«rurÍobrr bun lprrulu fi,»

133

,ttr

INHOUD BRIEVEN VAN

Agenda 113Bevri j dingsmonunent UlvenhoutBrabantse Humor bij Pau).usBrabants HeemBreda heeft GemeentewapenCollectie Paulus' Museum 119Convocatie 103Dorpsguiz UlvenhoutHeemdaqen in lJest-BrabantHeemkundig Weerbericht 722Heiligen in Weersvoorspelling 60Koekelberg en Notsel verkendKroniek uit 't Land van paulus 22Levensboom, Kerstboom, TorenhaanMonumentenbordj eNieuws uit 't museum 39Rondom de GrensSteekpartij in GinnekenStudiedag Genealogie en EliteThoornsche Marktprijs der RoggeTwee Rijksmonumenten in GinnekenUitspraak 125Valenti j nsdagVan Meersel.dreef tot Daesdonck466e Thoornsche MarktprijsWi.e zijn dit ?

SPONSORS

VeN Sluls CoNSULTAN r s

Àdriaan van BeekAnneke Oomes-van den BergRedactieKees LeijtenRedactieVoorzitter Van dler l{esterlakenRedactieRedactieRedactieRedactieAd lrl. JansenAnneke Oomes-van den BergHarry BerendschotRedactieKees LeijtenHoofdredacteurChrist BuiksRedactieJan BastiaansenAd lí. JansenRedactieRedactieRedactieKees LeijtenRedactie

PAULUS 133

Bestuur

L5-02-2001

12013st2t176139779118133176161161143t27177133131117t231191771631801251.32

169168

RabobankRrt'rl,t

DAESDONCI(

llooijrlonk

076-561 23 00

II'--1-

( i. v;rrr

'l'F:1,.

gemeente

Atp h e n,Ch aa mJ-l-sl--

a'é'j

G c.A.t.'t HoíÍlondt

E GraaannemingsbedrijÍ

VAN IERStrLffi

VERKOOYEN TRANSPORT

STRIJBEEK B.V.

Gemeente Breda ry RONDOM DE GRENS

117

.T&rÍrboÍr bun lpuu[u fi,»

Redactie: Craenlaer 18

4851 TK Ulvenhout

Tweemaandelij ks periodiekvan de heemkundekring

"Paulus van Daesdonck"

z6ejaarsans nr 133r ssN-0 1 66-0438

vh Nieuw-Ginneken 15 sprokkelmaand 2001

RONDOM DE GRENS

Rondom de grens was attijd veel te doen en dat is nog zo.Een staatsgrens Ís dan ook iets magisch.Gaan we op vakantie dan valt de grens altijd weer op, ookaI j-s hij in onze moderne tijd ver vervaagd.culturen verschillen aan weerszijden van de grens, dl rrril-1en ze dat in Galder of strijbeek beslist niet horen wantmet Meerre en Meersel-Dreef en de dorpen daar omheen vormenzt1 toch een eenheid. Culturee1 en ook familiaal.Dat was vroeger helaas anders en herinneringen aan die tijdzijn er voldoende.De grens vormde een soms dodelijke scheidingvanaf 4 maart besteedt ons museum aandacht aan het levenrond de grens met veel foto's, kaarten maar ook andere za-ken die betrekking hebben op de grens en al1es er om heen.

Deze editie van de Brieven van paurus verhaalt daar over,maar ook over het gedoe rondom het gemeentewapen van Breda.Ad Jansen verhaalt over Koekelberg en Notsel en over denieuwe monumenten in Ginneken, die tegen de zin van degemeente Breda door de provincie Noord-Brabant bij destaatssecretaris zijn voorgedragen als rijksmonument.Adriaan van Beek vertelt u over het bevrijdingsmonument bijons oude gemeentehuis; christ Buiks duikt in het crimineleverleden van onze gemeente ; Jan Bastiaansen stelt deThoornsche Marktprijs weer eens in de belangstelling en ookde vaste rubrieken vindt U weer terug.weer veel te lezen over het leven in ons heem, een heem

118

heemkundekring

PAULUS VAN DAESDONCI(

Nieuw-Ginneken

15 Dooimaand 2001

Beste Heemvrienden,

Een bomvolle Fazanterie heeft op een heldere winteravondmet volle teugen zitten genieten van Cor Swanenberg en Jovan Heeswijk. Herkenbaar waren de verhalen uit "den goeienouwen tijd".

goed was maar vaak wel gezellig.zijn bewoners zoals dat er vanafeeuw tot in de vi j f t.iger jaren

en hier en daar een vleugje heim-

119

Tijdens een excursie naar het Steenbakkerij museum in Boomhebben we al kunnen genieten van de verhalen van Jan Ver-schaeren. Hij brengt ons een stuk Vlaanderen met aI zijnwarmte en bruisende levenslust. In zijn rijke Vlaamse taalbrengt hij mensen en situaties tot leven en speelt ookf ragmenten uit boeken van bekende Vlaamse schri j,vers. Waarkunnen hre zo'n avond beter houden dan bij de paters opMeersel-Dreef. U bent hierbij van harte uitgenodigd en zorgdat U op tijd aanwezig bent om een goede plaats te kunnenbemachtigen. Aanvang 20.15 uur.

Met vriendelijke groet,Namens het bestuur van deHeemkundekring Paulus van Daesdonck,

HEEMKUNDE EN GENEALOGIE

De tijd die toch niet zoCor tekende het dorp methet begin van de vorigeuitzag.Een feest van herkenningwee.

In het museum is intussen de tentoonstelling over [IW'40-zestig jaar aI weer achter de rug. Hier was veel belang-stelling voor de foto's waarop enkele generaties van beken-de Ulvenhoutse voetballers te zien waren.De volgende tentoonstelling is al weer in voorbereiding.Dit keer wilden we aandacht besteden aan dat deel van onsheem dat gelegen is rondom de grens. Het gaat om Galder,Strijbeek en Meersel-Dreef. Er is zelfs op het grondgebiedvan Belgisch Strijbeek een complete veldslag geleverd. Op

deze tentoonstelling zijn oude kaarten en documenten vandit gebied te zien. Bovendien zullen er veel foto's te zienzijn over oude dorpsgezichten van Galder, Strijbeek enMeersel-Dreef. Ook de verenigingen zijn op deze tentoon-stelling flink vertegenwoordigd.De opening van deze tentoonstelling vindt plaats op zondag4 maart door Ton Braspenning, die gemeenteraadslid is vande gemeente Alphen-Chaam. Aanvang 14.00 uur.

0p L9 maart, één dag voor de lente begint en op de dag vande patroonheilige van Be1gië n.I. St.Jozef, hebben wij JanVerschaeren uit het Belgische Boom uitgenodigd om voor onseen avond te verzorgen over Vlaamse Humor.

STUDIEDAG GENEALOGIE EN ELITEOp zaterdag 24 maart 2001 organiseert de Stichting BrabantsHeem weer als vanouds een studiedag over genealogie.Het onderwerp is deze keer ELITE-ONDERZOEK.De dag zal bestaan uit een algemeen gedeelte waarin bespro-ken wordt wat elite-onderzoek eigenlijk is.Centraal daarin staat de vraag: "Wie behoort tot de elite ?"En over welke elite hebben we het ? De economische, deculturele of de bestuurlijke elite ?

In een voorbeeldstudie zal aangegeven worden welke bronnenvoor de bestudering van deze elites gebruikt kunnen worden.Wij hopen velen op deze interessante studie-ochtend te kun-nen begroeten.

plaats: Boerke Mutsaers Vijverlaan 2 Tilburg (Station West)tijd : 10.00-13.00u ; zaal open vanaf 9.30 uurprijs z f 15,- pp , inclusief koffie en readerinlichtingen : Kees Leijten 076-561 .27.42aanmelden : Dr.F.tJierckx Mesdaglaan 15 L394GC Nederhorst

Jan van der Westerlaken,voorzitter.

AGENDA 2OO1

120

( 113 )feb. 4 museum open

L4 Einde tentoonstelling "U\IV-40 zestig jaar"15 Brieven van Paulus 133

maart 4 14.00u Opening tentoonstelling"- Van Meerseldreef tot Daesdonck -"door Raadslid Ton Braspenning

19 20.15 u.lezing : "Humor in Vlaanderen " doorJan Verschaeren bij Paters in Meersel-Dreef

24 Studie-ochtend Heemkunde en Genealogie Tilburg(zie elders in dlt blad)

april 1 museum open3 Paulus 26 jaar

L5 Brieven van Paulus 13422 nationaal museumweekend; Museum open

mei 6 museum open

juni 3 museum open

juli L museum gesloten tot 31 augustus15 Brieven van Paulus 135

aug. 31 einde 26e verenigingsjaar

sept. 1 aanvang van het 27e Verenigingsjaar2 Opening nieuwe t'entoonstelling8 Open Monumentendag met thema "Wonen"

museum openJaarvergadering

okt. 7 museum open15 Brieven van Paulus 136

nov. 4 museum openlezing

dec. 2 museum openL5 Brieven van Pau1us 1.37

Het museum is geopend:elke eerste zondag van de maand van 14.00u.-17.00 u.elke woensdag van 14.00u. - 16.00u.in de maanden juli en augustus is het museum gesloten

(hli j zigingen voorbehouden)

121

BRABANTSE HUMOR BIJ PAULUS

Gezellige avond metCor Swanenberg en Jo van Heeswij k

door Anneke Oomes-van den Berg

Ze1fs de vorst kan Paulus-ledem niet thuis houden. In zeergrote getale kwanen ze op de zeer koude maandag 15 januarinaar de Fazanterie voor een gezellige avond.

Cor Swanenberg en Jo van Heeswijk waren te gast bij Paulusen brachten hun programma 'Humor op zijn Brabants', een mixvan liedjes en conferences. Hoewe1 beide heren in hun eigendialect spreken zijn ze goed te volgen. Er hoeft maar zel-den iets te worden uitgelegd terwijl er toch een heel anderdialect wordt gesproken in Berlicum dan in onze contreien.Cor Swanenberg neemt vooral de conferences voor zijnrekening. Jo van Heeswijk wisselt hem af met Brabantstaligeliedjes door hemzelf gecomponeerd, aI dan niet samen metCor. Hij begeleidt zichzelf op de trekharmonica. De eigenIiedjes worden afgewisseld met lÍedjes van andere bekendeBrabantse troubadours zoals Johan Biemans, NoI van Roese1en Ad de Laat.

OMROEP BRÀBANT

Luisteraars van Omroep Brabant zullen zeker bekend zijn metdeze troubadours, net als zij al eerder gehoord zullen heb-ben van Cor Swanenberg en Jo van Heeswijk want ook zij zijnregelmatig terugkerende gasten bij deze Omroep Brabant.En niet alleen bij deze omroep maar ook bij Pau1us.Cor Swanenberg heeft drie jaar geleden aI eens een gezelli-ge avond verzorgd voor Paulus-Ieden. Hij had toen veelsucces, vandaar dat het bestuur besloten heeft om hem nogeen keer te benaderen met het verzoek de leden weer eens teIaten lachen. En gelachen is er zeker. De aaneenschakelingvan 'eigen' herinneringen aan vroeger en anekdotes is zeeramusant. Eigenlijk voerde Cor één grote sauwel op. Maaromdat de verhaaltjes afgewisseld werden met muziek heb jeniet dat idee. De liedjes die gebracht werden, waren somsheel en soms minder bekend maar werden uit volle borstmeegezongen door de vele aanwezigen. Cor en Jo waren daarblij door verrast. Vaste bezoekers zullen echter inmiddelswel weten dat Paulus-leden graag zingen en geen mogelijk-heid dat te kunnen doen voorbij laten gaan.

Een aantal liedjes was aI eens eerder op het podium vanPaulus ter gehore gebracht zoals het lied 'spinaziepeta-ziet.

GEHEUGENSTEUNTJE VOOR TEKSTJo van Heeswijk heeft bij het vertolken van de liederen welde geschreven teksten nodig. De noten kan hij wel onthoudenmaar met de tekst heeft hij wel eens moeite, maar mag datals je 72 jaar oud bent? .

Bij het laatste lied dat Cor en Jo brachten, had Jo echtergeen tekst nodig. Deze tekst, een (eigen) vertaling uit hetDuits, leverde geen enkel probleem en ook het publiek hadal snel de woorden door.In het 'Chiantilied' komen eigenlijk alleen de woorden Iaen lala1a voor maar dat kan de pret niet drukken. Hetverbroed.ert juist want welke taal te ook spreekt, Ulven-houts, BaveIs, Berlicums of algemeen beschaafd Nederlandshet chiantilied is door iedereen moeiteloos te volgen enmee te zingen!Dat niet alleen de leden van Paulus hebben genoten van dezeavond. bleek wel uit het feit dat Cor zichzelf nog eensuitnodigde om nog wat andere verhalen te komen vertellen.Mocht u niet willen wachten op een nieuw optreden dan kuntu nog altijd proberen om een van de drie Cd's die van beideheren verschenen zijn, aan te schaffen. Cor Swanenbergheeft tevens aI dertig boeken op zijn naam staan dus aIs ugeïnteresseerd bent kunt u zijn verhalen ook lezen.

12'

STEEKPARTIJEN MET DODELIJKE AFLOOPIN GINNEKEN, 16e eeuw.

door Chr.Buiks.

