Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde...

85
Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Eindrapportage buitenlandse voorbeelden Opdrachtgever: Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur ECORYS Nederland BV Koen Rademaekers Wim Spit Bart Witmond Michel Hek Gerlof Rienstra Rotterdam, 3 september 2010

Transcript of Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde...

Page 1: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Brede heroverwegingen: de internationale dimensie

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden

Opdrachtgever: Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur

ECORYS Nederland BV Koen Rademaekers Wim Spit Bart Witmond Michel Hek Gerlof Rienstra

Rotterdam, 3 september 2010

Page 2: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

ECORYS Nederland BV

Postbus 4175

3006 AD Rotterdam

Watermanweg 44

3067 GG Rotterdam

T 010 453 88 00

F 010 453 07 68

E [email protected]

W www.ecorys.nl

K.v.K. nr. 24316726

ECORYS Regio, Strategie & Ondernemerschap

T 010 453 87 99

F 010 453 86 50

2

Page 3: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Inhoudsopgave

Samenvatting 7

1 Inleiding 11

2 Duurzame energie en beprijzing van energie 13 2.1 Duurzame energie: verschil in aanpak 13 2.2 Veranderingsprincipes getoetst 13

3 Carbon neutral cities 19 3.1 Inleiding 19 3.2 Voorbeelden 19 3.3 Veranderingsprincipes getoetst 20

4 Sluiten waterketens en organisatie waterbeheer 21 4.1 Inleiding 21 4.2 Frankrijk 22 4.3 Engeland 24 4.4 Duitsland 30 4.5 Veranderingsprincipes getoetst 33

5 Beprijzing van mobiliteit 35 5.1 Inleiding 35 5.2 Veranderingsprincipes getoetst 35

6 Organisatie van het wegbeheer 37 6.1 Inleiding 37 6.2 Veranderingprincipes getoetst 38

7 Technologie voor efficiënt weggebruik 41 7.1 Inleiding 41 7.2 Veranderingsprincipes getoetst 42

8 Verweving stad-platteland; duurzame ruimtelijke ordening 43 8.1 Inleiding 43 8.2 Voorbeelden 43

8.2.1 EcoCiudad de Sarriguren 43 8.2.2 Veranderingsprincipes getoetst 44 8.2.3 Havengebied Duisburg 45 8.2.4 Veranderingsprincipes getoetst 45

3

Page 4: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

8.2.5 Ravenscraig (Noord-Lanarkshire, Schotland) 46 8.2.6 Veranderingsprincipes getoetst 47

8.3 Samenvatting toetsing aan veranderingsprincipes 48

9 Betekenis van gericht innovatiebeleid i.t.t. algemeen innovatiebeleid 49 9.1 Inleiding 49 9.2 Finland/Helsinki 50

9.2.1 Innovatiebeleid 50 9.2.2 Kritieke succesfactoren 51 9.2.3 Veranderingsprincipes getoetst 52

9.3 Duitsland/München 52 9.3.1 Innovatiebeleid 52 9.3.2 Kritieke succesfactoren 54 9.3.3 Veranderingsprincipes getoetst 54

9.4 Zweden/Stockholm 55 9.4.1 Innovatiebeleid 55 9.4.2 Kritieke succesfactoren 56 9.4.3 Veranderingsprincipes getoetst 57

9.5 Samenvatting toetsing aan veranderingsprincipes 57

Geraadpleegde literatuur 59

Bijlage 1: Beprijzing van mobiliteit 63 Londen Congestion Charge 63

Introductie 63 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 63 Rolverdeling baseren op kerntaken 64 Juiste schaal kiezen 64 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 64 Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 64 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 64

Stockholm Congestion Tax 64 Introductie 64 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 65 Rolverdeling baseren op kerntaken 65 Juiste schaal kiezen 66 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 66 Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 66 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 66

Duitsland LKW Maut 67 Introductie 67 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 67 Rolverdeling baseren op kerntaken 67 Juiste schaal kiezen 67 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 67 Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 68 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 68

Portugal 68

4

Page 5: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Introductie 68 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 68 Rolverdeling baseren op kerntaken 68 Juiste schaal kiezen, vaste doelstellingen en adaptief beleid 69 Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 69

Bijlage 2: Organisatie van het wegbeheer 71 Engeland 71

Introductie 71 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 71 Rolverdeling baseren op kerntaken 72 Kies de juiste schaal 72 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 72 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 73 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 73

Zweden 73 Introductie 73 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 74 Rolverdeling baseren op kerntaken 74 Kies de juiste schaal 74 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 74 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 75 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 75

Denemarken 75 Introductie 75 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 76 Rolverdeling baseren op kerntaken 76 Kies de juiste schaal 77 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 77 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 77 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 77

Frankrijk 77 Introductie 77 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 78 Rolverdeling baseren op kerntaken 79 Kies de juiste schaal 79 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 79 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 79 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 79

Bijlage 3: Technologie voor een efficiënter wegsysteem 81 Zweden 81

Introductie 81 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 81 Rolverdeling baseren op kerntaken 81 Kies de juiste schaal 82 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 82 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 82

GR/SCY/II22046 5

Page 6: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

6

Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 82 Duitsland 82

Introductie 82 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 83 Rolverdeling baseren op kerntaken 83 Kies de juiste schaal 84 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 84 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 84 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 84

Zwitserland 84 Introductie 84 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken 85 Rolverdeling baseren op kerntaken 85 Kies de juiste schaal 85 Vaste doelstellingen en adaptief beleid 85 Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken 85 Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen 85

Page 7: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 7

Samenvatting

Nederland staat niet alleen in de aanpak van een groot aantal maatschappelijke opgaven gekoppeld aan leefomgeving en infrastructuur. Deze leiden nationaal maar ook internationaal tot nieuwe gezichtspunten maar ook tot nieuwe aanpakken in beleidsvorming en beleidsuitvoering. Daardoor heen speelt de nationale bestuursstructuur en de bestuurscultuur zoals die historisch is gegroeid. De wijze waarop overheden zijn georganiseerd en met elkaar omgaan, de mate van marktwerking in van oudsher publieke taken, de mogelijkheden voor burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties om zelf met innovatieve oplossingen te komen voor maatschappelijke problemen verschillen internationaal sterk van elkaar. In de voorbereiding van een advies door de Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) over de Brede Heroverwegingen is een aantal principes voor verandering en bezuiniging geformuleerd 1. Om een internationale dimensie aan dit advies te kunnen toevoegen is aan ECORYS de volgende vraag gesteld: Spelen de principes voor verandering ook een rol in het buitenland, en zo ja, hoe? Wij hebben deze vraag beantwoord na een door ons in mei en juni 2010 uitgevoerde Quick scan van buitenlandse voorbeelden, zogenoemde ‘best practices’, die op verschillende beleidsvelden voor het advies van de RLI zijn geïnventariseerd. Het bleek lastig om voor alle genoemde beleidsvelden een vergelijkbare analyse te kunnen maken. Daarvoor was het beschikbare materiaal uit eigen projecten en via een korte desk research verkregen te ongelijksoortig en niet altijd even diepgaand. Toch is er naar onze mening sprake van een interessant overzicht van buitenlandse voorbeelden waar de Nederlandse overheid haar voordeel mee zou kunnen doen. In overleg met het secretariaat van de RLI is daarom besloten dit rapport vanuit ECORYS zelf te publiceren. De RLI hanteert ook bezuinigingsprincipes in haar advies. Deze zijn in de Quick scan niet aangetroffen en worden hier dan ook niet verder behandeld. Wij lopen hieronder de verschillende principes voor verandering langs. Daarbij geven we aan of deze principes internationaal herkenbaar zijn en zo ja, hoe die in de betreffende beleidsvelden worden ingevuld.

1 Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur, Maak ruimte voor vernieuwing. Investeren en besparen in het fysieke domein

(juli 2010)

