BRIEVEN Godsdienst moet uit de categorie van curieuze ...
1
OPINIE / ACHTERGROND HAAGSCHE COURANT VRIJDAG 3 NOVEMBER 1995 11 BRIEVEN Dutchbat Het is in één woord ongelooflijk wat politiek Den Haag durft te doen met het dossier Srebreni- ca. Jezelf bijna geheel vrijplei- ten met een debriefing-rapport van rechtstreeks betrokkenen bij Dutchbat en vervolgens de schuld geheel bij de VN leggen. Mag ik de vraag opwerpen of Dutchbat dan geen onderdeel was van diezelfde VN? Neder- land is natuurlijk op politiek ni- veau overal volledig voor schut gezet. Met politici als Blaauw en De Hoop Scheffer voorop: wat een visie om je in zo'n avon- tuur te laten meeslepen. En dan Voorhoeve die dan wel eerlijk en oprecht kan zijn, maar daar red je het niet mee. Vernieti- gend was het commentaar van de Bosnische minister van bui- tenlandse zaken, die de beslis- sing van Voorhoeve om in Sre- brenica te blijven toejuichte maar het 'jammer' zei te vinden voor de duizenden omgekome- nen dat toen die beslissing een- maal genomen was Dutchbat geen hand meer uitstak en zich niet verzette. Het waren toch merendeels beroepsmilitairen en militairen die op vrijwillige basis uitgezonden zijn? Denken ze dan niet na welk beroep ze kiezen en risico ze lopen of waar ze voor tekenen? Nederland heeft natuurlijk historisch, af- gezien van enkele commando's, absoluut geen militaire traditie of wapenfeit waar het op kan bogen voor zover de landmacht in het geding is. Kwaliteits- kranten als The Independent, The New York Times en The Boston Globe zeggen meer over dit Nederlandse optreden dan een politiek vriendelijk woordje van Chirac en Kohl (we helpen elkaar in een moeilijke tijd wei- eens de hand boven het hoofd te houden), of een rapport waar- mee onze volksvertegenwoordi- gers hun handen in onschuld kunnen wassen. En daarmee óók bedoeld De Hoop Scheffer die nu wel een onafhankelijk onderzoek wil, maar één van de voornaamste pleiters voor het zenden van Dutchbat was. Graag sluit ik mij aan bij het voortreffelijke commentaar van uw redacteur buitenland Mar- tijn Delaere die in de krant van 17 oktober 1995 de gehele Ne- derlandse militaire betrokken- heid in Srebrenica volstrekt helder neerzet. Ik zou er alleen de vraag aan willen toevoegen waarom de betrokkenen op hun militaire en politieke posten kunnen blijven zitten. .M. K. Bouwman, Den Haag H V'iwr publikatie m aanmerking ko- mende brieven, liefst kort en bondig, wor- den met volledige naam en adres idit laat •-tealleen voor eventuele corresponde!! 'de inzender ondertekend De hneven dienen zich te beperken tot een miderwerp Plaatsing betekent niet dat de redactie het met de strekking eens is Zij behoudt zich het recht voor tot inkor- ting. CITAAT Waar ik me vreselijk aan erger, en dat deed ik des- tijds in Den Haag ook, dat zijn al die mensen die langs de kant zitten te kij- gn en afwachten. Valt ze si of valt ze niet? En dan \teraf de juiste kant kie- ;n, zodat hen niets kan yerkomen. n Duivesteijn (PvdA), Haagse wethouder ge- ikeld in de stadhuis- 'aire, over de politieke rel minister Sorgdrager. Godsdienst moet uit de categorie van curieuze hobby's worden gehaald Oorlog met een religieuze dimensie: een verwoeste moskee in Bosnië. Kerk en theologie zitten journalistiek gesproken in het verdomhoekje. Dr. M. ter Borg zette deze week voor oud-studenten van de theologische faculteit in Leiden uiteen waardoor dit komt en waarom het belangrijk is dat te veranderen. DOOR MEERTEN TER BORG Met de weerspiegeling van godsdienst en levensbeschou- wing in de Nederlandse pers is het bar treurig gesteld. Dit on- danks het feit dat Nederland gemeten naar het kerkbezoek nog altijd tot de meest christe- lijke landen van de Westerse wereld behoort en een aanzien- lijke moslim-minderheidbezit. Er zijn in Nederland nauwelijks journalisten van enige impor- tantie te vinden, die zich stel- selmatig en op grond van een consistente visie met het gees- telijk leven bezig houden. Het- zelfde geldt voor levensbe- schouwelijke bezinning op wat er gaande is. Deze ronduit rampzalige stand van zaken is terug te voeren op het moderniseringsproces. Er bestaat minstens sinds Voltaire een grote tegenstelling tussen de voorstanders van het moder- niseringsproces en de vertegen- woordigers van de godsdienst. Voltaire is ook degene die het conflict als eerste met veel ver- ve in de pers heeft uitgevoch- ten. Gelovigen werden hierbij afgeschilderd als achterlijk tuig. Ook in Nederland heeft deze te- genstelling een zeer belangrijke j rol gespeeld, maar de verhou- ding tussen modernisme en godsdienst is hier uiterst inge- wikkeld. De leus 'Tegen de re- volutie het evangelie' kan wel- iswaar beschouwd worden als een anti-modernistische, maar het is onder deze leus dat de christelijke bevolkingsgroepen onder leiding van Abraham Kuyper vaak voorop liepen in het moderniseringsproces. Kuyper had wel iets van Voltai- re, zeker in de onverzoenlijke, polariserende maar vaak ook opportunistische manier waar- op hij de pers voor zijn levens- beschouwelijke karretje wist te spannen. Mede door Kuypers acties, breed door hem uitgemeten in de pers, ontstond de verzuiling. Door deze verzuiling liep Ne- derland voorop in het godsdien- stig of levensbeschouwelijk dui- den en legitimeren van allerlei maatschappelijke zaken. In de maatschappij werd alles in een godsdienstig of levensbeschou- welijk kader geplaatst en in de analyse van de maatschappij was dit niet anders. Het moderniseringsproces vol- trok zich in Nederland verzuild. Maar, helaas voor godsdienst en levensbeschouwing, heeft dit proces zijn eigen relatieve autonomie. Zo kwam het dat het voor allerlei godsdienstig of levensbeschouwelijk gebonden organisaties onhandig werd om het met die levensbeschouwelij- ke bindingen al te nauw te ne- men. Om de zaak met een voor- beeld in het juiste perspectief te plaatsen: diaconessenhuizen