR (eye Movement Desensitisation Reprocessing), greep ze die aan – nu kon ze naast onderzoek, ook gaan behandelen.

Scientist/practitioner – én adviseuren zo is Meewisse een mooi voorbeeld van het scientist/practitioner model. Maar ze doet meer. Naast haar werk als klinisch psycholoog/psycho-therapeut in haar eigen praktijk en in het speci-alistisch centrum voor persoonlijkheidsstoornis-sen en psychotrauma bij GGZ Noord-Holland-Noord, is zij ook verantwoordelijk voor het inhoudelijk beleid rondom diagnostiek en psy-chotherapie van aan psychotrauma gerelateerde stoornissen, brengt ze (als lid van een landelijke commissie) advies uit aan de Nationale Politie op het gebied van werkgerelateerde PTss, traint en superviseert zij clinici in de behandeling van PTss (vooral in bePP en vroegkinderlijke trau-matisering) én heeft ze een rubriek in dagblad De Telegraaf waarin ze lezers met psychische gezondheidsproblemen van adviezen voorziet.

Voorzitter van NtVP – een mooie kans tot kennis uitdragen en verbindenToen het bestuur van de Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma (NtVP) haar

een grote, brede interesse in de facetten bin-nen het traumaveld, een enthousiaste zoektocht naar dwarsverbanden en een sterke behoefte tot verbinding en samenwerking – deze aspec-ten kenmerken het professionele leven van Mariel Meewisse. Haar fascinatie begon toen ze als onderzoeker bij het Topzorgprogramma Psychotrauma van het aMC ging werken. Daar kwam ze in aanraking met mensen die recent een schokkende gebeurtenis hadden ervaren. Ze raakte geïntrigeerd door de vraag waarom sommigen ernstige problemen ontwikkelden ter-wijl anderen relatief eenvoudig hun leven weer oppakten – en vooral waarom dit onafhankelijk bleek van de ernst van het incident. Toen de kans zich voordeed om mee doen aan het longitudi-nale onderzoeksproject naar prevalentie en pre-dictoren van psychopathologie bij de getroffenen van de vuurwerkramp in enschede, aarzelde ze dan ook niet. Zo verdiepte ze zich, onder leiding van hoogleraren Miranda Olff, berthold Gersons en Rolf kleber, in het ontstaan van klachten na het meemaken van een schokkende gebeurte-nis, in het verloop ervan en in de risicofactoren die hierbij een rol spelen. Het wetenschappelijk onderzoek boeide haar, maar toch begon het na enige tijd te kriebelen. Meewisse: ‘ik was vooral coördinator en stuurde interviewers aan die vragenlijsten afnamen, maar ik miste het contact met de mensen om wie het eigenlijk ging: de getroffenen zelf’. Toen zich de moge-

vroeg voor het voorzitterschap hoefde ze dan ook niet lang na te denken. De NtVP is immers een ontmoetingsplek en een platform voor ieder-een in Nederland en belgië die professioneel werkzaam is op het gebied van psychotrauma. Het is een verbindende schakel tussen de ont-wikkelingen in ons taalgebied en de internatio-nale ontwikkelingen met als doel om zowel de praktisch uitvoerende als de wetenschappelijk onderzoeker op dit terrein met elkaar in contact te brengen. De NtVP wil daarnaast ook aan andere beroepsgroepen kennis overdragen op het gebied van psychotrauma. Deze uitwisseling van kennis en ideeën zal de kwaliteit van het werk bevorderen.

Kennis bundelenals voorzitter van de NtVP ziet Meewisse een aantal ambities. allereerst is het van belang dat alle bestaande kennis rond psychotrauma wordt gebundeld. er is veel kennis en expertise op dit terrein in Nederland maar een systematische ordening en het op een adequate manier delen hiervan, is nog niet gerealiseerd. De NtVP wil hierin een belangrijke rol spelen en via onder meer de website, congressen en andere bijeen-komsten alle kennis meer structureel zichtbaar maken en naar de leden brengen. De bundeling van al deze ontwikkelingen binnen de NtVP zal mogelijke versnippering van kennis en vaardig-heden voorkomen. Met name de website kan

34 c o g i s c o p e 0 1 1 5 In de werkkamer

hiervoor worden ingezet. Meewisse: ‘Het is mijn droom om een site te creëren die vergelijkbaar is met die van de isTss, met tools, onderwijs-hulpmiddelen, handreikingen voor professionals en webinars. Meer aandacht voor bereikbaarheid voor leden en een optimalere uitstraling – dat is een belangrijke ambitie’.

Activeren, internationaliseren en certificerenDaarnaast zal de NtVP zich inzetten om de leden te motiveren zich actief op te stellen. De NtVP is een vereniging van en voor professionals. De netwerkfunctie krijgt vorm en inhoud door haar activiteiten af te stemmen op de behoeften van de leden. Dit betekent dat het uitwisselen van contacten voorop staat, zoals het organiseren van een jaarlijks congres. Dit stelt de leden in staat met elkaar in contact te treden en om relevante ontwikkelingen op het vakgebied aan de orde te stellen. Meewisse wil stimuleren dat de leden zelf activiteiten gaan organiseren. een voorbeeld is het opzetten van zogenaamde special interest Groups, de siG’s. Momenteel worden siG’s opgezet rond complexe PTss en dissociatie, jonge onderzoekers, media en journalistiek, opvang, mensenhandel, en rouw – maar deze thematiek kan veel verder worden uitgebreid (denk bijvoorbeeld aan een siG rond culturele diversiteit). Meewisse: ‘we staan open voor elk idee, maar het moeten wel de leden zijn die dat draagvlak bieden en vormgeven met activiteiten’.internationalisering is een ander belangrijk thema. samenwerking met de europese orga-

nisatie esTss (european society for Traumatic stress studies) is belangrijk en inspirerend – met name de congressen zijn goed en de uitwisseling is leuk aldus Meewisse (zie ook het interview met esTss voorzitter Şar elders in dit nummer).eveneens een speerpunt voor de toekomst betreft het traject van certificering. Meewisse: ‘Het certificaat ‘psychotraumatherapeut’ is een waardering en erkenning van de brede visie die men als therapeut heeft, dus niet alleen of je eMDR, bePP, NeT of Prolonged Exposure kan toepassen, maar juist dat je het hele scala kan overzien en topexpert bent op PTss-gebied. bovendien kan je je met het certificaat extern afficheren, naar huisartsen, GDD en andere verwijzers. We willen ook kijken of we certifi-ceringstrajecten kunnen ontwikkelen voor psy-chosociale opvang, sPV-ers, vaktherapeuten en andere professionals. Wanneer behandelingen in reguliere zorg vast gelopen zijn, kan je dan als gecertificeerd traumaexpert worden ingezet en inhoudelijk beargumenteren waarom welke behandeling toe te passen.’ in dat verband komen we te spreken over de diversiteit aan first choice evidence based behandelingen voor PTss en wat nu precies de verschillen zijn. Meewisse: ‘De essentie van PTss is een continu gevoel van dreiging terwijl de omstandigheden daar niet meer naar zijn. Hoezeer mensen ook proberen de trauma's te vergeten, ze komen er niet los van. in behande-ling halen we de herinneringen op een gecon-troleerde manier op, omdat er in het heden nog zoveel emoties aan zijn verbonden. De angst-klachten die mensen met PTss ervaren, komen

voort uit vermijding van deze hevige emoties. Zij zijn angstig omdat ze zich niet verdrietig of boos willen voelen. Ophalen van herinneringen helpt ook om de emotionele betekenis ervan te veranderen. soms schamen mensen zich bijvoorbeeld of voelen zij zich schuldig, omdat ze bijvoorbeeld denken dat ze de ingrijpende situaties hebben uitgelokt. Door terug te gaan naar de herinnering, zal men dan merken dat er geen andere keuze was’. Meewisse: ‘De precieze aard van de interventie lijkt uiteindelijk niet doorslaggevend voor de mate van effectiviteit. ik heb wel eens gedacht bij een eMDR-behandeling “had ik maar bePP inge-zet”, omdat een herinnering vaag bleef en meer aandacht voor de context belangrijk leek. en andersom, kwam ik bij toepassing van bePP wel eens op het punt dat een specifiek moment in de herinnering cruciaal leek, en dat ik mogelijk beter eMDR had kunnen toepassen’. Maar de belang-rijkste factor na trauma is vaak de machteloos-heid en hulploosheid die de getroffene ervaart en die de therapeut in de tegenoverdracht kan ervaren. belangrijk is dat te benoemen, daar stil bij te staan, en verder door te gaan met het volgen van het gestarte protocol. ‘essentieel in het werken met getraumatiseerden is die mach-teloosheid te verdragen en er naar toe te werken dat de cliënt dat ook verdraagt – dat brengt je al een heel eind’. Het credo van Meewisse is dan ook ‘niet sta-biliseren – tenzij’. Tenzij er bijvoorbeeld ern-stige persoonlijkheidsproblematiek speelt waar-door de werkalliantie niet goed tot stand komt; tenzij mensen onvoldoende inzicht hebben en

JeROeN kNiPsCHeeR (psycholoog) is hoofd-redacteur van Cogiscope.

de behandeling niet goed begrijpen; tenzij de omstandigheden onvoldoende draagvlak bieden waarop de behandeling kan steunen (zoals bij asielzoekers en vluchtelingen het geval kan zijn), maar ook dan wordt bij voorkeur een tweespo-ren beleid gevolgd: én traumagerichte behande-ling, én de financiële, maatschappelijk zaken regelen. Hoe dan ook, exposure, blootstelling aan de heftige nare emoties die bij het trauma horen en die niet gevoeld kunnen worden en men uit de weg gaat, is cruciaal. Van belang is dat mensen merken dat die emoties minder beangstigend zijn dan gedacht en dat er een nieuwe betekenis aan wordt toegekend, en dat men daar naar gaat handelen, bij voorbeeld in het huidige leven actiever wordt of grenzen gaat stellen – dat maakt uiteindelijk een eind aan de machteloosheid.