Page 8: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

De Rijksoverheid definieert scherp haar kerntaken en de overheid kiest beleidsinstrumenten gedifferentieerd naar taak. Deze benadering zien we in een groot aantal beleidsvelden en landen terug. Toch is de invulling per beleidsveld en land verschillend, mede afhankelijk van de bijzondere omstandigheden. De (rijks)overheid heeft niet alleen een sturende rol in het stimuleren van duurzame ontwikkeling, maar geeft ook de ruimte aan het bedrijfsleven om dit commercieel te exploiteren. Dit leidt tot nieuwe industriële activiteiten en tot nieuwe exportmarkten, bijvoorbeeld bij duurzame energie. Ook in de beprijzing van mobiliteit en in het wegbeheer zien we deze benadering terug. Er wordt door de rijksoverheid ruimte geboden aan decentrale overheden om eigen beleid te ontwikkelen, dan wel wordt de exploitatie van beprijzing en wegbeheer door uitbesteding en contractvorming aan marktpartijen overgelaten. In het mobiliteitsmanagement beperkt de rijksoverheid zich tot het verzamelen en distribueren van basisinformatie. Ook hier creëert de overheid ruimte voor marktinitiatieven. In het algemene innovatiebeleid varieert de rol van de (rijks)overheid van het aanbieden en financieren van infrastructuur, van onderwijs en onderzoek, en van ruimte tot het wettelijk verplichten van kennisinstellingen en bedrijven om met elkaar samen te werken. Decentraal wat kan, centraal wat moet Dit principe wordt sterk beïnvloed door de historisch gegroeide bestuursstructuur en bestuurscultuur. Landen verschillen onderling in de machtsverdeling tussen rijksoverheid en andere overheden. Het motto als zodanig is typisch Nederlands, maar zelfs in meer centraal georganiseerde overheden is sprake van een zekere decentralisatie of decentrale uitvoering. Daar staat het federale bestuursmodel tegenover waar de deelstaten relatief autonoom zijn en alleen een aantal gezamenlijke belangen op nationaal niveau wordt behartigd. De schaal van opereren is daarom vaak, naast de bestuursstructuur, doorslaggevend bij de uiteindelijke keuze voor het niveau van de overheidsorganisatie dat het voortouw heeft. Zo kan duurzame energie het beste op lokale schaal worden opgewekt. Gebiedsontwikkeling vindt per definitie op lokale schaal plaats maar vaak wel in een regionale context. In de beprijzing van mobiliteit en de organisatie van het wegbeheer hangt de schaalkeuze samen met de gehanteerde doelstellingen, nationaal, regionaal of lokaal. Wel is hier vaak sprake van decentrale uitvoering, maar geen volledige decentralisatie van bevoegdheden en middelen. Werk met adaptief beleid In bijna alle beschouwde cases is sprake van adaptief beleid, vaak gebaseerd op historisch gegroeide kenmerken of sterke punten. Wel is er bij de meeste cases ook sprake van vaste doelstellingen. Een duidelijke uitzondering op het adaptieve karaker is er bij het algemene innovatiebeleid. In Finland is het nieuwe algemene innovatiebeleid in de jaren ’90 gestart met een ‘sense of urgency’ over de economische verwachtingen voor dit land. Dit heeft geleid tot een ‘grand design’ voor de totstandkoming van een nieuwe kenniseconomie met een groot aantal maatregelen en wetgeving o.l.v. de Finse president. Inmiddels staat ook hier de adaptatie in het beleid weer centraal. Zorg voor herkenbare geldstromen Dit principe zien we vooral terug bij energie (bijv. CO2 heffing op verbruik fossiele energie in Zweden), water (bijv. evidence base for waterefficiency in het Verenigd Koninkrijk), beprijzing van mobiliteit (bijv. heffingen in Londen, Stockholm, Portugal en

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 8

Page 9: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Duitsland). Bij de energieheffing is het doel energiebesparing en stimulering van het gebruik van duurzame energiebronnen. In de waterketen zijn contractvorming met particuliere bedrijven, inzicht in rendementen van investeringen en verzekeringen voorbeelden van herkenbare geldstromen. Bij de beprijzing van mobiliteit worden de opbrengsten opnieuw geïnvesteerd in nieuwe wegen en railinfrastructuur. Eerst benutten, dan toevoegen Dit principe speelt in onze Quick scan alleen bij bereikbaarheid, multimodaal vervoer en gebiedsontwikkeling. Beprijzingsinstrumenten leiden tot een verbetering van de bereikbaarheid. Om het bestaande wegennetwerk optimaal te kunnen benutten wordt tegelijkertijd geïnvesteerd in het openbaar vervoer, waardoor dit een volwaardig alternatief wordt voor weggebruikers en het spoor beter wordt benut in de logistieke sector. Innovatieve vormen van gebiedsontwikkeling leiden tot multifunctionaliteit en het benutten van bestaande elementen in het nieuwe ontwerp. Organiseer de uitvoering van taken in de samenhang van ketens Waterketens en mobiliteit zijn in onze Quick scan de beste voorbeelden van de ketenbenadering. Maar voor de daadwerkelijke organisatie van die ketens bestaan volledig verschillende modellen. Zo komen we de (bijna) complete organisatie van de waterketen en ook de privatisering ervan in Engeland en Frankrijk tegen. Maar in Duitsland zijn de gemeenten en de door hen ingestelde publieke organen of privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken beide weer volledig af van de situatie in Nederland (waterschappen en regionale drinkwaterbedrijven). Voor het mobiliteitsmanagement bestaan ook geheel verschillende organisatiemodellen, wel is het doel hetzelfde: het verbeteren van de efficiency door inzet van reisinformatie. Er bestaan overigens in verschillende landen meer of minder ambitieuze agenda’s om op dit terrein in de nabije toekomst winst te behalen. Vooral op het gebied van multimodale reismogelijkheden is nog veel te winnen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 9

Page 10: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 10

Page 11: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 11

1 Inleiding

Op verzoek van het secretariaat van de Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur (kortweg de Raden) is in dit document een inventarisatie gemaakt van internationale voorbeelden die de beleidsmatige aanpak van duurzame ontwikkeling in brede zin illustreren. Deze inventarisatie van internationale voorbeelden is gebruikt bij de onderbouwing van het advies van de Raden over de Brede Heroverwegingen 2. In dit rapport worden acht thema’s of combinaties van thema’s onderscheiden die hier achtereenvolgens aan de orde worden gesteld. Deze acht thema’s zijn: 1. Duurzame energie en beprijzing van energie 2. Carbon neutral cities 3. Sluiten waterketens en organisatie waterbeheer 4. Beprijzing van mobiliteit 5. Technologie voor efficiënt weggebruik 6. Organisatie van het wegbeheer 7. Verweving stad-land; duurzame ruimtelijke ordening 8. Betekenis van gericht innovatiebeleid i.t.t. algemeen innovatiebeleid Per thema zijn door ECORYS 3 à 4 voorbeelden van best practices uit de Europese landen geselecteerd en in een korte bondige rapportage, in de vorm van een Quick scan, beschreven. Deze voorbeelden zijn niet zonder meer gekozen. Door de korte doorlooptijd van de opdracht is geput uit eigen analyses die reeds bij ECORYS beschikbaar waren dan wel is door een korte aanvullende desk research zoveel mogelijk relevante informatie verzameld over een aantal aansprekende methoden. Aan de selectie ligt dan ook geen wetenschappelijke selectiemethode ten grondslag. Er is sprake van een expert opinion op basis van kennis van een groot aantal, onderling sterk verschillende, beleidsvelden door ECORYS. Daarmee krijgt dit rapport het karakter van een Capita Selecta op basis van een eerste scan van internationale voorbeelden. Het bleek lastig om voor alle genoemde beleidsvelden een vergelijkbare analyse te kunnen maken. Daarvoor was het beschikbare materiaal uit eigen projecten en via een korte desk research verkregen te ongelijksoortig en niet altijd even diepgaand. Toch is er naar onze mening sprake van een interessant overzicht van buitenlandse voorbeelden waar de Nederlandse overheid haar voordeel mee zou kunnen doen. In overleg met het secretariaat van de RLI is daarom besloten dit rapport vanuit ECORYS zelf te publiceren.

2 Raden voor de Leefomgeving en Infrastructuur. Maak ruimte voor vernieuwing. Investeren en besparen in het fysieke domein

(juli 2010)

Page 12: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Door het secretariaat van de Raden zijn in de voorbereiding van het advies zes principes voor verandering en een drietal bezuinigingsprincipes onderscheiden. De bezuinigingsprincipes zijn in onze Quick scan van buitenlandse voorbeelden niet aangetroffen. Daarom vindt in dit rapport alleen toetsing van de voorbeelden aan de veranderingsprincipes plaats. Daarbij is er vanuit een oogpunt van systematische analyse voor gekozen per thema aandacht te besteden aan deze veranderingsprincipes om de samenhang tussen het advies en de buitenlandse voorbeelden te waarborgen. De gehanteerde veranderingsprincipes luiden als volgt: 1. Rolverdeling baseren op kerntaken: De Rijksoverheid definieert scherp zijn kerntaken en de overheid kiest beleidsinstrumenten gedifferentieerd naar taak omdat maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven andere maatschappelijke taken borgen. 2. Decentraal wat kan, centraal wat moet. Steeds de juiste schaal kiezen (mondiaal, Europees, met buurlanden, nationaal, regionaal, lokaal) 3. Werk met adaptief beleid: adaptief beleid biedt mogelijkheid te reageren op veranderingen in de omgeving door het denken in termen van richtingen en het consistent zetten van veel kleinere stappen i.p.v. denken in termen van 'grote projecten'. 4. Zorg voor herkenbare geldstromen: maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken, bijv. door beprijzing, betalen naar gebruik, de vervuiler betaalt en fiscale vergroening. 5. Eerst benutten, dan toevoegen: een beter gebruik van het bestaande gaat boven het entameren van nieuw; principe van de SER-ladder; multifunctionaliteit. 6. Organiseer de uitvoering van taken in ketens.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 12

Page 13: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

2 Duurzame energie en beprijzing van energie

2.1 Duurzame energie: verschil in aanpak

Duitsland is in Europa toonaangevend aangaande duurzame energie. Het land is niet alleen één van de koplopers als het gaat om de toepassing ervan en loopt het vooruit op de Europese doelstellingen, er is ook ten gevolge van een sturend overheidsbeleid een significante industrie ontstaan, die op grote schaal onder andere windturbines, zonnepanelen en biobrandstoffen produceert, en eveneens waar mogelijk exporteert. Denemarken is sterk in wind: marktleider voor onshore windenergie Vestas is een van oorsprong Deens bedrijf. Dit heeft te maken met een slimme combinatie van een praktische aanpak, de beschikbaarheid van investeringssubsidies en een overheidsbeleid gericht op implementatie in plaats van onderzoek. Daarnaast speelt ook de relatief lange kustlijn en het hoge windaanbod natuurlijk een rol – hierdoor is er voor de industrie in ieder geval een afzetmarkt nabij. België (met name Vlaanderen) kent eveneens een groot aantal succesvolle start-ups op het gebied van zon (e.g. Infinity, Photovoltech). Het aandeel van de overheid in deze start-ups is echter beperkt. De Angelsaksische landen zijn daarentegen traditioneel meer marktgericht; maar het eiland is dan ook geen koploper in productie, c.q. consumptie van duurzame energie.