zagen er steeds minder een been in om een chirurg in dienst te nemen, die lid was van de AVRO. Polarisatie De polarisatie, die het ontstaan van de verzuiling had geken- merkt, kenmerkte ook haar on- dergang eind jaren zestig. Godsdienst en levensbeschou- wing werden meer en meer ge- voeld als een breidel. Meer en meer werden ze ervaren, zoals ze door Voltaire ervaren wer- den, als iets dat de maatschap- pelijke vooruitgang tegenhield. De leus van Groen van Prinste- rer werd in die dagen als het ware omgekeerd: de revolutie, dat wil zeggen de moderne tijd, tegen het evangelie. Wie wind zaait zal storm oogsten. In het licht van Groens leus kunnen we zeggen dat de verzuiling dubbel is mislukt: ze heeft de modernisering wellicht eerder bevorderd dan tegengehouden, en ze heeft bij grote delen van de Nederlandse bevolking een zekere scepsis, om met te zeg- gen afkeer van godsdienst en le- vensbeschouwing bevorderd. In dit licht bezien is ontzuiling niets anders dan een eclatante overwinning van het modernis- me op de godsdienst. De moder- nisten bezegelden hun over. ning door godsdienst irrelevant te verklaren. Dit wordt weer- spiegeld in de neutrale landelij- ke kwaliteitspers. Over gods- dienst wordt vaak met een ze- ker dédain gesproken. Het valt niet onder de maatschappelijke relevante factoren, en zelfs niet onder de zaken die belangrijk genoeg zijn om systematisch bij te houden (hierin verschilt godsdienst van voetbal en ma- rathon lopen). Godsdienst hoort in de categorie curieuze hobby's. Dank zij de ontzuiling kon men ook af van de levensbeschouwe- lijke commentaren. Die werden taboe, zo lijkt het wel. De com- mentaren werden zakelijk, ge- stoeld op economische of socio- logische expertise, of, het mooi- ste van alles, het gezonde ver- stand. Daarnaast ontstond het colum- nisme. Men baseerde zijn me- ning niet langer op een levens- beschouwelijk standpunt, maar op het toevallige humeur van een neuzelende betweter. Dit alles stoelt uiteraard op een heimelijke, impliciete uiterst positieve levensbeschouwing. Het is in feite het vooruitgangs- geloof zonder naïef vooruit- gangsoptimisme. Natuurlijk is dit zelf ook een ge- loof. Maar de modernisten wei- geren hun eigen geloof als zoda- nig te benoemen. Men ziet zijn geloof niet als geloof, maar, op •en automatische manier, zon- der er verder over na te denken, ab de echte waarheid. Ik zie ilat, als agnost, met lede ogen aan. Want dat is het ergste: het geloof dat zichzelf niet als zoda- nig opvat. Dat is niet zomaar <>en misvatting, in tegendeel, dat is een vorm van fundamen- t^Bme. Dat leidt tot een ver- wfbngen kijk op steeds meer as- peeten van de werkelijkheid en datraan valt de pers dan ook meer en meer ten prooi. Ems te weinig ruimte voor ver- klaringen vanuit de religie. De : iftor godsdienst wordt niet se- n^ii* genomen- in het nieuws dat dagelijks over ons heen komt, vanuit Bosnië, de Kauka- sus, het Mediterrane gebied, In- dia en ga zo maar door. Religieuze factoren worden weggemoffeld ten gunste van economische en politieke ver- klaringen. Curiosa Een tweede voorbeeld. In de tijd de verzuiling werd, zoals gezegd, alles levensbeschouwe- lijk doorgelicht. Als reactie daarop, en ook als inmiddels ontstane onmacht daartegeno- ver, maar vooral omdat gods- dienst en levensbeschouwing -ociaal irrelevante privé cu- riosa worden beschouwd, wordt d^ discussie erover vermeden, levensbeschouwelijke stand- pa nten, of de levensbeschouwe- like vooronderstellingen van .-•iandpunten, worden niet meer pevalueerd. Dat is een verade- mng vergeleken met de hoog- 11 dagen van de verzuiling, toen ales levensbeschouwelijk werd gelegitimeerd, maar het kan •lijk opbreken. Vanneer bijvoorbeeld de aller- Inogste baas van het Elsevier- oncern Piere Vinken bij zijn heid de mening ventileert ebt zaken doen oorlog is, wordt ebt zonder commentaar geno- t'erd. De werking van dit soort utspraken, of ze nu door Tim- ner worden gedaan, of door FOTO EPA Vinken of door Swarttouw, is vaak, dat het orakel gesproken heeft. Er worden te weinig vra- gen gesteld. Men vraagt zich te weinig af of zo'n uitspraak re- presentatief is voor ons bedrijfsleven, en zo ja, wat dit voor consequenties voor de maatschappij heeft en of het wenselijk is, en wat de conse- quenties zijn voor onze manier van leven en of we zo willen le- ven en dus wat de zin van het le- ven is. Vooral die laatste twee zinnen worden zelden gelezen in de pers. Wanneer hetzelfde orakel even later misprijzend vaststelt dat 'christenen zich schamen voor een hele elementaire trek in het wezen van de mens. namelijk hebzucht', dan wordt dit ook weer voor zoete koek aangeno- men. Vragen die niet gesteld worden zijn dan: is dit zo, onder welke vormen van christendom is dit zo? Is het geen bescha- vingskenmerk dat men op mo- rele gronden aangeboren ka- raktereigenschappen overwint, en is het goed of slecht? Wat voor soort leven impliceert heb- zucht, en wat voor soort het overwinnen ervan? Wat voor soort leven? Wat is de zin des le- vens? Concluderend meen ik dat door het najagen van het Verlich- tingsgeloof en de ontzuiling er in de Nederlandse pers blinde vlekken zijn ontstaan met be- trekking tot godsdienst en zin- geving. Hoe moet dit verholpen worden? Op de eerste plaats door meer deskundigheid waar het gaat om godsdienst in de re- dacties in te brengen. Opinie- vorming en het belichten van achtergronden zal in de toe- komst steeds meer de taak van de dagbladen worden. Daarbij zou de zingeving en de gods- dienst een rol moeten spelen. Geld is er genoeg. Men hoeft al- leen maar een paar van die zou- teloze columnisten te lozen. Dr. M. ter Borg is godudienst- aociotoogoon de RU Leiden. Pronk pleegt verraad aan ontwikkelingshulp De 'herijkingsnota' van buitenlandse zaken staat volgende week op de agenda van de Tweede Kamer. Het buitenlandbeleid zal meer dan voorheen