Samenwerking Cogiscope en NtVPTot slot komen we te spreken over de samen-werking die later dit jaar zal worden aangegaan met Cogiscope. elk nummer zal dan een bijdrage van de NtVP bevatten in de vorm van een katern waarin belangwekkend onderzoek wordt belicht en over andere actuele en relevante ontwikkelin-gen binnen het psychot raumaveld wordt bericht. Meewisse: ‘Het katern zal een belangrijke bijdra-ge vormen, belangrijk is daarom dat men naast het lidmaatschap de Cogiscope structureel krijgt’.Meewisse is gepassioneerd over haar werk en het voorzitterschap van de NtVP biedt haar een fraaie kans het bundelen van kennis en kunde te delen, en dat te doen in een omgeving met leuke en inspirerende mensen. Meewisse beklem-

toont: ‘er is veel machteloosheid bij getroffe-nen en men voelt zich alleen door het trauma. Door verbinding te zoeken, elkaar te helpen en te ondersteunen kunnen we de getroffenen de beste behandeling bieden’.

www.ntvp.nl

In de werkkamer c o g i s c o p e 0 1 1 5 35

IMMO: Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek

Het iMMO levert een bijdrage aan de bescherming van mensenrechten, in het bijzonder door het uitvoeren van medische onderzoeken van vermoede slachtoffers van marteling en inhumane behandeling. Deze onderzoeken vinden plaats in de context van een asielprocedure en worden verricht door vrijwillig werkende artsen en psychologen. Men gaat daarbij in op het causale verband tussen de medische bevindingen en het gestelde asielrelaas.

Er zijn thans 53 artsen en psychologen die als rapporteur voor iMMO werken.

Artsen en psychologen die belangstelling hebben om iMMO-rapporteur te worden, kunnen zich aanmelden op de website www.stichtingimmo.nl of nemen contact op met iMMO, Nienoord 5, 1112 XE Diemen, telefoon 020-8407670

- advertentie -

bijna boven op de heuvel, in het veld waar vroeger waarschijnlijk een vier-sprong was, staat het kruis ‘dite du Jérenceau’, opgericht in 1626. een ge-markeerde plek, bedoeld om te herkennen, even bij stil te staan en dan de reis weer te vervolgen.Het gebruik is al meer dan duizend jaar bekend. een gidspaal, die niet zozeer de weg wijst, maar laat zien dat je ergens bent en in het midden laat of dat is waar je zijn wilt, want je moet hoe dan ook verder en God gidst. De oprich-ting van zo’n kruis was bovendien een getuigenis van devotie, soms van een buurtschap, soms van een bepaalde familie, al dan niet ‘ingegeven’ door een speciale gebeurtenis.ik was onderweg, over de heuvel naar beneden, de zoom van een loofbos aan de ene kant, een sparrenbos aan de andere, in de richting van waar ooit een café was dat La Mousse werd genoemd. Het was sneeuwstil. Het kruis leek me te vertragen, dwong me om hem heen te lopen. Wit bewaaid was het grijze steen met ingevreten mosvlekken. Tegen het voetstuk geïmproviseer-de vaasjes, een bosje vaalgele kunstrozen op de grond ernaast. De sneeuw rondom was duidelijk weggeveegd. Hier komen dus wel eens mensen met een doel, om iets te brengen, om iets te halen.

inspiratie gaat over het verplaatsen van ‘iets’. Het kan iemand ‘ingeblazen’ worden. iemand kan bezield raken door ‘iets’. Maar wat is dat dan? ik voelde dat ik op een ‘sterke plek’ stond, niet bij zomaar een wegkruis. Pas-santen krijgen hier een verhaal mee. Vier verweerde mannenfiguurtjes met baard, zag ik, twee vrouwelijke beeldjes. Ooit was ik misdienaar. ik herkende het corpus Christi aan de voorkant van het kruis, de lendenen omgord met zware draperie. Onder de kruisarmen zag ik links een deemoedig gesluierde Maria Magdalena, rechts Johannes evangelist. Onder hem Petrus met de sleutel van het rijk der hemelen, onder haar Paulus met het zwaard dat hem

i N s p i R A T i e

HaNs MOORs is werkzaam bij Lokaal Centraal – expertgroep Maatschappelijke Vraagstukken en is redactielid van Cogiscope

36 c o g i s c o p e 0 1 1 5 i N s p i R AT i e

i N s p i R AT i e c o g i s c o p e 0 1 1 5 37

i N s p i R A T i ede kop kostte. Jezus’ bekeerlingen, keurig geordend: twee echte apostelen aan de ene kant; aan de andere twee discipelen met een wat meer esoterische verhouding tot Gods zoon. aan de achterkant van het kruis de gekroonde maagd Maria met het naakte kindje op haar knieën.

Het kruis ‘dite du Jérenceau’ vertelt het verhaal van kiezen, leven, verleiding, dood en hoe het verder gaat, almaar weer. Monotheïstische godsdiensten, zoals het christendom of de islam, hebben een waarheidspretentie. en in elke godsdienst staat bekering centraal. bekering is een soort van oversteek, van oude overtuigingen en beelden naar nieuwe. Met die oversteek veran-dert het wereld- en mensbeeld van de bekeerling, diens opvattingen over wat

goed en slecht, fatsoenlijk en onoorbaar is in samenleven. bij bekeringen is godsdienst de drager van de nieuwe waarheid, een manier om identiteit te construeren in een nabije wereld, die men ziet als overwegend anders en van anderen. Zo ging het, zo gaat het, schoot door me heen, in syrië en irak en dicht bij huis. ik liep verder. Café La Mousse schenkt allang niet meer.

Het stenen kruis ‘dite du Jérenceau’ (soms als ‘Jarenceau’ geschreven) staat in de gemeente Val d’ajol, aan de regiogrens tussen Vogezen en Haute-saône. sinds 16 september 1926 is het officieel een Monument Historique.

38 c o g i s c o p e 0 1 1 5 B e R i c H T e N u i T H e T V e L D

De programmacommissie heeft aan dit thema invulling gegeven door verschillende klinische onderzoekers uit verwante velden uit te nodigen. interdisciplinaire kruisbestuiving is dan ook een logische zet als je uit-gaat van de grote mate aan comorbi-diteit bij getraumatiseerden en deze samenwerking benadrukt de waarde van samen leren en zoeken naar innovatie. Zo gaf hoogleraar Paul boelen van de Universiteit Utrecht een workshop over de behandeling van Traumatische Rouw en was de dagvoorzitter niemand minder dan Claudi bockting, hoogleraar klinische psychologie en hoogleraar Depressie aan de Universiteiten Utrecht en Groningen. Prof. bockting heeft in het verleden al eens opgemerkt dat

we op het gebied van rouw, depres-sie en psychotrauma ‘allemaal te maken hebben met stress-gerela-teerde stoornissen’. De kernsprekers bestonden onder andere uit hoogleraar eric Vermetten van de Universiteit Leiden en Catrin Finkenauer, hoog-leraar kindermishandeling aan de Vrije Universiteit amsterdam. eric Vermetten schetste het organisato-rische beeld – met alle valkuilen van dien – rondom de opvang en (na)zorg van MH17 getroffenen. Catrin Finkenauer gaf een lezing over de rol van zelfcontrole bij psychotrauma en huiselijk geweld. Volgens het ener-giemodel kost zelfcontrole energie en kan deze opraken bij het uitoe-fenen van zelfcontrole. Wanneer de

energie op is zullen mensen verval-len in onwenselijk gedrag. Trauma is geassocieerd met situaties en facto-ren die je energie aftappen, waardoor mensen egoïstischer en agressiever kunnen worden, minder goed verlei-dingen, zoals drugs, alcohol, of eten weten te weerstaan. Prof. Finkenauer weet haar theorie en zelfcontrole overigens formidabel uit te dragen wanneer ze tot op de seconde exact de duur van haar eigen 25 minuten durende lezing voorspelt.

Vanuit het buitenland waren de hoogleraren Yael Danieli en Vedat Şar aanwezig. Prof. Danieli stond als medeoprichter van de isTss in de vorige eeuw aan de vooravond van samenwerking binnen psycho-traumaonderzoek in de Verenigde staten. Wellicht stond ze zelfs aan de grondslag van het psychotrau-maveld met haar onderzoek naar

Holocaust-overlevenden en de mul-tigenerationele erfenissen van trau-ma. Je zou in haar de belichaming van het verleden kunnen zien, terwijl de sprekers Prof. Şar samen met drs. Twan Driessen het heden vertegen-woordigden als voorzitters van de esTss en NtVP. Wat duidelijk werd is dat ze alle drie onverminderd werken aan de toekomst van het veld. kortom, een Nederlands congres met een internationale tint geeft aan-zet voor interdisciplinaire kennis-kruisbestuiving. De disciplines zijn samengebracht en een voorzichtige handreiking naar samenwerking is gezet. Tot slot wil ik opmerken dat deze samenvatting geen recht doet aan de vele uitstekende en inzicht gevende workshops die zijn gege-ven.

