box 1

box 2

inkomsten-belasting (ib)

inkomsten-belasting (ib)

vennootschap-belasting (vpb)

dividend-belasting

aantal ondernemers

% met personeel

% mannen

lee�ijd (gem.)

sector

winst

aansprakelijkheid

persoonlijkheid en type werk

-60-30

0306090

120150

-60-30

0306090

120150

winst in duizenden euro’s

5 25 50 75 95percentiel

mediaan

ib-ondernemer dga

814.000

65%

25%

201.000

45%

80%

50 jaar

veel �nanciële en zakelijkedienstverlening

beperkte persoonlijkeaansprakelijkheid

volledige persoonlijkeaansprakelijkheid

veel handel, bouw, sport,zakelijke dienstverlening

meer zelfvertrouwen, meerrisicogericht, out-of-the-box,meer cognitieve en niet-routinematige taken

minder risico-gericht,meer routinematige taken

46 jaar

Grotere winstspreiding voor dga’s, mediane winst verschilt weinig van ib-ondernemers.

ib-ondernemer dga

0,9%

3%

0-25 25-50 50-75 75-200 >200inkomen in duizenden euro’s

0

1

2

3

4

5

6

dga-ib

ib-dga

% switchers

‘tax holiday’

‘tax holiday’

anticipatie optax holiday

% dga’s met winstuitkering

0%

10%

20%

30%

40%

50%

2007

2008 2009 2010 2011 2012

2013

2014

De rechtsvormkeuze van ondernemers: �scale motievenzijn niet doorslaggevend

Ondernemers kiezen een rechtsvorm die het best bij hun situatie past. De rechtsvorm is bepalend voor de belasting die zij moeten betalen. Naast de verschuldigde belasting gaat het bij deze keuze ook om persoonlijke voorkeuren, zoals het dragen van risico en aansprakelijkheid.

Als ondernemers eenmaal een rechtsvorm hebben gekozen, wordt er nauwelijks meer geswitcht van rechtsvorm. Van alle dga’s is na drie jaar 3% geswitcht naar ib-ondernemer, en 0,9% vice versa. Dit lijkt samen te hangen met inkomen.

Eenmaal gekozen voor de bv, blijken �scale prikkels wel degelijk een rol te spelen: dga’s zijn gevoelig voor de belasting over de winstuitkering (box-2-tarief).

Dga’s keerden meer dividend uit in jaren waarin de belastingtarieven lager waren (zgn. ‘tax holidays’). Verhoging van het box-2-tarief kan het uitkeren van winst ontmoedigen.

©Centraal Planbureau 2017

3

4

Samenvatting

DezePolicyBriefonderzoektdebelastingdrukvandegenendievoordeinkomstenbelasting(ib)alsondernemerskwalificeren(ib‐ondernemers)endirecteur‐grootaandeelhouders(dga’s)enconcludeertdatondernemerszeldenvanrechtsvormveranderen.Opbasisvangegevenstussen2007en2014blijktdatdeeerstekeuzevooreenrechtsvormvaakdedefinitievekeuzeis.Alleenib‐ondernemersmethogerewinstinkomensswitchensomsnaareenvennootschap.Hetonderzoeklaatziendatnaastfiscalemotievenanderefactorenevengoedeenrolspelenbijdekeuzevooreenrechtsvorm.

Deverschilleninbelastingdrukvanbeidetypenondernemerszijneenbelangrijkaandachtspuntindevormgevingvanhetbelastingbeleid.Volgensdeeconomischetheoriezoudekeuzevooreenrechtsvormnietdoorfiscalemotievenmoetenwordenbepaald.DeuitkomstenvandezePolicyBriefsuggererendatdatooknauwelijkshetgevalisendattariefsaanpassingenmogelijkzijnzonderdirecteenaanzuigendewerkingnaardebvleidtofviceversa.

Dewinstinkomensvanib‐ondernemersendga’swordenverschillendbelast.Winstinkomensvanib‐ondernemersvalleninbox1vanhetib‐stelsel.Hetloonvandga’swordtookinbox1belast.Debv’swaarinzijeen(aanmerkelijk)belanghebbenbetalenvennootschapsbelasting(vpb)overdewinstendedga’sbetalenbox2‐belastingoverdeuitgekeerdewinst.Naastfiscalemotieven,gaathetbijdekeuzeookomrisicoenaansprakelijkheid,omkostenoverwegingen,zoalsvooradministratie,ompensioenenvermogensopbouwenombedrijfsopvolging.Deondernemersenhunondernemingenzijnveelalactiefinanderesectoren,makenuiteenlopendewinsten,hebbenanderepersoonlijkekenmerken.

Aldezefactorenenkenmerkenbepalendekeuzevanderechtsvorm.Diekeuzelijkteenmalig,wantuitCBS‐datablijktdatslechts1procentvandeib‐ondernemersdriejaarlaterdgaisgeworden.Voorinkomensbovende75.000euroisdatdriekeerzohoog.Alleenondernemersmetmeerdereactiviteitendiedeelsonderdeibendeelsonderdevpbvallen,zijngeneigdomdriejaarlatervooreenandererechtsvormtekiezen.Ookhetaandeeldga’sdatvooreenib‐ondernemingkiestisbeperkt;voorinkomenstot75.000euroishetaandeelbijna5procent,maardatneemtsnelafbijhogereinkomens.Eensgekozen,blijftgekozen.

HetverschilinbelastingdruktussendeIB‐ondernemerendedgahangtsterkafvandematewaarindebvdividenduitkeert.Naarmatedewinstuitkeringwordtuitgesteld,isdegemiddeldebelastingdruklagerenisheteerderaantrekkelijkomeendgateworden.DePolicyBrieflaatziendateengrootdeelvandewinstnietjaarlijkswordtuitgekeerd.Hetismogelijkdatdevoorgenomentariefsverhoginginbox2dekeuzeomwinstuittekerenmeerverstoord.Anderebeleidsoptieszijneenbeperkingvandedoorschuiffaciliteiteneneenprogressieftariefinbox2,beidemetalsoogmerkdewinstuitkeringtestimuleren.Eenanderemogelijkheidisomdebelastingdrukvanib‐ondernemersmethogerewinstinkomensteverlagen.Ditheeftooknadelen:lagerebelastinginkomstenenib‐ondernemerschapwordtaantrekkelijkertenopzichtevandewerknemer.