de Nederlandse economische belangen moeten dienen. DOOR BOB GOUDZWAARD EN TON SENF In zijn nieuwste nota vraagt mi- nister Pronk aandacht voor een ander ontwikkelingsbeleid, een beleid met minder projecten. Vele goedbedoelde projecten hebben de zelfstandigheid van ontwikkelingslanden niet be- vorderd. Zijn eigen beleid was vaak in strijd met dat van ande- re ministeries, daarom gaat hij PT nu mee samenwerken. Onfschotten noemen ze zo'n beleid. Het wordt volgens Pronk hoog tijd de verschillen- de aspecten van het buitenland beleid beter op elkaar te laten inwerken. Vele voorbeelden van frustra- ties schetste Pronk onlangs tij- dens een studiebijeenkomst van christelijke ontwikkelings- organisaties. „Hulp aan de ont- wikkeling van Costa Rica, maar de bananen houden wij tegen. Hulp aan Noord-Afrika ten be- hoeve van structurele aanpas- sing, maar fruit uit Noord-Afri- ka houden wij tegen. Wij heb- ben toch onze eigen fruitteelt". Pronk is een gedreven politicus die zijn maatschappijbeeld niet onder stoelen of banken steekt. In zijn recente boek 'De kriti- sche grens' doet hij een harts- tochtelijke keus voor een open, cultureel gedifferentieerdt- menleving. Een dergelijke sa- menleving voelt zijn verant- woordelijkheid ook voor het welzijn van mensen die buiten de eigen groep leven. Hij voert een warm pleidooi voor een herijking van het bui- tenlandbeleid. Het is echter van groot belang bij het woord 'her- ijking' de oren te spitsen. Is de herijking waar Pronk op doelt in zijn boek dezelfde als die van de net verschenen regeringsno- ta? In zijn boek spreekt hij over een herijking van sociaal-eco- nomische systemen: de vor- ming van onderklassen moet hier en elders worden voorko- men. Een herijking van de nor- men, om te komen tot een tole- rante en naar buiten gericht sa- menleving. Verwarring In de herijkingsnota die de Tweede Kamer volgende week bespreekt, komen wij een ander soort herijking tegen. Ter illus- tratie enkele citaten: „Neder- land moet in de eerste plaats zijn economische positie behou- den en versterken; dat vraagt om een actief extern beleid ter bevordering van de markt- toegang van bedrijven, zowel in Nederland als daarbuiten'. En: „Het buitenlandbeleid zal zo- wel in bilateraal als in multila- teriaal verband explicieter dan voorheen moeten worden inge- zet om Nederlands economi- sche belangen te dienen". Deze twee herijkingsbegrippen van Pronk lijken op gespannen voet te staan. Gaat het centraal stellen van het Nederlandse economische belang in de r ringsnota nu wel echt samen met het niet willen uitsluiten van anderen, zoals Pronk dat bedoelt? Volgens onze waarne- ming is de ontwikkelingssa- menwerking in de herijkings- nota in een krachtenveld te- recht gekomen waarin, wellicht onbedoeld, verraad wordt ge- pleegd aan de diepste intenties van ontwikkelingssamenwer- king. Wat verstaat de nota on- der 'het dienen van Nederland- se economische belangen? . Dienen is ten diepste een reli- gieus woord. Wanneer het in de Bijbel wordt gebruikt, is altijd het element van kiezen eraan verbonden: kies U heden wie gij dienen zult, gij kunt niet God dienen én.de Mammon. Dienst houdt toewijding in. (aarrnee is de achterstelling 'an het eigenbelang gegeven, iet eigenbelang kan en mag er ijn, maar het kan in het dienen ooit voorop lopen en de mars- iute bepalen. Daarom is de larsroute van de herijkingsno- i die start vanuit het eigen Ne- erlandse belang op langere >rmijn, een marsroute die de hristelijke ontwikkelingsorga- - nooit zullen mogen anvaarden. }ebruiksrelatie Jet koersen op het nationaal eonomisch eigenbelang in de erijkingsnota is het bevesti- envan een gedeeltelijk al be- taande praktijk. Het maakt ok een ander appèl onmoge- ijk. Een appèl ook aan <n ;en volk en achterban om, als iet om anderen gaat, allereerst •anuit hun positie en vanuit lun lot te leren denken. De re- atie met andere volken e en wordt in deze nota veel te gemakkelijk gezien als >oort gebruiksrelatie. Daarom 'rezen wij dat de herijkingsno- ta op termijn een verval van verantwoordelijheidsbesef je- gens de arme landen betekent. Wij vragen ons af of het buiten- lands beleid nog wel zo open staat voor de corrigerende in- vloed van het bijbelse motief van de keuze voor de armen. Wat gaan de christelijke ont- wikkelingsorganisaties doen met de herijkingsformule uit deze nota? Het eigen voortbe- staan van de organisaties zo in- nig liefhebben, dat je in ruil daarvoor subsidies slikt? Je ac- cepteert het nieuwe opgedron- gen ontwikkelingsbeleid omdat je een medefinancieringsorga- nisatie bent? Wij verwachten van alle medefinancieringsor- ganisaties een duidelijke afwij- zing, wanneer het kabinet zou proberen haar eigen formule van herijking ook voor hen ver- plicht te stellen. Dan gaat de ei- genheid van hun werk eraan. Bob Goudzwaard is hoogleraar economie aan de VU Amster- dam, Ton Senf is directeur Christelijk Studiecentrum ICS. Randstadplan M inister M. de Boer van ruimtelijke or- dening komt volgend jaar met een 'Randstadvisie' om aan te geven welke bouwmogelijkheden er nog zijn in het dichtbevolkte westen van Nederland. De minister komt daarmee tegemoet aan een langgekoesterde wens van haar partijgenoot A. Duive- steijn. De ex-wethouder van Den Haag heeft als Tweede-Ka- merlid de eigen PvdA-fractie en de fractie van het CDA weten te winnen voor de opvatting dat er nu te veel geschiedt op het gebied van de ruimtelijke ordening in dit deel van het land zonder dat de samenhang duidelijk is. In haar Randstadplan zal de minister nu eens gaan aangeven waar de bebouwing 'voltooid' is, waar gebouwd zal worden volgens al eerder ge- nomen beslissingen en waar nog gebouwd zou kunnen wor- den in een verdere toekomst, zeg na het jaar 2010. Ook de mo- gelijkheden voor bouwlocaties onder de grond en 'in zee' tus- sen Scheveningen en Hoek van Holland zal de minister in