Joris Haagen, psycholoog en promo-vendus aan de Universiteit Utrecht

B e R i c H T e N u i T H e T V e L DB e R i c H T e N u i T H e T V e L DEen korte impressie van het 7e NtVP congres

De Nederlandstalige Vereniging voor psychotrauma (NtVp) heeft er tijdens haar congres van 27 november jl. voor gekozen de uitdaging op te nemen om de horizon van het psychotraumaveld te verbreden en te verleggen. om dit te bereiken werden klinische wetenschappers uit verwante gebie-den uitgenodigd als sprekers, werden complexe psychotrauma situaties uitgediept en werd aansluiting gezocht met zusterorganisaties, zoals de isTss en de esTss. Hiermee voldeed het congres elegant aan het door haar gekozen thema: ‘kansen en obstakels in de psychotraumahulpverlening: samenwerken in een complex veld’.

B e R i c H T e N u i T H e T V e L D c o g i s c o p e 0 1 1 5 39

4 mei Concert

Na de stilte van de herdenking vindt elk jaar het 4 mei Concert plaats in de Grote Zaal van Het Concertgebouw. Het concert, georganiseerd door stichting 4 mei Concert, begint om 21.15 uur en sluit aan op de Natio-nale Dodenherdenking op de Dam.Dit jaar wordt tijdens het 4 mei Concert de anne Frank Cantate uit-gevoerd door het Nederlands Phil-harmonisch Orkest, het Nederlands Concertkoor en drie solisten.kaarten kosten € 15,-, de toegang tot 27 jaar is gratis.

Stichting 4 mei Concert wil jongeren blijven betrekken bij de herdenking van de Tweede Wereldoorlog en biedt een educatief programma aan, bestaande uit een lespakket voor de anne Frank Cantate en gastlessen door oorlogsveteranen.www.4meiconcert.nl

Arq lanceert online informatieplatform over psychotrauma zorg

eind maart heeft arq Psychotrauma expert Groep de informatieportal www.psychotraumatnet.org gelan-ceerd. Deze portal heeft als doel de grootste collectie informatie op het gebied van psychosociale (na-)zorg bij schokkende gebeurtenissen te verzamelen. Psychotraumanet richt zich in eerste instantie op wetenschappers, be-leidsmakers, onderzoekers en thera-peuten. Daarnaast bevat de site ook informatie voor verwijzers, hulpver-leners en getroffenen. Naast het aanbieden van kennis op dit terrein wil arq door middel van het psychotraumanet ook kennis delen en samenwerking zoeken met experts en kenniscentra buiten arq. Dankzij de samenwerking met der-den streeft het psychotraumanet er bovendien naar om de meest com-plete ‘wie-is-wie’ op het gebied van

B e R i c H T e N u i T H e T V e L Dpsychotrauma te creëren. Psychotraumanet is vanaf de start volledig tweetalig en alle informa-tie is daarom ook in het engels be-schikbaar. Dit past bij de ambitie van internationale samenwerking en internationale kennis uitwisse-ling met experts wereldwijd op het gebied van psychosociale (na-)zorg bij schokkende gebeurtenissen.www.psychotraumanet.org

Samenwerking rond psychotraumazorg kinderen, jeugd en gezin

stichting Centrum ’45 en Rivierdui-nen gaan intensief samenwerken op het gebied van psychotraumazorg voor kinderen, jeugd en gezinnen. Het Psychotraumacentrum (PTC) van Rivierduinen en het team Jeugd en Gezin van stichting Centrum ’45 hebben beide het TOPGGZ keur-merk op dit vlak.De samenwerking richt zich in eer-ste instantie op het bieden van hoog specialistische geestelijke gezond-heidszorg op het gebied van diag-nostiek en behandeling van ernstig getraumatiseerde kinderen, jonge-ren en gezinnen in heel Nederland.

Verder zullen de twee teams nauw samenwerken op het gebied van kennisuitwisseling, zorginhoude-lijke vernieuwingen en wetenschap-pelijk onderzoek.www.rivierduinen.nlwww.centrum45.nl

Refereerbijeenkomsten Arq Psychotrauma Expert GroepDeelname aan de referaten is gratis. Wel graag aanmelden via [email protected].

Trauma en verslavingPTss en middelenafhankelijkheid hangen nauw samen. Ondanks het gegeven dat er vanuit richtlijnen en onderzoek geadviseerd wordt om beide problematieken samen te be-handelen, gebeurt dit in de praktijk nog weinig. Nele Gielen, werkzaam bij Mondri-aan Trauma en Verslaving en pro-movendus op dit onderwerp, be-licht in haar referaat verschillende elementen die relevant zijn voor de implementatie van een geïntegreer-de behandeling van patiënten met PTss en middelenafhankelijkheid. Tijmen bostoen, psychiater in oplei-

40 c o g i s c o p e 0 1 1 5 B e R i c H T e N u i T H e T V e L D

B e R i c H T e N u i T H e T V e L DB e R i c H T e N u i T H e T V e L Dding en nu werkzaam bij de brijder stichting, zal in zijn referaat op basis van zijn ervaringen een klinische ver-taling maken naar de psychotrauma praktijk. Datum 23 april 2015 (Oegstgeest) en 26 mei 2015 (Diemen) Tijd 16.30 uurOrganisatie stichting Centrum ’45Accreditatie aangevraagd bij FGzP en NVvP

Getuigen of Therapie?in dit referaat wordt ingegaan op de psychische en sociale gevolgen voor getraumatiseerden die getuige wa-ren van internationale misdrijven of zelf slachtoffer hiervan. Hun ervarin-gen en getuigenissen zijn belangrijk om internationale misdrijven op te lossen. Psychologen van het inter-national Criminal Court begeleiden getuigen voorafgaand aan internatio-nale strafzaken om hen te ondersteu-nen voor, tijdens en na hun getuige-nis. Draagt het getuigen in een inter-nationale strafzaak bij aan mentaal welbevinden? en in hoeverre zou de mogelijkheid om te getuigen in een internationale strafzaak een trauma-behandeling overbodig maken? an Michels (international Criminal

Court) en simone de la Rie (stichting Centrum ’45) belichten dit thema van diverse kanten.Datum 23 juni 2015 (Diemen) Tijd 16.30 uurOrganisatie stichting Centrum ’45Accreditatie aangevraagd bij FGzP en NVvP

Theatervoorstelling LEGER over ptss bij veteranen

Het Ro Theater speelt tot 7 mei de voorstelling LEGER, een stuk over soldaten in Nederlandse oorlogs-missies en hun trauma’s. Het ver-haal is gebaseerd op waargebeurde verhalen van oorlogsveteranen.De voorstelling gaat over een jonge veteraan berk die sinds zijn uitzen-ding lijdt aan een PTss. Tijdens zijn uitzending is zijn vriend simon omgekomen. Wanneer de vader van simon hem vraagt mee terug te gaan naar de plek des onheils ko-men berk's eenzaamheid, angst en schuldgevoel tot uitbarsting. www.rotheater.nl/leger

70 jaar na WOII: expositie Geleende Gezichten

Voor het project ‘Geleende Gezich-ten’ schilderde ada stel 102 portret-ten van kinderen die tussen 1942 en 1944 vanuit kamp Westerbork weggevoerd werden naar vernieti-gingskampen. ada stel kwam op dit idee door het boek In Memoriam (2012) van Guus Luijters, waarin hij kinderen die weggevoerd zijn weer een naam wilde geven. in totaal vond hij ruim 3700 fotootjes van kinderen die gedeporteerd werden. in totaal werden er 18.000 kinderen vermoord. De deportatie van deze kinderen vond plaats in 102 transporten vanuit Westerbork naar de vernie-

tigingskampen auschwitz en sobi-bor. slechts weinig kinderen heb-ben dit overleefd. ada stel werd gegrepen door het boek en wilde deze kinderen naast een naam ook een gezicht geven. Zij koos ervoor om in haar project 102 portretten te schilderen, waarbij elk portret sym-bool staat voor één transport.

De schilderijen, met erbij geschre-ven gedichten door koos stel, zijn tot 20 juni 2015 te zien in museum sjoel in elburg. Voor meer informatie: www.sjoelelburg.nl en www.geleendegezichten.nl

Achterhuis, Hans & Nico Koning,

De kunst van het vreedzaam vechten.

Amsterdam: Lemniscaat, 2014.

ISBN 9789047702191; 672 pagina’s.

Een wereld zonder conflicten is niet

alleen ondenkbaar, maar ook on-

wenselijk. Botsingen van tegenge-

stelde meningen en belangen zijn

een groot goed in een open samen-

leving. Maar liever niet in de vorm

van oorlogen, aanslagen, bombar-

dementen. De vraag die onderzocht

wordt in dit cultuurfilosofisch en

cultuurhistorisch essay is: hoe gaan

we krachtig het conflict aan en zor-

gen we er tegelijkertijd voor dat het

niet uit de hand loopt?