5

1 Inleiding

Debelastingfaciliteitenenbelastingdrukvanondernemersstaanergindebelangstelling,vooraldievanib‐ondernemers(Rijksoverheid,2015enSEO,2017).Mogelijkewijzigingenvandezefaciliteitenhebbennietalleeneffectopdeinkomensvandeondernemers,maarmogelijkookopdekeuzevooreenrechtsvorm.Veranderingenindebelastingdrukkunneneenaanzuigendewerkinghebbenopeenib‐ondernemingofjuisteenbeslotenvennootschap(bv),dieonderdevpbvalt,afhankelijkvandebelastingwijziging.

Hetfiscaleevenwichttussenib‐envpb‐ondernemersisbelangrijk.Volgensdegangbareeconomischetheoriezoudekeuzevoorderechtsvormvandeondernemingnietverstoordmoetenwordendoorfiscaleoverwegingen,ookwelfiscaleneutraliteitgenoemd.1Anderefactoren,zoalsbedrijfseconomischeofcivielrechtelijke,zoudendiekeuzemoetenbepalen.DebelastingcommissiesVanDijkhuizen(2013)enVanWeeghel(2010)wijzenookopmogelijkebelastingarbitragedooronevenwichtigeaanpassingeninhetbelastingstelsel.Omdieredenismetdeverlagingvanhetvpb‐tariefvan34%naar25,5%tussen2004en2007demkb‐winstvrijstellingin2007ingevoerd.

NuhetkabinetRutteIIIinzijnregeerakkoordwijzigingenindeibenvpbvoorstelt,isdeevenwichtigefiscalebehandelingvanverschillendetypenondernemersonverminderdactueel.Inhetib‐stelselkomteentweeschijvenstructuurvoorbox1mettarievenvan37%en49,5%enaftrekpostenzoalsdemkb‐winstvrijstellingzijnnogmaaraftrekbaartegenhetlagetarief.Hetstandaardtariefenhetlagevpb‐tariefwordenindriestappentussen2019en2021met4%‐puntverlaagd.Daarnaastwordtdebelastinggrondslagverbreed,o.a.vanwegedebeperkingvanderenteaftrek.Hetbox2‐tariefgaatmet3,5%‐puntomhoogendaardoorbetalendga’smeerbelastingoveruitgekeerdewinstomeensterkaanzuigendewerkingnaardebvtevoorkomen.2Hethogerebox2‐tariefverstoortingroterematedekeuzeomwelofgeenwinstuittekerenenlijktalleenopzijnplaatsalsdeaanzuigendewerkingnaardebvdaadwerkelijkbestaat.

Erwordtdusveeloverdeaanzuigendewerkingvandebvgesproken,maarvindtdezewelplaatseninwelkemate?Hoeveelondernemersveranderenderechtsvormvanhunondernemingenwatzijndekenmerkenvandezeondernemers?DezePolicyBriefwildezevragenbeantwoorden.WegebruikenhiervoornieuwedatavanhetCBSvoordeperiode2007‐2014encombinerendezemetaangiftegegevensomzodoendeeencompleterbeeldtekrijgenvandeondernemersenhunondernemingen.Werichtenonsvooralopeenvergelijkingtussendefiscalefaciliteitenvanib‐envpb‐ondernemersendemogelijkegevolgenhiervanopdegekozenrechtsvorm.DaarmeeisdezePolicyBriefeenaanvullingophetIBOzelfstandigen(Rijksoverheid,2015)endeevaluatieondernemersregelingenvanSEO(2017).

1 Zie ook Van Es (2007), Mirrlees review (2011). 2 Regeerakkoord ‘Vertrouwen in de toekomst’.

6

Weconcluderendatvoorveelib‐ondernemersdebvgeenoptieis.Voorlagewinstinkomensisvaakdebelastingdrukbinnendeibvanwegeondermeerdezelfstandigenaftrekzolaagdateenvennootschapfiscaalgeziengeenaantrekkelijkeoptieis.Ditgeldtiniedergevalvoorderuim75procentvandeondernemersmeteenwinstinkomenlagerdan40duizendeuro.Daarnaastzijnermeerkostengemoeidmeteenbv.Demogelijkefiscalearbitragelijktalleenrelevantvoorhogerewinstinkomens,waarbijaaninkomensvanpakweg100duizendeuroofhogergedachtmoetworden.Inzijnalgemeenheidblijktuitonsonderzoekdatdeovergangtussenbeidetypenondernemingsvormenergbeperktis.Weobserverenietsmeerovergangenvanondernemersdieeenaantaljaareenib‐eneenvpb‐ondernemingcombineren.Derechtsvormlijktvooraltewordenbepaaldophetmomentdatmenstartalsondernemer.Eensgekozen,blijftgekozen.Datlijkttebetekenendatbeperkteaanpassingeninbelastingdrukmogelijkzijnzonderdatdittotmassaleaanpassingenvanderechtsvormvanondernemingenleidt.Grotereaanpassingenkunnennatuurlijkweltoteensterkereactieleiden,maarkunnennietgekwantificeerdworden.Hetlijkternamelijkopdathetbeleidvanaf2007deverschilleninbelastingdrukminofmeerconstantheeftgehouden.3DerolvanfiscaliteitvoordebepalingvanderechtsvormvandeondernemingwordtverderuitgewerktinhetvervolgvandezePolicyBrief.

2 De rechtsvorm van een onderneming

Deib‐envpb‐ondernemerwordeninhetNederlandsebelastingstelselverschillendbehandeld,maardatzijnnietdeenigeverschillen.Bijdekeuzevanderechtsvormvandeondernemingspelenmeerfactoreneenrol.Datzijnondermeerdemogelijkhedenvoorpensioenenvermogensopbouwindeonderneming,depersoonlijkeaansprakelijkheid,oprichtings‐enjaarlijksekostenvanbeidetypenondernemingenenderegelsvoorbedrijfsovernameen–opvolging.

IndezePolicyBriefstaandefiscaleregelingencentraalvanuithetperspectiefdatfiscalemotievennietdoorslaggevendzoudenmoetenzijnvoordekeuzevanderechtsvormvooreenonderneming.Bijib‐ondernemerswordthetwinstinkomenbelastinbox1vandeinkomstenbelastingtegendegebruikelijkeprogressievetarieven.Eriseenaantalspecifiekeaftrekpostenvoorib‐ondernemers.Debelangrijksteisdezelfstandigenaftrek.Daarnaastzijnervoorstartersengehandicaptenaanvullendeaftrekposten.4Incombinatiemeto.a.dearbeidskortingisdaardoordeeerste20duizendeurowinstinkomennauwelijksbelast,alsdeondernemeraanheturencriteriumvoldoet.Gelijktijdigmetdeverlagingvanhetvpb‐tariefisin2007demkb‐winstvrijstellingindeibgeïntroduceerd.Demkb‐winstvrijstellingisnu14procentvandebelastbarewinst,waarheteffectievetariefindevierdeschijfinfeiteuitkomtop44,7procentinplaatsvan52procent(in2017).