Er zijn tegenwoordig veel krachten over de toenemende cri-minaliteit, maar vroeger was het waarschijnlijk wat dit be-treft niet veel beter. Althans vechtpartijen met dodelijkeafloop kwamen zelfs in kleine dorpen geregeld voor. vansommige plaatsen (bv.oosterhout) zijn verkraringen bewaardover de wonden, die door de chirurgijn bekeken moesten wor-den en daaruit blijkt dat de messen erg los in de zak za-ten. EIke man droeg wer een opsteker of ander mes bij zichen na het innemen van enkele glazen bier vrogen die vaakuit de schede.Er rdas een verschil in techniek waarmee het mes gebruiktwerd: bij vechtpartijen waarbij het zachtaardig toeging,werd er 'gesneden', dat wil zeggen beide partijen probeer-den de ander alleen snijwonden toe te brengen en dat vooralin het gezicht. Het stond voor een jonge man stoer als hijeen paar littekens in zijn aangezicht vertoonde. Ats heternst werd ging men met het mes steken en dat leidde vaaktot doden. Bij een buikwond trad ook vaak de dood in doorinfecties.uit de L6e eeuw zijn enkele rekeningen vcln de drossaard vanBreda bewaard: hierin komen ook boetes voor die inwonersvan dorpen in de Baronie moesten betalen als zíj iemandgewond of gedood hadden (GA Breda, Hingman 1995 ,82). Zoblijkt in 1546 ene corneris Domaes op 31 maart van d,at jaarin de "heerstraete" 'van ulvenhout Adriaen peter Bues' vanlyff ter doot gebracht te hebben, een misdrijf waarvoor hij26 Oude Schilden moest betalen.Die oude schilden worden bij elke 'compositie' vermeld.Een oud schild vertegenwoordigde de waarde van een guldenen acht stuivers, ofwel f 1140. Door de inflatie zou datbedrag nu wel enkele honderden guldens belopen.op 30 maart van datzelfde jaar (carnavalstijd) was er eenvechtpartij geweest in een huis te Ginneken, waarbij Mi-chiel lrlillem Jan h]illemsen uit chaam door steven symonstevens, eveneens uit chaam, doodgestoken werd. De vad.ervan de dader betaalde de boete ter grootte van zt oudeSchilden.op 24 maart had Jan corneris van Bavel een kwetsuur aange-bracht in het been van Àdriaen Nuyten, maar het was twij-felachtig of dit een 'keurwond, was of niet.

124

Een keurwond was een ernstige wond., waarvan de afmetingenzelfs wel ongeveer vast stonden. Dit in tegenstelling toteen bloetlate of bloetreyse, dat slechts een wond was waar-bij bloed vloeide, maar die minder ernstig was. De boetedie Jan Cornelis moest betalen bedroeg 8 Oude Schilden.De rekeningen van de drossaard geven srechts een zeer sum-miere vermelding van een overtreding of vechtpartij. veeruitvoeriger worden we ingericht over een onnozele doodslagdie in 1548 onder Ginneken plaats vond.Henrick Everts wegen, 50 jaar was herbergier in de herberg'den Aschhoop', gelegen bij de Ginnekense watermolen. Hijen zijn vrouw Adriane Meeus Sneeuwaerts, oud 42 of 43 jaarleggen een verklaring af over een gebeurtenis, die plaatsvond tussen Pasen en Pinksteren 1548.De herbergier zat op niet nader bepaalde dag, in elk gevalin het voorjaar van 1548, tegen het vaIlen van de avond bijde deur van zijn herberg. Er kwam een buurtbewoner watdrinken: Claes 'diem men noompde Keyser', afkomstig van deMolengracht. Even later kwam Stoffel, de zoon van C1aesMichiels naar buiten 'we1 by dranck'. Hij had dus aI heelwat bier achter de kiezen. Probleem was dat hij niet genoeggeld bij zich had om het gelag te betalen. Stoffel kreegwoorden met de herbergier over de betaling.Daarom zou hij zijn wambuis als onderpand aan de herbergiergegeven hebben.Claes Keyser zou de dronkeman naar huisbrengen. Ze liepen strmen ongeveer twee roeden (circa 12 me-ter) in de richting van Breda. Stoffel miste echter zijn'cappe': hij wilde van Claes weten waar die was, maar Claesantwoordde: 'Lief beste brtreder, ick en weet van u cappenyet'. Daarop zou Stoffel C1aes met zijn 'opsteker' eenwond. in de borst toegebracht hebben. Claes liep terug naarde herbergier onder het uitroepen van 'ick hebs nu genoech'en zeeg daarna dood neer, zond,er nog een woord te spreken.Tot zover de verklaring van de herbergier.Zijn vrouw Adriane gaf de volgende beschrijving van d.e ge-beurtenissen. Op de tweede zondag van april zat Stoffel meteen 'meyssche' te drinken in een kamer van de herberg: hijhad we1 6 potten bier op. Hij had geen geld bij zich, maarzou zijn 'cappe' wel geven als onderpand. De herbergiersterhoefde zijn hoofddeksel niet, want z:-j kende zijn vader welen die zou wel voor hem instaan. Zíj vroeg hen herhaaldemalen om naar huis te gaan, want zíj wilde niet graag datklanten te veel op de pof dronken, anders zou ze onenigheidkrijgen met haar man, met wie zij pas vier of vijf dagengeleden getrouwd was.

125

Stoffel was op een gegeven moment zijn 'cappe' kwijt enÀdriane wist ook niet waar hij die gelaten had. Henrick,bij de deur zittend, vroeg of Stoffel zijn gelag wel be-taald had. Stoffel schoot daarop zijn wambuis uit om dieals onderpand af te geven. Even later ging hij met ClaesKeyser op weg naar huis, waarna de dodelijke steekpartijplaats greep. Adriane had Stoffel niet zien steken met zijnmes. De wond zat in de 'slincker'borst; zijn'rocxken'wasop die plaats kapot. Dit alles vond. plaats tegen de avond,tussen een half uur voor en een half uur na zonsondergang( bron: R805, f99v-101v )Deze doodslag vonden we niet terug in de rekeningen van dedrossaard over 1548. Wel vond op L0 januari van dat jaareen steekpartij plaats waarbij Henrick Jans Vermolen eenzekere Corstiaen 'van lyf ter doot bracht', terwijl op 26november Adriaen Peter Jan Jacops een zekere Cornelis FransVerstraeten dood stak ( GA Breda,Hingman 1995,82)

Dooimaand .2001VALENTIJNSDAG

0p L4 februari viert men vooral inde angelsaksische landen Valentijns-dag. Door de middenstand en vooraldoor de aandacht die de media er aanbesteden heeft het ook in Nederlandvaste grond onder de voeten gekregen.

7e wkZon op 7.57 u. onder 17.57 u.Maan op 0.4 u.t onder 1 I .03 u.; € 15 teb.

Het behoort echter nietlandse folklore.Van oorsprong is het een

tot de Neder-

heidens len- AValen(fnsdag

}tOETISDAGHH. CTRILLUS cn MEIHODIUS

H. Valentffn ï269, patoon v. d. geliefdenH. Abraham ï422

tefeest.Men verraste zijn of haar geliefde ofeen goede vriend of vriendin met eengeschenkje. tiefst anoniem.Een teken van genegenheid.De Katholieke Kerk "Verchristende"dit feest en koos als patroonheiligeSt.-Valentinus van Terni , dÍe in 269onthoofd werd voor zijn geloof.

126127

. ITRONIEI( UIT HET O

LAND VAN PAUTUS 22

11 augustus werd de overdrachtUlvenhout aan STïCHTING MOLENgetekend

van molen de Korenbloem inDE KORENBLOEM in de molen

foto Jan Roovers

door Anneke Oomes-van den Berg

JULI1 Jan van Dorst uit Bave1 ontvangt

scheiding Pro Ecclesia voor zijnde kerk.

de pauselijke onder-jarenlange inzet voor

AUGUSTUS

3 Nachttochten verstoren de rust in het Ulvenhoutsebos.10 Koekelberg afgesloten voor autoverkeerlL De Ulvenhoutse Molen 'De Korenbloem' is overgegaan van

de familie Van der Westerlaken naar de " StichtingMolen de Korenbloem".

11 De dorpsraden van Bave} en Ulvenhout zeggen hun ver-trouwen op in wethouder Cor Kruythof

17 0p basisschool De Klokkebei worden de lessen ook opde gang gegeven. Er zijn te weinig leslokalen.

24 Gouden bruiloft van Annie en Piet Roovers-Husslage(Ulvenhout)

25- 27. Bavel Anno L920 wederom een groot succes.In Bave1 verschijnt het boek Bave1 700, dat snel isuitverkocht.

27 Vijfjarig jubileum van Jeugdbelangen Galder, Strijbeeken Meersel-Dreef.

SEPTEMBER

3 Tentoonstelling over de jubilerende EHBO Ulvenhoutofficieel geopend in het museum van Paulus.

9- 10. Tijdens de tweejaarlijkse vlooienmarkt van dejeugdraad Ulvenhout wordt een bruto-opbrengst van bijna31.000 gulden gehaald.

15 Het kinderpostzegelcomité Ulvenhout dat aI vanaf 1968jaarlijks de verkoop van de kinderpostzegels op hetpostkantoor en later in de bibtiotheek verzorgde isgenoodzaakt de werkzaamheden te staken.

1.7 Voor de 23ste keer wordt de 'Fietsdag Ulvenhout' geor-ganiseerd door de stichting Spastifietsdag.

18 Pater Luuk vertelt voor de leden van Paulus over PadrePio en het beeld in Meersel-Dreef

18 september op een mooie herfstavondvan Meersel-Dreef de leden van pauluspater Luuk Wouters over Padre pio

luisteren in de tuinnaar het verhaal van

foto Kees Leijten

128

19- 24. Feestweek op basisschoor De Klokkebei vanwege het2s-jarig bestaan.

19- 24. Exclusieve tentoonstelring van 'achter glas' schir-derijen (églomisé's) in 't Klooster te Bave1. De schil-derijen zijn gemaakt door verstandelijk gehandicaptenuit Zakopane. zij lieten zich inspireren door foto'sgemaakt door fotoclub Nieuw-Ginneken.

20 LIW'40 exact 60 jaar geleden opgericht.23 rn de gemeente Alphen -chaam kan men voortaan thuis

trouwen. Dus ook in Galder en Strijbeek

OKTOBER7 E.H.8.0. Ulvenhout bestaat 50 jaar.

t4 De Bavelse jeugdvereniging Bave1 14+ vertrekt voor eenweek naar het Poolse Zakopane.

1'4 Hanneke cregten neemt na 26 jaar afscheid van de Bavel-se schooljeugd.

24 Christ Jansen koning van Alliance d'Amitié.24 sragerij van Kuijck haart op de internationale beurs

"Freshfood 2000" met zí1n 12 inzendingen e1f medailles;5 gouden en zes zilveren

27 32 verenigingen deden mee aan de Baverse Dorpsquiz.

129

NOVEMBER

3 Joost de Hoogh uit Ulvenhout brengt een bezoek aangroep 7 van de Rosmolenschool om zijn bronzen medaillete laten zien, die hij won met zwemmen op de paralym-pics enkele weken eerder.Verzorgingstehuis De Donk bestaat 30 jaar.Vierentwintig aanleunwoningen worden opgeleverd bijverzorgingshuis De Donk in Ulvenhout. Het complexdraagt de naam Laurenshof.

L1 Bosuirendorp krijgt nieuwe prins. Hij heet Achilres denellufde.25ste jaarvergadering Heemkundekring Paulus van Daes-donck en tevens een lezing van Prof.dr.Arnoud-Jan Bijs-terveld over de pastoors in Brabant van 1400 tot 1570.Oud-burgemeester van Nieuw-Ginneken Peter van der Vel-den wordt beëdigd tot burgemeester van Bergen op Zoom.Uit Nieuw-Ginneken vertrekken enkele bussen naar dereceptie.

11 e.v. avonden beleeft Bavel weer de altijd gezelligeBonte Avonden.

23 De Dorpsraad, Ulvenhout houdt haar inmiddels vierdej aarvergadering.

DECEI-tsER

3 Nieuwe tentoonstelling in het museum paulus van Daes-donck over het zestig j aar bestaande LIW-40.Voor de administratie van de bibliotheek van Galderwordt voortaan gebruik gemaakt van een computer.[íaterschap Mark en Weerijs koopt van d.e gemeente Bredahet voormalige gemeentehuis van Nieuw-Ginneken.Na vier jaar herindeling heeft Breda als laatste ge-meente in Brabant weer een eigen wapen.Voor het eerst sinds jaren een witte kerstJong en oud ontmoeten elkaar op tweede kerstdag bij dekerststal op de Pekhoeve. Theo en Richard de Voer zorg-gen voor muzikale begeleiding met een van hun d.raaior-gels.Bavelse jeugd gaat langs de deuren om 'nieuwe jaorkeouvÍe' te zingen.'Nieuwe jaorke ouwe' zingen in Ulvenhout.

B

9

13

t7

2A

2L

2L

30

31

2526

19 september werd in 't Klooster te BavelRutten de tentoonstelling van églomisé'sderijen) geopend. foto

door burgemeester( achter-glasschil-Win van der Zanden

Met het hijsen vanWillian de Bakker devoetbalclub

13o

de vlag van ttw' 40 openden Ar j an ententoonstelling over hun jubilerende

131

NIEUWS UIT HET MUSEUM 39door Kees Leijten

60 JAÀR U.V.V. '40Onder grote belangstelling opende paulus op zondag 3 decem-ber de tentoonstelling over 60 jaar Uru-40.Onder de belangstellenden bij de opening zagen we vele oud-voorzitters, oud bestuursleden en oud-voetballers.De tentoonstelling werd na het werkomstwoord van voorzittervan der Llesterlaken en een speech van UW-JeugdvoorzitterMichel van Egeraat geopend door Arjan (11) en wirliam (g)de Bakker, zoons van [IW-voorzitter Jan de Bakker.veer belangstelling was er voor de ruim honderd foto's uitde geschiedenis van het Ulvenhoutse voetbal.De oudste foto van LIW-EMM is uit 1919. Toen bestond dieclub al 12 jaar.De wens van Paurus de namen die men nog miste te achterha-Ien werd grotendeels vervuld door belangrijke aanvullingenvan de onderschriften.

llillian en Arjanwel even poseren

de Bakker, jeugdspelersvoor de fotoqraaf.

van UW'40 wilden

foto Kees Leijten

112

VIJF KItO BIDPRENTJES VOOR PÀULUSrk stond even verbaasd te kijken toen Dré Heestermans daagsvoor sinterkraas met een zak bidprentjes op de stoep stonddie niet minder dan 5 kg woog.veer prentjes die inmidders gesorteerd zijn en keurig opge-borgen in ons Bidprentjes-archief. ;

op de Paulus-avond in de Fazanterie verbrijdde Joke sinmonsons met een grote enveloppe met prentjes.Dank aan de gulle gevers.