2.2 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken en decentraal wat kan, centraal wat moet SenterNovem heeft onderzoek gedaan naar voorbeeldprojecten in Europa. Ook is er in het kader van het Europese IEE programma (Create Acceptance) gekeken naar best practices. Een algemene conclusie is dat er vrij weinig voorbeelden zijn van een afwijkende strategie: deze is vanuit de overheid meestal een basis creëren door middel van voorlichting en/of training. Pas de laatste jaren wordt er soms ook gekeken naar andere mogelijkheden zoals financiële participatie door gemeenten, burgers, agrariërs en/of omwonenden. In Italië zijn er de Convenzione: een voorbeeldovereenkomst uit 2008 is die tussen de energieonderneming Brulli Energia en het gemeentebestuur van de stad Tavenna, welke de bouw van een windmolenpark op het grondgebied van de gemeente toestaat onder de voorwaarde dat de gemeente ook zal deelnemen aan de inkomsten. In België is de gemeente Eeklo initiatiefnemer en tevens eigenaar van de grond onder twee windturbines.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 13

Page 14: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 14

In Nederland zijn gemeenten niet verplicht gebieden aan te wijzen waar windturbines geplaatst zouden kunnen worden. Als best practice kan hier Duitsland genoemd worden, waar dit wel het geval is. De doorlooptijd van de vergunningen en het grote aantal actoren dat betrokken is bij de besluitvorming wordt regelmatig als een probleem ervaren. Het duurt ongeveer vier tot zes jaar om alle vergunningen te bemachtigen. Een one-stop shopping voor vergunningen (zoals in Engeland en Duitsland) wordt als een oplossing gezien. Werk met adaptief beleid en organiseer uitvoering taken in ketens Duurzame energie kenmerkt zich door een relatief groot aantal kleine productie-installaties tussen de 100 kW (zon, kleinschalige wind turbines) en 100 MW (grootschalige biomassacentrale). Ter vergelijking, een typische fossiele centrale is 400-1200 MW. In tegenstelling tot fossiele energie wordt duurzame energie gekenmerkt door een wisselend patroon van aanbod. De zon schijnt immers niet altijd, het aanbod van wind is onregelmatig (te weinig wind en dan weer te veel). Op kleine schaal is dit geen probleem. In Duitsland heeft men op dit moment al problemen met de netcapaciteit als het flink waait. Oplossingsrichtingen moeten gezocht worden in het geven van prioriteit aangaande nettoegang van duurzame opgewekte elektriciteit, in combinatie met de ontwikkeling van smart grids en interconnectoren met het buitenland (België, Duitsland, Engeland en Scandinavië). Een super grid is een transmissienetwerk dat het mogelijk maakt om grote volumes elektriciteit over lange afstanden te vervoeren (bv van het Zuiden van Europa (of Noord Afrika) naar het Noorden zoals in gedachte met het project DESERTEC3). Het grote voordeel van een dergelijk super grid is dat het onder meer de energie-afhankelijkheid van Europa zou verminderen door een betere spreiding van leveranciers. Nadelen zijn dat het een miljardeninvestering behelst en dat het niet de meest efficiënte wijze is van omgaan met hernieuwbare energie (het is in tegenstelling met het principe dat hernieuwbare energieproductie en consumptie lokaal gebeuren om netverliezen te beperken en er zijn geen grote corridors nodig om ze te bouwen). De meeste hernieuwbare energie toepassingen (op offshore na) kunnen vandaag gebeuren mits kleine aanpassingen aan het distributienet omdat ze kleinschalig zijn. Het is enkel op langere termijn (+20 jaar) wanneer grote biomassa-, PV, solar en offshore projecten zullen worden gerealiseerd dat er nood zal zijn aan super grids. Voorlopig zijn er twee tendensen om de problemen rond een beperkte gridcapaciteit (en dus ook gridtoegang) aan te pakken. Enerzijds wordt er naast lokale netverzwaring gekozen voor toepassingen om het bestaande net beter te benutten. Een wereldprimeur is het MetaPV project in Belgisch Limburg (http://www.sugo.be) dat door meer geavanceerde communicatietechnologieën toe te passen (slimme meters) en te putten uit de mogelijkheden die PV biedt (onder meer door de reactieve energie te beheren en dus de spanningsverschillen op het net te stabiliseren) de capaciteit van het net met maar liefst 50% zou vergroten tegen maar 10% van de kosten om het net te verzwaren. Het

3 Desertec bestaat uit het consortium van Europese bedrijven en het Desertec Foundation. Het voorstel gaat uit van

geconcentreerde zonne-energie en PV-systemen die zouden gevestigd worden in de Sahara woestijn en waarbij deze op

LT termijn in 15% van de Europese elektriciteitsbehoefte zouden voorzien De investeringen in zonne-energie centrales en

transportleidingen worden nu al geschat op € 400 miljard.

Page 15: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

demonstratieproject zal bestaan uit 128 residentiële systemen van 4 kWp en 31 industriële systemen van 200 kWp. Anderzijds wordt gekozen voor de uitbreiding van interconnectoren met het buitenland (België, Duitsland, Engeland en Scandinavië), zodat bij een over- of onderaanbod van stroom deze kan gecompenseerd worden met het buitenland. Recente ontwikkelingen zijn de de NorNed-kabel (hoogspanningskabel tussen Noorwegen en Nederland) en de verdere gridintegratie met Duitsland. Zorg voor herkenbare geldstromen In tegenstelling tot Nederland kent Duitsland een stabiele subsidie regeling – de zogenaamde Erneuerbare Energien Gesetz (EEG), waar netbeheerders verplicht zijn de opgewekte duurzame elektriciteit tegen een bepaald vastgesteld tarief af te nemen. De installatie van fotovoltaïsche zonne-energie groeit momenteel het hardst in Italië. Deze groei is te danken aan gunstige stimuleringsmaatregelen (exploitatie subsidies) van de overheid voor elektriciteitsopwekking door middel van zonne-energie met een looptijd van twintig jaar. Een onderwerp dat de aandacht verdient - zelfs voor klimaatsceptici - is de gebouwde omgeving. Immers is het niet alleen in het belang van het klimaat om duurzaam te bouwen maar kunnen door besparing van energiekosten ook interessante economische baten gerealiseerd worden. Bovendien vereist Europa dat er op korte tijd strenge maatregelen worden genomen. In 2003 hebben de Europese leiders immers de ‘Energy Performance of Buildings Directive’ aangenomen. Deze richtlijn verplicht alle lidstaten om de grotere gebouwen (>1000m²) energie efficiënter te maken en creëert een uniforme standaard om de energieprestaties van gebouwen te meten. De ‘Recast EPBD’- die eind 2009 is aangenomen – gaat nog een stap verder: lidstaten moeten ervoor zorgen dat nieuwbouw gebouwd na 31 december 2018 (publieke gebouwen) of 2021 (alle nieuwbouw) energieneutraal zijn (voor alle gebouwen >50m²). Lidstaten mogen zelf eigen nationale regels opstellen voor het aandeel bestaande gebouwen dat energieneutraal dient te zijn. Momenteel lopen er tegen 17 EU lidstaten inbreukprocedures omtrent de EPBD (waaronder NL). In landen zoals België, Frankrijk, Spanje en Zweden verloopt de invoering van de EPBD wel vlot omdat de centrale of regionale overheid veel sneller overgegaan is tot implementatie en opvolging. Zo is men in deze landen reeds in 2008 overgegaan tot de organisatie en het verplicht maken van energie audits (door ze te koppelen aan één van de voorwaarden van de verkoop van de woning) en het voorzien van opleidingen. Dit zorgt niet alleen voor bijkomende tewerkstelling maar ook voor het informeren en het bewust maken van de bevolking. Bovendien geeft de overheid een signaal aan de industrie dat ze werk maken van energiebesparing en dit op lange termijn verder zetten. Maar bovenal is het niet alleen interessant om de klimaat- en energiedoelstellingen te halen, het is ook economisch interessant. De meeste woningen kunnen via investeringen in isolatie en andere energiebesparende maatregelen tot 40% energie besparen waarbij deze investeringen in 3 tot 5 jaar zijn terugverdiend. Spanje kent als één van de weinige landen in Europa een verplichte toepassing van duurzame energie in de gebouwde omgeving (voor nieuwbouw althans). Te denken valt dan aan zonnepanelen, warmtepompen, zonneboilers, kleine wind turbines (turby’s) en dergelijke.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 15