Dedgaiswerkzaamindebv,vaakalsdirecteur,enheefteen(aanmerkelijk)belangvantenminste5procentindebetreffendebv.Inmeerdan90procentvandebv’sisermaarééndga

3 Dat was anders in 2006, toen wel het vpb-tarief verlaagd werd en de mkb-winstvrijstelling niet bestond, zie Van Es (2007). 2007 is echter het eerste jaar waarvoor data beschikbaar zijn voor dit onderzoek, zie Bosch en Lejour (2017). 4 Rijksoverheid ( 2015) presenteert een compleet overzicht.

7

ofzijnertweedga’s.Voordedgaisookdevennootschapsbelastingvanbelang.Debvbetaalt20procentvennootschapsbelastingoverdewinsttotenmet200duizendeuroen25procentdaarboven.Alsdebv(eendeelvan)dewinstnavpb‐heffinguitkeertaandedga,wordtdatinbox2vandeibtegen25procentbelast.Datgeldtookoverdewinstbijvervreemdingvandeaandelenindebetreffendebv.Daarnaastisdedgaverplichteenloonaantegevendatinbox1vandeibwordtbelast.Aandatlooniseenaantalvoorwaardenverbondenomtevoorkomendatdedgazichzelfeenlaagloonuitkeertomdathetloonzwaarderwordtbelastdaneenwinstuitkering.Dezevoorwaardenbeperkeneenmogelijkeschuiftussenarbeids‐endividendinkomen.Hetverschuivenvandividendinkomenoverdetijdiswelgoedmogelijkomdebelastingdrukteverlagenendaarwordtvaakgebruikvangemaakt(Bettendorfe.a.2017).

Inhetverledenkoneenbvookaantrekkelijkzijnomtesparenvoorhetpensioenineigenbeheer,dooropdebalansgeldtereserverenvoorhetpensioen.Gegevendevoorwaardenenderelatiefhogerekenrente,zekertenopzichtevandaadwerkelijkerendementen,isditvoorveelondernemersdelaatstejarennietaantrekkelijkgeweest.Inveelgevallenbeperkthetdemogelijkheidomdividenduittekeren.Dewetgeverheeftdezemogelijkheidin2017afgeschaftenderegelingwordtnuuitgefaseerd.Ookib‐ondernemerskunnenvoorhunoudedagsparendoormiddelvandefiscaleoudedagsreserve.Eendeelvandewinstkangereserveerdwordenvooreen(fictieve)oudedagsvoorziening.Netalsbijhetpensioenineigenbeheerindevennootschapheeftditalsnadeeldatmeteenmogelijkfaillissementvandeondernemingerookgeengeldvooreenoudedagsvoorzieningmeeris.

Eengrootvoordeelvandebvisdatdepersoonlijkeaansprakelijkheidbeperktis.Diewordtindevennootschapbeperkttothetbedragdatvoordeaandelenindebvisbetaald.Bijeenmogelijkfaillissementwordeninbeginselprivévermogen,eeneigenhuisenprivé‐inkomstennietmeegenomen.5Daarnaastkanindebveenvoudigerkapitaalwordenaangetrokken.

Vooreenbvwasinhetverledeneenstartkapitaalvan18duizendeurovereist.Sindsoktober2012isdatnietmeerhetgeval.Hetoprichtenvaneenbviseenvoudigergeworden,maarerzijnnogsteedsmeerkostenaanverbondendanaaneenib‐onderneming.Datgeldtvoordestartkostenvandebv,zoalsdenotariëleaktemetstatuten,envoordejaarlijkseadministratievekosten.DejaarrekeningvandebvmoetwordengoedgekeurddoordeaccountantengedeponeerdbijdeKamervanKoophandel.

Daarnaastzijnderegelsrondbedrijfsopvolgingenbeëindigingverschillend,watookeenredenkanzijnomeenbepaalderechtsvormtekiezen.Eeneenmanszaakwordtinprincipegestaaktalsdeeigenaaroverlijdt,hoeweldezeookgeruislooskanwordendoorgeschoven.Bijhetoverlijdenvandeaandeelhoudersvaneenbvwordendeerfgenamendenieuweaandeelhoudersenkunnendeondernemingvoortzetten.

5 Bij grove nalatigheid e.d. kan ook op de persoonlijke financiën beslag worden gelegd, maar de gevolgen van normaal ondernemersrisico blijven beperkt tot de onderneming.

8

Figuur 1a Fiscaliteit vpb ondernemer

Figuur 1b Fiscaliteit ib-ondernemer

Inkomen uit vennootschap voor aftrek van belastingen en loon dga

Loon dgaprogressieve belasting (box 1)

Inkomen uit vennootschap na aftrek van vennootschapsbelastingen

Winstuitkering / dividendproportionele belasting (box 2)

Ingehouden winsten / uitgestelde belasting

Beschikbaar inkomen (na aftrek van belastingen)

Inkomen uit vennootschap voor aftrek van belastingenvennootschapsbelasting

1. Verliesrekening2. Investeringsaftrek3. Overige aftrekposten

Winstinkomen voor belastingen

Belastbaar winstinkomenprogressieve belasting (box 1)

Beschikbaar inkomen (na aftrek van belastingen)

Verliesverrekening

Ondernemersaftrek, investeringsaf-trek en overige aftrekposten

9

Vooralvanwegedezefactorenhanterenbelastingadviseursvaakalsrichtlijndateenbvpasbijeenwinstinkomenvan150duizendeuroaantrekkelijkwordt,hoewelditpersituatieenondernemerkanverschillen.Dezerichtlijnverandertoverdetijd.6Dehoogtevanderichtlijnimpliceertdatvoorhetovergrotedeelvandeib‐ondernemerseenbvgeenaantrekkelijkalternatiefis,omdatdewinstinkomensgemiddeldgenomenveellagerzijn.InhetvolgendehoofdstukvandezePolicyBriefillustrerenweditenlatenweenkeleanderebelangrijkekenmerkenvanbeidetypenondernemingenzien.