Bidprentjes of gedachtenisplaatjes zijn belangrijke histo-rische en genealogische bronnen.Ook onze heemkundekring heeft reed.s vele plaatjes, maarblij ft driftig doorverzamelen.rndien u deze week of in de toekomst bidprentjes opruimtdenk dan aan ons museum, waar ze volgaarne in ontvangstworden genomen.A1res is werkom. Eén exempraar of dozen vor. ook dubbereexemplaren zijn geen bezwaar. hle kunnen ze weer ruiren.Denkt U aan paulus ?

..,AN MEERSELDREEF TOT DAESDONCKGALDER, MEERSELDREEF EN STRIJBEEK BELICHTNa de grote tentoonstelring over Bavel-700 en de twee ten-toonstellingen over het verenigingsleven in urvenhout wiIPaurus in 2001 aandacht bestedén àan Galder en strijbeek.En natuurlijk ook aan "De Dreef" en Grazen.wanneer dit tijdschrift verschijnt zijn wij ar druk bezigmet de inrichting van de tentoonstelring met het vele mate_riaal dat inmiddels binnen is gekom"n

"í de vele foto's diePaulus reeds in bezit heeft.voorar de mens staat centraar op deze expositie.Bruiloften, processies, carnaval, gebeurtenissen en hetverenigingsleven wilIen we U tonen ,- maar ook historischestukken, foto's en materiaal uit het leven rondom de Marken rondom de grens.op zondag 4 maart zar Ton Braspenning uit strijbeek, ge-meenteraadslid van de gemeente alphen-óhaam de tentoonster-Iing openen. U bent van harte ielkom.

MONUMENTENBORDJE

lloorrfi urlotrtrg Far*r van Oaor(lotrcl

Brabantse Langgevelboerderij met dwarsdeel. ( 1903)

sinds 1996 gemeentelijk monument. woning, stal en schuur.

woonkamer met 2 bedsteden, goei kamer, opkamer, keuken en kelder.

Bakstenen gevel met fries. Keramisch Mariatableau.

Zesruits schuiframen met luiken. Levensboom in bovenlicht van deur.Zadeldak gedekt met kruispannen . zonneraam in zuidellike topgevel.sinds 6 september 198G: Heemkunde Museum paulus van Daesdonck.

15ï,

I

li.

Dank zíj een gift van de heemkundekring hangt nu op hetmuseum ook een monumentenbordje.

DORPSQUIZ ULVENHOUTPAULUS IN DE PRIJZENook dit jaar werd er weer een dorpsquiz gehouden in urven-hout. Het was een drukte van ueiani. Niet minder dan 30verenigingen bevolkten met ruim 400 uivenhouters de zaar.Kent u de voordeuren in de Dorpstraat 2; rn welk verbandriggen deze straatstenen ?; hlerkà muziek hoort u nu ?Een reuke avond en voor de proeg van pautus succesvol.Paulus behaarde de tweede prijs met 90 punten achter Dezoagers die met 91 punten onze kring iets te vlug af waren.

2OO1 JAAR VAN DE VRIJWILLIGERS

2OO3 JAAR VAN DE BOERDERIJ

+Jo§(§U§'t\ o'\§au) o

Èt§l{§oo§È rri

5+Jo(a§§ \+J§hr§o§.o§O

'rï+Jc\ (J

Loo§r\H\rOonuNOco +Jsto\- t+{

\s-§§.§+JÈÈLrCI§§.§hooo§+)sQOG '-tÀ,§

NL,lo

St\ho§§o+J§o'(a

\o

6 septenber( 1910-1964 )

1952legt

Burgeneester J.A.M.Rouppe van der Voortals eerste een krans bij het nonunent

(fotocollectie PauLus van Daesdonck)

BEELDEN IN DE BUURT 4door Adriaan van Beek.

onder de titel 'Beelden in de Buurt' brengen we u een over-zicht van beelden en andere sierende elementen uit hetwerkgebied van Paulus. HÍerbij aandacht voor de maker envoor (cultuurhistorische) achtergronden. rn deze afleveringvan de 'Brieven van Paulus' deel 4 van deze serie. uw op-merkingen en suggesties zijn uiteraard van harte werkom.

BEVRI JDINGSMONUMENT ULVENHOUT

vernieling door oorlogs-verlies aan mensenlevensvan de bezetting zo pijn-

"Niet het materiëIe verlies en degeweld, maar ook en vooral hethoudt de herinnering aan de dagenlijk levendig".0p zaterdag 6 september 1952 houdt Burgemeester Rouppe vander voort een gloedvolle toespraak bij de onthurring vanhet bevrijdingsmonument aan de Nieuwe Dreef in ulvenhout.Mevrouw serraris, weduwe van de in Lg46 overreden oud-bur-gemeester, haalt het doek weg. pastoor vermunt van ulven-hout houdt eveneens een toespraak, er is een officië1ekranslegging en veel burgers nemen deel aan de persoonlijkebloemenhulde.

156

foto's Jan Grauwmans

137

Als datum voor de onthurling werd 6 september gekozen omd.atop die dag zower wirhermina (199g) aIs Julianà (194g) totkoningin gekroond werd.AI in 1945 neemt (waarnemend) burgemeester serraris hetinitiatief tot het inzamelen van gelden voor een gemeente-Ii j k bevri j dingsmonument.

Het duurt enige tijd alvorens de plannen van de burgemees-ter kunnen worden gerealiseerd. De opdracht gaat uiteinde-lijk naar de dan in Teteringen woonachtige kunstenaar paulGrégoire.0p 27 februari 1952 stuurt hij de beschrijving van zijnontwerp naar het Gemeentebestuur. Een week raÈer is ti:aanwezig bij de speciare raadsvergadering om toelichting tégeven.Tot volle tevred.enheid, want de raad besruit meteen totaanschaf en plaatsing van het monument voor de som van3.500 gurden exclusief fundering. Een bedrag 'wat Burge-meester en wethouders niet tegenviel zo staat in het ver-slag.Het r-eeds bi j een gecollecteerde gerd is weliswaar aange-groeid tot ruim 2000 gulden, maar er is toch nog f 150ó,_tekort.om voor eventuere tegenvarlers en bijkomende kosten gedektte zijn wordt een krediet van Í 2000r- beschikbaar gesteld.

Een vogerdrinkbak, een offerschaal, ondersteund door vierstierenkoppen in kruisvorm, wordt geplaatst op een zuil meteen basement. De bak en de zuil worden uitgevóerd in fransekalksteen (vaurion), de voger in lichtkreuiig brons.Als randversiering wordt op de bak de heiinneringstekst'ter nagedachtenis aan onze gevalrenen 1940-1945' aange-bracht. De bedoeling, zo licht de beerdhouwer toe, is hetoffer uit te beerden waaruit de vrijheid door de vogel dievanaf de schaal onberemmerd het luchtruim kan kiezen.rn mei 1985 zijn aan het monument vier plaquettes toege-voegd._ Hierop komen de n.rmen voor van 32 peréonen, burgersen militairen, die door oorlogshandelingen om het revenzíjn gekomen.

Paul Grégoire (* 1915 Amsterdam + Lggg Laren) verlaat in deoorlog a1s een van de eersten de Rijksacademie uit sorida-riteit met zijn Joodse medestudenten. rn de bezettingsjarenwerkt hij op het atelier van Mari Andriessen. Na de-oórlogvestigt hij zich ars zelfstandig kunstenaar in Teteringen.

118

Hij wordt in 1955 benoemd tot hoogleraar aan d.e Rijksacade-mie voor Beeldende Kunst in de hoofdstad en verhuist in1957 naar Laren(NH). Tot zijn bekendste werken behoren hetoorlogsmonument in Loosdrecht (1946) en het beeld van Janvan den Doem in de Kloosterhof van de Domkerk in Utrecht(1e70).

Het monument in Ulvenhout kent een bewogen geschiedenis.Vernielingen, januari 1956, konden gelukkig word.en her-ste1d. Vanwege de bouw van de nieuwe vleugel aan het ge-meentehuis, 1977-t97Bt is verplaatsing noodzakelijk. In1994, kort voor de herdenking van 50 jaar bevrijding, wordtde vogel uit de schaal gebroken en na enkele dagen terugge-vonden in het nabij gelegen bos. In 1999 wordt de vogelopnieuw van de sokkel losgewrikt en vervolgens door eenruit van het gemeentehuis gegooid. Na een uitvoerige res-tauratie is het monument binnenkort weer in volle glorie tebewonderen, klaar voor zijn vijftigste verjaardag.

* A)Je foto's bij dit artikeT zijn uit de fotocoTTectie vanPaulus van Daesdonck

4 nei 1996 De laatste dodenherdenking in de zelfstandigegeneente Nieuw-Ginneken.Burgeneester Anne T.J.Bax-Broeckaert, de laatste burgenees-ter van Nieuw-Ginneken legt een krans bij het nonunent.

(foto Jan Brosens)

119

BREDA HEEFT EEN GEMEENTEUIAPENdoor Kees Leijtenvoorz. Noordbrabantse Commissie voor Wapen- en Vlaggenkunde

0p 1 januari 1997 onderging West-Brabant een ware metamor-fose door de grootschalige gemeentelijke herindeling.De gemeente Breda en de omliggende kleine gemeenten werdenopgeheven en van de oude gemeente Breda, de gemeenten Prin-senbeek en Teteringen en een groot deel van de gemeenteNieuw-Ginneken werd een nieuwe gemeente gevormd die bijbesluit van de nieuwe gemeenteraad de naan "Breda" kreeg.

De Noordbrabantse Commissie voor Wapen- en Vlaggenkundemaakte de gemeente Breda er in een schrijven dd 24 juni7997 op attent dat er ook een wapen en vlag moest wordenvastgesteld voor de nieuwe gemeente.De brief bleef onbeantwoord en werd op 1 juli 1998 en 15november 1998 herhaald.Toen er echter na twee maanden nog geen reactie kwam beldede voorzitter van genoemde commissie elke 15e van de maandnaar wethouder Gielen of naar zijn secretaresse om te vra-gen wanneer de zaak werd afgehandeld.Goede bedoelingen ten spijt bleef de zaak rusten tot er be-gin februari 2000 een voorstel bij juridische zaken Iag.:.Wethouder Kruithof kreeg opdracht het voorstel aan dedorpsraden voor te leggen.(2,3)Voor zover mij bekend is het voorstel nooit in de d.orpsra-den besproken.

Burgemeester en Wethouders stelden de raad voor het oudewapen ook voor de huidige gemeente vast te stellen evenalsde gemeentevlag.

140 141

op 2t december 2000 kwam het voorstet in de raad en had de.rieuwe gemeente Breda eindelijk een officieel wapen.l+1Het is het wapen van Godfried van schoten (1302), dat ookdoor de Baronie gebruikt werd en later door de stad en degemeente Breda.Breda was met het besruit van de gemeenteraad de raatstegemeente in Noord-Brabant ! Vier jaar na dato.

rn BN/De stem werd het voorstel op 8 december 2000 bespro-ken met de opmerking : "Misschien is het even srikken voorde inwoners van Prinsenbeek, ulvenhout, Bavel en Teterin-g€tr, maar burgemeester en wethouders willen het oude stads-wapen van Breda handhaven."Het liet de dorpen echter koud.Teteringen, Princenhègè, Prinsenbeek en Ginneken gebruikenhun oude geneentewapen en Bavel en urvenhout hebben bij be-sluit van de gemeenteraad van Nieuw-Ginneken dd L0 december1996 een eigen dorpswapen.

0p 6 januari van dit jaar kwam heemkundig-journalist FrankTimmers met een eigen compositie voor een Bredaas wapen,waarin ook de linden (Princenhage; prinsenbeek) , de koe(Baver), het rooster (Ginneken en urvenhout) en Hillibrord(Teteringen) verwerkt waren.

rn veer gemeenten zou dit voorstel op tafer hebben gelegen,maar we moeten ons gelukkig prijzen dat door het besruit,dat overigens ook door onze commissie reeds in mei 1996werd geadviseerd, de historie geen gewerd wordt aangedaan.

Maar het is een leuk plaatje van Frank.

Dorpswapens van Bavel, Galder, strijbeek en ulvenhout zoajsdie op L0 decenber L996 door de raad virn Nieuw-Ginnekenzijn vastgesteld en nog steeds veel worden gebruikt a]sdorpswapen door de verenigingen.

Briet dd 28-2-2000 van gemeentebeatuur aan commissieMondelinge meitedeling van geneente aan vooÍzitterBrief dd 24-5-2000 van conmieeie aan qeÍneentebeatuurBriet dd 23-70-2000 van gemeentebeBtuur aan conmissieRaadsvoorstel 2T decenber 20OO

Nrd

15otrÉ

J1oo(t)5

ËF1È{q,J

È{cd

3U!JÀF{qJGJÀHqJho

+-JqJ?1rÈ{Í1lr{íd

'\4oN

oo(\ttrdaíd

\ob0crlË,<o(€N

t1>{Ho,+ra0)e2m

ggËËËg gg

ËgiËggsssggg Ëff ËíËàËsg*

s

Ëx íË Ë*

gEËggËË

gËËËËEË

É<uï ;ËE Ë

Ë Ëffi,ËÀ E§.; F;E É: ËË g:

ËËËËËËË

ffigË ffgË

ggíírgËíg gg

rug- gËgsl

ËggL.2.

34-

Afb.7: Reconstructie van paden op Koekelberg(stippellijn) en de wegen zoals deie tot in dieeuw gelopen hehben (tekening A.t{.Jansen).