Page 16: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Zweden kent als een van de weinige landen een CO2 heffing op het verbruik van fossiele energie. Bij de introductie in 1991 bedroeg de heffing 27 Euro per ton CO2. Op dit moment bedraagt de heffing 108 Euro per ton. Het is echter niet onomstotelijk aangetoond dat de heffing de beoogde doelen ook heeft bereikt. Zweden heeft als doelstelling om in 2050 volledig energieneutraal te zijn en is momenteel al koploper in Europa met meer dan 50% duurzame elektriciteitsproductie (onder andere omdat Zweden niet of nauwelijks over commercieel exploiteerbare olie-, gas- of steenkoolreserves beschikt én kan terugvallen op aardig wat hydro). Zweden is eveneens koploper op het gebied van biogas, bio-ethanol en groei in windenergie. Er is zelfs ruimte voor fotovoltaïsche en thermische zonne-energie. Vanwege overduidelijke redenen is een dergelijke heffing niet geheel omstreden en wil de meerderheid van de EU landen een dergelijke CO2 heffing dan ook niet invoeren, al staat het wel op de ideeënlijst. Een voordeel kan zijn dat meerdere doelstellingen (CO2 emissiereductie, terugdringen gebruik fossiele bronnen, bewustwording, vervuiler betaalt, directe motivatie om energie te besparen en dergelijke) tegelijkertijd kunnen worden bereikt. De industrie en het MKB kunnen gebruik van de energieinvesteringsaftrekregeling (EIA/MIA). Voor particulieren is dit echter niet het geval; zij kunnen alleen via een omweg in aanmerking komen (bijvoorbeeld via lease constructies). Verruiming van de EIA regeling voor particulieren zou dus zinvol kunnen zijn. Een ander interessant fenomeen dat in de toekomst meer en meer de kop zal opsteken, is wie zal moeten opdraaien voor de bijkomende infrastructuurkosten (grid, interconnectie, smart metering, etc.) dat gekoppeld is aan meer gebruik van hernieuwbare energietoepassingen. Vandaag stellen we in heel wat landen een toenemende discussie vast tussen enerzijds TSOs en DSOs en anderzijds de regulatoren over het kunnen doorrekenen van deze kosten aan hun klanten. Een mooi voorbeeld is dat dankzij de subsidies meer en meer particulieren zonnepanelen (PV) plaatsen op hun dak. Hun verbruik van fossiele energie neemt af maar door hen is er wel meer onbalans op het net én dienen de toenemende gridkosten over een beperkter aantal klanten (ifv consumptie) te worden verdeeld. Bovendien speelt hier een sociale herverdeling plaats want de lagere sociale strata investeren nauwelijks in hernieuwbare energie (omwille van de hoge initiële investeringskost) maar hun energiefactuur (per eenheid) neemt wel aanzienlijk toe omwille van het toenemende gebruik van hernieuwbare energie. Eerst benutten, dan toevoegen De grootste biomassacentrale wordt vandaag gebouwd in Polen (Polaniec) waar de groep GdF-Suez een 190MW centrale bouwt die volledig zal draaien op de verbranding van hout en landbouwresiduen (goed voor een jaarlijkse CO2-reductie van 1,2 miljoen ton). Het is ook niet verwonderlijk dat dergelijke grote biomassacentrale er komt in een land zoals Polen omdat er enerzijds weinig oppositie is om nieuwe centrales te bouwen (ook biomassacentrales stoten schadelijke stoffen uit) en anderzijds omdat er een groot biomassapotentieel is. Juist omwille van het beperken van de transportstromen van biomassa wordt er meestal geopteerd voor kleinere centrales waar de biomassa lokaal kan worden aangevoerd.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 16

Page 17: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

De toetsing aan de veranderingsprincipes is samengevat in het volgende overzicht:

Overzicht van de toetsing van de veranderingsprincipes in duurzame energie en beprijzing van energie

Principes Internationale voorbeelden

1. Rolverdeling baseren op kerntaken Een basis creëren door middel van voorlichting

en/of training. Pas de laatste jaren wordt er soms

ook gekeken naar andere mogelijkheden zoals

financiële participatie door gemeenten, burgers,

agrariërs en/of omwonenden

2. Decentraal wat kan, centraal wat moet Zie 1.

3. Werk met adaptief beleid Decentrale productie vraagt een aanpak vanuit

adaptief beleid

4. Zorg voor herkenbare kosten Stimuleringsmaatregelen en eenduidige Europese

regelgeving geven meer inzicht in kosten van

duurzame energie; beprijzing van energie via

heffing is het meest directe middel

5. Eerst benutten, dan toevoegen Aanvullende energiecapaciteit halen uit

herwinbare bronnen zoals aanwezige biomassa

6. Organiseer uitvoering taken in ketens Denken in energieketens i.p.v. afzonderlijke

energiebronnen

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 17

Page 18: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 18

Page 19: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

3 Carbon neutral cities

3.1 Inleiding

Het thema CO2-neutrale steden bewandelt voornamelijk de verschillende stappen om als gemeente of stad zo weinig mogelijk CO2 uit te stoten (CO2 verminderen of mitigeren). Om dit zo efficiënt mogelijk te bereiken (ook op kostenvlak) wordt meestal uitgegaan van de TRIAS Energetica: eerst reduceren, vervolgens hernieuwbare energie gebruiken om tot slot het residu aan energievraag op te vangen via fossiele brandstoffen. Een CO2-neutrale gemeente zal dus allereerst haar consumptiepatroon aan energie structureel proberen te veranderen (en dus de vraag te reduceren) om vervolgens de noodzakelijk energiebehoeften in te vullen via hernieuwbare energie. Dit thema is sterk gericht op de veranderkracht van burgers en niet van overheden. De veranderingsprincipes zijn derhalve minder van toepassing, behalve dat overheden maatschappelijke organisaties en burgers de ruimte dienen te geven.

3.2 Voorbeelden

Een consumptiepatroon veranderen kan de overheid natuurlijk niet alleen; hiervoor heb je de hulp nodig van de bevolking. Europa geeft het goede voorbeeld door lidstaten de verplichting op te leggen om energy saving actie plannen op te stellen. Centraal in deze plannen staat de Energy Service Directive, de Eco Design Directive (die streeft naar meer energie efficiënte toestellen) en de EPBD (de energy performance building directive). De gebouwde omgeving neemt 36% van de totale CO2-emissies binnen de EU voor haar rekening. Hier kan de burger dus een belangrijke rol spelen. Immers, het realiseren van energiebesparing en CO2-reductie in de gebouwde omgeving is voor ruim 80% afhankelijk van het gedrag van de burger en consument, denk daarbij bijvoorbeeld aan het verstoken van gas voor de centrale verwarming of het watergebruik tijdens het douchen. Het is daarom zaak om de burger bewust te maken van zijn gedrag voor het milieu, en wat de burger eraan kan doen om zijn gedrag te veranderen. En Nederland scoort hier niet goed: de EPBD wordt onvoldoende opgevolgd. Daar waar in buurlanden zoals België de notaris geen akte mag beëdigen zonder de vereiste energie-audit, wordt in Nederland zelden gevraagd naar een dergelijke energie-audit (bij verkoop of verhuur van een woning). De stap naar een CO2-neutrale gemeente kan dus alleen gemaakt worden indien de burger mee wilt want de twee belangrijkste sectoren zijn sectoren waar iedereen mee geconfronteerd wordt, dus naast wonen is dat transport. Hoe gebeurt het in het buitenland?:

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 19

Page 20: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

In Stockholm (Zweden) heeft de gemeente de wijk Hammerby Sjöstad aangelegd. Het doel van het bouwen van deze wijk is om tenminste 50% van de CO2-emissies binnen de wijk te reduceren ten opzichte van een vergelijkbare wijk gebouwd in Stockholm in de jaren ‘90. Voordat bewoners intrek in deze wijk mogen nemen, moet er eerst een overeenkomst getekend worden tussen bewoner en gemeente dat de bewoner het energiegebruik onder een bepaalde grens houdt, en daarbij worden de woningen enkel voorzien van energie uit restproducten, zoals afvalwater. Door energie op te wekken uit afvalwater heeft de gemeente in deze wijk al 20% CO2-reductie weten te bewerkstelligen. Een ander voorbeeld van het bewust maken van burgers van hun CO2-uitstoot is het verkeersplan dat de gemeente Aarhus (Denemarken) heeft geïntroduceerd. Doordat de stad een Eco-city wil worden, heeft de gemeente 8,1 miljoen pond uitgetrokken om forensen aan de fiets te helpen richting hun werk door 100 km extra fietspaden aan te leggen, het aantal oplaadpunten voor elektrische auto’s sterk uit te breiden en het gebruik van elektrische auto’s te bevorderen en te investeren in een nieuw (CO2-vriendelijker) spoorwegennet.

3.3 Veranderingsprincipes getoetst

De toetsing aan de veranderingsprincipes is samengevat in het volgende overzicht:

Overzicht van de toetsing van de veranderingsprincipes in Carbon neutral cities

Principes Internationale voorbeelden

1. Rolverdeling baseren op kerntaken De nationale overheid is hier beperkt bij betrokken.

De gemeenten hebben het voortouw. Maar

belangrijker dan de overheid is het draagvlak bij

burgers en, in het bijzonder, de inwoners van de

steden en wijken waar het wordt toegepast

2. Decentraal wat kan, centraal wat moet Zie 1.

3. Werk met adaptief beleid Vaste doelstelling, concrete maatregelen variëren

4. Zorg voor herkenbare kosten Bij energieverbruik niet van toepassing, wel inzicht

in (aanvullende) infrastructuurkosten

5. Eerst benutten, dan toevoegen Gebruik van energie uit restproducten, bijv.

afvalwater

6. Organiseer uitvoering taken in ketens Integraal ketenbeheer van energiestromen is

onderdeel van stedelijk ontwerp

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 20

Page 21: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

4 Sluiten waterketens en organisatie waterbeheer

4.1 Inleiding

De organisatie van de watersector is per land verschillend. Het is belangrijk onderscheid te maken tussen de waterketen en het watersysteem omdat het om sterk verschillende taken gaat, die in veel landen ook door aparte organisaties worden bediend. Bij de waterketen gaat het om het drinkwater voor de consument, dat na gebruik als vuil water de woning of het bedrijf via het riool verlaat. Dan wordt het water geloosd (al dan niet gezuiverd) op het oppervlaktewater. Samen met het hemelwater en het grondwater vormt het oppervlaktewater de bron voor het drinkwater. Het watersysteem is de ruimtelijke kant van het water. Hier gaat het om de kwantiteit van het water. Te veel water leidt tot problemen met de waterveiligheid. De afstemming van de hoeveelheid water op maatschappelijke functies vindt plaats door het peilbeheer. Daarnaast is er de zorg voor de kwaliteit van het oppervlaktewater (om dit schoon te houden).