Brekelmans, Ilona & Gerda de

Groot, De kleuren van EVA en Zahir.

Beschrijving van opgebouwde expertise

binnen de behandelgroepen voor mei-

den die bedreigd worden met aan eer

gerelateerd geweld. Amsterdam: SWP,

2014.

ISBN 789088505805; 128 pagina’s.

De landelijke expertise- en behan-

delcentra EVA (Kompaan en de

Bocht) en Zahir (Fier) zijn ontstaan

uit de praktijk. De aanpak eer

gerelateerd geweld was ontoerei-

kend. Het ministerie van VWS gaf

daarom in 2007 de opdracht tot het

ontwikkelen van twee landelijke

pilots in Nederland voor veilige

opvang voor meisjes en jonge vrou-

wen die te maken hebben met eer

gerelateerd geweld. Na zeven jaar

doorontwikkeling is er een lande-

lijk aanbod van gespecialiseerde

integrale hulpverlening aan meiden

en hun families, waarvan hier een

beschrijving.

Buchheim, Eveline & Ralf

Futselaar (red.), Under Fire. Women

and World War II. 34e Jaarboek voor

Vrouwengeschiedenis. Hilversum:

Verloren, 2014.

9789087044756; 192 pagina’s.

Vanaf de jaren zeventig, toen de

aandacht voor de sociale geschiede-

nis van het conflict steeds popu-

lairder werd, hebben vrouwen een

steeds belangrijkere rol gespeeld

in de mainstream verhalen over

de Tweede Wereldoorlog. Veelal

werden vrouwen geportretteerd als

verzorgers en als slachtoffers (van

met name seksueel geweld) maar

zelden als bepaler van hun eigen

lot. Dit Jaarboek richt zich op deze

laatste groep. Ondanks het leed en

slachtofferschap dat veel vrouwen

tijdens de oorlog trof, gaf de oorlog

anderen nieuwe mogelijkheden en

ontwaakte ambities. De bijdragen in

deze bundel gaan in op de bewuste

en vaak strategische besluitvorming

en handelen van vrouwen binnen

de beperkingen én kansen die de

oorlog ze bood, inclusief de doelbe-

wuste inzet van stereotiepe ideeën

over vrouwelijkheid, klasse en ras.

Bussemaker, H.Th., Indisch verdriet.

Strijd om erkenning. Amsterdam:

Boom, 2014

ISBN 9789089534675; 400 pagina’s.

Na de Tweede Wereldoorlog ging

in Nederlands-Indië de strijd

door, nu voor de onafhankelijk-

heid van Indonesië. Toen die

B o e k e N

B o e k e N c o g i s c o p e 0 1 1 5 41

Holsappel, Jorien & Michel

Dückers, GGD Handreiking psycho-

sociale hulp bij rampen en crises.

Diemen. Impact, 2015.

Te downloaden via www.impact-

kenniscentrum.nl

Voortbouwend op de Multi-

disciplinaire Richtlijn Psycho-

sociale hulp bij rampen en

crises, ontwikkelde Impact een

Handreiking Psychosociale Hulp

bij rampen en crises speciaal voor

GGD’en. De handreiking voorziet

in tools en checklists om de rol van

de GGD in de PSH vorm te geven.

GGD’en kunnen de handreiking

gebruiken bij de voorbereiding op

PSH taken.

Kolk, Bessel van der, The Body

Keeps the Score. Brain, Mind, and the

Healing of Trauma. Viking, 2014.

ISBN 9780670785933; 464 pa-

gina’s.

Van der Kolk gebruikt recent

wetenschappelijke onderzoek om

te laten zien hoe traumatische

ervaringen letterlijk invloed heb-

ben op lichaam en vooral ook het

brein. Hij focust in dit boek vooral

op dat gedeelte van het brein waar

het vermogen tot plezier, onderne-

AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION

DIFFERENTIËLEDIAGNOSTIEK

MICHAEL B. FIRST

FIR

ST

DIF

FE

RE

NT

IËLE

DIA

GN

OS

TIE

K

Informatie verkrijgen van de patiënt, symptomen identificeren, patronen herkennen en verschillende psychische stoornissen overwegen: voor clinici is differentiële diagnostiek dagelijkse routine. Toch blijkt uit ervaring dat veel clinici geneigd zijn om vast te houden aan de eerste classificatie waar ze aan denken. Dit boek helpt bij het vermijden van een tunnelvisie en ondersteunt de clinicus bij het kiezen van de mogelijke DSM-5-classificaties voor iedere patiënt.

Met beslisbomen en controletabellenHet boek start met zes differentiaaldiagnostische thema’s die men bij iedere patiënt zou moeten overwegen. Hoofdstuk 2 toont 29 beslisbomen die uitgaan van de symptomen van de patiënt. Het laatste hoofdstuk bevat 66 differentiële-diagnostiektabellen om te gebruiken in een later stadium, namelijk zodra er een voorlopige classificatie is vastgesteld. Hiermee kunt u per DSM-5-classificatie controleren of er niets over het hoofd is gezien. Tot slot is achterin de complete DSM-5-classificatietabel opgenomen om zo gemakkelijk de codering op te kunnen zoeken.

Voor wie?Dit boek is een gedegen naslagwerk voor clinici en studenten die zich verder willen bekwamen in het betrouwbaar classificeren op basis van de DSM-5.

789089 5 337849

www.dsm-5-nl.org

21,5 mm

DSM-5_Differentiele_Diagnostiek_Omslag_21,5mm.indd 1 18-12-14 14:25

B o e k e N

42 c o g i s c o p e 0 1 1 5 B o e k e N

eenmaal een feit was, kwam de

Nederlands-Indische gemeen-

schap uit Indonesië naar het voor

velen onbekende Nederland. Na

jarenlange ontberingen in zogehe-

ten Jappenkampen en tijdens de

Bersiap, volgde voor de Indische

Nederlanders een strijd met de

Nederlandse overheid voor erken-

ning van hun leed, uitbetaling van

hun salarissen, en compensatie

voor de materiële verliezen die zij

hadden geleden. Indisch Verdriet

geeft de historie van zeventig jaar

strijd om die erkenning weer.

Faro, L.M.C., Postponed Monuments

in the Netherlands. Manifestation,

Context and Meaning. Proefschrift

Tilburg University, 2015.

Welke betekenis voor slachtoffers

en nabestaanden hebben ‘uitgestel-

de’ herdenkingsmonumenten in

Nederland - opgericht lang na het

gebeuren waaraan ze herinneren?

Welke verschijningsvormen zijn

er en in welke context zijn deze

monumenten opgericht? Laurie

Faro heeft die vragen onderzocht

aan de hand van vier Nederlandse

monumenten: het Monument

Vrouwen van Ravensbrück, het

Digitaal Monument voor de Joodse

Gemeenschap, verschillende

monumenten voor levenloos ge-

boren kinderen en het monument

voor de grootste treinramp in

Nederland bij Harmelen.

First, Michael B., DSM-5:

Differentiële diagnostiek. Amsterdam:

Boom, 2014.

ISBN 9789089533784; 400 pag.

Dit boek ondersteunt de clinicus

bij het kiezen van de mogelijke

DSM-5-classificaties voor iedere

patiënt. Het boek start met zes dif-

ferentiaal diagnostische thema’s

st r i jd o m er k en n i n g

h.th. bussemaker

w w w.uitgever ijboom.nl

st r i jd o m er k en n i n gst r i jd o m er k en n i n g

die men bij iedere patiënt zou

moeten overwegen. Hoofdstuk 2

toont 29 beslisbomen die uitgaan

van de symptomen van de patiënt.

Het laatste hoofdstuk bevat 66

differentiële diagnostiektabel-

len om te gebruiken in een later

stadium, namelijk zodra er een

voorlopige classificatie is vastge-

steld. Hiermee kunt u per DSM-5-

classificatie controleren of er niets

over het hoofd is gezien. Tot slot

is achterin de complete DSM-5-

classificatietabel opgenomen om

zo gemakkelijk de codering op te

kunnen zoeken.

B o e k e N


mingsdrang, controle en ver-

trouwen huist. Hij onderzoekt

innovatieve behandelvormen en

therapieën – van neurofeedback,

mindfulness en meditatie tot

sportbeoefening, theater en yoga

– die helpen om de natuurlijke

neuroplasticiteit van de hersenen

te activeren.

Kleij, Suzanne van der, Interaction

in Dutch asylum interviews. A corpus

study of interpreter-mediated insti-

tutional discourse. Proefschrift

Radboud Universiteit Nijmegen,

2015. ISBN 978-94-6093-164-2

Voor zijn tolken in de asielproce-

dures gebruikt de Immigratie- en

Naturalisatiedienst (IND) een

gedragscode om een eenduidige

werkwijze te garanderen. Susanne

van der Kleij onderzocht in haar

proefschrift de interactie tussen

asielzoeker, IND-ambtenaar en

tolk. Uit het onderzoek blijkt een

discrepantie tussen de rol van de

tolk zoals verwacht op basis van

de gedragscode en zijn rol in de

praktijk bij de IND. Tolken richten

zich in grote mate op het efficiën-

ter maken en verduidelijken van

de uitingen van asielzoeker en

ambtenaar, waardoor de vertalin-

gen vaak afwijken van wat daad-

werkelijk gezegd is.