147

KOEKETBERG EN NOTSEL,EEN VERKENNING

door Ad Jansen

InleidingTen zuiden van de chaamsebeek en het dorp urvenhout rigt rondde huidige strijbeekseweg het gebied dat meestal wordt aange-duid met de naam NotseL rn feite bestaat het uit verschil-lende delen. Reeds voor de aanvang van onze jaartelling wasdeze streek bewoond. op de 'hoogtè' bij de uàrk bij Koekel-berg woonden reeds in de rJzertild mensen en rond aó nuiaigeNotselseweg zelfs aI in de stenen Tijd (ca. g000 tot 3000jaar voor chr. ). rn diezelfde periode ias er op de plaats vanhet huidige urvenhout 1etterrijk nog geen mens te bekennen.Daar vindt men eerst rond het jaar ioóo een nederzettinq oode oude IIof van Thorn achter aó nuioige prinsenhoeve 'rr'Y vÈ'

rn het gebied bevinden zich een aantJl boerderijen net eengeschiedenis van eeuwen. vóór L500 weten we bij gebrek aangeschreven bronnen erg weinÍg van deze historislhó plaatsenen hun bewoners. pas vanaf 1600 biedt het protocoi van deschepenbank wat meer duiderijkheid. Maar ,rottedig helder isde situatie pas na 1800, wanneer ook gegevens van het kadas-ter en de bevorkingsadministratie tei Ëeschikking komen.rn dit artikel wordt een eerste aanzet gegeven voor de be-schrijving van dit zeer oude gebied. rn Len votgende studiekomt_ het geheel verdwenen goed Koekelberg

"ín de orde.Tenslotte komen ook enkele oudL boerderijen aan de beurt. Hetgaat dan niet a1leen over de woning€Dr màa, ook over de fami-Iies die hier lange tijd gewoond tiebben zoals de famirie vander Avoirt, van den couwàlaer, van Dijk, Meeren en andere.voor deze studie zijn practisch alle deschikbare geschrevenbronnen zoveel_ mg,serÍ jk onderzocht. Niettemin bli jien er nog-al wat onzekerheden bestaan, met name wat betreft'de ouderdomvan enkele historische hoeven.

Beschrijving van het gebiedrn het westen loopt de rivier de Mark, aan de noordzijdewordt het gebied begrensd door de chaanse Beek (foto 1 t/n4), atrn de oostzijde globaal gezien door de Beekhoek en deHeistraat, aan de zuídzijde voimen de Goorloop en de Koerijt_(foto 5) de grens met strijbeek (afb.L).Het noordwestelijke deel is de KoekelÉergse Tiend, terwijlhet zuidwestelijk deel bekend staat als de Notseise Tiend.

142

en Notsel,twintigste

1M

Afb.Z: Hoogtekaart van het qebied tussen de chaansebeek en deGoorloop/Koerijt onstreeks lgjs. De stippellijn in het dajuan de l,Íark geeft de hoogte aan van zrs neter, de getrokkenlijn rechts die van 5 neter boven A.p. Koekelberg lag toenongeveer vier neter hoog, de hoogte airn de Mark was 4rz0 ne-ter. Notsei ligt op een hoogte van 4 tot s neter, net enkejeuitschieters rond de Notselseweg (tek. A.il.Jansen).

145

Het eigenlijke gehucht Notsel bestaat uit enkele groepjesboerderijen aan de Notselseweg en aan de strijbeekseweg rondhet begin van de Nostelseweg.Notse1 hoort onder ulvenhout. rn oude acten wordt ulvenhoutonderscheiden in de tiend tussen de beken, met name de Bavel-se Lei in het noorden en de chaamse Beek in het zuiden. Hetgebied ten zuiden van de Chaamse Beek werd we1 tot Ulvenhotitgerekend, hoewel het als tiendgebied onder Koekerberg viel.rn de acten wordt dit aangeduid a1s UJvenhout over de beke.Daarna yolgt vaak een nadere praatsbeparing z in de Rechte-straat' (strijbeekseweg), of: in de ltoek. Met dit raatstewordt de Beekhoek en het gebied direct ten zuiden van dechaamse Beek aangegeven. Ten slotte Iag ook Koekelberg overde beke. rn de loop van de tijd ging deze nadere aanduidingvan de ligging steeds meer verwateren.Het gehele gebied is, met uitzondering van de weilanden langsde Mark en de beken, vrij vlak met een hoogte van vier meterboven A.P. opropend tot vijf à zes meter rond de Notselseweg(zie afb.2). rn de Middeleeuwen is het hoogteverschil nog watgroter geweest. Koekelberg en Notsel zijn van ouds bewoondgewerest. zowel aan de Mark bij 't vlot als aan de Daasdonkse-weg' zou in vroegere tijd een lichte hoogte hebben geregen,ontstaan door zandafzettingen door wind en water tijdens enna de laatste lJstijd.HistorieDe naam Koekelberg komt als persoonsnaam aI voor aan het ein-de van de dertiende eeuw {. 'Koekel,, verkleinwoord van koek,is een lichte hoogte aI of niet Ín de vorm van een koek.fBerg' heeft hier eveneens de betekenis van lichte verhoging". 0f de familienaam afkomstig is uit deze omgeving, is nietzeker. 0p de hoogten aan de Mark zijn vondsten gedaan uit derJzertijd, laat-Roneinse Tijd, Karoringische Tijd en de Mid-deleeuwen. Na de Romeinse Tijd Bchijnt de streek enkele eeu-wen onbewoond te zijn geweest 0. rn de late Middeleeuwen iser opnieuw een periode waarin het aantal bewoners afneemt. rnde víjftiende eeuw lag op Koekerberg een leengoed van de Heervan Breda, waaraan een eigen leenhofje verbonden was. rn 1642werd dit leen gesplitst: het nanschap en twee percelen aan deMark waaronder ' t vlot werden afgezonderd van de oude hoevevan coeckelberg. Aan de Mark werd een nieuwe boerderij ge-bouwd, in de achttiende eeuw uitgebreid met een herenhuis,dat in 1795 afgebrand is. rn 1798 werd de status van leengoedopgeheven.

Bron: Ioooor.krt 19)6

Foto 1: De Engelandse-brug in de Slotlaan(vroeger Molenstraat ),is al sedert de lateMiddeleeuwen de toegangtot Koekelberg en Notsel.Hier ziet nen de Chaanse-beek stroonopwaarts in derichting van de Beekhoek(toto A.U.Jansen, 2000) .

Foto 2: In 2000 werdende bonen op de linker-oever van de Chaansebeektussen de Slotlaan(achtergrond) en deMolenstraat ( voorqrond )gekapt(foto A.ht.Jansen, 2000) .

147

Ook de naam Notsel komt reeds voor in de veertiende eeuw. Debetekenis zou zijnz bos van hazeiaars bij een noerassigeplaats '. rn het vrij vlakke gebied ligt de Bovendonk, eènIichte hoogte bij de samenkomst van de Notselse weg met deDaasdonkseweg. verder zijn er nog enkele kopjes ten zuidenvan de Notselsewëg, die boven het wat vlakke gebied uitste-ken. Er zijn hier zelfs sporen van bewoning gevonden uit deMiddensteentijd. Evenals op Koeketberg moeten hier ook mensengewoond hebben in de rJzertijd, de Romeiqse Tijd, de Karolin-gische Tijd en tijilens de Middeleeuwen 0.

Een aanemelijke theorie is, dat de ontginning van de grondvanuit de nederzettinqen aan de Mark in oostelijke richtingheeft plaats gevonden v. Na een sterke expansie in de periode1300-1.350, gi+Ben de ontginningen daarna in een veel tragertempo verder ". De oorspronkelijke lokale verbindingspadenverplaatsten zich met de ontginningen mee in oostelijke rich-ting. Tijdens de vertraging in de veertiende eeuw ontstondover het toen bestaande spoor de huidige wegverbinding vannoord naar zuÍd. rn de vorgende fase van de ontginningen werdook aan de oostzijde van de weg grond in cultuur gebracht. rnde vijftiende eeuw moeten hier zeker reeds enkele boerderijenhebben gestaanNa het ontstaan van deze interlocale weg tussen 1300 en 1400zullen ook aan deze verbindingsroute de eerste hoeven zijngebouwd, aanvankelijk aan de westzijde, wat later ook aan deoostzijde. zo kan men de tijdsperiode waarin de oude boerde-rijen hun oorsprong vinden globaal vaststellen: aan de west-zijde omstreeks 1400, aan de oostzijde omstreeks 1450 en Ia-ter.rn de nieuwe periode van ontginning die in de rate Middereeu-wen aanving werden er niet alleen boerderijen gebouwd langsde doorgaande wegen. Ook vestiging 1angs de beken was voornieuwe boeren aantrekkelijk. zo vindt mén aan de Bavelse Leide hoeven Beversluys en uolfslaar. Langs de chaamse beektreft men groepjes boerdrijen atrn in de Beekhoek, op cauwe-laar en op Rakens. Het gebied tussen de banen en àe bekenbestond vaak uit bos en heidevelden, waarvan de raatste pasin de twintigste eeuw ontgonnen zijn.Aan de oostzijde van de huidige strijbeekseweg ligt lnet Goor,een reratief laag gelegen gebied, aan de zuidzijde begrensddoor de Goorloop. Tussen 1.555 en 1,71,2 was het een genelinte,waar de Goorloop doorheen kronkelde. Dit stroompje werd bijde verdeling van het Goor ín 1,712 rechtgetrokken en verlegànaar de zuidgrens van het Goor.

)-;-,^:3*ffir",

\, _)

148

Afb.3: De gestippelde lijnen geven een inschatting van oudepaden tussen de nederzettingen, zoals deze onstreeks het jaar1000 gelopen zouden kunnen hebben. De dun-getrokken lijnenzijn de huidige wegen van noord naar zuid aan weerszijden vande Mark (tekening A.W.Jansen).

i

t

fl

149

Het gedeelte van dit beekje ten westen van de Strijbeeksewegheet de Koerijt en heeft {g oorspronkelijke kronkelende vormnog grotendeels behouden " (afb.1).

ïaternegen en padenDe belangrijkste waterweg is de Mark, die zich voornamelijkna de laatste IJstijd vanuit Noord-Be1gië een weg gebaandmoet hebben door het met stuifzand bedekte Dal van Breda.Daarbij vornden zich taI van rivierduintjes, waar de Markrond kronkelde. Dit meanderend verloop is tijdens de kanali-satie van de rivier in de jaren zestig en zeventig van detwintigste eeuw grotendeels verloren gegaan. Vanuit het innoordwestelijke richting aflopende terrein ten oosten van derivier stromen enkele beken naar de Mark: de Chaamse Beek, deGoorloop en de Koerijt. De Mark was voor de boeren tevens eenbelangrÍjke transportweg.

De nederzettingen moeten echter ook door eenvoudige paden metelkaar verbonden zijn geweest. Zoals hiervoor beschrevenschoven deze met de ontginningen op in oostelijke richting.Met enige fantasie zijn deze te reconstrueren aan de hand vande topografische kaarten van de negentiende en twintigsteeeuw en de restanten die hier en daar nog in het terrein zijnterug te vinden.In afbeelding 3 wordt hiertoe een poging gedaan, met allevoorbehoud die bij dergelijke reconstructies noodzakelijk is.Omstreeks 1300 ontstond er geleidelijk meer verkeer van Bredain het noorden naar Hoogstraten, Baarle en Turnhout in hetzuiden. De toen bestaande paden ontwikkelden zich zo totdoorgaande uregen, heerbaan of 's-herenstraat genoemd. Tenzuiden van Ulvenhout, na de overgang over de Chaamsebeek viaeen brug in de huidige Slot1aan (vroeger Molenstraat, zie fo-to 1), splitste de weg naar Baar1e zich af van de weg naarHoogstraten. De eerstgenoemde baan volgde de huidige Hei-straat, de tweede het tracé van de huidige Strijbeekseweg.Afgezien van kleine correcties in de negentiende eeuw is ertot in de tweede helft van de twintigste eeuw nauwelijks ver-andering in het tracé van deze banen gekomen. Het eerste deelvan de Strijbeekseweg maakt enkele flinke bochten langs eenaantal percelen, die rond 1300 waarschijnlijk reeds in cul-tuur hraren gebracht. Vervolgens ging men in bijna rechte lijnnaar het zuiden over de nog niet ontgonnen Strijbeekse Heide.Het eerste deel van de Heistraat is eveneens kaarsrecht.Vermoedelijk 1ag deze weg hier eerst wat meer in westelijkerichting (foto 6 en 7). Aan dit pad, dat tot omstreeks 1980heeft bestaan, hebben,gnkele hoeven gelegen, die echter vol-ledig verdwenen zijn rí (zie afb. 1., foto 9).

'!F'1

151.

vóór 1300 liep er mogelijk een pad vanaf de Prinsenhoeve inUlvenhout met een boog rond de akkers van deze hoeve, dusdoor het latere leengoed Grimhuysen en over de verden die inde zestiende eeuví bij de Pekhoeve behoorden, naar de chaamseBeek. De oversteek naar Koekerberg zou zo veel dichter bij demonding van de beek zijn gemaakt dan de plaats van de ratereEngelandsebrugof Hoge Brug Ín de (oude) Morenstraat. (foto 1)Deze vonder zou dan hebben aangesloten op een pad dat het ak-kergebied van Koekelberg van noord naar zuid d.oorsneed (zieafb.3). Het is nog aangegeven op de topografische kaart vanrond 1900. In de jongste tijd zijn deze oude sporen nagenoeggeheel verdwenen. Het pad zou in de richting van de hoevestrijbeekseweg 18 hebben gelopen, vandaar naar de hoeve Koe-kelberg 4 en vervolgens via een vonder over de Mark naar hetoude Daesdonk. ook vanaf Notsel kan er een pad gelopen hebbennaar de hoogte van Heerstaaijen aan de Mark.Niet alleen de kanalisatie van de Mark en de ruilverkavelingin de jaren na 1970, maar ook de aanleg van de 458 omstreeks1990, heeft een grote aanslag gepleegd op het oorspronkerijkelandschap. Oude paden tussen de Strijbeekseweg en de Hei-straat verdwenen nagenoeg geheel, terwijr de oude Baan naarBaerie (Heistraat) en de Daasdonkseweg door de rijksweg wer-den doorsneden.

Uegen naar de vonders over de l{arkBehalve de wegen van noord naar zuid waren er ook paden vanafde Mark in oostelijke richting (zie afb.L). Deze zouden even-eens een ro1 kunnen hebben gespeeld bij het openleggen vanhet terrein Ín oosterijke richting. Het waren echter ook deverbindingen die naar de vonders over de Mark reidden. op delinker oever van deze rivier lagen eveneens op geringe hoog-ten dicht q+n de Mark enkere hoeven die ontstaan waren vanuitDaesdonck Lr. Dit goed breidde zich voorar in noorderijkerichting uit. Zo ontstonden tussen 1300 en 1500 achtereenvoJ,-gens de hoeven Schoondonch, Biaue Caner en Àrjeuwenhuijs t*.Tot in de jongste tijd had iedere boerderij een eigen over-steek van de westoever naar de oostoever van de rivier.Aanvankelijk waren het arreen maar vonders, dat wir zeggeneen eenvoudige plank of een bootje waarmee men zelf de over-steek kon maken.Bij Daasdonk lag aanvankerijk een vonder, maar er moet zekerin 1666 een vaste brug over de Mark zijn geweest, bereikbaarvanuit Notsel via de Daasdonkseweg en de Notselseweg 15. Hetveer naar Schoondonk lag achter de boerderij strijbeekseweg18. vanaf de strijbeekseweg was dit bereikbaar door een padover het erf van deze bqgrderij in westerijke en daarna inzuidwestelijke richting'0.