kaart brengen. E en belangrijk element in het Randstadplan van de minis- ter zal het Groene Hart zijn. Er bestaat enige twijfel in de Tweede Kamer of deze minister wel voldoende bestand zal zijn tegen de druk van de provincies Zuid-Holland en Utrecht om in dit deel van de Randstad meer huizen te bouwen dan tot nu toe is afgesproken. Het kan geen kwaad om over de be- bouwingsmogelijkheden in de hele Randstad eens een totaal- visie te presenteren, al rijst wel de vraag of de exercitie niet wat voorbarig is, gezien de geschatte behoefte aan nieuwe woningen. Het Woningbehoefte-onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek geeft al aan dat er tussen nu en 2005 minder nieuwe woningen nodig zijn dan tot heden was gedacht. Maar ook als de woningbehoefte blijkt mee te vallen, kan een ruimtelijke model voor de Randstad inzicht geven in de mogelijkheden om het Groene Hart zoveel mogelijk groen te houden. Daarbij moet bedacht worden dat er een onlosma- kelijk verband is tussen woningbouw en vervoersstromen. Eigenlijk zou er geen wijk meer van de grond mogen komen als niet exact duidelijk is hoe de verkeersafwikkeling zal ge- schieden, met een sterk accent op openbaar vervoer. Op meer en langere files zit niemand te wachten. Een Randstadplan zal daarom niet alleen bouwlocaties moeten bevatten, maar ook autowegen en openbaar vervoersnetten. Men zou bij- voorbeeld al eens kunnen nagaan hoe een project als Rand- stad Rail moet worden uitgebreid om te kunnen dienen als fijnmazig openbaar vervoersnet tussen de vier grote steden. Een doorsnijding van het Groene Hart door een nieuw tracé voor een Hoge-Snelheidstrein, die van Rotterdam naar Schiphol-Amsterdam raast, kan daarmee misschien overbo- dig worden. Looneisen D e vakcentrale FNV heeft de bonden een maximale looneis van drie procent 'aanbevolen'. Als de kaderleden van de dienstenbond hoger willen gaan zitten, worden zij door de bondsraad teruggefloten. De werknemers blijven dus buiten- gewoon gematigd in hun verlangens. Al een aantal jaren ach- tereen compenseren de loonstijgingen niet of nauwelijks de inflatie, terwijl toch de directiesalarissen gemiddeld met flin- ke percentages worden opgeschroefd. In weinig Westeurope- se landen wordt zo hardnekkig loonmatiging betracht als <n Nederland. Waar de vakbonden enigszins uit hun schulp kruipen, zoals bij Philips, wordt geen geld geëist, maar vrije tijd, in ruil voor flexibeler arbeidstijden trouwens. De reactie van Philips-president Timmer dat hij 'in jaren geen onzinni- ger voorstel' had gehoord, komt wel erg arrogant over. W erknemers in Nederland hebben sinds het begin van de jaren tachtig nogal wat veren gelaten. Dat heeft zijn ge- gronde redenen gehad, maar er komt natuurlijk een eind aan de rek. Er speelt in een sociaal-economisch evenwicht heel wat meer mee dan het aantal uren per week dat de cao ver- meldt. De werkgever die dat niet in het oog houdt, krijgt het uiteindelijk een keer voor zijn kiezen. Het is zelfs de vraag of de vakbeweging ook macro-economisch gezien niet wat te ri- gide vasthoudt aan loonmatiging. Er zijn zeker bedrijven en bedrijfstakken waar de armslag groot genoeg is om ook het personeel in de toegenomen welvaart te laten delen. Dat is ook goed voor de binnenlandse bestedingen, die nog steeds niet aantrekken, ondanks de economische groei. PvdA-frac- tieleider Wallage noemde dat gisteren in Delft zelfs een 'zor- gelijk signaal'. Een aantal branches plukt nog steeds nauwe- lijks de vruchten van de groei en ziet het aantal ondernemers verminderen in plaats van toenemen. Het is absoluut niet on- zinnig om daar in 1996 verandering in aan te willen brengen. HAAGSCHE ü» GOURANT WAARIN OPGENOMEN DAGBLAD HET BINNENHOF ONAFHANKELIJK DAGBLAD - OPGERICHT? APRIL 1883 UITGAVE SIJTHOFF PERS BV BEHOREND BIJ WEGENER NV HOOFDKANTOOR Koopmansstraat 9 Ri)swijk (070) 319 09 22 POSTADRES Postbus 16050. 2500 AA Den Haag TELEFAX redactie (070) 395 47 83. stadsredactie (070) 399 73 55 KANTOREN Den Haag Spuistraat 71 Zoetermeer Oostwaarts 5d Delft Oude Delft 105 Naaldwnk Prins Bernhardstraat 2 UITGEVER M J Kes ABONNEE SERVICE Telefoon 06 022 05 40 (gratis) ma t/m vr 08 30-17 00 uur NABEZORGING Telefoon 06 099 22 42 (g ma t/m vr 18-19 uur, za 10-12 uur Ook voor Primeur, de wekelijkse bijlage op v: ABONNEMENTEN Bij vooruitbetaling per maand / 31,15 jper kwartaal ƒ 90 30 per jaar ƒ 345 25 Prijzen zijn inclusief 6% btw ADVERTENTIES Kaderadverten: i telefoon (070) 319 09 44, telefax (070) 390 27 02 Kleintjes telefoon (070) 395 03 04 telefax (070) 319 17 26 Familiebenchten telefoon (070) 319 05 51 telefax (070) 390 27 02 Advertenties worden geplaatst conform de Regelen van het Adver- tentiewezen en de Algemene Voor- waarden zoals vermeld m de bro- chure Mediadocumentatie BANKIER ABN/Amro bank 47 35 75 515 Postbank 663050 BESPREEKBUREAU Telefoon (070) 365 68 06 telefax (070) 36144 04 FOTO'S Nabestellingen (070) 319 06 07 ma t/m vr 14 00-15 30 uur HOOFDREDACTIE • nkelshoek D M W Toet (adjunct) Th Olmk (adjunct) RUBRIEKCHEFS Eindredactie L G.H Bron: Binnenland/Mensen P J de Graaff Buitenland J P Pak Economie D A van der Meer Sport G AM Bi: Stad/Haaglanden R M van Z.. Lokale en Regionale Politiek P B J Riem. Nationale Politiek TH J van I Kunst/rtv/Uit J M \fersteeg Opinie/Geestelijk leven P J G van \felthoven Verslaggever!) W van der Kooi] (Niem\ iterdag)en P van der Hoest (Vandaag de .'-eten & Wferken) Vormgeving R E Tausent Fotografie B Th Blumers Systeemredactie Dick Ronner Documentatie F van Lockeren Campagne CORRESPONDENTEN Brussel H Thomas B Scham- pers Parijs W Voordou w Londen B van Huet, Rome A Hee: Moskou K Elenbaas Washington B Ummeler. Jeruzalem W Wferk- man Johannesburg B Luinnk Zagreb H Doornbos Bonn: nands, Praag S Akkerman Auteursrechten voorbei C 1995 SijthoffPersbv
Transcript of BRIEVEN Godsdienst moet uit de categorie van curieuze ...