Lee, Gerard van der, Onze Jan in

Indië. Arnhem: White Publishing,

2015. ISBN 9789079763122; 176

pagina’s.

In de periode 1945-1950 vervulden

circa 150.000 Nederlandse mili-

tairen hun dienst in Nederlands-

Oost-Indië. Indiëveteraan Gerard

van der Lee (87) voelde de be-

hoefte om vast te leggen hoe het

er in die tijd aan toe ging. Het

boek geeft een beeld van de bele-

venissen van deze militairen en is

tevens geplaatst in de context van

die tijd. Wie waren de militairen

die ernaartoe gingen? Hoe zat de

wereld toen in elkaar en wat kwam

er af op al diegenen die als militair

in Nederlands-Indië dienst deden?

Maar ook: hoe kijken zij er ach-

teraf op terug?

Maes, Johan & Henriëtte

Modderman (red.), Handboek

Rouw, Rouwbegeleiding,

Rouwtherapie. Tussen presentie en

interventie. Antwerpen: Witsand

Uitgevers, 2014.

ISBN 9789492011039; 704 pa-

gina’s.

Dit Handboek slaat een brug tus-

sen de wetenschappelijke theo-

rievorming en de ervaringen en

toepassingen binnen de praktijk.

In het eerste deel wordt een stand

van zaken opgemaakt van de ac-

tuele inzichten en uitdagingen op

het vlak van rouw. In het tweede

deel wordt het nieuwe, integratieve

model van rouw vanuit diverse the-

rapeutische perspectieven bekeken.

In het derde deel wordt rouw uitge-

werkt binnen specifieke thema's,

doelgroepen en interventies.

HandboekRouwRouwbegeleidingRouwtherapieTussen presentie en interventie

Johan Maes &Harriëtte Modderman(red.)

Witsand UitgeversGerard van der Lee

Onze Jan in

INDIË

Meijer, Juliëtte, Papa is paars /

mama is groen. Voor kinderen met

een ouder met psychische problemen.

Amsterdam: SWP, 2014.

ISBN 9789085606680; 52 pagina’s.

De vader van Jet en de moeder

van Job hebben psychische proble-

men. Soms zijn ze gewoon papa

of mama, maar dikwijls zijn ze

onvoorspelbaar en onbereikbaar.

Jet en Job kunnen daarom niet bij

hun ouders wonen.

De twee verhalen laten met de te-

keningen van de vijfjarige Jasmine

zien wat het voor jonge kinderen

betekent om te leven met een ou-

der met een psychisch probleem.

Hulpverleners en ouders kunnen

door dit boek het gedrag voor

jonge kinderen beter verklaren. In

het boek zijn tevens tips en achter-

grondinformatie opgenomen.

Morris, David J., The Evil Hours. A

Biography of Post Traumatic Stress

Disorders. Tantor Media Inc., 2015.

ISBN 9781494509675; 338 pagina’s.

Morris noemt zijn boek ‘een bio-

grafie van PTSS’. Naast zijn per-

soonlijke ervaringen als marine-

officier en als embedded journalist

in Irak, waar hij getraumatiseerd

van terugkwam, vertelt Morris

ook over de geschiedenis van de

PTSS. Hij geeft feiten en cijfers en

schetst de ontwikkeling van het be-

grip. Ook gaat hij in op behandel-

vormen van PTSS en dringt aan op

een persoonlijke benadering van

elke getroffene, ervan uitgaande

dat er niet een eenduidige therapie

voor PTSS bestaat die op elke ge-

traumatiseerde toepasbaar is.

Mouthaan, Joanne, Injured body, in-

jured soul? Predicting and preventing

posttraumatic stress disorder after

injury. Proefschrift Universiteit

van Amsterdam, 2014.

Ongeveer een op de vijf personen

ontwikkelt na een ernstig ongeval

of mishandeling een vorm van

PTSS. Uit het onderzoek, dat

Mouthaan uitvoerde op de spoedei-

sende hulp en waarop zij promo-

veerde, bleek dat vooral personen

met veel psychische schade baat

hadden bij voorlichting via een

internetprogramma dat ze thuis

uitvoerden.

Mouthaan bepleit dat er meer aan-

dacht moet worden besteed aan de

psychische schade van slacht offers

op de spoedeisende hulp. Bij

deze posten moeten de slachtof-

fers worden gescreend en moet

nazorg worden georganiseerd. Dit

kan voor een deel met behulp van

websites en apps. Slachtoffers met

een hoog risico voor PTSS kunnen

bovendien in een vroeg stadium

met een korte vragenlijst worden

opgespoord.

Pessireron, Sylvia, Gesloten koffers,

Dutch Media uitgevers.

9789044344806, 336 pagina’s.

Gesloten koffers is een roman

die gaat over de Molukse Itja

Hatuopar, een ex-KNIL militair.

Zodra hij in 1951 voet zet op

Nederlandse bodem merkt hij

dat hij niet welkom is, en dat zijn

loyaliteit aan Nederland niet met

gelijke munt wordt terugbetaald.

Terpstra, Linda, Anke van

Dijke & Ellen de Ruiter,

Mensenhandelaren, verhalen en

vonnissen. Amsterdam: SWP, 2014.

ISBN 9789088505164;

240 pagina’s.

In de afgelopen 15 jaar hebben we

in Nederland een beeld gekregen

van meisjes en jonge vrouwen die

via dwang in de prostitutie zijn

beland en worden uitgebuit. Maar

van de mannen en vrouwen die bij

de uitbuiting betrokken zijn – de

mensenhandelaren – hebben we

44 c o g i s c o p e 0 1 1 5 B o e k e N


Voor meer boeken, artikelen en

dvd’s bezoek onze bibliotheek

www.cogis.nl/bibliotheek

nog niet zo’n duidelijk beeld. Wie

zijn zij? En waarom doen zij wat

ze doen?

In dit boek komen vijftien veroor-

deelde mensenhandelaren aan het

woord. Naast de persoonlijke ver-

halen wordt in dit boek aandacht

besteed aan het juridische kader

van de afzonderlijke zaken en aan

een analyse van mensenhandelza-

ken van de afgelopen jaren. Ook

de slachtoffers en het slachtoffer-

schap komen aan bod.

Weezel, Natascha van, De derde

generatie. Kleinkinderen van de

Holocaust. Amsterdam: Balans,

2015. ISBN 978946003746;

240 pagina’s.

Natascha van Weezel, kleindochter

van vier Holocaust overlevenden,

stelt zich al jaren de vraag hoe haar

leven vandaag de dag nog wordt

beïnvloed door een oorlog die

zeventig jaar geleden plaatsvond.

In De derde generatie brengt ze aan

de hand van haar eigen familiege-

schiedenis en talloze gesprekken

met leeftijdsgenoten in Nederland,

Amerika en Israël een generatie in

kaart die zich op enigerlei wijze tot

de Holocaust moet verhouden. Een

portret van de kleinkinderen van de

oorlog, die werden geconfronteerd

met hun beladen familieverleden.

- advertentie -

Vluchtelingen in Soedan hebben perspectief en hoop nodig.War Trauma Foundation (WTF) helpt mensen en gemeenschappen die zijn getroffen door oorlog en geweld.

Ahfad Universiteit in Khartoem biedt uitsluitend opleidingen aan voor vrouwen. Van de ruim 7.000 studenten komt een groot deel uit door oorlog geteisterde landen zoals Soedan, Eritrea en Somalië. Dicht bij de universiteit ligt een groot vluchtelingenkamp. Net als sommige studenten van de Ahfad Universiteit hebben de vluchtelingen dringend hulp nodig. WTF heeft samen met de Ahfad Universiteit het eerste Nationaal Trauma Counseling Centrum van Soedan opgericht. WTF traint en coacht lokale psychologen en psychiaters in trauma counseling. Daarnaast zetten we Narratief Theater in om samen met 18 lokale organisaties in 4 verschillende Soedanese staten (Gedaref, Khartoum, Blue Nile en Darfur) met zoveel mogelijk gemeenschappen te werken aan psychosociaal herstel. In 2015 willen we meer dan 1.200 mensen bereiken in dorpsgemeenschappen en zeker 200 mensen specialistische psychosociale steun bieden.

Helpt u mee met uw gift?Maak een gift over op ING Bank 1050 t.n.v. War Trauma Foundation, Diemen

Meldt u aan voor onze nieuwsbrief: www.wartrauma.nl.

www.wartrauma.nl

46 c o g i s c o p e 0 1 1 5 i N D e M e D i A

iN De MeDiA

Veilige ouderrelatie voorkomt angststoornis bij verlegen babyGGZ Nieuws, 2 maart 2015

Verlegen baby’s hebben een ver-

hoogd risico om in hun tienertijd

een angststoornis te ontwikkelen.

Een veilige ouder-kindrelatie kan

dit risico verminderen, concluderen

Amerikaanse onderzoekers in een

publicatie in Child Development.

Facebook voert 'antizelfmoordknop' inTrouw, 27 februari 2015

Facebook introduceert in de

Verenigde Staten een knop die zelf-

moord moet helpen voorkomen.

De socialenetwerksite wil dat ge-

bruikers in actie komen als ze een

zorgwekkend bericht van een moge-

lijk depressieve vriend onder ogen

krijgen. De functie wordt in eerste

instantie alleen geïntroduceerd in

de VS.