Bron: Doelmatig beheer waterketen, eindrapport commissie feitenonderzoek, 2010.

Het Nederlandse watersysteem In Nederland wordt het beleid voor de waterketen en het watersysteem gemaakt door Europa, het Rijk, provincies en gemeenten. Uitvoering in de waterketen vindt plaats door

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 21

Page 22: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

publieke drinkwaterbedrijven (drinkwater), gemeenten (riolering) en waterschappen (zuivering). Voor het watersysteem zijn verantwoordelijk Rijkswaterstaat, de provincies, de gemeenten en de waterschappen. Het sluiten van de waterketen is in Nederland door Waternet nagenoeg gerealiseerd. Waternet is het eerste bedrijf in Nederland dat zich richt op de hele watercyclus, van drinkwater tot afvalwater.

BOX: Over Waternet

Waternet is een uitvoerende organisatie. In het hele werkgebied zorgt Waternet voor:

productie en levering van drinkwater (in een 9-tal gemeenten)

riolering en schoonhouden van de grachten (gemeente Amsterdam)

zuivering van afvalwater

schoon oppervlaktewater

de bescherming van het gebied tegen overstroming

het juiste waterpeil in rivieren, meren, grachten en sloten

bevaarbaar houden van watergangen

Waternet wordt bestuurd door de gemeente Amsterdam en het waterschap Amstel, Gooi en Vecht

(AGV). Zij scheppen de voorwaarden waaronder Waternet goed kan functioneren.

Drinkwatervoorziening is een gemeenteverantwoordelijkheid en waterschappen zijn al sinds de 13e

eeuw in Nederland ingesteld door de overheid om mensen, dieren en planten te beschermen tegen

overstromingen en te zorgen voor voldoende water van goede kwaliteit.

4.2 Frankrijk

Het Franse watersysteem Het Franse watersysteem wordt gekenmerkt door veel macht bij het centrale niveau en de gemeenten. Het tussenliggende niveau, in Nederland de provincies is aanzienlijk minder krachtig. De ‘Régions’ en de ‘Départements’ hebben weinig eigen instrumenten om beleid te maken. Wel bestaan er gebiedsgerichte samenwerkingsverbanden, zoals het plan voor de Loire. Er zijn 36.700 gemeenten in Frankrijk. Het gemiddelde aantal inwoners per gemeente is 1.700. Ter vergelijking in Nederland zijn dat er ruim 38.000. Het is evident dat met een dergelijk kleine schaal het in Frankrijk moeilijk is om als individuele gemeente alle expertise op de beleidsvelden te ontwikkelen. Daarom wordt in Franse watersector samengewerkt en hierdoor is het aantal decentrale spelers de helft kleiner, namelijk 15.000. Allerlei beslissingen in de watersector worden op dit lage schaalniveau bepaald, bijvoorbeeld ook de prijs van water. Er zijn geen regulerende instanties, die op een hoger schaalniveau de prijs bepalen. Er is een samenwerkingsverband tussen ministeries, regio’s en gemeenten in het stroomgebied van de Loire opgericht, Etablissement public Loire. Deze Loire autoriteit heeft in de jaren negentig een plan opgesteld dat zich voornamelijk op het beheersen van risico’s van overstroming richt. De laatste jaren heeft het plan aan integraliteit gewonnen en zijn doelstellingen voor landschap, natuur en klimaat opgenomen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 22

Page 23: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Het plan heeft effecten voor de ruimtelijke ordening omdat een belangrijke beheersmaatregel het gecontroleerd overstromen van gebieden is. Er zijn langs de rivier de Loire diverse overloopgebieden, met lage dijken, die bij hoge waterstanden overstroomd worden. De gemeenten moeten erop toezien dat er geen nieuwe woningen of andere bebouwing zich in deze gebieden vestigt. De aanpak met overstroomgebieden is kosteneffectief omdat het vrijwel niet mogelijk is om de dijken langs de rivier fors op te hogen want dan zouden vele historische bruggen moeten worden aangepast. Het Loire plan kon tot voor kort als een informeel samenwerkingsverband worden gezien, dat zorgt voor afstemming van acties van de betrokken overheden gericht op veiligheid. De financiering van de aanpak is vooral afkomstig van de rijksoverheid, waarbij de gemeenten inspraak op de uitgaven hebben. Maar met de recente planvorming, waarbij strategie en maatregelen zijn geformuleerd voor water, natuur en landschap neemt de kracht van de Loire autoriteit toe. Het nieuwe plan heet: Plan Loire Grandeur Nature, contrat de projects interrégionale Loire 2007-2013. Het is een contract tussen diverse overheid met maatregelen, inclusief financiering vanuit de diverse overheden. Het Loire plan heeft ook een communicatieve kant. Vanuit de diverse overheden wordt pro-actief met inwoners en het bedrijfsleven gecommuniceerd over risico’s van overstroming. Lessen voor Nederland van het Franse watersysteem Vanuit de relatie ruimtelijke ordening en milieu kan op twee manieren naar het Franse systeem worden gekeken. Ten eerste vindt besluitvorming plaats op het niveau van (te) kleine gemeentes. De burgemeester van een gemeente is verantwoordelijk voor de ruimtelijke ordening. Hij kan direct relaties leggen tussen de belangen van RO en water omdat hij over beide onderwerpen gaat. Toch leidt dit systeem tot suboptimale keuzes. Met name bij vraagstukken op het gebied van veiligheid, zoals het overstromen van rivieren, is coördinatie op een hoger schaalniveau gewenst. Het komt nu in de praktijk voor dat dijken in de ene gemeente wel goed op sterkte en hoogte worden gehouden en in een andere gemeente niet. En als die zwakkere dijk het begeeft, dan zal een groter gebied er last van ondervinden. In Nederland functioneert wel een adequaat schaalniveau voor water. Er is een fusieronde geweest van waterschappen (van een paar duizend naar 26) en drinkwaterbedrijven (van een paar honderd naar 10). Ook de provincies vervullen een rol in het beleid voor water, zodat er op regionaal niveau optimalisaties kunnen plaatsvinden. Op dit punt kan Frankrijk eerder leren van Nederland dan andersom. Een tweede manier om naar Frankrijk te kijken, is de gecoördineerde planvorming in een stroomgebied. Zo kan de Loire autoriteit worden genoemd, waarbij er een samenwerkingsverband is tussen de centrale overheid en de gemeenten, zodat de integrale acties op elkaar zijn afgestemd en tot uitvoering komen. In Nederland is er voor het strookgebied van de grote rivieren niet een dergelijk gecoördineerde actie. De Franse waterketen Er zijn drie zeer grote waterbedrijven in Frankrijk die drinkwater bereiden en distribueren en die afvalwater zuiveren. Deze drie bedrijven voorzien in totaal ca. 70% van de bevolking van drinkwater en ca. 50% van de bevolking van de zuivering van afvalwater. De Fransen hebben in theorie de mogelijkheid om de waterketen te sluiten.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 23

Page 24: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

De drie bedrijven zijn: Veolia Environnement (ook bekend als Compagnie Générale des Eaux in France).

Veolia levert drinkwater aan 24,5 miljoen mensen and afvalwaterzuivering aan 16,2 miljoen mensen, in samenwerking met 8.000 gemeenten.

SUEZ (ook bekend als Compagnie Lyonnaise des Eaux in France) levert aan 14 miljoen mensen schoon water in 5.000 gemeenten en 9 miljoen met afvalwaterzuivering in 2.600 gemeenten.

SAUR levert water en waterzuivering aan 5,5 miljoen mensen in 6.700 gemeenten.

Deze drie bedrijven opereren wereldwijd op het vlak van water, afval en andere activiteiten, waaronder openbaar vervoer (Veolia). Het voordeel van hun omvang is dat zij grote afdelingen voor Research en Development hebben en zo over de nieuwste technieken in eigen huis beschikken. Echter, zoals uit de opsomming blijkt leveren de bedrijven schoon water aan zo’n 20.000 gemeenten en afvalwaterzuivering aan een kleiner aantal gemeenten. Hierdoor kunnen ze in een aantal gemeenten de waterketen sluiten, maar niet overal. Het is sterk afhankelijk van het contract dat een individuele gemeente met deze waterbedrijven afspreekt. Lessen van de Franse waterketen Het is een feit dat de zuivering van het afvalwater in Frankrijk in het algemeen op een lager niveau ligt dan in Nederland. Wordt in Nederland ca. 99% van het (vervuilde) drinkwater gezuiverd, in Frankrijk is dit slechts 79%. Daarnaast blijkt het lekverlies in het drinkwaternetwerk in Nederland beduidend lager te liggen (ca. 6%) dan in Frankrijk (ca. 26%). Ook op deze punten kan Frankrijk eerder leren van Nederland dan andersom. De drie wereldspelers in de Franse waterketen hebben de potentie om de waterketen te sluiten en ervoor te zorgen dat er duurzaam met water wordt omgegaan. Zij kunnen door hun schaalgrootte de nieuwste technieken ontwikkelen en toepassen. Echter hier horen twee kanttekeningen bij: Er is geen mechanisme dat er voor zorgt dat in een bepaalde regio één bedrijf de

taken in de waterketen uitvoert. Elke kleine gemeente maakt eigen keuzes, en hierdoor is er onvoldoende ruimtelijke samenhang.