3 Kenmerken van dga’s en ib-ondernemers

Erzijnveelmeerib‐ondernemersdandga’s.In2014warener824duizendzelfstandigeib‐ondernemers,waarvanbijnaeenkwartpersoneelindiensthad.Erwarenindatzelfdejaar201duizenddga’s,waarvanongeveer45%personeelindiensthad.7Debedrijvenvandga’shebbenoverhetalgemeenookeenhogereomzetenmeerbedrijfsactivadanib‐ondernemingen.Datzijnechternietdeenigeverschillentussenbeidetypeondernemers.Dezeparagraafbeschrijfteenaantalverschillendepersoonlijkeenbedrijfsmatigekarakteristieken.

Dedgaisgemiddeldouderdandeib‐ondernemer.Dehelftisouderdanvijftigjaar,terwijldatbijib‐ondernemersongeveereenderdeis.80%vandedga’sisman,terwijldatbijib‐ondernemers65%is.Derechtsvormvandeonderneminglijktsectorgebondentezijn.Ongeveer60procentvandedga’siswerkzaamindezakelijkeenfinanciëledienstverlening.Datgeldtnietvoorib‐ondernemers.Indefinanciëledienstverlening(enhetonroerendgoed)komennaarverhoudingbijnageenib‐ondernemersvoor,watkansamenhangenmetdegroterefinanciëlerisico’sindezesector.Ookindezakelijkedienstverleningzijnermeerdga’sdanib‐ondernemers,terwijlindemeesteanderesectorenerduidelijkmeerib‐ondernemerszijn.Insectorenalslandbouw,zorgencultuur&sportkomennaarverhoudingveelminderbv’svoor.Datkansamenhangenmetdeactiviteitenentakenindesector.VolgensLevineenRubenstein(2016)voerenib‐ondernemersnaarverhoudingmeerroutinematigeenherhaaldeactiviteitenuitinvergelijkingmetondernemersmeteenbv,althansvoordeVerenigdeStaten.Delaatstenrichtenzichmeeropcognitieveenandereniet‐routinematigeactiviteiten.

6 Zie ook onder meer Van Es (2007) voor een overzicht over de ontwikkelingen van ib en vpb tussen 1997 en 2007. 7 Cijfers zijn afkomstig van CBS Statline. Daarnaast zijn er nog ruim 100 duizend andere zelfstandigen, zoals freelancers. Zij hebben inkomsten uit overig werk, maar niet uit een onderneming.

10

Figuur 2 Verdeling van de belastbare winst dga en ib-ondernemer zonder personeel in 2014

Despreidingvandebelastbarewinstenenverliezenvandebvvaneendgaisveelgroterdandievaneenib‐onderneming.Figuur2laatziendatdemedianebelastbarewinstvoordedgaendeib‐ondernemermaar2900eurovanelkaarverschilt.Hierbijmoetwelrekeningwordengehoudenmethetfeitdatdedgaookaleenloonaanzichzelfheefttoegerekenddatinminderingisgebrachtvandewinst.Datisvoordeib‐ondernemerniethetgeval,maarzijnbelastbarewinstiswellagerdoordezelfstandigenaftrekendemkb‐winstvrijstelling.Degemiddeldebelastbarewinstvaneenbvisbijna13duizendeurohoger.Indestaartenvandewinstverdeling(5een95epercentiel)zijndeverschillenveelgroter.Dewinstverdelingvandedgakentgroteuitschieters,zowelnaarbovenalsnaarbeneden.Datkansamenhangenmetdebeperktepersoonlijkeaansprakelijkheidvandga’s.Uitdecijfersisnietteachterhalenofdiebeperkteaansprakelijkheidhetnemenvanrisico’sbevordert,ofdatondernemersmetmeerrisicovolleondernemingsactiviteitenjuistvooreenvennootschapkiezen.

Ookdepersoonlijkheidskenmerkenvanondernemerszoudenvanelkaarkunnenverschillen.VoorNederlandhebbenwehierovergeengegevens,maarLevineenRubinstein(2016)latenaandehandvanAmerikaansedataziendatondernemersmeteenvennootschapmeerzelfvertrouwenhebben,meerrisicogerichtzijn,eerderout‐of‐the‐boxdenkenenhandelenenzichminderdoorderegelslatenbeperken.Datsuggereertdatpersoonlijkheidskenmerkenmededekeuzevoorderechtsvormaanhetbeginvandeondernemerscarrièrebepalenennietlater.NugeldtditonderzoekvoordeVSenkunnendeuitkomstennieteen‐op‐eennaardeNederlandsesituatievertaaldworden,maardeuitkomstengevenwelaandatdekeuzevanderechtsvormwordtdusminderbepaalddoordeprestatiesvandeondernemingendebelastingdruk.Datzouookeenredenkunnenzijndaterweinigondernemersvanrechtsvormswitchen.Eensgekozenblijftgekozen.

Naastondernemersmetalleeneenib‐ondernemingofbvzijnerookondernemersdievormencombineren(combi‐ondernemers).Indatgevalwordtovereendeelvandebedrijfsmatigeactiviteiteninkomstenbelastinggehevenenovereenanderdeelvennootschapsbelasting.Erkunnenverschillenderedenenzijndatdezeactiviteitenlangdurigintweeverschillenderechtsvormenwordenuitgeoefend.

-60

-30

0

30

60

90

120

150

-60

-30

0

30

60

90

120

150winst in duizenden euro’s winst in duizenden euro’s

5 25 50 75 95 percentiel 5 25 50 75 95 percentiel

gemiddelde

mediaan

winstverdeling ib-ondernemer winstverdeling dga

11

Indeeersteplaatskandeib‐ondernemermetmeerdereactiviteitendezeactiviteitenvanelkaarwillenonderscheidendooreenvennootschapopterichtenendaareenactiviteitinondertebrengen.Deactiviteitenmoetenonderscheidendzijn;alsdeactiviteitenvolgensdeBelastingdienstteveelinelkaarsverlengdeliggen,wordendeaandelenvandebvalsondernemingskapitaalindeibbelastendatisfiscaalnietaantrekkelijk.

Eentweederedenkanzijndatdeondernemerperbedrijfsactiviteitverschillendezakenpartnersheeft.Eenderderedenkanzijndatdenieuweactiviteitvaneenib‐ondernemerveelrisicovolleris,denkaanbeleggingen,ofdeelnameineenscheeps‐offilm‐cv(commanditairevennootschap).