Foto 3: De Chaansebeekstroonopwaarts tussende Beekhoek en Cauwelaar.Op de achtergrond het'Mastje van Van Mierlo,( foto J.Grauwmanst L9SS) .

Foto 4: De Chaansebeekslingert zich door het'Mastje van Van Mierfo' ,een nooi stukje natuurvlak bij Ulvenhout(foto A.W.Jansen, 2000) .

E

L. ffi

152

Foto 5: Het beekje deKoerijt gezien in derichting van de Mark.Het landweggetje volgtdit beekje vanaf hetbegin van de Notsejse-weg. Het gebied wordtin de volksnond'de Bienekes, genoend( foto A.W. Jansen, 2000 ) .

Foto 6: Ten westen vande Heistraat (links)loopt ten zuiden van derijksweg nog steeds eendeel van het oude pad,waarlanqs nen eeuwengeLeden naar Baarle reisde( foto A.hI.Jansen, 2000) .

151

Hoog in het gebied van Koekelberg lag een perceel dat vanouds't Vlot heette, zo genoemd naar de oversteek naar het aan dewestzijde van de }Íark gelegen Blauwe Kamer. Nieuwenhuis wasvanuit Ulvenhout bereikbaar via een veer op de plaats waar nueen voetbrug over de rivier ligt. volgens de topografischekaart van omstreeks 1900 lag er in die tijd niet alleen bijNieuwenhuis, maar ook bÍj Schoondonk en Heerstaaijen eenvoetbrug over de Mark.Vanaf ' t Vlot bíj Koekelberg liep een pad met een bocht omenkele percelen heen naar de hoeve strijbeekseweg 72. via heterf van deze boerderij bereikte het de weg om zich aan deoostzijde van de straat te vervolgen naar de Heistraat(afb.1).Meer naar het zuiden liepen nog twee oude wegen vanaf destrijbeekseweg naar de Heistraat. Tegenover de plaats waarvroeger de (oude) Daasdonkseweg begon, Iiep pal langs denoordzijde van de Clemens Maria Hoeve een weggetje in zuid-oostelijke richting naar de Heistraat. sedert 1990 is ditafgesneden door de rijksweg A58. Het tweede begint ten zuidenvan de hoeve strijbeekseweg 27, het geboortehuis van de eer-ste Bqpdase bisschop Mgr.van Hooijdonk. Het heet nu Goorhei-ning L' en is het enige zandpad dat nog steeds de strijbeek-seweg verbindt met de HeÍstraat.TensÍotte moet nog vermerd worden het voetpat naer Baerie tB

dat vanaf de Pennendijk langs de hoeve steeiandt (Hoogsteen)over de chaamse Beek en via de (Oude) Beekhoek naar de chaam-seweg voerde. oorspronkelijk zette het zich voort in het bo-ven reeds genoemde pad dat iets ten westen van de huidigeHeistraat 1iep, om uiteinderijk met een bocht nabij de vroe-gere herberg de Jager op deze straat uit te komen.

BevolkingEen goed inzicht in het aantal boerderijen en huizen, de ei-genaren en de bewoners kan eerst omstreeks 1800 worden ver-kregen. Naar Frans voorbeeld werd toen een huisnummering in-gevoerd. De bewoners moesten zich daarvoor melden bij deplaatserijke autoriteiten. De eigenaren van deze genummerdepanden ziin in hetze\fde jaar vast te stellen uit de verpon-dingen (zie afb.4) '7. Tijdens het Franse bewind werd desystematische registratie van eigendommen en van de bevolkingverder doorgevoerd. Na de invoering van het Kadaster en vande volkstellingen, is omstreeks 1830 niet a1leen de liggingvan alle panden precies bekend, maar ook het aantal bewoners(zie afb.5). rnclusief de Beekhoek telde het gebied in 180630 huisnummers: 13 boerderijen, t herberg/boerderij en 13huizen, waarvan drie dubbel bewoond werden.

Koekelberg en Notsel1 806 Molenstraat

Beekhoek

21 ,22,2)

(nl

sl(Dl(Dlx-u,o

.Éo(a

27-28 26

Notsel

15q

Afb.4: De kaart geeft de ligging aén van de huizen volgens dehuisnunnering van 1806; in nevenstaande Jijst worden dezeverqeleken net de huidige huisnwnners. Daarnaast worden ookde eigenaren en de bewoners van 1806 genoend,

ru _ffir

155

huidigestraaUnr.

hsnr. eigenaar1806 í806

bewonerí806

huis of belast.boerderii in glds

Koekelberg 10

Molenstraat 61id.

Strijbeekseweg 1

id.,3-5

id., afgebroken

id.,6

id.,9

id., 11

id.,12

id., 1E

Koekelberg 4

Strijb.weg 23

id.,27

id.,31

id.,33

id.,35-37

id.,35-37

Notselseweg 1

id.,2

id.,3

id.

Oude Beekhoek Í

id., s I

Bron:Gem.Archie

, Wik H, No6el,28 huisI t Anne L.v.d.BorchI

I 2 Ma.de Jong X P.Princen3 id.

4 Wed.Jurriëns-Smeekens

5 Jan Goos6 id.

7 Peeter v.d.Aa8id

9 Ma.de Jong X P.Princen

10 Geerard MeEers

11 Adriaan Wouters12 id.

13 Kinderen Adr.van Dijk

14 Jan Staaltjens

15 Hubertus Montens16 kl.

'Í 7 Adriaan v.Hooijdonk

18 id.

19 Geert Geerden

20 Jan van Os

21 AartDonkers22id.

23 Armen van Ginneken

24 Adiaan Roovers

25 Johanna de Jong

26 Kind.Maria Wagemakersl

27 Kind.Ma.Ptr.v.d.Avoirt28 id.

Wíjk G, Cauwelaar| 9 Peter Princen

10 Adriaan Verhoeven

'f Dienst Breda, Ginneken-|,

lrrf:t.Giesbergen

Cornelis JanzenGerard van Wesel

Wed.Jurriëns Sm.

Antony GeerdenJan Goos

Peeter v.d.AaCornelis Verbeurde

Ptr.Schoenmakers

Geerard Metzers

Adriaan WoutersAntonie Voeten

Kinderen Adr.v.Dijk

Staaltjens

Wed.P.VerschurenCornelis Doms

Christ. v.Hooijdonk

Adr. v.Hooijdonk

Geert Geerden

Jan van Os

Aart DonkersAntony van Dijk

Peeter Dielissen

Adriaan Roovers

Steeven de Jong

Jan Verdaasdonk

Wed.Cor.FrankenJan Korst

Princen

Adriaan Verhoeven

,rchiefnr.l77

boerderij 3-17-10

boerderij 3-17-10

huisje nihil

huisje 0-15- I

0-13- 4

7-14- O

nihil

4-19- 0

5-1 5- 8

8-1 0- 0

1-7-8

3-8-0

4-5-0

nihil

0-1 8- 0

0-6-0

nihil

nihil

0-5-8

1-17- 8

1-14- O

15- 2- O

ihuisje

fuo",o",u

I nu,"j"

luo"ro"rijItruisje

luo",a"ru

luo"ro",i;

luo"ra",ijItruisje

I uo",a",ij

luo",a"rij

ln,*,"

ln",u",oInrsj"Itrubje

h::"lnu,"

luo",o",u

luo"ra"rij

lo"",o"n,

l*"'0""

116 157

E.\HIx'a

(D.Éo(o

huidigestraaUnr.

id,7

id,6

id,9

id, 11

id, 12

id, 18

eigenaaar1830

bewoner1830

hsnr.íE30

huis/ gezin enhoeve personeel

Wijk Notsel: 21 huísnrs, 141 personen

Molenstraat6l I 1 P.Princen

Koekelberg 10 | 2 Anne L.C.v.d.Borch

Willem Wagemans I vrm.hoeve,Johannes van Wesel | (2 huizen)

Hubertus Giesbergen | 't Vtot

Adr.Adriaanssen I huisje

Adriaan van der Aa I huisjeHendrik Zwanen I huisjeHelena van Dommelen ! huisjePetronella v.d.Aa huisjeCornelus v.d.Velden I truisleJacobus Goijaarts I boerderi

Gerard Metsers I huis

Hendrik Huijbrechts I boerderij

Kind.Adriaan v.Dijk I boerderij

boerderij

Strijbeeksewegl | 3 Wed.Chrií.v.Gils

id, 3-5 | 4 Pieter Michielssen5U.5 il.6 Petronella v.d.Aa7 .d.

8 P.Princen

9 G.Metsers

10 Hendrik Kuijpers

11 Kind.Adr.van Dijk

12 Kind.Boud.Schoenmakers id

4-2-526-3-o_1-2-6-726-4153337124534-419227147-2-

Koekelberg 4 | 13 Kind.HubertMonten{ Jos.Verscheuren I boerderij

Strijbeekseweg 23 | 14 Josephus van Dijk I Josephus van Dijk I boerderij

id,27 | 15 Kind.Adr.v.Hooijdont<l Xind.AOr.vanHooijdonk lboerderij

id, 31 | 16 A.Geerden I Petrus Doms I truis

id,33 | í7 JohannesvanOs lJohannesvanOs lherberg/hoeve

Notselseweg3 | 18 Corn.Wagemakers I Corn.Wagemakers I boerderij

id,z | í9 P.Princen I Steeven de Jong I boerderij

id, 1 I 20 Kind.Adriaan Rovers I Johannes Rovers I boerderij

Strijbeekseweg 35 | 21 Adr.Eestermans I Johannes v.d.Wii huis371 21 id. Cornelus Brabers I huisje

Wrjk E, CauwelaarOude Beekhoek2 I 9 P.Princen

13 Kind.HuuertMonten{ Jos.Verscheuren I

uo"ro",

14 Josephus van Dijk I loseRfrus van Dijk I Uoerderi

15 Kind.Adr.v.Hooijdonkl *,no.oor.rrnHooijdonk I uoeraeri

16 A.Geerden I P"trr. oorn. I nr,.

í7 Johannes van os | ,o^"nnu" van os I n"ro"rn,

18 Corn.Wagemakers I corn.w"nemakers I oo"ro"ri

í9 P.Prince" I Steeven de Jons I uo"ra"ri

20 Kind.Adriaan Rovers Lon"nn"" Rovers I uo"ra"ri

2i Adr.Eestermans l ron"nn"" r.a.w,Jng""J r,uis21 id.

I

cornelus Brabers I

rruisie

Wrjk E, Cauwelaar I I9 P.Princen I P.Princen

lboerderU

10 Wed.Adr.Verhoeven lron"nn""v.d.Velden I UoerAeri

oudeBeekhoek2l 9 P.Princen lP.Princen lboerderU

ad,5 I to w"o.eor.verhoeven lron"nn""v.d.Vetden luoeraeril

3610

Bron: Gem.Archiefdienst Breda, Ginneken-2, vdksteilingen 1829: Kadaster Ginneken: Oospr.Aanw.Tafel, 1830.

Afb.S: De kaart geeft deL830, de lijst vergelijktnoent de eigenaren en het1830.

de ligging van de huisnwtaners vandeze net de huidige nwnnering enaantai bewoners van de huizen in

&

158

Foto 7: Het pad tenwesten van de Heistraateindigt op de Goorhei-ning (voorgrond), dicht-bij de huidige Heistraat( Foto A.ttl.Jansen, 2000 ) .

Foto B: In L911 werd opde hoek van de (oude)Daesdonkseweg dit pandgebouwd, waarin jaren-lang een cafeetje wasgevestigd. Onstreeks1-990 werd het gesloopt.De Strijbeekseweg(links) heette vroeger' Rechtestraatt, echterniet vanhrege het rechteverloop van deze weg(foto J.Grauwnans).

159

In 1830 hadden Notsel, Koekelberg en Beekhoek sanen 23 huis-nummers, waarin 26 woningen: 13 boerderijen, t herberg/boer-derij en t2 andere huizen met totaal 158 personen. Op deboerderijen woonden 39 knechts en meiden.In 1806 werd de eigenaar van de boerderii De Beekhoek hethoogst aangeslagen in de verpondingení gevolgd door die vande hoeven Strijbeekseweg 18, 6 en 12.In 1830 waren er vier boerderijen in het bezit van PieterPrincen, die zelf op de bovengenoemde hoeve Oude Beekhoek 2

woonde. Hij was daarmee de grootste bezitter in Notsel enBeekhoek.

Ook vóór 1800 stonden er in dit gebied ongeveer twintig gro-tere en kleinere boerderijen en woningen. Dat valt op te ma-ken uit de transacties in het schepenprotocol. Een tweedebron is fle inpost op het genaal, kortweg de 'gemaallijsten'genoemd ru. Deze geven een jaarlijkse opsomming van de bewo-ners van aIle huizen, vaak in dezelfde volgorde, maar zond,ernummering en niet gescheiden per gehucht, zodat hieruit aI-leen maar voorzichtige conclusies getrokken kunnen worden.

BesluitUit het bovenstaande blijkt, dat men hier te maken heeft meteen van de oudste bewoonde gebieden ten zuÍden van Breda, meteen lange en rijke historie. Het is niet onmogelijk, dat hierhet huídige dorp Ulvenhout haar oorsprong heeft. Die hoge ou-derdom blijkt vooral uit de archeologische vondsten. Maar ookde topografie met de oude beemden en akkers, de wegenstruc-tuur en een aantal hoeven die als rijksmonument zijn aange-merkt, maken het gebied historisch interessant. 0pmerkelijkis, dat het aantal woningen op Notsel en Koekelberg eeuwen-lang rond de twintig heeft gelegen.Een en ander maakt een beschrijving van de geschiedenis ech-ter niet eenvoudig. In een volgende aflevering komt eerst hetgoed Koekelberg aan de orde. Daarna volgen enkele oude hoevenaan de Strijbeekseweg. Ook hiervan is alleen over de laatstevier eeuwen iets met zekerheid te zeggen. Het eigenlijke ge-hucht Notsel, dat is het gebied bij de Goorloop en Koerijt,is eveneens vtul hoge ouderdom. Van deze boerderijen is dehistorie slechts van de laatste eeuwen te reconstrueren.