De bedrijven zijn vooral gericht op kosten. Zij leveren een bepaalde prestatie op basis van de afgesproken vergoeding. Er is geen prikkel om duurzamere en soms duurdere oplossingen in te zetten.

Voor Nederland geldt dat de drinkwaterbedrijven en de waterschappen in publieke handen zijn. Privatisering voor de drinkwaterbereiding is tien jaar geleden bestuurlijk besproken, maar besloten is deze sector publiek te houden.

4.3 Engeland

Organisatie van het Engelse watersysteem en de Engelse waterketen Het Engelse ministerie van water is DEFRA: Department for Environment, Food and Rural Affairs. Belangrijke taken zijn uitbesteed aan een Agentschap: Environmental Agency. Dit agentschap gaat over het watersysteem, bijvoorbeeld de risico’s op overstroming, als ook de kwaliteit van het oppervlaktewater. Gemeenten hebben

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 24

Page 25: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

bevoegdheden voor kleinere wateren. Veel van de taken worden door de private sector uitgevoerd. Er zijn in Engeland en Wales in totaal 24 regionale waterbedrijven waarvan 10 grote drinkwater- en waterzuiveringsbedrijven en 14 veelal kleinere waterbedrijven (met alleen de levering van drinkwater als taak). Aanvullend is er in Schotland en in Ierland 1 waterbedrijf die beide taken (drinkwatervoorziening en waterzuivering) verzorgt. In Engeland worden deze private organisaties sterk (economisch) gereguleerd door één organisatie, OFWAT (Office of Water Services). Elke vijf jaar worden doelen gesteld en worden prijzen bepaald. In het Engelse spelen verzekeringsbedrijven een rol voor wat betreft het risico op overstroming. Het Engelse watersysteem In het Engelse systeem zit, zeker in vergelijking met Nederland, meer verantwoordelijkheid bij het individu. Burgers zijn mede verantwoordelijk waar zij hun huis bouwen en wat dit dan betekent voor de verzekeringspremie. In Engeland komt wateroverlast vaker voor en ligt een beleidsaccent meer op het reduceren van de gevolgen. In Nederland staat preventie van wateroverlast voorop. De Environmental Agency (EA) heeft een website, waarop te zien is welke delen in Engeland kwetsbaar voor overstromingen zijn. Burgers kunnen zo zien of hun woning lage of hoge risico’s loopt. Er zijn interactieve kaarten met risicocontouren, welke gebieden kunnen overstromen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 25

Page 26: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Flooding from rivers or sea without defences

Extent of extreme flood

Flood defences

Areas benefiting from flood defences

Main rivers

Ook geeft de Environmental Agency waarschuwingen af, als een overstroming dreigt. De gebieden, waar deze service geldt, zijn op de kaart aangegeven. Belangrijk om te beseffen, is dat verzekeringsmaatschappijen ook gebruik maken van deze kaarten en de premies bepalen op basis van het risico. Het effect is dat burgers in de risicogebieden

druk uitoefenen op de overheid om de veiligheid te verbeteren.

Areas where we issue Flood warnings

De burgers krijgen ook een handelingsperspectief. Op de website van EA wordt geadviseerd een plan te maken voor als er een overstroming zou plaatsvinden.

Make a flood plan

Start preparing today before a flood happens.

If you live in a flood risk area do what you can now to prepare for a flood. Don’t wait until it happens, you

may not have time.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 26

Page 27: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

The following actions will help you to be prepared.

Check your insurance cover - ensure it covers flood damage.

Know how to turn off your gas, electricity and water mains supplies.

Prepare a flood kit of essential items such as a torch and wind up radio.

Agree where you will go and how to contact each other.

Think about what you can move to a safe place now (for example photo albums, family videos and

treasured mementos/possessions).

Think about what you would want to move to safety during a flood (for example pets, cars and

furniture).

Create a list of important contact numbers including Floodline 0845 988 1188.

De waterbedrijven worden gestimuleerd om te investeren in natuur en landschap. Er zijn door de overheid Sites of Special Scientific Interest (SSSI) aangewezen. Het gaat hierbij om natuurgebieden met een hoge biodiversiteit of landschappelijke waarden.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 27

Page 28: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

De Engelse waterketen De waterketen in Engeland is in hoge mate privaat georganiseerd. Er zijn 26 bedrijven actief (Groot Brittannië), waarvan 24 in Engeland: in totaal voorzien zij ca. 99% van de bevolking van drinkwater en zuiveren zij voor ca. 97% van de bevolking het (vervuilde) drinkwater. Deze bedrijven worden door één koepelorganisatie vertegenwoordigd: Water UK. Deze organisatie onderhandelt (in Engeland) met de regulator OFWAT en met het ministerie DEFRA over de te behalen doelen. Ten aanzien van duurzaamheid is een belangrijke stap gezet, namelijk het monitoren van de resultaten. Water UK heeft een format vastgesteld, waarmee de waterbedrijven moeten rapporteren. Er zijn indicatoren opgenomen voor de volgende thema’s: Governance Sourcing water Water and wastewater networks Water consumed Cost of water Waste water Climate change Added value

Er is veel aandacht voor de relatie tussen de diverse aspecten in de waterketen, zoals hemelwater, riolering, oppervlaktewater en drinkwaterbereiding. In het verslag van duurzaamheid Sustainable water, state of the Water Sector Report (2008) zijn voorbeelden gegeven van bedrijven met een voorbeeldfunctie:

In Engeland worden kosten- batenanalyses veel toegepast om efficiënte maatregelen te selecteren. Zo wordt voor de waterbedrijven inzichtelijk gemaakt welke investeringen renderen en welke niet.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 28

Page 29: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

In het kader van duurzame ontwikkeling, stedelijke groei en water management wordt in Engeland een nieuwe strategie toegepast: de zgn. Water Cycle Strategy (zie box). Deze strategie is met succes toegepast in the Milton Keynes and South Midlands Sub-Region op Corby in Northamptonshire, een stad die qua bevolking wil verdubbelen tussen 2005 en 2031. Daarnaast wordt deze benadering ook toegepast in andere groeiregio’s met steden als Lincoln en Norwich.

BOX: Corby Water Cycle Strategy: Water Management and Sustainable Design

Agreed regional priorities for sustainable development:

Contribution to sustainable development and people’s quality of life:

Water Cycle Strategies are vital to identify the infrastructure needed to ensure that new and expanded

communities are pleasant environments in which people want to live and stay for many years. North Northants

has adopted the Environment Agency recommendations for developing a strategy for water cycle infrastructure.

This has been delivered through a partnership approach and a project group consisting of those partners. In

addition the EA are having discussions in Growth points such as Lincoln and Norwich where specific funding

has been allocated.

Organisation: Environment Agency

Sector:Public sector

Location:Corby North Northamptonshire

Start Date: Early 2005

Duration: Ongoing

Summary:

The Corby Water Cycle Strategy identifies the water infrastructure that will be required to allow Corby to grow.

The Strategy includes a specification of what must be done to manage water supply and treatment in the area

as well as managing the natural water environment for the benefit of the local community.

Background:

In the Milton Keynes and South Midlands Sub-Region, which includes Corby, some 227,000 new houses will be

required by 2031, to supply demand and to promote urban regeneration. Corby, in Northamptonshire, will

provide 28,700 of the 227,000 new homes required.

This Water Cycle Strategy details the water infrastructure that will be required to facilitate growth in Corby

without compromising the local environment. This work is already being used to inform the Environment

Agency’s response to planning queries, which are being processed now.

Project results:

In March 2007, the Environment Agency, Anglian Water, North Northants Development Company, Corby

Borough Council and Bee Bee Developments Ltd launched the Corby Water Cycle Strategy. The strategy was

developed by Halcrow Uk. Ltd.

The output of this Strategy is the high level specification of a number of flood risk mitigation measures,

additional sewage treatment capacity, foul network improvements and the additional water infrastructure that will

be needed. This infrastructure is expected to cost £76 million and will be provided in phases over the next 25

years.

Op één punt loopt Engeland sterk achter bij Nederland. Slechts een derde van de huishoudens heeft een watermeter. Een gevolg is dat veel burgers niet worden afgerekend op hun feitelijk watergebruik. Een essentiële prikkel om zuinig met water om te gaan

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 29

Page 30: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

ontbreekt. In Nederland hebben de meeste woningen een watermeter, hoewel met name in Amsterdam er nog huizen zijn zonder. Lessen voor Nederland van het Engelse watersysteem en waterketen In het Engelse model zijn aanknopingspunten te vinden voor de Nederlandse praktijk. Als eerste kan genoemd worden dat burgers meer ruimte krijgen om zelf keuzes te maken. Burgers kunnen zich actief laten informeren over de risico’s die hun woning loopt t.a.v. overstroming. Op een website is precies te zien in welke gebieden het risico groot is. Ook marktpartijen, zoals verzekeraars, kunnen van deze informatie gebruik maken. Het risico werkt vervolgens door in de te betalen premie. Op deze wijze ontstaat een afweging voor burgers of ze ergens gaan wonen met een bepaald risico of elders een woning zoeken. Ook is er een prikkel voor burgers in risicogebieden om zich collectief te organiseren en zo het treffen van preventieve maatregelen bij de overheid aan te kaarten. In Nederland is de ‘awareness’ van de risico’s op overstroming minder groot omdat er meer vertrouwen is in preventieve maatregelen en er ook de laatste jaren minder problemen zijn geweest in vergelijking met Engeland. Nederland heeft een publiek model. Engeland heeft een sterk privaat model, maar wel met goede publieke regulering. De kracht van het Engelse model is dat de waterketen meer gesloten is omdat er veel bedrijven zijn die drinkwaterbereiding en afvalwaterzuivering combineren. In Nederland is de waterketen nog niet gesloten en is in opdracht van het Bestuurlijk Overleg Waterketen onderzoek verricht naar het doelmatig beheer van de waterketen (2010):

“Er is in deze belangrijke tijd van verandering een gezamenlijk rapport geproduceerd. VNG, UvW en

Vewin onderschrijven dat er in de waterketen een aanzienlijke maatschappelijke doelmatigheidswinst te

realiseren is en dat er ingrijpende verbeteringen en veranderingen nodig zijn. Zij zullen de uitdaging

aangaan om deze verandering en de daarmee gemoeide besparing van 550 miljoen euro op het totaal

van jaarlijkse kosten van 4,4 miljard euro in 2020, ook daadwerkelijk te realiseren.”