Tenvierdezoudenookfiscalemotieveneenrolkunnenspelen.Alsdeib‐ondernemervoldoetaanheturencriteriumkandezeaanspraakmakenopdezelfstandigenaftrek.Daarnaastishetgebruikelijkloonvooreendeeltijd‐dgaeenstuklager.Hetisweldevraagofditvaakvoorkomt.Deondernemerheeftalhogerekostenvandebvenhetisdevraagwanneerdezeconstructietoteenlagerebelastingdrukleidt.Daarnaastmoetendeactiviteitenonderscheidendzijn.Deondernemermagbijvoorbeeldooknietzijneenmanszaakverhurenaandebvomopdiemaniervandefiscalevoordelenvoorzelfstandigeib‐ondernemersgebruiktemaken.UitdeCBS‐datablijktdattweederdevandecombi‐ondernemersactiviteiteninverschillendesectorenheeft.

4 Wie switchen er (niet)?

HetCBSheeftzeerrecenteenuitgebreidedatabasesamengesteldwaarindeadministratievegegevensvanib‐ondernemersmetenzonderpersoneel,dga’smetenzonderpersoneel,meewerkendepartnersenresultaatgenieterszijngedocumenteerdvoordeperiode2007totenmet2014.Indezedatazijndekarakteristiekenvanpersonenenbedrijvenverzameldendoortekoppelenaanintegraleaangiftegegevenshebbenwedebeschikkingoverfinanciëlegegevenszoalswinsten,aftrekpostenenwinstuitkering.8

Dedatalatenziendathetaantalib‐ondernemerszonderpersoneelflinkistoegenomen.Hetaantaldga’szonderpersoneelisookgestaagtoegenomen.Hetaantalondernemersmetpersoneelisechterafgenomenmetongeveer5procent(ib‐ondernemers)en10procent(dga’s)tussen2008en2014.Eengrootdeelvandezeondernemingenbestaatnogwelzonderpersoneelomdatdeondernemingisafgeslanktofomdatdebedrijfsactiviteitenwelgestaaktzijn,maardeondernemingnietgeliquideerdis.Ookhetaantalresultaatgenietersenmeewerkendepartners(overigactief)isafgenomen.9Eendeelvandezevoormaligeresultaatgenietersisib‐ondernemergeworden,zo’n15procent.

Degroeivanhetaantalzelfstandigenkomtgrotendeelsvoortuitwerknemersdiezelfstandigeworden.Daarnaastkanhetaantalib‐ondernemersofdga’sgroeienomdat

8 Het administratieve bestand is PINKZELFSTANDIGEN van het CBS. We vullen deze met aangiftegegevens voor de vpb en voor de ib. Meer informatie over de data is te vinden in Bosch, Lafont en Lejour (2017). 9 Vooral de toename van het aantal ib-ondernemers is al vaker gedocumenteerd en beschreven, zie o.a. Van Es en Van Vuuren (2010), Rijksoverheid (2015) en Van Vuuren (2012).

12

ondernemersvanrechtsvormveranderen.Omtebepalenofondernemersvanrechtsvormswitchenwordtgekekennaardetransitiesvandeverschillendetypenondernemersvooreendriejaarsperiode.Wevergelijkenderechtsvormin2007metdiein2010,2008metdiein2011,enzoverdertotaan2014.Deswitcheswordenweergegeveninfiguur3.

Hetaantalib‐ondernemersneemtonderanderetoeomdatcombi‐ondernemersdevennootschapbeëindigen.Slechts1procentvandeib‐ondernemerswordtdgaen3procentvandedga’swordtib‐ondernemer.Daarnaastcombineerteenkleindeelvandedga’senib‐ondernemersbeidetypenondernemerschap(1,8%,respectievelijk0,5%).Ongeveer95procentvandeib‐ondernemersendga’sisdriejaarlaternogsteedsib‐ondernemer,respectievelijkdga.Deovergangvanrechtsvormtussenib‐ondernemingenbvkomtdusvoor,maarafgezettegenhetpercentageniet‐switchersisdataantalbescheiden.

Figuur 3 3-jaars overgangen tussen verschillende typen ondernemers, totaal en naar inkomen

Demogelijkeovergangvanbijvoorbeeldib‐ondernemernaardgaisvooralrelevantvoorhogerewinstinkomensendeswitchviceversajuistvoorlagereinkomens.Figuur3laathetaandeelvanswitcherszienperinkomensklasse.Bijwinstinkomenstot50duizendeuroswitchtongeveer5procentvandedga’snaareenib‐ondernemerschap,bijwinstinkomensvanaf75duizendeuroisdatslechts1procent.Voorib‐ondernemerslooptdatpreciesandersom.Bijinkomenstot75duizendeuroisergeenprikkelomeenbvtestarten.Vanaf75duizendeuroswitcht3procentvandeib‐ondernemersvanrechtsvormennogeens1procentbeginteenbvnaastactiviteitenwaaroveribbetaaldwordt.Ookhetaandeelib‐ondernemersdatcombi‐ondernemerwordt,neemttoemethetwinstinkomen.Nogsteedszijnditbescheidenpercentagesalsbedachtwordtdatvoorwinstinkomensvan200duizendeuroenhogereenbvbijnaaltijdfiscaalaantrekkelijkerisdaneenib‐onderneming.

2,7%

0,8%

1,8%

0,5%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

allen

0K‐25K

25K‐50K

50K‐75K

75K

‐200K

200K

+

allen

0K‐25K

25K‐50K

50K‐75K

75K

‐200K

200K

+

allen

0K‐25K

25K‐50K

50K‐75K

75K

‐200K

200K

+

allen

0K‐25K

25K‐50K

50K‐75K

75K

‐200K

200K

+

dga‐ib ib‐dga dga‐combi ib‐combi

13

5 Belastingen, dividend en rechtsvorm

Eengrootdeelvandedga’skeertgeenwinstuit,vaakomdaternauwelijkswinstis,maarookbijhogerewinsteniswinstuitkeringonregelmatigenbeperkt.Bettendorfe.a.(2017)latenvoordejaren2007totenmet2011ziendateengrootdeelvandewinstwordtingehouden.Uitonzedatablijktdat67%vandedga’stussen2007en2014geenwinstheeftuitgekeerd.Alserweleenswinstwerduitgekeerdvonddatvaakplaatsin2007of2014,detweejarenwaarinhetbox2‐tarieftijdelijk22%wasinplaatsvan25%,zoalsfiguur4laatzien.Bovendienkandooremigratie(inhetverleden),bedrijfsopvolgingsregelingenenbedrijfsovernamesenpensioenineigenbeheerdebelastingheffingopuitgekeerdewinstuitgesteldendeelsbeperktworden.Hoeweldekeuzeomwinstaldannietuittekerenwordtbeïnvloeddoorfiscalemotieven,zijndezenietalleenbepalendeninvelegevallendoorslaggevend.Erzijnookbedrijfseconomischeredenen,zoalsvoldoendeliquiditeitindebv,reservesopbouwenomtegenvallersoptevangenofominvesteringenengroeimeetekunnenfinancieren.