1.

2.

À.W.Jansen: "De Oude Hof te Ulvenhouto, in: Brieven van Paulus, jtg.22,nr. 114.Chr.Buikst Veidnanen Ginneken en Bavel, d1.12, p.69; Nw.Ginnekenr1984.Hoewel de Strijbeekseweg grotendeel recht is, betekent deze naam hier'Heerstraat', in feite de belangrijkse of een der belangrijkste wegenter plaatse.

B E*ru

161

3. Buiki, Veldnanen, 11, p.18. Het betreft hier vermoedelijk de Bovendonk,een hoger perceel nabij de samenkoÍnst van de Notselseweg en de Daas-donkseweg. 'Boven' betekent: 'hoger gelegen'; 'donk' is een zandplaatin een moerassig gebied'.

4. Buiks'. Veldnanen, dl .t2, p.52 en 53: in 1279 was Wouter van Coeckel-berghe scheidsman te St.Martens-Bodegem. In 1414 komt deze familinaaamook voor in de buurt van Notsel. F.À.Brekelmans: 'Koeke1bèrg', in:Jaarboek De Oranjeboon, l§IIÍ, L964, p.1.04, noemt als eerste vermelding1369: Johan van Koekelberch, schout te Baarle.

5. Buiks, idem, p.53.6. K.A.H.hl.Leendersz Van Turnhoutervoorde tot Strienenonde, Zuthen, 1996;

p.101 e.v.7. K.A.H.W.Leenders: Rapport landinrichtingsgebied Alvenhout-Galder, 1.999,

p.94, ontleend aan Weijnen, 1958. Buiks: Veldnanen, 71, p.6: rpJaatswaar hazelaars groeien en waar vee graasf,

8. Leenders : Landinrichting, p.94.9. Leenders, Landinrichting, p.73.1.0. Leenders, Landinrichting, p.17. Iden, Turnhoutervoorde,L1. Leenders, Landinrichting, p.96.13. Leenders, Landinrichting, p.95, De Oude Stede; nogelíjk

betg. Omstreeks 1970 verdween de uit de negentiende en

p.17 .

ook de Pieren-twintigste eeuw

Foto 9: rn het gebied achter de Heistraat stond naast dewoning van Jac.Graunans dit boerderijtje, gebouwd onstreeks1840. Het noest wijken voor de aanjeg van de rijksweg (coJj.Paulus van Daesdonck).

Foto L0: Een fraaie opnërne va4 de hoeve Notselseweg 2(fotoJ.Grauwnans).

daterende boerderij van de familie Grauwnans.J.4. Leenders, Landinrichting, 5.9: De Drie Hoeven.15. Leenders, Landinrichting, p.70.1.6. F.A.Brekelmans: 'Daasdonk onder Ginneken', in Jaarboek De Oranjeboon,

XXXVII, 1984, p.72: in 1525 lag er een 35 voet lange vonder; idem:'Hetopslagmonopolie van Breda en de bruggen over de Bovennark', in idem,XVII,1964, p.40.

77. Informatie van de eigenaar van deze hoeve, de heer À.Goos. De boerenvan Schoondonk rweegden' rechtens over het erf van deze boerderij, tus-sen de grote schuur (afgebrand) en de hoeve.

LB. Perceel ten noorden van het eigenlijke Goor, dat zelf weer in een aan-tal smalle percelen is verdeeld met de namen 7e, 2e en 3e Goorheining.Buiks, 11, p.29: Goorheining is een omsloten perceel bij het Goor.

19. G.A.B., R 681, f.156v-159v, 16-3-1656.20. G.A.B., Ginneken-1 (adm.archief tot 1810), archief ar.l7"l .

21. G.A.B., Ginneken-1, 182-LB8, 1739-1807.

G.A.B. = Gemeentearchief Breda

HEEMKUNDIG WEERBERICHT 1. 2 2Heiligen in de Weersvoorspelling 60

Februari-Sprokkelmaand-Dol Ie Maand0p Bonefaas breekt het ijs (L9/2)

Maart- Lentemaand- Z aa imaandCiska, Ciska schei er uit (9/3)Schut aI die regen toch niet uit

&ru

til

Foto 2: De kerkonstreeks i.908.Er was in i.905een nieuw hekgeplaatst, neteen kleine eneen dubbele poort.Zowel het hekwerkais de pilasterszijn in eenandere opstellingnog steeds ingebruik (ansicht,A.v.Dun, Ulvenhout).

165

TWEE NIEUWE RIJKSMONUMENTENIN GINNEKEN

door Ad Jansen

Jonge nonumentenrn het kader van het Monunenten selectie project heeft deProvincie een aantal panden in Breda aan de Minister voor-gedragen voor plaatsing op de rijkslijst van beschermde mo-numenten. Het gaat hierbij om bouwwerken uit de periode 1840-1950. De Raad voor Cultuur heeft onlangs voor een aantalhiervan een positief advies uitgebracht aan de Minister,waardoor de status van beschermd rijksmonument bijna zekerza1 worden verleend. Tot deze groep jonge monumenten in degemeente Breda behoort onder anderen de H.Hartkerk aan de Ba-fonielaan. AIs de Minister het advies volgt krijgt ook Ginne-ken er een aantal nieuwe rijksmonumenten bij waaronder: hetH.Hart-nonunent voor de Laurentiuskerk en het vroegere kloos-ter en daarachter gelegen schoolgebouw naast deze kerk, nuHuize §t.Frans genaamd. Samen met de Laurentiuskerk, reedslangere tijd een beschermd rijksmonument, vormen deze tweebouwwerken een belangrijk complex in het vroegere dorp.

Het H.Hart-nonunentAanvankelijk was het kerkplein voor de Laurentiuskerk heelanders ingericht dan nu. Langs de straat stond een hoog ijze-ren hek met in het midden een ingangspoort. Het plein was be-straat met uitzondering van de zijkanten bij de pastorie enhet klooster, waar begroeiing was aangebracht. Dit hekwerkdateerde nog van het in 1845 in gebruik genomen eerste kerk-gebouw (foto 1). In 1905 werd het vervangen door een nieuwhek, dat op een muurtje rustte. Er kwam een grote ingangs-poort tussen twee gemetselde palen en een kleÍnere, eveneenstussen twee stenen hekpalen. Zowel het hekwerk als de gemet-selde palen zijn nog steeds aanwezig (zie foto 2).rn 1925 nam de toenmalige kapelaan c.van Hooydonk het initia-tief om te komen tot de oprichting van een H.Hart-monument.Binnen enkele maanden wist hij het benodigde geld bijeen tebrengen. uiteindelijk werd het kerkplein gekozen als bestelocatie. Àanvankelijk wilde men de architect van de kerk Josculpers het ontwerp laten maken. Toen ook andere architecteneen ontwerp wilden indienen, bleek dat van de in Ginneken wo-nende Petrus Franciscus waltherus Bilsen beter in de smaak tevaIlen. Bilsen ontwierp eerder het patronaatsgebouw aan deViandenlaan.

1 6?.

Foto l,: De nieuweLaurentiuskerkonstreeks 1,903.Het plein wordtlangs de weg nogafgesloten doorhet hek van deeerste kerk(ansicht, A.vanDun, ULvenhout).

i\

E. -

Foto 3: Het H.Hart-nonunent in de oor-spronkelijke vorntzoals dat van 1926tot onstreeks 1990voor de kerk stond(ansicht, coll.A.van Dun).

Foto 4:Het ontluisterdebeeld tussenstekelig groen.Het aureool t.sintussenteruggeplaatsten de beplantingvervangen (fotoA.W. Jansen, L989 ) .

165

Ook het in 1940 verwoeste Witqele-Kruisgehouw aan de Dillen-burgstraat en de sedert enkele decennia verdwenen Montessori-school aan de Postlaan waren van zijn hand.Op advies van de Oosterhoutse Benedictijn Dom Bellot o.s.bwerd als beeldhouwer gekozen voor August Fa1ise uit trlagenin-gen. Voor f4.500,- maakte hij een drie meter hoge bronzenChristusfiguur, die op de door Bilsen ontworpen sokkel werdgeplaatst. Deze bestond uit een achtkantige voet met treden,gemaakt van een bijzondere soort Íoze graniet. 0p de tredenrusten vier bronzen bloembakken. 0p de achtzijdige sokkelwerden vier koperen schilden bevestigd. 0p het voorste stondde tekst: tlaarheid, Liefde, Vrede. Aan de zijkanten werden dewapens bevestigd van bisschop P.Hopmans en van de gemeenteGinneken en Bavel. Het schild aan de achterzijde vermeldt:Opgericht tijdens het pastoraat van de Z.E.H. A.van Dijktoverleden 11 april 1926. OnthuLd door de Z.E.H. G.van ttees op25 juli 1.926.Wanneer u het bovenstaande goed leest, valt het wellicht op,dat alleen bij het laatste schild de tegenwoordige tijd wordtgebruikt. De eerste drie zijn namelijk in de jaren tachtigvan de twintigste eeuw smadelijk verloren gegaan, anders ge-zegd: ze zijn gewoon gestolen. Alleen voor het achtersteschild hadden de dieven, gezien de tekst,geen belangstelling,waardoor dit tot op de dag van heden, zij het zwaar gehavend,bewaard is gebleven.In 1926 werd het beeld omgeven door een fraai betegeld p1ein.Het werd aan de achtenijde afgesloten door het hekwerk (ziefoto 3), dat sedert een tiental jaren vóór het monument langshet trottoir staat. In verband met vandalisme werd toen hetbetegelde plein vervangen door ondoordringbaar stekelig groen(zie foto 4). Gelukkig heeft het kerkbestuur kort geleden debeplanting Iaten vervangen, waardoor in ieder geval het monu-ment weer geheel zichtbaar is (zie foto 5). En nu maar hopen,dat ook het betegelde plein en de schilden op de sokkel eensin ere kunnen worden hersteld.

Huize St.Frans, Ginnekenweg 335De geschiedenis van het voormalige klooster begint in 1871met de komst van de Zusters Penitenten-Recollectinen vanuithet moederhuis in Etten naar Ginneken. Ter gelegenheid vanhet zilveren jubileum van Paus Pius IX, werd het nieuwe com-plex het Piusgesticht gedoopt. Behalve het kloostergebouw(foto 6) waar de zusters woonden, bestond het uit een kleinschoolgebouw achter het klooster. Hier begonnen de nonnetjeseen bewaarschool en een meisjesschool. Het eerste schoolge-bouwtje bestaat nog steeds.

166

Foto 5:Der'huidiqesituatie net eennieuwe beplantingis al eenbelangrij keverbetering tenopzichte van detoestand opfoto 4 (fotoA.hl. Jansen, 2000 ) .

Foto 6:Het vroegerePiusqesticht,Ginnekenweg 335( fotoA.hl. Jansen, lgSg ) .

167

Foto 7: Het beeld vande H.Franciscus in devoorgevel van HuizeSt.Frans. Bij de laat-ste schilderbeurt heeftFranciscus een bruinepij aangekregen(foto A.W.Jansen, 2000).

Het wordt in Ginneken het KJV-zaaltje genoemd, naar de be-stemming die deze lokalen kregen in de jaren dertig van detwintigste eeuw.De Ginnekense pastoor Johannes Laurentius van Dijk had juistvoor de congregatie uit Etten gekozen, omdat zijn zuster Jo-anna onder de naam Mère Doninique van 1857 tot 1891 overstewas van de Zusters van Etten.De zusters bleven tot juli 1957 in Ginneken. Daarna werden degebouwen verhuurd aan de stichting voor bejaardenzorg vooruit Indonesië gerepatrieerden. Het bejaardentehuis bleef on-der de naam Huize §t.Frans tot 7974 in het klooster geves-tigd. Daarna werd het verkocht aan particulieren.In de voorgevel van het gebouw Ginnekenweg 335 prijkt nogsteeds het beeld van de H.Franciscus (foto 7). Het werd in1896 aan het klooster geschonken door het kerkbestuur ter ge-legenheid van het zs-jarig bestaan van het Piusgesticht.Het werd voor f150r- vervaardigd door de Antwerpse kunstenaarPierre Peeters.

(zie voor meer informatie: Ad Janaenr Een halve eeuw Ginneken, 7890-1.942;uitgave Boekhandel H.van Kemenade, 1990-L991; 2 delen à f 25r- per aeel.)

tr

{tr

16S

WIE ZIJN DIT ?onlangs kwam Paurus in het bezit van twee Drentbriefkaartengemaakt op de Goudberg in Lgt7.De soldaat op beide foto,s is l{im Broersn uit Sprundel.Kent U hier iemand van ? Welke boerderij is dit ?

169

466e THOORNSCHE MARKTPRIJS DER ROGGEdoor Kees Leijten

voor de 466e keer heeft het Bredase stadsbestuur eind janu-ari de Thoornsche Marktprijs de Rogge vastgesteld.De prijs wijkt weinig af aan die van de laatste jaren.

1988: f 24,60;1999: f 25,5A;2000: f 24,75 per Oude Bredase Veertel

WeI wordt de prijs thans voor het eerst vermeld in Euro's.De officiëIe advertentie was bij het ter perse gaan vandeze editie van de Brieven van Paulus nog niet beschikbaar.Daarom hebben we de tekst gezet in een advertentiekader van1984 toen Breda nog een gestlleerd wapenschild gebruikte.

Ons lid Jan Bastiaansen uÍt Rijsbergen publiceert hierbijeen algehele versie over de Thoornsche Marktprijs die voorde niet-kenners veel duidelijk maakt.zijn verhaal is te meer interessant daar de enige boer dienog van deze prijs gebruik maakt in Rijsbergen woont.rn vele vorige uitgaven van de Brieven van Paulus hebbenvrij er aI aandacht aan besteed.

