Burgerinitiatieven in Nederland

Actief burgerschap, eigen verantwoordelijkheid en de ‘doe-democratie’

Iers College, Leuven, 19 november 2015 Paul Dekker (paul.dekker@uvt.nl)

1.  Achtergronden: positie en trends

2.  Participatiesamenleving en EV

3.  Schets van initiatieven en lokaal onderzoek

4.  ‘Doe-democratie’

5.  Take home & Discussie

Outline

!  Nederland Europees

!  Ontwikkelingen in participatie

!  Ontwikkelingen in participatie-idealen

1. Achtergronden

Vrijwilligerswerk

20

30

40

50

60

70

80

90

19

75

7

6

77

7

8

79

1

98

0

81

8

2

83

8

4

19

85

8

6

87

8

8

89

1

99

0

91

9

2

93

9

4

19

95

9

6

97

9

8

99

2

00

0

01

0

2

03

0

4

20

05

0

6

07

0

8

09

2

01

0

11

1

2

13

% protestgeneigdheid

% protestacceptatie

Trends in beleid

Combinatie van teleurstellingen over inspraak, behoefte van burgers aan autonomie en behoefte van overheid / belastingbetalers aan bezuinigingen

Van beleidsbeïnvloedende naar zelfredzame participatie

Beleidsbeïnvloedende burgerparticipatie: door lobbyen, stemmen, inspraak en medezeggenschap proberen burgers richting te geven aan beleid, vooral van de overheid, maar evt. ook van instellingen

Zelfredzame burgerparticipatie: burgers gaan zelf aan de slag, vooral met de verbetering van hun eigen leefsituatie, maar bv. ook in eigen initiatieven in ontwikkelingslanden

8

2. Participatiesamenleving en EV

“De onderlinge betrokkenheid is in ons land van oudsher sterk. Om ervoor te zorgen dat dit zo blijft, moeten we onder ogen zien dat publieke regelingen en voorzieningen aangepast moeten worden. Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving. Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving. Wanneer mensen zelf vorm geven aan hun toekomst, voegen zij niet alleen waarde toe aan hun eigen leven, maar ook aan de samenleving als geheel.

Troonrede 2013

Eigen verantwoordelijkheid

!  Idee dat mensen onnodig en tot hun eigen ongeluk afhankelijk worden de overheid

!  Kostenbewustzijn & keuzevrijheid

!  Onbetaalbaarheid van meer publieke zorg (belastingdruk / druk op andere uitgaven)

!  Mensen moeten meer doen voor zichzelf & menen moeten meer doen voor elkaar

11

Wat zou u kiezen?

Burgerperspectieven 2011|3

3. Schets van initiatieven

14

!  Burgerinitiatief 1 = Voorstel om iets op de agenda van een parlement te zetten. Lokaal: ½ van gemeenten (neemt af); <½ komt op agenda)

!  Burgerinitiatief 2 = groep burgers die meer in eigen regie dan uitvoerend een maatschappelijk probleem aanpakt / collectieve dienst verleent

!  Verwant: burgerkracht, lokaal of maatschappelijk initiatief, civil society, actief burgerschap

!  Traditioneel: actiegroepen rond buurt, huisvesting, groen, milieu e.d. / incl. belangen en politiek

!  -> Energiecoöperaties, glasvezel-in.

!  Nu veel op het terrein van zorg en welzijn, vaak vervanging van overheidszorg / publieke diensten: !  Zwembaden, bibliotheken, buurthuizen

!  Ondersteuningsinitiatieven

!  Zorgcoöperaties

!  Aantallen en ontwikkeling onzeker: wat te tellen, hybriditeit, vluchtigheid

!  Uiteenlopend onderzoek: Weinig ‘onbevlekte ontvangenis’ (Hurenkamp et al.) en weinig continuïteit zonder publieke financiering (subsidies, opdrachten) en ondersteuning

!  Wel toename van coöperaties:

Zorg: 1e in 2005, 30 in 2013, 101 in 2014

Energie: 15 windcoöperatie tot 2007, daarna 100+ met bredere doelstellinfgen

!  Succesfactoren: ondernemerschap, begeestering, breed draagvlak, goede communicatie, ondersteunende instellingen, …..