OPINIE / ACHTERGROND HAAGSCHE COURANTVRIJDAG 3 NOVEMBER 1995 11
BRIEVEN
DutchbatHet is in één woord ongelooflijkwat politiek Den Haag durft tedoen met het dossier Srebreni-ca. Jezelf bijna geheel vrijplei-ten met een debriefing-rapportvan rechtstreeks betrokkenenbij Dutchbat en vervolgens deschuld geheel bij de VN leggen.Mag ik de vraag opwerpen ofDutchbat dan geen onderdeelwas van diezelfde VN? Neder-land is natuurlijk op politiek ni-veau overal volledig voor schutgezet. Met politici als Blaauwen De Hoop Scheffer voorop:wat een visie om je in zo'n avon-tuur te laten meeslepen. En danVoorhoeve die dan wel eerlijken oprecht kan zijn, maar daarred je het niet mee. Vernieti-gend was het commentaar vande Bosnische minister van bui-tenlandse zaken, die de beslis-sing van Voorhoeve om in Sre-brenica te blijven toejuichtemaar het 'jammer' zei te vindenvoor de duizenden omgekome-nen dat toen die beslissing een-maal genomen was Dutchbatgeen hand meer uitstak en zichniet verzette. Het waren tochmerendeels beroepsmilitairenen militairen die op vrijwilligebasis uitgezonden zijn? Denkenze dan niet na welk beroep zekiezen en risico ze lopen of waarze voor tekenen? Nederlandheeft natuurlijk historisch, af-gezien van enkele commando's,absoluut geen militaire traditieof wapenfeit waar het op kanbogen voor zover de landmachtin het geding is. Kwaliteits-kranten als The Independent,The New York Times en TheBoston Globe zeggen meer overdit Nederlandse optreden daneen politiek vriendelijk woordjevan Chirac en Kohl (we helpenelkaar in een moeilijke tijd wei-eens de hand boven het hoofd tehouden), of een rapport waar-mee onze volksvertegenwoordi-gers hun handen in onschuldkunnen wassen. En daarmeeóók bedoeld De Hoop Schefferdie nu wel een onafhankelijkonderzoek wil, maar één van devoornaamste pleiters voor hetzenden van Dutchbat was.Graag sluit ik mij aan bij hetvoortreffelijke commentaar vanuw redacteur buitenland Mar-tijn Delaere die in de krant van17 oktober 1995 de gehele Ne-derlandse militaire betrokken-heid in Srebrenica volstrekthelder neerzet. Ik zou er alleende vraag aan willen toevoegenwaarom de betrokkenen op hunmilitaire en politieke postenkunnen blijven zitten.
.M. K. Bouwman,Den Haag
H V'iwr publikatie m aanmerking ko-mende brieven, liefst kort en bondig, wor-den met volledige naam en adres idit laat•-tealleen voor eventuele corresponde!!
'de inzender ondertekend Dehneven dienen zich te beperken tot eenmiderwerp Plaatsing betekent niet datde redactie het met de strekking eens isZij behoudt zich het recht voor tot inkor-ting.
CITAAT
Waar ik me vreselijk aanerger, en dat deed ik des-tijds in Den Haag ook, datzijn al die mensen dielangs de kant zitten te kij-
gn en afwachten. Valt zesi of valt ze niet? En dan\teraf de juiste kant kie-
;n, zodat hen niets kanyerkomen.
n Duivesteijn (PvdA),Haagse wethouder ge-ikeld in de stadhuis-
'aire, over de politieke relminister Sorgdrager.
Godsdienst moet uit de categorievan curieuze hobby's worden gehaald
Oorlog met een religieuze dimensie: een verwoeste moskee in Bosnië.
Kerk en theologie zitten journalistiek gesproken inhet verdomhoekje. Dr. M. ter Borg zette deze weekvoor oud-studenten van de theologische faculteitin Leiden uiteen waardoor dit komt en waarom hetbelangrijk is dat te veranderen.
DOOR MEERTEN TER BORG
Met de weerspiegeling vangodsdienst en levensbeschou-wing in de Nederlandse pers ishet bar treurig gesteld. Dit on-danks het feit dat Nederlandgemeten naar het kerkbezoeknog altijd tot de meest christe-lijke landen van de Westersewereld behoort en een aanzien-lijke moslim-minderheid bezit.Er zijn in Nederland nauwelijksjournalisten van enige impor-tantie te vinden, die zich stel-selmatig en op grond van eenconsistente visie met het gees-telijk leven bezig houden. Het-zelfde geldt voor levensbe-schouwelijke bezinning op water gaande is.Deze ronduit rampzalige standvan zaken is terug te voeren ophet moderniseringsproces. Erbestaat minstens sinds Voltaireeen grote tegenstelling tussende voorstanders van het moder-niseringsproces en de vertegen-woordigers van de godsdienst.Voltaire is ook degene die hetconflict als eerste met veel ver-ve in de pers heeft uitgevoch-ten. Gelovigen werden hierbijafgeschilderd als achterlijktuig.Ook in Nederland heeft deze te-genstelling een zeer belangrijke
j rol gespeeld, maar de verhou-ding tussen modernisme engodsdienst is hier uiterst inge-wikkeld. De leus 'Tegen de re-volutie het evangelie' kan wel-iswaar beschouwd worden alseen anti-modernistische, maarhet is onder deze leus dat dechristelijke bevolkingsgroepenonder leiding van AbrahamKuyper vaak voorop liepen inhet moderniseringsproces.Kuyper had wel iets van Voltai-re, zeker in de onverzoenlijke,
polariserende maar vaak ookopportunistische manier waar-op hij de pers voor zijn levens-beschouwelijke karretje wist tespannen.Mede door Kuypers acties,breed door hem uitgemeten inde pers, ontstond de verzuiling.Door deze verzuiling liep Ne-derland voorop in het godsdien-stig of levensbeschouwelijk dui-den en legitimeren van allerleimaatschappelijke zaken. In demaatschappij werd alles in eengodsdienstig of levensbeschou-welijk kader geplaatst en in deanalyse van de maatschappijwas dit niet anders.Het moderniseringsproces vol-trok zich in Nederland verzuild.Maar, helaas voor godsdiensten levensbeschouwing, heeftdit proces zijn eigen relatieveautonomie. Zo kwam het dathet voor allerlei godsdienstig oflevensbeschouwelijk gebondenorganisaties onhandig werd omhet met die levensbeschouwelij-ke bindingen al te nauw te ne-men. Om de zaak met een voor-beeld in het juiste perspectief teplaatsen: diaconessenhuizenzagen er steeds minder eenbeen in om een chirurg indienst te nemen, die lid was vande AVRO.