Nederland en België tekenen intentieverklaring tot migratiesa-menwerkingRijksoverheid, 24 februari 2015

Nederland en België gaan nauwer

samenwerken en meer samen

optrekken op het gebied van im-

migratie en asiel. Dat staat in de

intentieverklaring die staatssecre-

taris Fred Teeven (Veiligheid en

Justitie) en zijn Belgische collega

Theo Francken (Asiel en Migratie)

hebben ondertekend.

Teeven en Francken gaan samen

het misbruik van de zogeheten

Europa-route aankaarten bij de

Europese Commissie.

Korte cognitieve gedragsthera-pie na suïcide voorkomt nieuwe pogingenGGZ nieuws, 16 februari 2015

De onderzoekers evalueerden

de effectiviteit van kortdurende

cognitieve gedragstherapie (CGT)

voor de preventie van suïcidepo-

gingen bij militair personeel: 'Brief

Cognitive-Behavioral Therapy

Effects on Post-Treatment Suicide

Attempts in a Military Sample:

Results of a Randomized Clinical

Trial With 2-Year Follow-Up’, in:

Am J Psychiatry. Feb. 2015.

Veel dwangarbeiders Birmalijn ontvingen nooit uitkeringVolkskrant, 9 februari 2015

Veel KNIL-militairen die tijdens de

Japanse bezetting van Nederlands-

Indië als dwangarbeider werkten

aan de Birmaspoorweg, hebben

nooit de uitkering ontvangen waar-

op ze recht hadden. De onlangs

opgerichte stichting Task Force

Indisch Rechtsherstel onderzoekt

in samenwerking met advocaat

Liesbeth Zegveld of er namens

de ex-dwangarbeiders een groeps-

claim (op basis van indexatie en

rente over 60 jaar) bij de staat kan

worden ingediend.

Agenten krijgen vaste weerbaar-heidstrainingTelegraaf, 3 februari 2015

De mentale zorg en training krijgt

een structurele plek in het dagelijks

werk van alle politiemensen. Dat

zegt verantwoordelijk politiechef

Jannine van den Berg van de

Nationale Politie in een gesprek

met het ANP. Op de website van

het WODC staat het onderzoek

Evaluatie training Mentale Kracht.

Miljoen voor onderzoek naar zelf-moordenNOS, 29 januari 2015

Er komt een miljoen euro be-

schikbaar voor wetenschappelijk

onderzoek naar het terugdringen

van zelfdoding in Nederland. De

regeringspartijen PvdA en VVD en

oppositiepartijen ChristenUnie en

D66 steunen een voorstel van de

SGP om onderzoekers te laten kij-

ken naar methoden om het aantal

zelfmoorden te verminderen. In

Trouw (29 januari 2015) staat het

artikel Onderzoek naar suïcide hard

nodig.

Subsidie voor ontwikkeling check-list angststoornissenAltrecht, 27 januari 2015

Het Innovatiefonds

Zorgverzekeraars heeft het pro-

ject ‘Checklist Angststoornissen’


gehonoreerd met een subsidie,

nadat het project was ingediend

door de Stichting Topklinische

GGz, Altrecht Academisch

Angstcentrum en GE-iMTA. Aan

dit project gaan alle topklinische

angstcentra meewerken.

Weinig psychische last bij familie-rechercheurTelegraaf en Politie &

Wetenschap, 23 januari 2015

Het werk van een familierecher-

cheur is belastend en ingrijpend,

maar politiemensen in deze functie

hebben weinig last van psychi-

sche problemen zoals een burn-

out. Volgens onderzoek van de

Universiteit Leiden voor Politie en

Wetenschap kan het contact met

slachtoffers en nabestaanden juist

een positief effect hebben. Het on-

derzoek: De mentale gesteldheid van

de familierechercheur. Een onderzoek

naar werkgerelateerde stress en secun-

daire posttraumatische groei binnen

een bijzondere groep politieambtena-

ren, is te vinden op de website van

Politie & Wetenschap.

Bij psychosen spelen jeugdtrau-ma's een rolNJI (Nederlands Jeugdinstituut),

22 januari 2015

Jeugdtrauma's spelen een rol bij

psychische stoornissen zoals psy-

chose, vooral als er sprake is van

opzet door een dader, bijvoorbeeld

bij mishandeling. Dat blijkt uit

promotie-onderzoek van Martine

van Nierop. De invloed van trau-

matische ervaringen in de jeugd is

sterker bij combinaties van stoor-

nissen, zoals wanen en hallucina-

ties samen, dan bij deze stoornis-

sen afzonderlijk.

Hoe voodoo geweld overbodig maakt in de Nigeriaanse mensen-handelKnack.be, 18 januari 2015

Familiale netwerken uit het zuiden

van Nigeria dwingen jonge meis-

jes via voodoo in de prostitutie in

verschillende Europese landen.

Volgens de federale politie komen

jaarlijks zo'n duizend vrouwen

op deze manier naar België,

Nederland, Italië en Frankrijk. Het

verhaal van Grace, een voormalig

slachtoffer, is een typisch voor-

beeld.

De eerste les na Parijs – Hoe ga je als leraar om met culturele ver-schillen in de klas?Lerarenagenda.nl, 15 januari 2015

Terwijl na de aanslagen in Parijs

het maatschappelijk debat omtrent

radicalisering en islamisering in

Europa oplaait, is een school bij

uitstek de plek waar vervreemding

tussen verschillende groepen in

de samenleving tegen kan worden

gegaan. In dit blog gaat een docent

in op hoe om te gaan met culturele

verschillen in de klas.

Lancering samenwerkingsverband Kenniscentrum OorlogsbronnenNIOD, 15 januari 2015

Het Kenniscentrum

Oorlogsbronnen is een samenwer-

kingsverband van verschillende

erfgoedorganisaties, archieven

en ontwikkelaars dat gaat werken

aan de bundeling van activiteiten,

(digitale) producten en diensten

rondom de Tweede Wereldoorlog

en de Holocaust. Instellingen gaan

meer profiteren van elkaars exper-

tise en ontwikkelen gezamenlijke

producten en diensten die aanslui-

ten op de interesse van de gebrui-

ker anno nu.

Promotie: Hersenstructuur en -activiteit voorspelt herstel van PTSSUniversiteit Utrecht, 15 januari

2015

Dertig tot vijftig procent van de pa-

tiënten met een PTSS reageert niet

op de aanbevolen trauma-gerichte

therapie. Tot op heden was nog on-

duidelijk waarom dit zo is. In haar

onderzoek met MRI-scans bij oor-

logsveteranen met PTSS laat Sanne

van Rooij zien dat op basis van de

structuur en activatie van bepaalde

hersengebieden voorspeld kan wor-

den wie wel en wie niet herstelt.


Kijk voor meer actueel nieuws

dagelijks op de website van Cogis,

www.cogis.nl

Deze rubriek is samengesteld door

de bibliotheek van Cogis.

Promotie: Hoe effectief is de geestelijke gezondheidszorg voor ouderen? Vrije Universiteit Amsterdam,

januari 2015

Er zijn de afgelopen jaren verschil-

lende initiatieven geweest om

de psychische hulpverlening in

Nederland te verbeteren. Marjolein

Veerbeek toont met haar promotie-

onderzoek aan dat de verschillende

maatregelen slechts ten dele de

gewenste effecten hebben gehad

ten aanzien van ouderen. Veerbeek

vindt dat het hoog tijd is voor een

bevolkingsstudie naar de psychia-

trische problematiek van ouderen.

Hulplijn voor radeloze ouders jihadistenVolkskrant, 5 januari 2015

Het Samenwerkingsverband

Marokkaanse Nederlanders (SMN)

heeft de Hulplijn Radicalisering

en bijbehorende website gelan-

ceerd. Het is een laagdrempelige

voorziening voor Marokkaans-

Nederlandse ouders die tekenen

van radicalisering zien bij hun

kinderen, vrezen dat ze zullen

iN De MeDiA

afreizen naar Syrië, maar nergens

durven aankloppen.

Japanse premier wil berouw uiten over Tweede WereldoorlogNU.nl, 5 januari 2015

De regering van premier Shinzo

Abe wil in een verklaring berouw

uitspreken over de rol van Japan

in de Tweede Wereldoorlog. De

regering wil ervaringen van overle-

venden van de oorlog en informa-

tie van deskundigen verzamelen

en die verwerken in een nieuwe

verklaring, die gepubliceerd wordt

'om de wereld ons berouw te tonen

en onze weg als democratische

natie naar vrede te laten zien', zei

Abe.

GGD Handreiking psychosociale hulp bij rampen en crises

Voortbouwend op de Multidisciplinaire Richtlijn Psychosociale hulp bij rampen en crises, ontwikkelde Impact een Handreiking Psychosociale Hulp bij rampen en crises speciaal voor GGD’en. De handreiking voorziet in tools en checklists om de rol van de GGD in de PSH vorm te geven.GGD’en kunnen de handreiking gebruiken bij de voorbereiding op PSH taken.Wanneer nieuwe inzichten daar aanleiding toe geven, wordt de handreiking bijgewerkt en van een nieuw versienummer voorzien.