De branche-organisatie Water UK speelt daarbij een rol om de voortgang op het gebied van duurzaamheid transparant te maken met de monitoring van duurzaamheid. Voor Nederland zou bijvoorbeeld de Unie van Waterschappen en de VEWIN samen een dergelijke monitoring kunnen opstellen, waarbij doelstellingen voor de toekomst kunnen worden geformuleerd.

4.4 Duitsland

Het watersysteem Duitsland heeft een federale regeringsstructuur waarbinnen 16 Länder een relatief grote mate van autonomie hebben. Federalisme en subsidiariteit zijn prominente kenmerken in het Duitse waterbeleid. Bevoegdheden voor algemene waterbeheersingstaken zijn verdeeld over het federaal niveau en het Länder-niveau. Op basis van de Grundsetz (basiswet) is de federale regering alleen bevoegd om kaderwetgeving te maken op het gebied van waterbeheersing. Verschillende ministeries hebben op federaal niveau invloed, maar het Ministerie dat het meeste invloed heeft is het Federaal Ministerie van Milieu, Natuurbehoud en Nucleaire Veiligheid. De 16 Länder zijn bevoegd tot het stellen

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 30

Page 31: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

van regelgeving gebaseerd op het principe van subsidiariteit. De Länder hebben daarom hun eigen waterwetgeving waarbinnen rekening wordt gehouden met de specifieke (water)kenmerken binnen een staat. Het federalisme brengt nog een ander kenmerk mee in het Duitse waterbeleid: gemeentelijke autonomie (kommunale Selbstverwaltung). De Grundsetz van de federale republiek en de constituties van de Länder garanderen gemeentelijke controle bij lokale aangelegenheden. Dit omvat een verplichting om te voorzien in adequate leefomstandigheden en het daarmee samenhangende recht op de beheersing van de voorziening in publieke diensten, zoals de levering van water en riolering. Gemeenten hebben hiervoor een grote vrijheid om institutionele en organisatorische maatregelen te treffen, alleen of in samenwerking met andere gemeenten, andere publieke organen. De uitvoering van het waterbeleid is in Nordrhein-Westfalen bijvoorbeeld doorgedelegeerd naar elf Wasserverbände met het Land als toezichthouder. Een van de taken van een wasserverband is te zorgen voor een goede waterkwaliteit (oppervlakte water en grondwater) in het gebied. Een andere taak is het gebied voorzien van voldoende drinkwater gedurende het gehele jaar en tegelijkertijd het voorkomen van wateroverlast en overstromingen. Ook zorgt het wasserverband voor drinkwater en afvalwatervoorziening. Ten slotte is men verantwoordelijk voor het waterbeheer, het onderhouden van waterlichamen. Het wasserverband is een openbaar lichaam waarbij de vervuilers en gebruikers van water verplicht lid zijn, ook gemeenten, districten en drinkwater- en hydropower bedrijven maken deel uit van het wasserverband. Een organisatie waarvan alle partijen lid zijn die het water gebruiken, consumeren of vervuilen kennen wij niet in Nederland. De waterschappen komen qua taken redelijk overeen met de Wasserverbäande, maar de betrokkenheid van gebruikers en vervuilers ontbreekt. De gezamenlijke deelname in de Wasserverbände vergroot de draagvlak voor maatregelen op het gebied van waterkwaliteit en waterkwantiteit. De waterketen De algemene watervoorziening en -zuivering behoort in Duitsland tot een van de kerntaken van de gemeentes. Bij de uitvoering van hun taken zijn deze gebonden aan de wet- en regelgeving die op watergebied per deelstaat varieert. Op bondsniveau zijn slechts de raamwetten vastgelegd die op hun beurt weer binnen de kaders van de Europese richtlijnen voor water vallen. De uitvoering van de waterlevering en –zuivering hebben de gemeentes ondergebracht bij publieke organen dan wel privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen. Vaak is ook sprake van een mengvorm. Duitse gemeentebesturen zijn in de loop van de geschiedenis zeer creatief geweest in het ontwikkelen van allerlei verschillende organisatiestructuren. Wel valt op te merken dat het vooral structuren zijn die onder het schema vallen van het publiek management.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 31

Page 32: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 32

Publiek of privaat

georganiseerd

Ondernemingsvormen Aandeel in

totaal

Direct public

management

Regiebetrieb: is alleen terug te vinden bij kleine gemeenten 1,3%

Eigen Betrieb: management wordt uitgevoerd door een aparte afdeling

van het gemeentebestuur die een apart budget heeft en een

onafhankelijke boekhouding voert

36,7%

Zweckverbande: samenvoeging van meerdere gemeentebesturen,

onafhankelijke boekhouding wordt gehouden

16,5%

Wasser und boden verband: is gelijk aan Zweckverbande 3,9%

Kommunale Eigengesellschaft: onderneming opgericht die in handen

van de gemeente is

21,1%

Delegated public

management

Offentliche gesellschaft: onderneming opgericht die in handen van de

gemeente is

6,9%

Delegated private

management

Publiek-private organisaties 13,6%

Bron: Universiteit van Gent, De liberalisering van het waterbeheer in de Europese Unie, 2004-2005

Gemeentelijke structuren bezitten 85% van de contracten voor het aanbieden van drinkwater. Ze bedienen 48% van de bevolking. Publiek-private organisaties bezitten 15% van de contracten maar bedienen 52% van de bevolking. Bij publiek-private organisaties hebben gemeenten het merendeel van de aandelen in bezit. Elke gemeente heeft vrijheid van competitie en het monopolie voor het aanbieden van drinkwater in zijn regio. Dat is wettelijk bepaald (Aqualibrium, 2003, p.130). Er is weinig competitie voor de markt. Wat wel populair is in Duitsland is ‘outsourcing’. Op die manier wordt uiteindelijk toch een beroep gedaan op marktkrachten. (Universiteit van Gent, De liberalisering van het waterbeheer in de Europese Unie, 2004-2005) Vergeleken met andere Europese landen kenmerkt zich de Duitse watersector door het grote aantal kleine en middelgrote bedrijven ten opzichte van de weinige grote ondernemingen. Momenteel gaat de trend richting meer samenwerking en meer particuliere ondernemingen. De uiteindelijke besluitvorming over structuur en organisatie van de waterlevering en –zuivering is daarbij nog steeds in handen van de gemeenten 4. Lessen voor Nederland van de Duitse waterketen In tegenstelling tot Nederland heeft de watersector in Duitsland een erg decentrale bestuursstructuur. Onderstaande tabel toont het enorme verschil in structuur van de sector tussen Nederland en Duitsland.

4 Bron: Consulaat-Generaal der Nederlanden te Hamburg, Kansrijke markt/sector combinatie: waterzuivering in Duitsland,

september 2006

Page 33: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Land Aantal ondernemingen Percentage geprivatiseerd

Nederland 10 drinkwaterbedrijven, 27

waterschappen (afvalwater)

0%

Duitsland 6.383 drinkwaterbedrijven, 6.909

afvalwaterbedrijven

14%

Bron: Steven Verhaar en Thijs Spigt, Innovaties en trends in de Duitse waterzuiveringsector, maart 2006 en

ECORYS

Voor Nederland geldt dat de drinkwaterbedrijven en de waterschappen in publieke handen zijn. Privatisering voor de drinkwaterbereiding is tien jaar geleden bestuurlijk besproken, maar besloten is deze sector publiek te houden. Wanneer hier vanaf geweken zou gaan worden, is het raadzaam om te kijken naar de voor- en nadelen van de verschillende organisatievormen in Duitsland.