Figuur 4 De frequentie van de dividenduitkering tussen 2007 en 2014

Debelastingdrukvandedgawordtdusmedebepaalddoordematewaarinerdividendwordtuitgekeerddoordebv.OpbasisvaneeneenvoudigsimulatiemodelheefthetCPBonderverschillendeveronderstellingendebelastingdrukvanib‐ondernemersendga’sgesimuleerd.10Figuur5laatdeontwikkelingvandebelastingdrukvoordga’szienals20procentvandewinstwordtuitgekeerdenalsallewinstwordtuitgekeerd.11Deconclusieis

10 Dit is gebaseerd op een ondernemer zonder meewerkende partner. In dat geval komt het omslagpunt op een hoger winstinkomen te liggen, zie ook Van Es (2007). 11 Ter illustratie is voor 20 en 100 procent gekozen. Rekening houdend dat een deel van de ingehouden winst uiteindelijk wel wordt uitgekeerd, al dan niet bij de bedrijfsbeëindiging, ligt het werkelijke percentage dat wordt uitgekeerd en box-2-

14

glashelder:naarmatedeondernemerminderwinstuitdebvaanzichzelfuitkeert,desteaantrekkelijkereenbvfiscaalgezienis.Daarnaastbetaaltdedgaoverzijngebruikelijklooninkomstenbelastinginbox1.Datverklaartdestijgingvandegemiddeldebelastingdruktot45duizendeuroin2017.Daarnadaaltdebelastingdrukals20procentvandewinstwordtuitgekeerdenbij75duizendeuroisdegemiddeldebelastingdrukvoordedgalagerdanvoordeib‐ondernemer.Alsallewinstwordtuitgekeerdeninbox2wordtbelast,neemtdegemiddeldebelastingdrukvoordedgatoe.Pasbijeengecombineerdloon‐enwinstinkomenvan150duizendeurowordteenbvinhetalgemeenfinancieelaantrekkelijker.Aangeziendetarieveninbox1hogerzijndanvooreendividenduitkeringinbox2incombinatiemetdevpb,zalbijeenhogergebruikelijkloondan45duizendeurohetomslagpuntlaterwordenbereiktals20procentvandewinstwordtuitgekeerd.Meteenhogergebruikelijkloonisdebelastingdrukvoordedgahogervanwegeeenhogereib‐heffingenishetminderaantrekkelijkomnaareenbvteswitchen,maarvooraldeuitkeringvanhetdividendiseenbepalendefactor.

Figuur 5 Gemiddeld belastingtarief ib-ondernemer en dga bij partiële of volledige winstuitkering, 2017

belasting over wordt betaald een stuk hoger dan 20%. Bettendorf e.a. (2017) berekenen een effectief tarief voor box 2 van ruim15 procent (variërend per jaar) als in de belastinggrondslag ook de vermogenstoename van de bv wordt meegenomen. Dat suggereert dat jaarlijks zo’n 60 procent wordt uitgekeerd.

15

Weziendusdatondernemersnietvaakvanrechtsvormveranderen.Maaralszeswitchen,watisdandeinvloedvandeverschilleninbelastingdruk?Metonzegegevensishetmogelijkib‐ondernemers,dga’sendecombi‐ondernemersachtjaarlangtevolgen.Debelangrijkstevariabele–hetverwachteverschilinnetto‐inkomen–berekenenweopbasisvanhetwinstinkomenendebelastingregels(ziefiguur1).Wegaandaarbijuitvaneengebruikelijkloongelijkvan45duizendin2017enwaarbijjaarlijks20%vandewinstwordtuitgekeerd.12Vanwegedekostenendetijdishetnietwaarschijnlijkdatondernemersvaakhunrechtsvormaanpassen.Daaromvergelijkenwederechtsvormvaneenondernemingmeteentussenpoosvandriejaar.Degemiddeldekansopeenswitchvanibnaardgaoverdriejaaris0,9%endekansdateendganadriejaarib‐ondernemerisgewordenis3%..Erzijnfactorendiedezekansenverhogen,maarookfactorendiedezekansverkleinen.Debelangrijkstedaarvanzijnafgebeeldinfiguur6.Alsdeondernemereenmanis,isdekansvandeib‐ondernemeromdgateworden0,57%‐puntgroter.Daarmeewordtdekansomdgateworden1,5%.Eenhogernetto‐inkomenvooreendgaverhoogtookdezekans,met0,17%‐puntenditgeldtinsterkerematealsdeondernemerpersoneelheeft(0,5%‐punt).Deeffectenzijnspiegelbeeldigvoordeswitchvandganaarib.Zohangtdekansnegatiefsamenmethetverwachteverschilinnetto‐inkomenvaneendga(‐0,5%‐punt).Hoehogerhetinkomensverschiltussendgaenib‐ondernemer,desteminderaantrekkelijkishetomdebvoptegevenenalsib‐ondernemerverdertegaan.

Figuur 6 Determinanten van de overgangen tussen ib-ondernemer en dga

12 Omdat de fiscale verschillen afhangen van de veronderstelling over de hoogte van de winstuitkering en het gebruikelijk loon, gaan we uit van vier scenario’s met wisselende veronderstellingen. De veronderstelling van 20% winstuitkering is gebaseerd op het gemiddelde in de data. Op termijn zal dit percentage hoger liggen. In een eerder onderzoek komt men uit op circa 50% (Bettendorf et al. 2017). De resultaten zijn robuust, dat wil zeggen dat de uitkomsten in de scenario’s vergelijkbaar zijn.

ib-ondernemer dga

0,9%

3%

verschil verwacht netto inkomen

De kans dat een ib-ondernemer nadrie jaar dga wordt, is 0,9%.

effect op overgang van ib-ondernemer naar dga

effect op overgang van dga naar ib-ondernemer

Deze kans hangt samen met verschillende factoren.

En neemt bijvoorbeeld met 0,6%af als de ib-ondernemer een vrouw is.