- advertentie -

Jorien Holsappel & Michel Dückers, GGD Handreiking psychosociale hulp bij rampen en crises. Diemen. Impact, 2015.Te downloaden via www.impact-kenniscentrum.nl

autEurs InstruCt I E COg I sCOpE 0 1 1 5 49

bEhOEftEOMtEpubLICErEn?schrijfvoorCogiscope–platformvoorkennisuit-wisseling–eenartikel,essay,column;ofinter-vieweencollegaofberichtoveruwonderzoek.

auteursinstructieCogiscope is een kwartaalblad over sociale en psychische gevolgen van schokkende gebeurte-nissen. Het stelt zich ten doel om betrokkenen op dit terrein te informeren over ontwik kelingen op het gebied van preventie en hulpverlening. Ook wil het de huidige en sociaal-historische context belichten waarin geweld plaatsvindt en -vond.De redactie ontvangt graag wetenschappelijke, opiniërende en praktijkgerelateerde bijdragen over sociale en psychische gevolgen en achter-gronden van geweld, als ook over de opvang, zorg en nazorg van betrokkenen. De redactie beoordeelt binnengekomen teksten en geeft een beknopte reactie. Daarin zijn de eventuele redenen voor afwijzing opgenomen dan wel vragen en opmerkingen als de tekst in beginsel is geaccepteerd.

InstructiesvoordeauteurAuteur en redactie hebben bij voorkeur contact over omvang en inrichting van het artikel vóórdat het wordt toegezonden.• Indien u noten wilt gebruiken, dan enkel eind

noten. Notenlijst als tekst aan eind van het artikel.

• Indien u geen noten wilt gebruiken, maar wel literatuur wilt vermelden, dan graag aan het slot. * Houd het aantal literatuurverwijzingen beperkt.

• Citaten in het Nederlands.

• De tekst wordt verdeeld in (nietgenummerde) paragrafen, elke paragraaf heeft een titel

(tussenkopje). Werk met korte tussenkopjes (max. 20 karakters).

• Geef het artikel een korte titel, maximaal 30 karakters. De redactie kan kiezen voor een

andere titel. aanleverenenverdereprocedureWe ontvangen uw tekst in Word, bij voorkeur per e-mail: [email protected] De tekst zo plat mogelijk aanleveren, dus zo weinig mogelijk opmaakeffecten in de tekst aan-brengen. Onderstrepingen en vet worden niet overgenomen, cursiveringen zijn wel toegestaan. In de regel zult u, korte tijd na de afgesproken inlever datum, de geredigeerde bijdrage ter goedkeuring ontvangen. Indien de redactie geen inhoudelijke wijzigingen of slechts minimale wijzigingen aanbrengt, bijvoorbeeld alleen in de interpunctie, krijgt u uw tekst niet meer voorge-legd. Ook dan ontvangt u bericht van de redactie. Voor de lay-out van uw bijdrage is de redactie verant woordelijk. Cogiscope verschijnt zowel in een papieren als digitale versie. honorariumVoor toegezonden en opgenomen tekst materiaal wordt geen honorarium verstrekt. In andere geval-len wordt het honorarium in overleg vast gesteld.

CopyrightHet copyright van opgenomen materiaal valt toe aan Cogiscope. Uitzonderingen op deze regel zijn mogelijk.

COg I sCOpE 0 1 1 5

De onlangs overleden oud Denker des Vaderlands René Gude hanteerde de stelregel ‘geen burgeroorlog in Liechtenstein’. ‘De wereld van de filosofie is al zo klein en kwetsbaar; als al die kleine clubjes dan ook nog eens hun ener-gie steken in het elkaar bestrijden en elkaar beconcurreren wordt het nooit wat met de filosofie in Nederland.’ Veelzeggende woorden, die navolging ver-dienen in ons veld. Professionals op het terrein van de psychotraumatologie moeten streven naar samenwerking en verbinding, en gezamenlijk optrek-ken voor een groter gedeeld doel: de ontwikkeling van het traumaveld. Op die manier kunnen zowel praktisch uitvoerenden en wetenschappelijk onder-zoekers als beleidsmakers en bestuurlijk betrokkenen profiteren van elkaars kennis, ervaringen en inzichten. Ook door het aangaan van contacten met andere beroepsgroepen die meer indirect bij de gevolgen van schokkende gebeurtenissen betrokken zijn (denk aan verwijzers, gemeenten, crisisbeheer-sing) en met hen kennis en kunde uitwisselen, bevordert de kwaliteit van het werk in ons veld en onderstreept het bestaansrecht van de psychotraumato-logie.Samenwerking tussen traumaprofessionals wordt steeds nadrukkelijker gefaciliteerd. Op nationaal niveau is er de Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma (NtVP), op Europees niveau bestaat de European Society for Traumatic Stress Studies (ESTSS). We zijn trots de voorzitters van beide ver-

enigingen in dit nummer aan het woord te kunnen laten over hun visie, ambi-ties en toekomstdromen voor het traumaveld. Daarnaast we zijn verheugd aan te kondigen dat Cogiscope en de NtVP dit jaar een structurele samen-werking aangaan. Deze samenwerking zal leiden tot een boeiende kruisbe-stuiving: de inhoud van de Cogiscope komt beschikbaar voor alle NtVP-leden en de NtVP verrijkt de Cogiscope door in ieder nummer binnen een eigen herkenbaar katern belangwekkend onderzoek te belichten en over actuele ontwikkelingen en innovaties binnen het psychotraumaveld te berichten.

We starten dit nummer met een nieuwe rubriek: Inspiratie. Hierin belicht een professional uit het psychotraumaveld een kunstwerk dat heeft geïnspireerd tot zijn of haar werk. Redactielid Hans Moors opent de reeks met een fraai existentieel en persoonlijke getint exposé gesitueerd in historische context.

Verbondenheid en inspirerende samenwerking tussen getroffenen, profes-sionals en samenleving – een motto dat de redactie van Cogiscope ter harte gaat en cruciaal is voor de optimalisering van ons veld.

Jeroen Knipscheer, hoofdredacteur Cogiscope

Cogiscope informeert over de psychosociale

gevolgen van schokkende gebeurtenissen. Er is

aandacht voor de hulpverlening aan slachtoffers als

oorlogsgetroffenen, asielzoekers, vluchtelingen en

slachtoffers van mensenhandel, seksueel geweld,

rellen, aanslagen, gijzelingen, rampen.

Een belangrijk aandachtsgebied vormt ook de

werkbelasting voor mensen die veelvuldig met (de

gevolgen van) schokkende gebeurtenissen worden

geconfronteerd. Daarbij denken wij ook aan geüni-

formeerden bij defensie, politie, ambulance, brand-

weer, openbaar vervoer.

kwartaalblad: verschijnt 4x per jaar

thema:sociale en psychische gevolgen

van schokkende gebeurtenissen

Inhoud:

• achtergrondverhalen over

psychotrauma

• interviews

• congresverslagen

• recensies

• actuele informatie uit het veld

kosten: € 27,50 per jaar

aanmelden: [email protected]

Va n d E r E d a C t I E

COgIsCOpE

abonnementsinformatie

Cogiscope verschijnt 4x per jaar. Een jaarabonnement kost

€ 27,50. U kunt zich abonneren via de Cogis-site:

www.cogis.nl/cogiscope

Colofon

Redactie: Michel Dückers, Jeroen Knipscheer (hoofdredacteur),

Hans Moors, Michaela Schok en Ine Spee

Eindredactie: Marleen van de Ven

Bureauredactie: Linda Reek

Redactieadres: Cogis, Nienoord 5, 1112 XE Diemen

Telefoon 020-6601930, fax 020-6601931

E-mail [email protected]

Oplage: 1000 exemplaren

Vormgeving: CARTA – Lian Oosterhoff,

communicatie & grafisch ontwerp

Druk: ZuidamUithof, Utrecht

ISBN 18711065 © Cogis

Cogis

Cogis is het kennisinstituut sociale en psychische gevolgen van

oorlog, vervolging en geweld. Hulpverleners vormen de belang-

rijkste doelgroep. Voor hen ontwikkelt en organiseert Cogis

cursussen, trainingen, congressen, symposia en studiedagen,

ook op aanvraag. Daarnaast geeft Cogis beleidsadviezen en

fungeert het als vraagbaak voor geweldsgetroffenen.

debibliotheekvanCogis

Cogis heeft een uitgebreide bibliotheek over de psy chische

gevolgen van geweld. Naast een uitgebreide eigen verzameling

gedrukt en beeldmateriaal is veel (externe) informatie ook

digitaal toegankelijk. www.cogis.nl/bibliotheek

Foto omslag: bloemen voor omgekomen grensrechter in Almere,

2012 (Robin Utrecht/ANP).

- Op bevende grond

- Psychosocia le ondersteuning in

conf l ictgebieden – (hoe) kunnen we

helpen?

- (On)vergeten geheimen na genocide

C o g i s C o p e

03

14

Co

gi

sC

op

e

t i j d s C h r i f t o v e r g e v o l g e n

va n s C h o k k e n d e g e b e u r t e n i s s e n

Co

gis

Co

pe

03

14

0314

s C h o l i n g

j a a r g a n g 1 1 n u m m e r 3 o k t o b e r 2 0 1 4

6 oktober 2014

Ontkenning bij vermoedens van

kindermishandeling

www.herlaarhof.nl

8 oktober 2014

Diagnostiek en behandeling

van psychische gevolgen in

de volwassenheid

www.celevt.nl

9 oktober 2014

Symposium Psychotraumatisering II

www.scem.nl

9 oktober 2014

Symposium Jeugd en

Gezinsonderzoek

www.ru.nl

10 oktober 2014

Congres ‘Angststoornissen …en?’

www.parnassia-academie.nl

21 oktober 2014

Mensenhandel en trauma

Refereerbijeenkomst, verzorgd

door Equator Foundation en

Bureau Nationaal Rapporteur

Mensenhandel

www.equatorfoundation.nl

29 oktober 2014

Building Bonds From the Inside

Out. Werken en Verbinden met de

Kracht van Binnenuit

www.eftnetwerk.nl

30 oktober 2014

Vluchtelingenbeleid? Gemeenten

aan zet!