PolarisatieDe polarisatie, die het ontstaanvan de verzuiling had geken-merkt, kenmerkte ook haar on-dergang eind jaren zestig.Godsdienst en levensbeschou-wing werden meer en meer ge-voeld als een breidel. Meer enmeer werden ze ervaren, zoalsze door Voltaire ervaren wer-den, als iets dat de maatschap-pelijke vooruitgang tegenhield.De leus van Groen van Prinste-rer werd in die dagen als het
ware omgekeerd: de revolutie,dat wil zeggen de moderne tijd,tegen het evangelie. Wie windzaait zal storm oogsten. In hetlicht van Groens leus kunnenwe zeggen dat de verzuilingdubbel is mislukt: ze heeft demodernisering wellicht eerderbevorderd dan tegengehouden,en ze heeft bij grote delen vande Nederlandse bevolking eenzekere scepsis, om met te zeg-gen afkeer van godsdienst en le-vensbeschouwing bevorderd.In dit licht bezien is ontzuilingniets anders dan een eclatanteoverwinning van het modernis-me op de godsdienst. De moder-nisten bezegelden hun over.ning door godsdienst irrelevantte verklaren. Dit wordt weer-spiegeld in de neutrale landelij-ke kwaliteitspers. Over gods-dienst wordt vaak met een ze-ker dédain gesproken. Het valtniet onder de maatschappelijkerelevante factoren, en zelfs nietonder de zaken die belangrijkgenoeg zijn om systematisch bijte houden (hierin verschiltgodsdienst van voetbal en ma-rathon lopen). Godsdiensthoort in de categorie curieuzehobby's.Dank zij de ontzuiling kon menook af van de levensbeschouwe-lijke commentaren. Die werdentaboe, zo lijkt het wel. De com-mentaren werden zakelijk, ge-stoeld op economische of socio-logische expertise, of, het mooi-ste van alles, het gezonde ver-stand.Daarnaast ontstond het colum-nisme. Men baseerde zijn me-ning niet langer op een levens-beschouwelijk standpunt, maarop het toevallige humeur vaneen neuzelende betweter.Dit alles stoelt uiteraard op eenheimelijke, impliciete uiterstpositieve levensbeschouwing.Het is in feite het vooruitgangs-geloof zonder naïef vooruit-gangsoptimisme.Natuurlijk is dit zelf ook een ge-loof. Maar de modernisten wei-geren hun eigen geloof als zoda-nig te benoemen. Men ziet zijn
geloof niet als geloof, maar, op•en automatische manier, zon-
der er verder over na te denken,ab de echte waarheid. Ik zieilat, als agnost, met lede ogenaan. Want dat is het ergste: hetgeloof dat zichzelf niet als zoda-nig opvat. Dat is niet zomaar<>en misvatting, in tegendeel,dat is een vorm van fundamen-t^Bme. Dat leidt tot een ver-wfbngen kijk op steeds meer as-peeten van de werkelijkheid endatraan valt de pers dan ookmeer en meer ten prooi.Ems te weinig ruimte voor ver-klaringen vanuit de religie. De: iftor godsdienst wordt niet se-n^ii* genomen- in het nieuwsdat dagelijks over ons heenkomt, vanuit Bosnië, de Kauka-sus, het Mediterrane gebied, In-dia en ga zo maar door.Religieuze factoren wordenweggemoffeld ten gunste vaneconomische en politieke ver-klaringen.
CuriosaEen tweede voorbeeld. In de tijd
de verzuiling werd, zoalsgezegd, alles levensbeschouwe-lijk doorgelicht. Als reactiedaarop, en ook als inmiddelsontstane onmacht daartegeno-ver, maar vooral omdat gods-dienst en levensbeschouwing
-ociaal irrelevante privé cu-riosa worden beschouwd, wordtd^ discussie erover vermeden,levensbeschouwelijke stand-pa nten, of de levensbeschouwe-like vooronderstellingen van.-•iandpunten, worden niet meerpevalueerd. Dat is een verade-mng vergeleken met de hoog-11 dagen van de verzuiling, toenales levensbeschouwelijk werdgelegitimeerd, maar het kan
•lijk opbreken.Vanneer bijvoorbeeld de aller-Inogste baas van het Elsevier-oncern Piere Vinken bij zijn
heid de mening ventileertebt zaken doen oorlog is, wordtebt zonder commentaar geno-t'erd. De werking van dit soortutspraken, of ze nu door Tim-ner worden gedaan, of door
FOTO EPA
Vinken of door Swarttouw, isvaak, dat het orakel gesprokenheeft. Er worden te weinig vra-gen gesteld. Men vraagt zich teweinig af of zo'n uitspraak re-presentatief is voor onsbedrijfsleven, en zo ja, wat ditvoor consequenties voor demaatschappij heeft en of hetwenselijk is, en wat de conse-quenties zijn voor onze maniervan leven en of we zo willen le-ven en dus wat de zin van het le-ven is. Vooral die laatste tweezinnen worden zelden gelezenin de pers.Wanneer hetzelfde orakel evenlater misprijzend vaststelt dat'christenen zich schamen vooreen hele elementaire trek in hetwezen van de mens. namelijkhebzucht', dan wordt dit ookweer voor zoete koek aangeno-men. Vragen die niet gesteldworden zijn dan: is dit zo, onderwelke vormen van christendomis dit zo? Is het geen bescha-vingskenmerk dat men op mo-rele gronden aangeboren ka-raktereigenschappen overwint,en is het goed of slecht? Watvoor soort leven impliceert heb-zucht, en wat voor soort hetoverwinnen ervan? Wat voorsoort leven? Wat is de zin des le-vens?Concluderend meen ik dat doorhet najagen van het Verlich-tingsgeloof en de ontzuiling erin de Nederlandse pers blindevlekken zijn ontstaan met be-trekking tot godsdienst en zin-geving. Hoe moet dit verholpenworden? Op de eerste plaatsdoor meer deskundigheid waarhet gaat om godsdienst in de re-dacties in te brengen. Opinie-vorming en het belichten vanachtergronden zal in de toe-komst steeds meer de taak vande dagbladen worden. Daarbijzou de zingeving en de gods-dienst een rol moeten spelen.Geld is er genoeg. Men hoeft al-leen maar een paar van die zou-teloze columnisten te lozen.
Dr. M. ter Borg is godudienst-aociotoogoon de RU Leiden.
Pronk pleegt verraad aan ontwikkelingshulpDe 'herijkingsnota' van buitenlandse zaken staatvolgende week op de agenda van de TweedeKamer. Het buitenlandbeleid zal meer danvoorheen de Nederlandse economische belangenmoeten dienen.