!  Nadruk op ondernemerschap: ideologisch en juridisch

!  Ambivalente rol zzp’ers

!  Problemen van ongelijkheid en verplichte deelname aan private arrangementen

18

Lokale concepten / activeringslessen

Zeist: Bezuinigingsdialoog (participatory budgeting) / Peel en Maas: Zelfsturing (ruimte voor ‘maatschappelijke partners‘) / Berkelland: 'shocktherapie‘

Succesfactoren:

1. Gevoel van eigenaarschap en autonomie

2. Kleinschaligheid (persoonlijke contacten, sociale druk)

3. Concurrentie tussen woonkernen (m.n. herindelingsgemeenten)

4. Een responsief en waarderend bestuur 19

4. ‘Doe-democratie’

!  ‘Doe-democratie’ = ‘een vorm van meebeslissen van burgers door zelf maatschappelijke vraagstukken op te pakken’ (Kabinetsnota Doe-democratie 2013)

!  ‘Participatiesamenleving’ en ‘doe-democratie’ zijn politieke begrippen. Framing: van passiviteit en praten naar zelfredzaamheid

!  Doe-democratie als ‘volgende stap’ in de participatie rond de overheid: van inspraak naar coproductie naar burgerinitiatieven met ‘overheidsparticipatie’

21

Kansen

!  Door kleinschalig dingen samen doen contacten en gemeenschapszin

!  Ontwikkeling van collectieve vaardigheden

!  Ontwikkeling van burgerdeugden (civic virtues): ‘dimmen’, wederzijds begrip, zoeken naar algemeen belang

!  Door participatie verbreding van perspectief en politieke betrokkenheid (Alexis de Tocqueville)

22

!  'Samen' is ook een bron van spanning en ergernis

!  Niet alles is ‘te doen’: grotere geheel verdwijnt uit zicht en veel onbehagen blijft buiten schot

!  Gevoelens van collectieve onmacht worden niet verminderd door meer participatie in de eigen straat

!  Het wordt niet vanzelf politiek: ‘Avoiding politics’ (Eliasoph) is makkelijker dan ‘civic talk’ (Klofstad)

Risico’s

!  Om samen ‘verschil te maken’ zijn vrijwilligers geneigd politiek te mijden

!  In ‘scrambled institutions’ is er vaak meer burgerschap dan in pure vrijwilligersinitiatieven

!  ‘Civic talk’ is vaak niet prettig en behoeft stimulans en vasthoudendheid

!  Daarvoor en voor de continuïteit zijn professionals nodig

!  Fixatie op directe resultaten en gebrek aan vaste middelen beperken hen

Bevindingen van Eliasoph (VS)

5. Take home & Discussie

!  Nederland heeft hoog en waarschijnlijk stabiel niveau van burgerparticipatie

!  Overheidsretoriek veronderstelt passiviteit en effectiviteit van druk

!  Burgerinitiatieven heel divers, maar zelden pure initiatieven van burgers

!  Coöperaties als vernieuwing

!  Nadruk in beleid op zorg en vervanging publieke voorzieningen

!  Ambivalenties van de ‘Doe-democratie’

!  Maatschappelijke consensus: spontane wederzijdse hulp en kleinschaligheid zijn goed / anonieme solidariteit, overheidsbemoeienis en professionele steun zijn slecht

!  Discussie nodig over democratisch gehalte van initiatieven, ongelijkheid en ‘lossestoeptegelburgerschap’

!  Realiseren van democratische potentie van burgerparticipatie is hard en ook professioneel werk

Overwegingen voor professionals

!  Nina Eliasoph, The politics of volunteering. Cambridge (UK): Polity, 2013.

!  Marcel Ham en Jelle van der Meer, De ondernemende burger. De woelige wereld van lokale initiatieven. Utrecht: Uitgeverij Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 2015.

!  Pepijn van Houwelingen, Anita Boele & Paul Dekker, Burgermacht op eigen kracht? Den Haag: SCP, 2014.

!  Menno Hurenkamp, Evelien Tonkens en Jan Willem Duyvendak, Wat burgers bezielt. Amsterdam: UvA/Nicis, 2006.

!  Thomas Kampen, Imrat Verhoeven & Loes Verplanke (red.), De affectieve burger. Amsterdam: Van Gennep, 2013.

!  Evelien Tonkens, Margo Trappenburg, Menno Hurenkamp & Jante Schmidt, Montessoridemocratie. Spanningen tussen burgerparticipatie en lokale politiek. Amsterdam: AUP, 2015.

!  Alexander de Tocqueville, Over de democratie in Amerika. Rotterdam: Lemniscaat, 2011 (1835/1840).

Literatuur