Congres t.g.v. 35 jarig bestaan van

VluchtelingenWerk Nederland

www.vluchtelingenwerk.nl/congres

3 november 2014

Research en Best Practices EMDR


Centrum ’45

www.centrum45.nl

4 november 2014

Narratieve Exposure Therapie

(NET) supervisiedag

www.centrum45.nl

6 november 2014

Sociale Psychiatrie: de revanche

van het systeemdenken

www.sympopna.nl

6-8 november 2014

ISTSS Annual Meeting

www.istss.org

7 november 2014

Symposium Angst en depressie

in een diverse samenleving. Naar

diversiteitscompetente behandeling

en autonome cliënten

www.tilburguniversity.edu

14 november 2014

NVGP-congres ‘De groep dichtbij

– dichtbij de groep

www.groepstherapie.nl

17 november 2014

Meet the Xperts II, de alternatie-

ven. Ervaringsdeskundigheid en

cliëntgestuurde organisaties, de

stand van zaken

www.ggzplussymposium.nl

20 november 2014

Veerkracht online: toepassingen

voor preventie en praktijk

Arq Najaarssymposium i.s.m.

INPREZE

www.cogis.nl/veerkrachtonline

20 november 2014

(herhaling 9 december 2014)

Kinderen en oorlog


Centrum ’45, verzorgd vanuit de

zorglijn Kind en Trauma,

door Trudy Mooren en Gerrit

Breeuwsma

www.centrum45.nl

20 november 2014

Jaarcongres Nederlands

Kenniscentrum Ouderenpsychiatrie

www.nkop.nl

21 november 2014

Innovatief inzetbaar: (e)tools ter

versterking van de veerkracht voor

hoog risico-beroepen

Arq Najaarssymposium

www.cogis.nl

27 november 2014

Kansen en obstakels in de

psychotraumahulpverlening -

Samenwerken in een complex veld

(NtVP-congres)

www.sympopna.nl

2 december 2014

3e landelijke studiedag Basis GGZ

www.leidscongresbureau.nl

4 december 2014

Studiedag Klinische psycho therapie

– de therapeutische relatie van-

daag

www.opzgeel.be

Themanummer MH17

- Spanningsveld col lect ief en indiv idu

- Ver l ies , rouw en steun

- Oekraïne: histor isch perspect ief

C O g i S C O p e 04

14

CO

gi

SC

Op

e

T i j d S C H r i f T O V e r g e V O l g e nVa n S C H O k k e n d e g e b e u r T e n i S S e n

CO

giS

CO

pe

0414

0414

S C H O l i n g

j a a r g a n g 1 1 n u M M e r 4 d e C e M b e r 2 0 1 4

13 januari 2015Jaarsymposium Kinder- en Jeugdpsychiatriewww.benecke.nl

20 januari 2015E-health in de GGZwww.medilex.nl

22 januari 2014(herhaling 17 februari)Over evidence based op PTSS gerichte interventies en de dilemma’s ervan (Rolf Kleber) & Het voorspellen van behandel-succes bij veteranen met PTSS: Richtlijnaanbevelingen voor de praktijk (Joris Haagen)Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]

29 januari 2015Kwetsbare gezinnen in gemeentenwww.medilex.nl

januari-juni 2015Complexe traumatisering – verdie-pingscursus Diagnose en behandelvormen*www.rino.nl

januari-juni 2015Behandeling van getraumatiseerde gezinnenEen trauma heb je nooit alleen*www.rino.nl

januari-december 2015Psychotrauma en ouderenDiagnostiek, behandelvormen en comorbiditeit*www.rino.nl

januari-december 2015Trauma, cultuur en migratieComplicerende factoren bij de behandeling*www.rino.nl

11 februari 2015Mind the Body. Naar een betere lichamelijke gezondheid en leefstijl van patiënten met een ernstige psychische aandoeningwww.sympopna.nl

18 februari en 11 maart 2015Rehabilitatie bij angst en depressie in gespecialiseerde GGZwww.trimbos.nl

februari-mei 2015EMDR basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij trauma*www.rino.nl

6 maart 2015Zesde congres Congres Integrale Psychiatrie. De (G)Gz in crisis?www.congresintegralepsychiatrie.nl

6 maart 2015Traumatische rouwBrief Eclectic Psychotherapy for Traumatic Grief*www.rino.nl

9, 16 maart en 14 september 2015Narratieve Exposure Therapie (NET)*www.rino.nl

27 maart 2015Arq Najaarssymposiumwww.arq.org

maart-april 2015Betrouwbare diagnose PTSS met CAPS-5. Aanpassingen naar DSM-5*www.rino.nl

maart-september 2015PTSS na vroegkinderlijk misbruik of mishandelingTraumagerichte behandeling in twee fasen*www.rino.nl

16 april 2015Psychiatrie in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperkingwww.medilex.nl

21 april 20153e Landelijke studiedag ‘Basis GGZ’www.leidscongresbureau.nl

23 april 2015(herhaling 26 mei 2015)Co-morbiditeit en diagnostiekRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]

24-26 april 2015First International Conference on Transcultural Psychiatry in Central European Countrieswww.wpa-gdynia-2015.org

* Organisatie in handen van Arq i.s.m. RINO Noord-Holland

Biologische psychiatr ie in t raumatologieAls een ramp een school t ref tDe kracht van Jan Brokken

C o g i s C o p e

02

14

Co

gi

sC

op

e

t i J D s C h r i f t o v e r g e v o l g e nvA n s C h o k k e n D e g e B e u r t e n i s s e n

Co

gis

Co

pe

02

14 0214

s C h o l i n g

J A A r g A n g 1 1 n u m m e r 2 J u l i 2 0 1 4

10-13 september 2014Bridging the gap between science and practice

(EABCT-congres over cognitieve gedragstherapie)www.eabct2014.org

11 september 2014(herhaling 21 oktober 2014)Mensenhandel en traumaRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45, verzorgd door Equator Foundation en

Bureau Nationaal Rapporteur Mensenhandelwww.centrum45.nl

11 september 2014Zorg + Welzijn jaarcongreswww.zorgenwelzijncongressen.nl

14-18 september 2014WPA 16th World Congress of Psychiatry

www.wpanet.org

23 september 2014mHealth: voor de GGZ van morgenwww.sympopna.nl

26 september 2014Vluchtelingenhulp: een humani-taire verplichting omgeven met dilemma’s

www.hotel-dewereld.nl

september – oktober 2014Getraumatiseerde gezinnen. Interventie in gestagneerde systemen(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september - november 2014EMDR basiscursus(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september – december 2014Basisopleiding psychotrauma(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september 2014 – februari 2015Complexe traumatisering – basis-cursus(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

september 2014 – maart 2015Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

2 oktober 2014Masterclass Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

6 oktober 2014Ontkenning bij vermoedens van kindermishandeling

www.herlaarhof.nl

8 oktober 2014Diagnostiek en behandeling van psychische gevolgen in de volwassenheid

www.celevt.nl

29 oktober 2014Building Bonds From the Inside Out. Werken en Verbinden met de Kracht van Binnenuit

www.eftnetwerk.nl

30 oktober 2014Betrouwbare diagnose PTSS met CAPS-5. Aanpassingen naar DSM-5

(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

najaar 2014Traumatische rouw(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

najaar 2014Psychotrauma en ouderen(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

oktober – november 2014Trauma, cultuur en migratie(Arq i.s.m. RINO Noord-Holland)www.rino.nl

6 november 2014Sociale Psychiatrie: de revanche van het systeemdenken

www.sympopna.nl

6-8 november 2014ISTSS Annual Meetingwww.istss.org





C Og I s CO p E 01

15

COgIsCOpE


COgIs

COpE0115

0115

s C hO L I n g






23april2015 (herhaling26mei2015)Trauma en VerslavingRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting Arqaanmelden:[email protected]







23juni2015Getuigen of therapieRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting Arqaanmelden:[email protected]


2september2015Contextuele behandeling van




EMDR - basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij traumaseptember–november2015











C Og I s CO p E 01

15

COgIsCOpE


COgIs

COpE0115

0115

s C hO L I n g






23april2015 (herhaling26mei2015)Trauma en VerslavingRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden: [email protected]







23juni2015Getuigen of therapieRefereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 / Stichting ArqAanmelden:[email protected]





EMDR – basiscursusEye Movement Desensitization and Reprocessing bij traumaseptember–november2015







C jaargang 12 1 2015 O Van sChOkkEndE gEbEurtEnIssEn ......Hierin belicht een professional uit het...

Documents

Transcript of C jaargang 12 1 2015 O Van sChOkkEndE gEbEurtEnIssEn ......Hierin belicht een professional uit het...