DOOR BOB GOUDZWAARDEN TON SENF
In zijn nieuwste nota vraagt mi-nister Pronk aandacht voor eenander ontwikkelingsbeleid, eenbeleid met minder projecten.Vele goedbedoelde projectenhebben de zelfstandigheid vanontwikkelingslanden niet be-vorderd. Zijn eigen beleid wasvaak in strijd met dat van ande-re ministeries, daarom gaat hijPT nu mee samenwerken.Onfschotten noemen ze zo'nbeleid. Het wordt volgensPronk hoog tijd de verschillen-de aspecten van het buitenlandbeleid beter op elkaar te lateninwerken.Vele voorbeelden van frustra-ties schetste Pronk onlangs tij-dens een studiebijeenkomst
van christelijke ontwikkelings-organisaties. „Hulp aan de ont-wikkeling van Costa Rica, maarde bananen houden wij tegen.Hulp aan Noord-Afrika ten be-hoeve van structurele aanpas-sing, maar fruit uit Noord-Afri-ka houden wij tegen. Wij heb-ben toch onze eigen fruitteelt".Pronk is een gedreven politicusdie zijn maatschappijbeeld nietonder stoelen of banken steekt.In zijn recente boek 'De kriti-sche grens' doet hij een harts-tochtelijke keus voor een open,cultureel gedifferentieerdt-menleving. Een dergelijke sa-menleving voelt zijn verant-woordelijkheid ook voor hetwelzijn van mensen die buitende eigen groep leven.Hij voert een warm pleidooivoor een herijking van het bui-
tenlandbeleid. Het is echter vangroot belang bij het woord 'her-ijking' de oren te spitsen. Is deherijking waar Pronk op doeltin zijn boek dezelfde als die vande net verschenen regeringsno-ta? In zijn boek spreekt hij overeen herijking van sociaal-eco-nomische systemen: de vor-ming van onderklassen moethier en elders worden voorko-men. Een herijking van de nor-men, om te komen tot een tole-rante en naar buiten gericht sa-menleving.
VerwarringIn de herijkingsnota die deTweede Kamer volgende weekbespreekt, komen wij een andersoort herijking tegen. Ter illus-tratie enkele citaten: „Neder-land moet in de eerste plaatszijn economische positie behou-den en versterken; dat vraagtom een actief extern beleid terbevordering van de markt-toegang van bedrijven, zowel inNederland als daarbuiten'. En:„Het buitenlandbeleid zal zo-wel in bilateraal als in multila-
teriaal verband explicieter danvoorheen moeten worden inge-zet om Nederlands economi-sche belangen te dienen".Deze twee herijkingsbegrippenvan Pronk lijken op gespannenvoet te staan. Gaat het centraalstellen van het Nederlandseeconomische belang in de rringsnota nu wel echt samenmet het niet willen uitsluitenvan anderen, zoals Pronk datbedoelt? Volgens onze waarne-ming is de ontwikkelingssa-menwerking in de herijkings-nota in een krachtenveld te-recht gekomen waarin, wellichtonbedoeld, verraad wordt ge-pleegd aan de diepste intentiesvan ontwikkelingssamenwer-king. Wat verstaat de nota on-der 'het dienen van Nederland-se economische belangen? .Dienen is ten diepste een reli-gieus woord. Wanneer het in deBijbel wordt gebruikt, is altijdhet element van kiezen eraanverbonden: kies U heden wie gijdienen zult, gij kunt niet Goddienen én.de Mammon.Dienst houdt toewijding in.
(aarrnee is de achterstelling'an het eigenbelang gegeven,iet eigenbelang kan en mag erijn, maar het kan in het dienenooit voorop lopen en de mars-iute bepalen. Daarom is delarsroute van de herijkingsno-i die start vanuit het eigen Ne-erlandse belang op langere>rmijn, een marsroute die dehristelijke ontwikkelingsorga-
- nooit zullen mogenanvaarden.
}ebruiksrelatieJet koersen op het nationaaleonomisch eigenbelang in deerijkingsnota is het bevesti-envan een gedeeltelijk al be-taande praktijk. Het maaktok een ander appèl onmoge-ijk. Een appèl ook aan < n;en volk en achterban om, alsiet om anderen gaat, allereerst•anuit hun positie en vanuitlun lot te leren denken. De re-atie met andere volken een wordt in deze nota veel tegemakkelijk gezien als>oort gebruiksrelatie. Daarom'rezen wij dat de herijkingsno-
ta op termijn een verval vanverantwoordelijheidsbesef je-gens de arme landen betekent.Wij vragen ons af of het buiten-lands beleid nog wel zo openstaat voor de corrigerende in-vloed van het bijbelse motiefvan de keuze voor de armen.Wat gaan de christelijke ont-wikkelingsorganisaties doenmet de herijkingsformule uitdeze nota? Het eigen voortbe-staan van de organisaties zo in-nig liefhebben, dat je in ruildaarvoor subsidies slikt? Je ac-cepteert het nieuwe opgedron-gen ontwikkelingsbeleid omdatje een medefinancieringsorga-nisatie bent? Wij verwachtenvan alle medefinancieringsor-ganisaties een duidelijke afwij-zing, wanneer het kabinet zouproberen haar eigen formulevan herijking ook voor hen ver-plicht te stellen. Dan gaat de ei-genheid van hun werk eraan.
Bob Goudzwaard is hoogleraareconomie aan de VU Amster-dam, Ton Senf is directeurChristelijk Studiecentrum ICS.
RandstadplanM inister M. de Boer van ruimtelijke or-
dening komt volgend jaar met een'Randstadvisie' om aan te geven welkebouwmogelijkheden er nog zijn in hetdichtbevolkte westen van Nederland. Deminister komt daarmee tegemoet aan
een langgekoesterde wens van haar partijgenoot A. Duive-steijn. De ex-wethouder van Den Haag heeft als Tweede-Ka-merlid de eigen PvdA-fractie en de fractie van het CDA wetente winnen voor de opvatting dat er nu te veel geschiedt op hetgebied van de ruimtelijke ordening in dit deel van het landzonder dat de samenhang duidelijk is. In haar Randstadplanzal de minister nu eens gaan aangeven waar de bebouwing'voltooid' is, waar gebouwd zal worden volgens al eerder ge-nomen beslissingen en waar nog gebouwd zou kunnen wor-den in een verdere toekomst, zeg na het jaar 2010. Ook de mo-gelijkheden voor bouwlocaties onder de grond en 'in zee' tus-sen Scheveningen en Hoek van Holland zal de minister inkaart brengen.