* zie B.v.P 57; 57; 99; 773; 779; 123 en 728

BEKENDMAKING

ffibredr]

THOORNSCHE UARI(TPRIJS DER ROGGE

Burgemeester en wethouders van Bredahebben besloten de 466e ThoornscheMarktprijs der Rogge over het jaar2000 vast te stellen op f 28,88 oft 13,10 per hectoliter,zijnde f24,75of r lt,23 per Oude Bredase Veerte1.Deze prijs is gebaseerd op de gemid-delde prijs van rogge op de tweedinsdagen vóór en de eerste dinsdagnó Sint Lucia (13 december).

f

van Breàa',

van àe hectolfter rogge op àe. ttne,e,

àïnsàag na Stnt Lvcta (t3 àecember),

t71

THOORNSCHE MARKTPRIJS DER ROGGEdoor Jan Bastiaansen.

"De tienden van wat het land aan koren of boonvruchten op-brengt, behoren aan Jahwe, z€ zijn hen gewijd".

Deze tekst staat in het 0ude Testament (Lev.27-30) en daar-mee is onomstotelijk vastgesteld dat de tiendheffing vanChristelijke oorsprong is. Het heffen van de tienden ge-beurde op vrijwillige basis, ieder droeg bij naar zijnkunnen. De opbrengsten waren bestemd voor de armen onder debevolking zoals ook staat in een ander deel van het OudeTestament, Deuteronomium L4-28:"On de drie jaar noet ge het tiende deel van de ooqst vandat jaar naar de stadspoort brengen en daar neerleggen. Dankunnen de levieten die geen stuk grond en geen eigendonnenhebben zoaLs gij, de vreendelinqen en wezen en weduwendaarvan eten en zich verzadigen".In het Oude Testament komen nog diverse andere teksten voormet verwijzingen naar tienden, de heffingen ervan en debestedingen.

Zo rond de tiende eeuw bestonden er verschillende kloostersdie rijke bezittingen hadden in de vorm van grond. Tot zeerver van de abdij strekten hun bezittingen zich uit. Overdie gebieden hieven zij cijns en bezaten er het patronaats-recht d.w.z. het recht om een pastoor te benoemen. Hetinnen van de cijns werd het tiendrecht genoemd.In die tijden waren de tiendheffers verplicht om kerken tebouwen en ze later ook te onderhouden. Ook waren zíi ver-plicht een deel van de tienden te besteden aan het onder-houd van de pastoor.Zo had de abdij van Tongerlo bezittingen in A1phen en ookin Chaam; de abdij van Middelburg bezat eigendommen inTerheijden en de St. Baafsabdij van Gent had bezittingen inZundert en Rijsbergen.

De abdij van Thorn tenslotte, gesticht in 992, had zijnbezittingen in o.a. Gilze, Bavel, Baar1e, Princenhage enEtten. Ook in Rijsbergen (Oekel) bezat de abdij van Thorncij nsgoederen.De stichtbrief van de abdij van Thorn (Thoor) dateert uithet jaar 992 waarin Hilsondis, gravin van Strijen, haarbezittingen schenkt aan 't Convent van Thoor. De abdis en't kapittel van Thoor verwierven hiermee vele goederen enrechten in de omgeving van Breda.

V:i:

het laar zooo vast te. ste.íÍen

UeerteÍ.

àe, secreta:Ls)

'8, Outnerherh"

r1ío ér/,'\

-===-"

(-

Tíworïr,e Jv1.e;rÉtpnjs Aer Rogge

Burgemeester en wethouàers

geÍet op àe. gemïààeÍàe prí1s

àtnsàagen uoor en àe, eerste

naay weÍhe. maatsta.al àe. Thoornse JYlarhtprijs wordt gerege.íà:

besÍutten: ,

àe, Thoornse Jttlarhtprtls àer R"ogge, over

op I 24,75 É ,L,23) per ouíe Breàase

-\

Bre,àa, tebrwrt 2oot)bur$emeester en wethovàers van Bre,àa',

àe -byrgemee*r,

)__

C.G.J. R"utten

172

Zo bezat de abdij naar schatting 96 ha grond in Gilze, 63ha in Rijen, 35 ha in Ginneken, 57 ha in Oosterhout en opOekel onder Rijsbergen 15 ha.De te heffen cijns bestond uit een tiende deel (tienden)van de opbrengsten van het land en dienden jaarlijks be-taald te.gJorden. Er bestonden meerdere soorten tienden. Zowaren er grove tienden (halmgewassen en korentienden),smalIe tienden (tuinvruchten) en lammertienden (biggen enIammeren).Een gedeelte van de tienden was voor de pastoor en de restvoor de abdij. De pachters van de Thornse bezittingen moes-ten in de middeleeuwen hun renten en cijnsen in naturabetalen.Zo moest elke tiende schoof van het geoogste graan en elketiende big of lam afgedragen worden. Deze cijnsen, dielater-tijna uitsluitend bestonden uit rogge, werden verza-meld in zogenaamde tiendschuren en verkocht waarna de op-brengst ten goede kwam aan de abdij.Rond 1235 kwam de abtlij van Thorn in financiële moeilijkhe-den en gingen veel van hun bezittingen over in handen vanwereldlijke heren zoals de Heer van Breda. Zíj namen daar-mee ook (ten onrechte) het tiendrecht over. Het steedsvaststellen van een tiende deel van de opbrengsten en hetverzamelen ervan in de tiendschuren begon men a1s lastig teervaren.Daarom gingen de heren geleidelijk aan over tot het heffenvan tienden die in klinkende munt betaald moesten worden.De te betalen tienden werden gerelateerd enerzijds aan deroggeprijs en anderzijds aan de oppervlakte van de gepachtegrond.

Zo ontstond in 1535 de Thoornse marktprijs der rogge. Totin de L6e eeuw werd er echter nog in natura betaald.Door de drossaard, de bu-Ègeureester en schepenen van de stadBreda werd de roggeprijs openbaar vastgesteld en afgekon-digd. De cijns werd berekend met behulp van een oude in-houdsmaat, de Bredase veertel. Een veertel was een inhouds-maat van 85,7 liter dat overeen komt net ongeveer 7A kilo-gram rogge.Voor het innen van de tienden en de administratie daarvanwas in Breda een bijzondere rentmeester aangesteld. Decijns werd berekend naar de marktprijs van de rogge op detwee dinsdagen na St.Lucia (13 december). De keuze van diedatum ligt in het feit dat de rogge rond die tijd gedorstwerd, waarna de handel in rogge een aanvang nam. St.Luciazelf heeft als heilige overigens niets met d.e marktprijs temaken.

i.'!l

{,§'t

1.

'7:,, I

*r,.#

,'r{'

#,

'175

In de middeleeuwen was het gebruikelijk om data aan teduiden met de heilige van de dag.In een lijst, voorkomende in de Beschrijving der Stadt enLande van Breda, zijn de Thoornsche marktprijzen van derogge vermeld vanaf 1535, de eerste keer dat de marktprijsberekend werd, tot en met 1,742. De gemiddelde prijs in diej aren was ongeveer 3 à 4 gulden per Bred.ase veertel. De

laagste prijs was in de jaren L547 en 1548 toen de roggemaar 9 stuivers per veertel opbracht, de hoogste prijsmoest in 1698 betaald worden; 8 gulden en 4 stuivers perveertel.De vastgestelde prijs van de rogge kreeg een veel algemenergeldigheid omdat hij later ook gebruikt werd voor pachtenen renten die door andere instellingen of personen dan deabdij werden geheven. Ook in andere plaatsen moest in hetverleden roggerente betaald worden, maar reeds in de Fransetijd werd die in de meeste plaatsen afgeschaft. Tegen heteinde van de L9e eeuw groeide er steeds meer verzet tegenhet tiendrecht, veel tiendplichtigen kochten hun rente afdoor in één keer een bedrag te betalen. In koopakten uitdie tijd vindt men nog regelmatig de vermelding dat erroggerente oP het Perceel rustte.Het tiendrecht werd in Ga1der rond 1900 nog volop toege-past. De opbrengst, van de in Galder zo genoemde Daes-donckse tiend, kwam ten goede aan de kerk. Pater tíilfriedMertens, kapucijn in het klooster van Meerseldreef en zelfafkomstig van Galder, herinnerde zich in 1980 nog hoe detienden daar geheven werden. Wanneer het graan gemaaid waswerd het in schoven gebonden en per vier schoven tot hokkenop het land gezet om te drogen. Men stak dan in elk tiendehok een eiken takje ter herkenning. Bij het birmenhalen vanhet graan liet men de met een tak gemerkte hokken staan.Later werden deze dan opgehaald en verkocht of gebrachtnaar een algemene verzamelplaats, de tiendschuur.

Bij wet van 16 juli 1907 werd het tiendrecht officieelafgeschaft. De wet trad in werking per 1 januari 1909.Door de Staat werd. aan de tiendgerechtigden (zij die tien-den ontvingen) de gekapitaliseerde waarde van de tiendenuitbetaald. De tiendplichtigen kregen van de fiscus gedu-rende 30 jaar een opslag van de grondbelasting opgelegd. De

armen onder de bevolking echter, die deels van d.e opbreng-sten van de roggerentes konden leven werden door deze naat-regel gedupeerd. Voor hen werd daarom in 19L2 de Armenwetingesteld die in 1.965 vervangen werd d.oor de Algemene Bi j -standswet.

174

')rn soÍunige plaatsen werd daarna nog roggerente geheven totin de Eerste wereldoorlog, deze roggerente was bóstend vooreen kerkeLijke instelling van algemeen nut of voor de kerkzelf, maar ook zij schaften deze 'belasting' af. Door admi-nistratieve vergissingen en onduidelijkheàen wordt tot opde dag van vandaag toch nog roggerente geheven. welricht isdeze heffing niet meer rechtsgeldigvele straatnamen in dorpen herinneren nog aan de tienden,in Baver de Tiendweg en in Rijsbergen de Lange Tiende.

À1leen in Breda en Baarle Nassau breef de verordening vande roggerente bestaan.

Het voortbestaan van de vermelding van de Thoornse markt-prijs kwam echter in de tachtiger jaren in gevaar. Nietalleen door de geleidelijk verdwijnende roggebóuw maar ookcloor het niet meer ter zake doende vermelden van de prijs.Het gemeentebestuur van Breda zag in 19g4 daarom dà nood-zaak niet meer in om jaarlijks een advertentie te praatsen9i" de marktprijs vermeldde. op 18 januari 19g5 vàrscheende laatste advertentie in De stem rnet tevens de vraag ofieder die berang had bij de vaststelling van de roggepr:.iswirde reageren. Daar reageerde echter, Éehatve de Éóemlun-dekring 'Pau1us van Daesdonck' uit Nieuw-Ginneken, geenenkere instantie op. Deze refereerde aan het unieke karak-ter van de vermelding die aI 450 jaar rang in gebruik was.De gemeente besloot ondanks de tegenwerpingen van de heem-kundekring toch de stopzef,ting van rret [laatsen van deadvertentie. tríe1 werd ieder jaar de marktpiijs vastgesterden aan enkele belanghebbende instanties tóegózonden.- Daar-onder de heemkundekring 'paurus van Daesdonck' die dan maar1elf. in zijn heemkundeblad een advertentie plaatste. rnmid-dels was bekend geworden dat Breda de enige stad in Neder-land was waar het tienqlgtt nog bestond.

rn 1994 richtte de heemkundekring paulus van Daesd.onckdaarom nogmaals een verzoek aan de gemeente Breda om terugte komen op het besluit van 19g5. oàarop werd positief ge:reageerd en sindsdien staat er jaarlijks ,eef een adver-tentie in De stem. De prijs van de rogge werd ieder jaardoor de geneente opgevraagd bij een greaase graanhandelaar(v* der Reijt) en daarna gepubliceerd. Na dièns dood wordtde marktprijs vastgesteld door piet coppens, zoon van eenvoormalige molenaar en rid van de heemkundeliring Jan utenHoute uit Etten-Leur en doorgegeven aan de stad Breda diede prijs vervolgens publiceert.

175

Nog steeds wordt aldus jaarlijks de marktprijs vastgestelden gepubliceerd in een plaatselijke krant (BN/De Stem).De prijs per veertel wordt dan omgerekend naar een prijsper hectoliter.In de tachtiger jaren bedroeg de prijs van een veertelrogge ongeveer f 35,- de laatste jaren is die gezakt naar f22,50 per veertel, ongeveer f 0136 per kg.De stichting "Het Voormalig Gasthuis te Breda" is de enigeinstelling die nog roggerente incasseert.

Er zijn nog maar enkele mensen die roggerente betalen. Zobetalen vier landeigenaren in Baarle Nassau jaarlijks nogrespectievelijk f 2,51; f 'l',25i f 7,02 en f 3,92 aan rog-gerente. De aanslag wordt opgelegd door de gemeente BaarleNassau en is een vast bedrag dat ooit berekend werd naarhet grondoppervlak.In Rijsbergen woont de enige persoon die nog roggerente be-taalt, berekend. volgens de Thoornse marktprijs.Jac Grauwmans van d.e Overasebaan uit Rijsbergen houdt dezetraditie in stand. A1 100 jaar lang heeft zijn familie eenperceel land in bezit waarop nog roggerente rust.

Op 28 april 1899 kocht de landbouwer Christiaan Grauwmansop een openbare verkoping verschillende kopen uit een om-vangrijk bezit van de minderjarige Elisabeth Cornelia Damen

en haar oom Adriaan Damen. In de koopakte staat vermeld datop 27 juni 1870 van 19 percelen het tiendrecht afgekochtwerd. 0p één perceel, genaamd de Heining, gelegen aan de0verasebaan in Rijsbergen bleef tiendrecht verschuldigd tenbedrage van 1 HI en 74 liter rogge per jaar. Aangenomenmag worden dat op dit perceel al sinds mensenheugenis hettiendrecht rustte. Aangezien de opbrengst van het perceelin 1899 nog voor de vorige eigenaren was dienden zi) voordat jaar ook nog roggerente te betalen.Christiaan Grauwmans, de nieuwe eigenaar, betaalde zijnroggerente eerst pas in 1900.Door vererving via zijn vader kwam Jac Grauwmans in hetbezit van het perceel en bouwde er een huis op.Jaarlijks ontvangt Jac van de stichting 'Het voormaligGasthuis in Breda' een rekening ter voldoening van deroggerente die op zijn perceel drukt. De familie Grauwmansbetaalde in L999 dus voor de L00e keer roggerente. Iederjaar krijgt hij ook de gelegenheid om de roggerente af tekopen. De afkoopsom wordt berekend naar de gemiddelde prijsvan de rogge over de laatste tien jaar, vermenigvuldigd met20 jaar.