-0,6 -0,4 -0,2 0,0 0,2 0,4 0,6 %

geslacht: vrouw

personeel

16

Zelfsalshetnetto‐inkomenalsib‐ondernemerhogerisbijeengegevenbruto‐inkomen,vindenernauwelijksmeerveranderingenvanderechtsvormplaatsvergelekenmeteeninkomensklassewaareenbruto‐inkomenalsibnettominderoplevertdanvaneendga.Deconclusielijktdanooktezijndathetinkomeneenredenisomvanrechtsvormteveranderen.

Datgeldtookvoordeswitchvancombi‐ondernemernaarib‐ondernemerofdga.Dekansopdieovergangisrespectievelijkzo’n24en20%.Degroepvancombi‐ondernemersisechterveelkleiner.Hetinkomensverschilheeftwelenigeinvloedopdezekans,maarditiszeerbeperkt.Hetzijnvooralanderefactorendiedezekansenbepalen.

Deverschilleninnetto‐inkomenendebijbehorendebelastingprikkelhangensterkafvandeveronderstellingendiegemaaktzijnoverdeuitgekeerdewinstinbox2enhetgebruikelijkloon.Daarzijn,zoalsinfiguur5,verschillendeveronderstellingenovergemaakt.Dieveronderstellingenhebbennauwelijksinvloedopdeschattingsresultaten.

Deverschilleninbelastingdrukennetto‐inkomenspelenduseenbescheidenrolinderechtsvormkeuze.Deaangekondigdeverhogingvanhetbox‐2‐tariefmet3,5%‐puntinhetregeerakkoordheefttotdoelweerneutraliteitindebelastingdruktussendga’senib‐ondernemerstebewerkstelligen.Waarvpb‐ondernemersprofiterenvandeverlagingvandevpb‐tarievenmet4%‐punt,hebbenib‐ondernemersvoordeelvandeverlagingvanhethoogsteib‐tariefmet2,5%‐punt.Daarstaattegenoverdatdemkb‐winstvrijstellingslechtstegen37procentinplaatsvan49,5%magwordenafgetrokken,defactoeenverhogingvandemarginalebelastingdrukmet1,75%‐puntvanaf68duizendeuro.13Voordevennootschappenwordtookdebelastingrondslagverbreed,ondermeermetderenteaftrekbeperkingvolgenddeATAD‐richtlijnenhetbeperkenvandewinst‐enverliesverrekening.Ditlijktvooraldemultinationaleondernemingentetreffen.IndezePolicyBriefstaandekleinereondernemerscentraal.Omdieredenhebbenwenietdeverwachtekleinegemiddeldeeffectenvandezegrondslagverbredingopdebelastingdrukvandga’smeegenomen,hoewelindividuelegevallendegrondslagforskanveranderen.

Zondertariefsverhogingvanbox2stimulerendeaangekondigdebelastingmaatregeleneentrekvandeondernemersactiviteitennaardebv.Datisookhetgevalmetdetariefsverhogingvanbox2alsdeondernemerbeperktwinstuitkeertzoalsfiguur7laatzien.Hetinkomenwaaropdegemiddeldebelastingdrukvoordga’slagerisdandatvanib‐ondernemersverschuiftvan72naar67duizendeuro.14Alleenbijvolledigewinstuitkeringwordtdeneutraliteitgehandhaafdaandemarge,maaropbasisvanalleendegemiddeldebelastingdrukwordthetbijwinstinkomensvan93duizendeuroalinteressanteromeenvennootschaptevormeninplaatsvan142duizendeuro.

13 Dat geldt ook voor andere aftrekposten, inclusief de zelfstandigenaftrek. 14 Dat is een stuk lager dan de 150 duizend euro waar in ad adviespraktijk vanuit wordt gegaan. We gaan hier uit van een beperkte winstuitkering en nemen ook niet de kosten van de rechtsvorm mee.

17

Figuur 7a Aanpassing belastingtarieven door wijzigingen regeerakkoord, 2023, met gedeeltelijke dividenduitkering

Figuur 7b Aanpassing belastingtarieven door wijzigingen regeerakkoord, 2023, met volledige dividenduitkering

18

6 Conclusies

IndezePolicyBriefisonderzochtinhoeverrefiscalefaciliteitendekeuzevoorib‐ondernemerschapversuseenbeslotenvennootschap(bv)bepalen.Eeneersteconclusieisdatib‐ondernemersendga’senhunondernemingenheelverschillendzijn.Dga’szijnvakermanengemiddeldouderdanib‐ondernemers.Depersoonlijkheidskenmerkenvanbeidetypenondernemersverschillenendeondernemingenzijnveelalinverschillendesectorenactief.Indefinanciëledienstverleningendezakelijkedienstverleningiseenbvdestandaardrechtsvormterwijldatinsectorenalsdelandbouw,zorg,cultuurensportjuistniethetgevalis.Daarnaastishetgemiddeldinkomenvandga’seenstukhogerdandatvanib‐ondernemers.

Eentweedeconclusieisdaterveelfactorenzijndiedekeuzevoorderechtsvormbepalen.Eenbvisaantrekkelijkvanwegedebeperktepersoonlijkeaansprakelijkheid.Daaromkiezenbijnaalleondernemingenindefinanciëledienstverleningvoordezerechtsvorm.Deregelsoverbedrijfsopvolgingen‐beëindigingzijnookverschillend,wateenredenkanzijnomvooreenbepaalderechtsvormtekiezen.Bijeenbvishetvaakeenvoudigerombelastingheffinginbox2overdetijduittesmerenofuittestellen.Deoprichtingskostenenjaarlijksekostenvaneenbvzijnhogerdandievaneenib‐onderneming.Ookdeopbouwvaneenpensioenkoninhetverledenredenzijnomvooreenbvtekiezen.Daarnaastisereenaantalfiscalefaciliteitenwaardoorvoorlagewinstinkomenshetib‐stelselaantrekkelijkisenvoorhogeinkomensdevennootschapsbelastingbijdebv.Eenpreciezegrensisniettetrekkeneniszeerafhankelijkvanonderanderede(gewenste)hoogtevandeuitkeringvandewinstendehoogtevanhetgebruikelijkloon.

Eenderdeconclusieisdatdeverschilleninbelastingdrukennettoinkomenvaakgeenredenzijnomvanrechtsvormtewisselen.Deeerstekeuzelijktveelaldedefinitieve.Datkanookkomenomdatindejarentussen2007en2014deverschilleninbelastingdruktussendga’senib‐ondernemersminofmeerconstantzijngebleven.Alleenvoorhogerewinstinkomensvanaf75duizendeuroswitchenmeerib‐ondernemersnaareenbv,maarzelfsdataantalisbeperktinhetlichtvanhetfiscalevoordeel.