Een belangrijk element in het Randstadplan van de minis-ter zal het Groene Hart zijn. Er bestaat enige twijfel in de
Tweede Kamer of deze minister wel voldoende bestand zalzijn tegen de druk van de provincies Zuid-Holland en Utrechtom in dit deel van de Randstad meer huizen te bouwen dantot nu toe is afgesproken. Het kan geen kwaad om over de be-bouwingsmogelijkheden in de hele Randstad eens een totaal-visie te presenteren, al rijst wel de vraag of de exercitie nietwat voorbarig is, gezien de geschatte behoefte aan nieuwewoningen. Het Woningbehoefte-onderzoek van het CentraalBureau voor de Statistiek geeft al aan dat er tussen nu en2005 minder nieuwe woningen nodig zijn dan tot heden wasgedacht. Maar ook als de woningbehoefte blijkt mee te vallen,kan een ruimtelijke model voor de Randstad inzicht geven inde mogelijkheden om het Groene Hart zoveel mogelijk groente houden. Daarbij moet bedacht worden dat er een onlosma-kelijk verband is tussen woningbouw en vervoersstromen.Eigenlijk zou er geen wijk meer van de grond mogen komenals niet exact duidelijk is hoe de verkeersafwikkeling zal ge-schieden, met een sterk accent op openbaar vervoer. Op meeren langere files zit niemand te wachten. Een Randstadplanzal daarom niet alleen bouwlocaties moeten bevatten, maarook autowegen en openbaar vervoersnetten. Men zou bij-voorbeeld al eens kunnen nagaan hoe een project als Rand-stad Rail moet worden uitgebreid om te kunnen dienen alsfijnmazig openbaar vervoersnet tussen de vier grote steden.Een doorsnijding van het Groene Hart door een nieuw tracévoor een Hoge-Snelheidstrein, die van Rotterdam naarSchiphol-Amsterdam raast, kan daarmee misschien overbo-dig worden.
LooneisenDe vakcentrale FNV heeft de bonden een maximale looneis
van drie procent 'aanbevolen'. Als de kaderleden van dedienstenbond hoger willen gaan zitten, worden zij door debondsraad teruggefloten. De werknemers blijven dus buiten-gewoon gematigd in hun verlangens. Al een aantal jaren ach-tereen compenseren de loonstijgingen niet of nauwelijks deinflatie, terwijl toch de directiesalarissen gemiddeld met flin-ke percentages worden opgeschroefd. In weinig Westeurope-se landen wordt zo hardnekkig loonmatiging betracht als <nNederland. Waar de vakbonden enigszins uit hun schulpkruipen, zoals bij Philips, wordt geen geld geëist, maar vrijetijd, in ruil voor flexibeler arbeidstijden trouwens. De reactievan Philips-president Timmer dat hij 'in jaren geen onzinni-ger voorstel' had gehoord, komt wel erg arrogant over.
Werknemers in Nederland hebben sinds het begin van dejaren tachtig nogal wat veren gelaten. Dat heeft zijn ge-
gronde redenen gehad, maar er komt natuurlijk een eind aande rek. Er speelt in een sociaal-economisch evenwicht heelwat meer mee dan het aantal uren per week dat de cao ver-meldt. De werkgever die dat niet in het oog houdt, krijgt hetuiteindelijk een keer voor zijn kiezen. Het is zelfs de vraag ofde vakbeweging ook macro-economisch gezien niet wat te ri-gide vasthoudt aan loonmatiging. Er zijn zeker bedrijven enbedrijfstakken waar de armslag groot genoeg is om ook hetpersoneel in de toegenomen welvaart te laten delen. Dat isook goed voor de binnenlandse bestedingen, die nog steedsniet aantrekken, ondanks de economische groei. PvdA-frac-tieleider Wallage noemde dat gisteren in Delft zelfs een 'zor-gelijk signaal'. Een aantal branches plukt nog steeds nauwe-lijks de vruchten van de groei en ziet het aantal ondernemersverminderen in plaats van toenemen. Het is absoluut niet on-zinnig om daar in 1996 verandering in aan te willen brengen.
HAAGSCHE ü» GOURANTWAARIN OPGENOMEN DAGBLAD HET BINNENHOF
ONAFHANKELIJK DAGBLAD - OPGERICHT? APRIL 1883UITGAVE SIJTHOFF PERS BV BEHOREND BIJ WEGENER NV
HOOFDKANTOOR Koopmansstraat 9 Ri)swijk (070) 319 09 22POSTADRES Postbus 16050. 2500 AA Den HaagTELEFAX redactie (070) 395 47 83. stadsredactie (070) 399 73 55KANTOREN Den Haag Spuistraat 71 Zoetermeer Oostwaarts 5d
Delft Oude Delft 105 Naaldwnk Prins Bernhardstraat 2
UITGEVER M J Kes
ABONNEE SERVICETelefoon 06 022 05 40 (gratis)ma t/m vr 08 30-17 00 uur
NABEZORGINGTelefoon 06 099 22 42 (gma t/m vr 18-19 uur, za 10-12 uurOok voor Primeur, de wekelijksebijlage op v:
ABONNEMENTENBij vooruitbetalingper maand / 31,15jper kwartaal ƒ 90 30per jaar ƒ 345 25Prijzen zijn inclusief 6% btw
ADVERTENTIESKaderadverten: itelefoon (070) 319 09 44,telefax (070) 390 27 02Kleintjes telefoon (070) 395 03 04telefax (070) 319 17 26Familiebenchtentelefoon (070) 319 05 51telefax (070) 390 27 02Advertenties worden geplaatstconform de Regelen van het Adver-tentiewezen en de Algemene Voor-waarden zoals vermeld m de bro-chure Mediadocumentatie
BANKIERABN/Amro bank 47 35 75 515Postbank 663050
BESPREEKBUREAUTelefoon (070) 365 68 06telefax (070) 36144 04
FOTO'SNabestellingen (070) 319 06 07ma t/m vr 14 00-15 30 uur
HOOFDREDACTIE• nkelshoek
D M W Toet (adjunct)Th Olmk (adjunct)
RUBRIEKCHEFSEindredactie L G.H Bron:Binnenland/MensenP J de GraaffBuitenland J P PakEconomie D A van der MeerSport G A M Bi:Stad/HaaglandenR M van Z..Lokale en Regionale PolitiekP B J Riem.Nationale PolitiekTH J van IKunst/rtv/Uit J M \fersteegOpinie/Geestelijk levenP J G van \felthovenVerslaggever!) W van der Kooi](Niem\ iterdag)enP van der Hoest (Vandaag de
.'-eten & Wferken)Vormgeving R E TausentFotografie B Th BlumersSysteemredactie Dick RonnerDocumentatieF van Lockeren Campagne
CORRESPONDENTENBrussel H Thomas B Scham-pers Parijs W Voordou w LondenB van Huet, Rome A Hee:Moskou K Elenbaas WashingtonB Ummeler. Jeruzalem W Wferk-man Johannesburg B LuinnkZagreb H Doornbos Bonn:nands, Praag S Akkerman
Auteursrechten voorbeiC 1995 SijthoffPersbv