176

vanwege het historische aspect van de roggerente en hetfeit dat hij de enige is die deze nog betaalt, is hij vast-besloten om er in ieder gevar geen gebruik van te maken.zo helpt hij mee om een zeer oud gebruik in stand te hou-den.AI lang voor 1535 werd er dus roggerente geheven op het opeen perceel aan de overasebaan en vanaf die tijd werd dieook geregistreerd. Een traditie die 465 jaar oud is wordtin Rijsbergen in stand gehouden.

Zie ook de pub)icaties die reeds verschenen in De Brieven van paul-usnunmer 51.,55,99,LL3 en L28.

HEEMDAGEN IN T^IEST- BRABANTOpnieuw worden de Brabants-Heemdagen dit jaarbant georganiseerd.Na Oudenbosch in 1996 volgden Someren (1997),(1998); Boekel(1999) en Alphen (2000)Het programma is iets gewij zigd. Niet meer van woensdag-avond tot zaterdagmiddag , maar woensdag 22, donderdag 23en vrijdag 24 augustus de gehele dag.rn 1952 en 1980 nam Nieuw-Ginneken de organisatie op zich;dit jaar zullen Roosendaal en oud-Gaster het samen organi-seren.Besrist de moeite het eens mee te maken. paulus is meestalgoed vertegenwoordigd. Mocht u belangstelling hebben dankunt u een aanmeldingsformuLier aanvragen op de redactie.(waarschijnlijk in de maand maart).

BRABANTS-HEEMDe Stichting Brabants Heem wil zijn tijdschrift opnieuwonder de aandacht brengen van de vele heemkundigen en men-sen met een-&+tuurhistorische belangstelling.Hiervoor is een fraaie folder gemaakt die U kunt verkrijgenin ons museum.Een abonnement kost Í 37,50 per jaar. Leden van onze kringbetalen slechts f 32,50.Nieuwe abonnees betalen het eerste jaar f 25,- als kennis-makings-abonnement.Maar dan moet U we1 opgeven dat U lid bent van Paulus.AÀNBEVOLEN !

in hlest-Bra-

Biezenmortel

177

J0/ &erqboEK'6$

LEVENSBOOM,KERSTBOOM, TORENHAANTJE, PALMPASEN. .door Harry Berendschot.

In het bovenlicht van de voordeur van ons museum staat zo'als in menige oude boerderij een eenvoudige gietiizerenboom, een zogenaamde levensboom.Idaar gaat dit ornament oP terug?

Het gaat terug op de mythen en sagen van de Germanen, vo}-ken die aanvankelijk woonden in Zuid-scandinavië en Noord-Duitsland, maar gaandeweg steeds verder naar het Zuidentrokken.In de vierde eeuw na Christus braken ze definitief over degrenzen van het Romeinse Rijk heen en vestigden zich linksen rechts als Ostro-en Visigothen, Vandalen, Franken, Bour-gondiërs en Langobarden. In hun verhalen over het ontstaanvan de aarde is sprake van Yggdrasil, de nooit verdorrendeheilige wereld-es, zinnebeeld vdn de tijd, de "boom a1lerboment'.Volgens de Edda, een verzamelwerk uit de Oud-IJslandse Ii-teratuur, heeft hij drie wortels. De eerste gaat terug totNiflheim, een onaangenaam kil Iand met eeuwige nevels,waarin een klaterende bron de naastgelegen hel vult met ge-raas. De tweede reikt tot de vuurwereld, Muspelheim, waarinde god Mimir zo goed waakt over een bron die wijsheidschenkt, dat noch god noch mens erin slaagt daaruit tedrinken.

(

174

De derde wortel leidt naar een bron, waarbij de zgn. Schik-godinnen leven, die over leven en lot van de stervelingenbeschikken. Maar tussen de wortels van de boom knaagt eengrimmige draak, Nidhuggur "Nijdtand", aan die wortels enprobeert de groei van de es te stuiten. Ooit zal hem datlukken en zal de es vergaan, maar dan is ook het einde dertijden aangebroken. Bovendien vreten vier herten constantaan zijn blad en bloesems, die overigens elders weer op-nieuw spontaan aangroeien.In de es zit een adelaar, de alwetende vogel, die hemel enaarde overziet en continu met de draak beneden overhoopIigt. Het eekhoorntje Ratatoskur, "twistzoeker", roetsjtlangs de stam van de es op en neer. Hij brengt de nieuwtjesvan de draak beneden razendsnel over naar de adelaar bo-ven. En natuurlijk ziet hij - nomen est omen er niet te-genop de ruzie tussen de twee nog eens flink op te stokenen voedsel te geven.In de top van de es zít een haan, held.errood van kleur enmet een gouden kam en dus Goudkam oftewel Gullikambi gehe-ten. Hij wekt goden en helden uit hun slaap en deelt detijd op in licht en donker.

Deze sage leeft nog steeds voort in allerlei gedaantes,zonder dat we ons dat overigens bewust zijn en vandaar ditartikeltje. In het haantje van onze kerktorens bij voor-beeld en in dat van de palmpasen, het broodhaantje op eengestileerde boom, dat kinderen op de laatste zondag vóórPasen, Palmzondag, meebrengen naar de kerk. Ook onze kerst-boom stamt als oude heidense lichtboom af van deze wereld-es. En ook de meiboom, die ik laatst nog in Noorbeek (L) opde markt zag staan en die de gewassen van de boeren moetbeschermen tegen natuurgeweld, gaat terug op de wereld-esYggdrasil. En planten wij ook niet graag bij saillante ge-beurtenissen zoals een koninklijke geboorte of een troons-besti j ging ee2boompj e?

./In Mol in "Be1gië js een expositie gewiid aan "Yggdrasil-boon aller bonen", in het Ecocentrun De Goren, Postelse'steenweg 77. Tot en net 21 naart 2001 kunt u daar van na/vrvan 8.30 uur tot 17.00 uur - gratis - terecht. Tel. 003248-L6607.

-Romke van de Kaa, Ileidense bonen, in N.R.C. 28 dec. 2000-Kteijntjens en l(nippenbetg, Van goden en helden, wolters 1'957L6e dr.,p. 2i9 vv.

179

COLLECTIE PAULUS' MUSEUM 119

In de afgelopen maanden kwamen weer vele kleine en grotevoorwerpen binnen voor onze collectie. We hebben allesondergebracht in de volgende deelcollecties

ARCHIEFnotulenboeken Veebond Ulvenhout; weckboek; Landbouwwinter-cursus 1916 en 1923; Melkcursus Brabantse Zuivelbond 1922;

BIBLIOTHEEKVan de Beek naar de KaIi; Nostalgisch gezicht op Breda;Handbooggilde Prins Hendrik; Gids voor Ginneken 1981.

.CURIOSA

4-ta1 asbakken van Nieuw-ginnekense bedrijven; doos metB.B.A.-herinneringen; glas net paardentram; pentekening vankapet Galder; drie diploma's uit landbouw en veeteelti tztegels over Ginneken; 15 tegeltjes Duveltjesdag; tegelGrote Kerk Breda; diverse tegels over Brabant;

DEVOTIEgroot aantal bidprentjes; 3 glazen stolpen; zak met 5 kilobidprentj es.

ELECTRAtwee oude doosjes met zekeringen;

FOTOGRAFIEGrote foto Grote Kerk Breda

KELDERPepermolen in vorm koffiemolen; kleine groente- of spece-rij enmolen

KTEDERDRACHTOvergooier met gÍtjes

t.'

't

-Edith lIamilton, Mythology.A Mentor Book, 7954 3e p.jL2 vv.

1BO

KONINKLIJK HUIS2 bekers; 2 glazen en 9 boeken over oranjes en andere ko-ninklijke families.

LANDBOI,JId

Kelderwinde ( dommekracht )

LOODGIETERgrote soldeerbout; gasbrander

PETTENCOLLECTIEpet van B.B.A.-chauffeur

SCHOOL

twee merklappen (1875 en 1876)

SERVIESGOEDdoos met B.B.A.-serviesgoed

SPORTplaquette met oorkonde van erelidmaatschap UW

TOPOGRAFIEOude plattegrond Breda

UNIFORMEN2 capes voor postbestellers PTT

VEREN]G]NGSLEVEN .

Tegeltje harmonie Concordia

WERELD-OORLOG IIblik met noodrantsoenen (biscuits); graanmolentje

DE SCHENKERS WAREN

mevrouw/de heer/de familie: J.van de Aa; D.v.d. Abeelen; H.van Boesschoten; H.Bogers; A.v.d.Brandt; A. van Ei j l-van deKlashorst; H.Heestermans; H.Hoppenbrouwers; c.van Ginneken;F.van Hooijdonk; P.van de Meerendonk; hl.Langen; C.Leyten;P.van Rijckevorsel; A. Rops; G.Verheijen; C.Wirken; J.vande Wouw;

UITSPRAAK 725

BRIEVEN VAN PAULUS

is het informatieblad voor de leden van de heenkundekring Paulus van Daes-

clonck. IIet staat internationaal geregistreerd onder IssN-o166-0438, ver-schijnt vijf uraal per jaar en geeft naast veel infornatie voor de leden ook

vele-kleiné bijzonàerhóden en laillante details uit de geschiedenis van de

"rààs;ià-i"ertiirtreid Ginneken en Bavel, de gemeente Ginneken en Bavel en

de geneente Nieuw-Ginneken.

RedactieRedactieadresLay-out en vormgeving

: C.J.M. Leijten en J.C. van der Westerlaken: Craenlaer 18, 4851 TK Ulvenhout, 076-5672742: C.J.H. Leiiten

De heemkundekring'Paulus van Daesdonck'serd opgericht 3 april 1975 en ko-

ninklijk erkend àls vereniging op 25 november 1975. De vereniging is inge-schrevón bij de Kaner van Koophandel te Breda onder nummer V 282568.

secretariaat : Irb«lij van Thornstraat 18, 4854 KG Bavel, 0161-43.34.88Bankrekening : 52.18.33.639 t.n.v.Paulus van DaesdonckGirorekening : 3?.13.311 t.n-n.Paulus van DaesdonckLettenadminiÀtratie : Paulus van Daesdonck,Postbus 89, 4850 ÀB Ulvenhout.

MUSEIJU

De heeurkundekring heeft 'n eigen heemkunctig museum op 't adres Pennendijk 1

Het museun is geopend de 1e zondag van de maand van 14.00 - 17.00 uur en

elke woensdagniàaag van 14.00 - 16.00 uur. Voor groepen op verzoek'Schenkingen voor aó collectie gaarne in het museun op werkdagen van 8.30 -16.00 uur. In juli en augustus i§ het nuseum gesloten.Het nuseum is óndergebracht in de Stichting 'Paulus 1luseum' (S 10.49.79)

BESTtruRJ,C. van der westerlakenC.J.M. LeijtenJ.À.van DorstW.À. LangenH.J.1.1. MeerenÀ.P.J.M. LuijtenÀ.P.M. GoosJ.À.U. GrauumansÀ.M.M. VerkooijenÀ.H.1.Í. Verschuren

PUBLICATIES

voorzitter 1999vice-voorzitter 2000secretaris 20002e secretaris 1998penningmeester 19982e penningrneester 1999

medewerker Ulvenhout 2000medewerker Bavel 1998rnedewerkerGalder/Strijbeek 1999

technisch coördinator 2000

1975 Monunentenboekje J.M'E'M'Jespersiózi uot"n 'De Korenbloem' J.c'van der Westerlaken19?7 130 jaar Mariaschool' C.J.l'í' Leijten1978 Korerunolen 'De Hoop' H.Dirven,K'Leenders e'a'1.979 Drie eeuwen kerk in Ulvenhout Dr.J.L.M' tle Lepper1gg0 van Ginneken tot Nieuw-Ginneken H.Dirven,J.v.d.uesterlaken1981 Driekwart eeuw Constantia J.en R'v'd'Westerlaken1982 David Tomkins Drs.H'verhoeven(BvP 39)

ióg: fOO jaar school Galder À'Verkooijen e'a'(BvP 44)isa: v"f ó*en 1-25(1983-1988) Ir.Chr.Buiks(per deel)1984 Carnaval Oud en Nieuw-Ginneken Brieven van Paulus 46

1985 Biblioqrafie I H.Beugels,C'Leijten(BvP 55)1985 Tussen lditte lrolk en Arureville J.M.E.U. Jesperslg36WantteleninStrijbeekJ.JespersenDrs.H.verhoeven198? Kerken in Bavel Dr.C-S.H' Rademaker SS'CC

1987 Wandelen in Ulvenhout (CaIlot) Ir'tJ.Bonekampru'Scheepers1990 Het Mastbos en Van Schermbeek À.J.Spierings1994 De Ginnekensche Trarnweg Mij- P-van de Ven e'a'1994 Bibliografie II C.J.M. Leijten (BvP 101)

1996 Wandelen op Luchtenburg Jacgues Jespers1996 Veldnarnen 26 (Inclex) Ir-Chr.Buiks,J'Spoorenberg1996 Gemaallijst 1795 J-M.H.Broeders,À'W'Jansen1997 Straatnamen À.W.Jansen1999 Carnaval in Utvenhout Ben C- Uartens1999 Geschiedenis Boswachterij Ulv. C.P.M. van Alphen

5r-5r-R-

5r-5r-

20,-10, -7,507 ,50E.

7, 507 ,50

20,-5r-

10, -5r-

10, -2Q,-7,505r-7,505r-

10, -10, -10. -

LIDMÀÀTSCHÀPllet verenigingsjaar van de heenkundekring loopt van 1 september tot 31 au-

gustus. Naàst- cliverse heernactiviteiten, lezingen, tentoonstellingen en eI-Éursies geeft de kring het tijdschrift 'Brieven van Pau1us'uit. Het lid-rnaatschaó van de Krinl geldt voor het gehele gezin en bedraagt voor het

verenigingsjaar 2000-2001 f 30,- per jaar.- Hij die niets weet, twijfelt nergens aan