Wevindenweleensterkegedragsprikkelbijdividenduitkeringenindejaren2007‐2014.Indiejarenishetbox2‐tarieftijdelijk22%inplaatsvan25%endankeertdedgavanuitdebvveelmeerdividenduitaanzichzelf.Deaangekondigdestapsgewijzeverhogingenvanhetbox2‐tariefvan25%naar28,5%in2020en2021zoumogelijktotminderdividenduitkeringkunnenleiden.Dekeuzeomwinstindebvtehoudenofuittekerenwordtmeteenhogerbox2‐tariefmeerrichtingwinstinhoudinggestuurd.Eenverschilmetdeverlagingenvanhettariefin2007en2014isweldatdetariefsverhoginginprincipepermanentis.Datzaltoteenmindersterkgedragseffectoptermijnleidendandeeerderetijdelijketariefsverlagingen.Dekomendejarenisdatanders.Inspelendopdetariefsverhogingzullennaarverwachtingdga’saanzienlijkmeerdividenduitkerenin2018en2019.

Hetismogelijkdatmetdevoorgenomentariefsverhoginginbox2dekeuzeomwinstaldannietuittekerenmeerinderichtingvanwinstinhoudinggestuurdwordt,naastdebestaande

19

bedrijfseconomischemotievenomwinstindebvtehouden.Alshetuitgangspuntvanhetvoorgenomenkabinetsbeleidisomhetgemiddeldebelastingdrukverschiltussenbeideondernemingstypentehandhaven,zijnerookanderebeleidsoptiesmogelijk.

Erkanookeenprogressieftariefstructuurinbox2wordeningevoerd,zodateenregelmatigedividenduitkeringtegenhetlageretariefgestimuleerdwordt(zieookRijksoverheid(2016)).Hetgedeeltevandedividenduitkeringvoordeeersteschijfgrenswordtdantegeneenlagertariefbelast.Eenandereoptieisomdedoorschuiffaciliteitenbijbedrijfsoverdrachttebeperken,waardoorhetverstorendeelementindekeuzeomwinstintehoudenofuittekerengemitigeerdwordt(zieookRijksoverheid(2016)).Hetgaatomdedoorschuifregelingenindeinkomstenbelastingendebedrijfsopvolgingsregelingindeschenk‐enerfbelastingafgeschaft.Beidenhebbentotdoeldecontinuïteitvandebedrijfsvoeringinstandtehoudenzonderdatdebelastingheffingdezeaantast.Daarmeekandebelastingclaimbijbedrijfsoverdrachtwordenuitgesteld,waarschijnlijkveellangerdanvoordecontinuïteitvandebedrijfsvoeringstriktnoodzakelijkis.Naarmateermindermogelijkhedenlijkentezijnomindetoekomstdebelastingafdrachtteverminderen,desteminderfiscaleprikkelsheeftdedgaomdewinstinhetbedrijftehouden.

Inplaatsvaneenverhogingvandebelastingdrukbijdga’skanookdebelastingdrukbijib‐ondernemersmethogerewinstinkomenswordenverlaagd.Ditheeftwelalsnadelendatdebelastinginkomstendalenendestatusvanib‐ondernemeraantrekkelijkerwordtgemaakttenopzichtevandievanwerknemer.Verhogingvandemkb‐winstvrijstellingvoorbelastbareinkomensindenieuwetweedeschijf(vanafcirca68duizendeuro)iseenvoorbeeldvanzo’nmaatregel.Eenalternatiefvoorhethogeremkb‐winstvrijstellingstariefisomdevrijstellingtegenhethogeretariefvan49,5%aftetrekken,maardatislastiguitvoerbaardekomendejaren.

Inallegevallengeldtdatkeuzevoorderechtsvormmaarbeperktwordtbepaalddoorverschilleninbelastingdruk.Duskleineveranderingeninhetdrukverschillijkenmogelijktezijnzonderdatermassaalarbitrageplaatsvindt.Eensgekozen,blijftgekozen!

20

Literatuur

Bettendorf,L.,A.LejourenM.van’tRiet,2017,Taxbunchingbyownersofsmallcorporations,DeEconomist165(4),411‐438.

Bosch,N.,F.Lafont,enA.Lejour,2017,….,CPBAchtergronddocument.

Bosch,N.,A.LejourenD.vanVuuren,2014,Dewinstboxendewig,CPBNotitie21februari2014(link).

CommissieinkomstenbelastingentoeslagenvanDijkhuizen,2013,Naareenactiverenderbelastingstelsel(eindrapport)(link).

DeMooijR.enG.Nicodeme,2008,CorporatetaxpolicyandincorporationintheEU,InternationalTaxandPublicFinance15:478–498.

EdmarkandGordon,2013,Thechoiceoforganizationalformbyclosely‐heldfirmsinSweden:taxversusnon‐taxdeterminants,IndustrialandCorporateChange,Volume22(1),219–243.

LevineandRubinstein,2017,Smartandillicit:whobecomesanentrepreneuranddotheyearnmore?QuarterlyJournalofEconomics,963–1018.

MirrleesReview,2011,TaxbyDesign,Chapter19,SmallBusinessTaxation(link).

OESO,2015,TaxationofSMEsinOECDandG20Countries,OECDTaxPolicyStudies(link).

Rijksoverheid,2015,IBOZelfstandigenzonderpersoneel(link).

Rijksoverheid,2016,SDGrapportvandewerkgroepfiscaliteit(link).

SEO,2017,Evaluatiefiscaleondernemersregelingen,SEO‐rapport2017‐17(link).

StudiecommissieBelastingstelselvanWeeghel,2010,Continuïteitenvernieuwing:Eenvisieophetbelastingstelsel(link).

VanEs,F.enD.vanVuuren,2010,Adecompositionofthegrowthinself‐employment,CPBDiscussionPaper145(link).

VanEs,J.A.G.,2007,Afwegingbvofeenmanszaak:tendensindetijd,TijdschriftvoorfiscaalOndernemingsrecht2007/94(link).

Vuuren,D.van,2002Defiscalebehandelingvanzelfstandigen:eenkritischeblik,CPBPolicybrief2012/02(link).

VVD,CDA,D66enChristenUnie,Vertrouwenindetoekomst,Regeerakkoord2017‐2021(link).