4.5 Veranderingsprincipes getoetst

In deze paragraaf wordt vanuit de buitenlandse voorbeelden over de aanpak en organisatie van water gekeken naar een drietal relevante principes voor verandering zoals in hoofdstuk 1 weergegeven. De overige veranderingsprincipes zijn niet van toepassing. Organiseer de uitvoering van taken in de samenhang van ketens Nederland heeft een publiek model. Engeland heeft een sterk privaat model, maar wel met goede publieke regulering. Ook Frankrijk en in mindere mate Duitsland kennen private elementen. Bij een overheid die zich meer op kerntaken gaat richten, kan meer ruimte aan de markt worden gegeven. Decentraal wat kan, centraal wat moet Uit de buitenlandse voorbeelden blijkt dat de schaal waarop water is georganiseerd sterk van elkaar verschilt. Het Franse model kent geen regionale tussenlaag en dat levert problemen op. Engeland heeft een behoorlijk vergelijkbare schaal als in Nederland met relatief grote waterbedrijven. Wel is de integratie tussen drinkwaterbereiding en riolering in de meeste landen meer geïntegreerd dan in Nederland, waar die taken over meer partijen zijn verdeeld. Zorg voor herkenbare geldstromen In Nederland heeft bijna iedereen een eigen watermeter. Daarmee wordt het werkelijke verbruik bij de consument in rekening gebracht. Het buitenland kan op dit punt van Nederland leren. In Engeland worden afspraken tussen de overheid en de waterbedrijven gemaakt over te beschermen gebieden, zodat de relatie tussen water en RO goed wordt gelegd. Dit werkt direct door in de prijzen voor de consument. In Nederland is dat niet zo goed geregeld en zijn investeringen van waterschappen in natuur meer een kwestie van vrijwilligheid.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 33

Page 34: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 34

Page 35: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

5 Beprijzing van mobiliteit

5.1 Inleiding

Het internaliseren van de externe kosten van infrastructuur kan worden gebruikt als instrument om mobiliteit te verduurzamen. Dit kan worden bereikt door het gebruik van infrastructuur te beprijzen, waardoor weggebruikers een prikkel krijgen om hun mobiliteitsgedrag aan te passen aan de totale kosten die ze veroorzaken. Hierdoor worden deze effecten meegenomen in het gedrag. Deze beïnvloeding van de mobiliteitsvraag komt ten goede aan de kwaliteit van de leefomgeving, aangezien CO2 uitstoot en de uitstoot van stikstof en fijnstof worden gereduceerd. Daarnaast kan een juiste inzet van beprijzingsmaatregelen bijdragen aan de verbetering van de bereikbaarheid binnen het bestaande wegennet. Hierdoor wordt het mogelijk gemaakt om het bestaande wegennetwerk beter te benutten. In dit hoofdstuk worden vier internationale voorbeelden behandeld waar de mobiliteitsvraag wordt beïnvloed door middel van beprijzing. De voorbeelden, die worden beschreven zijn: London Congestion Charging; Stockholm Congestion Tax; LKW Maut Duitsland; Tolwegen Portugal. Deze vier vormen van beprijzing hebben zowel verschillen als overeenkomsten. Dit wordt in onderstaande tabel inzichtelijk gemaakt aan de hand van de veranderingsprincipes. Een uitvoerige beschrijving van de cases vindt u in Bijlage 1.

5.2 Veranderingsprincipes getoetst

De toetsing aan de veranderingsprincipes is samengevat in het volgende overzicht:

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 35

Page 36: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Overzicht van de toetsing aan veranderingsprincipes in beprijzing van mobiliteit

Principes London

Congestion

Charge

Stockholm

Congestion Tax

LKW Maut

Duitsland

Tol in Portugal

1. Rolverdeling

baseren op

kerntaken

Stimulering van

decentrale

overheden

Uitvoering door

Swedish Transport

Agency

Private exploitant Private

tolexploitanten

2. Decentraal

wat kan,

centraal wat

moet

Lokaal,

gebiedsheffing in

de binnenstad van

London.

Lokaal,

cordonheffing

rondom Stockholm.

Nationaal, 12.000

km federale

autosnelweg.

Nationaal, tol op

78% van de

autosnelwegen.

3. Werk met

adaptief beleid

Doelstellingen zijn

congestie

verminderen,

busdiensten

verbeteren en

betrouwbaarheid

verbeteren.

Adaptief beleid

door uitbreiding

heffingsgebied na

vier jaar.

Doelstellingen zijn

verbeteren van het

milieu, verbeteren

van bereikbaarheid

en financieel

bijdragen aan

investeringen in

wegen.

Adaptief beleid

door test voor

invoering echte

systeem.

Doelstellingen zijn

inkomsten

genereren voor

infrastructuur,

efficiënt gebruik

infrastructuur,

milieuverbetering,

betere concurrentie

met het spoor.

Adaptief beleid

door beperking tot

vrachtverkeer.

Doelstelling is

inkomsten

genereren voor

infrastructuur.

Adaptief beleid

door tol in te

voeren per traject.

4. Zorg voor

herkenbare

kosten

Betalen voor

aanwezigheid in

gebied per dag.

Opbrengsten

investeren in

transport

faciliteiten.

Betalen per

passage.

Opbrengsten

investeren in

nieuwe wegen.

Betalen per

kilometer.

Opbrengsten

investeren in weg

en rail-

infrastructuur.

Vrachtwagens zijn

verantwoordelijk

voor een groter

deel van

onderhoudskosten.

Betalen per km.

Opbrengsten

investeren in

infrastructuur.

5. Eerst

benutten, dan

toevoegen

Verbetering van

busdiensten.

Verbetering van

busdiensten.

Betere concurrentie

met het spoor en

efficiënter gebruik

van infrastructuur

-

6. Organiseer

uitvoering

taken in

ketens

Integraal

mobiliteitsmanage-

ment in

vervoerketens

Integraal

mobiliteitsmanage-

ment in

vervoerketens

Niet van

toepassing

Niet van

toepassing

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 36

Page 37: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

6 Organisatie van het wegbeheer

6.1 Inleiding

In dit hoofdstuk wordt de organisatie van het wegbeheer bekeken in Engeland, Zweden, Denemarken en Frankrijk. Een tendens in alle landen is dat de wegbeheerder veel van haar beheer en onderhoudsactiviteiten uitbesteedt. De wegbeheerder concentreert zich vooral op de strategische planning van het netwerk, verkeersmanagement en het uitzetten, beheren en monitoren van de contracten met private partijen. Deze prestatiecontracten zijn veelal gericht op het steeds efficiënter, en soms groener, beheren en onderhouden tegen gelijke of hogere kwaliteitseisen. De organisatie van de wegbeheerders is in de meeste landen vergelijkbaar opgezet, namelijk een wisselende mate van centrale sturing en volledig gedecentraliseerde uitvoering naar regio’s. Deze regio’s zijn verantwoordelijk voor de planning, aanbesteding en monitoring van het beheer en onderhoud. Qua uitvoering lijkt dit een optimale organisatie. Echter, het kan met zowel planning van infrastructuuruitbreiding of planning van groot onderhoud inefficiëntie tot gevolg hebben indien er te weinig oog is voor netwerkeffecten. Het plannen van infrastructurele uitbreiding valt onder de plannen om de vaste doelstellingen te halen. Op regionaal/lokaal niveau is er voor kleinere uitbreidingen adaptief beleid mogelijk (bijvoorbeeld rotondes). Met betrekking tot beheer en onderhoud is hetzelfde beeld zichtbaar; groot onderhoud aan snelwegen wordt ver van tevoren gepland om de kwaliteitsdoelstellingen te behalen waar kleiner onderhoud (routine klussen) adaptief bepaald worden. In Engeland en Zweden zijn er in sommige steden congestion charging zones. In Frankrijk zijn er tolwegen in beheer bij aparte private organisaties. De opbrengsten van deze beprijzingsinstrumenten vloeien terug in het transportsysteem mede ter afdekking van de kosten van beheer en onderhoud. Ten slotte zijn in enkele landen voorbeelden te vinden waarin meer is nagedacht over het multifunctioneel benutten van de wegen in plaats van alleen nieuw asfalt neerleggen. In Engeland worden evenals in Nederland vluchtstroken als spitsstroken ingezet. In Zweden zijn de uitvoeringsorganisaties samengebracht om het beleid van verschillende modaliteiten beter op elkaar af te stemmen en de benutting op het niveau van de totale transportinfrastructuur te optimaliseren. Een uitvoerige beschrijving van de cases vindt u in Bijlage 2.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 37

Page 38: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

6.2 Veranderingprincipes getoetst

In het volgende samenvattende overzicht worden de veranderingsprincipes voor de organisatie van wegbeheer per land nader getoetst. Overzicht van de toetsing aan veranderingsprincipes in organisatie van wegbeheer

Engeland Zweden Denemarken Frankrijk

1. Rolverdeling

baseren op

kerntaken

Beheerder heeft

een regie en

controlerol. Alleen

kerntaken zoals

traffic management

worden deels in

eigen beheer

gedaan

Beheerder beheert de

contracten en doet de

strategische planning

van het wegennet

Beheerder is

verantwoordelijk

voor ontwerpen

financieren,

daarnaast ook

verantwoordelijk

voor traffic

management

Beheerder van de

nationale wegen

doet veel zelf, ook

het onderhoud.

Echter een groot

deel van het

hoofdwegennet is

tolweg.

2. Decentraal wat

kan, centraal wat

moet

Uitvoering

decentraal,

prestatiecontracten

op regionaal

niveau

Uitvoering decentraal,

op regionaal niveau,

veel planning vanuit

hoofdkantoor

Uitvoering

decentraal,

alhoewel

centraler als

vroeger

Uitvoering

decentraal, op

regionaal niveau

3. Werk met

adaptief beleid

Vaste

doelstellingen b&o

worden vastgelegd

in contracten.

Daarnaast ruimte

contracthouder

voor kleinere

investeringen en

uiteraard

onderhoud.

Vaste doelstellingen

b&o om efficiënter te

worden, daardoor

selectief beleid ten

aanzien van

onderhoud.

Centrale planning

van uitbreiding

wegennet. Ook

adaptief beleid

met ad hoc

commissies naar

de behoefte van

uitbreiding.

Centrale vaste

doelstellingen,

regionale vrijheid

in b&o. Private

partijen hebben

ruime vrijheid in

beheer en

onderhoud

4. Zorg voor

herkenbare

kosten

Steden met

congestion

charging,

opbrengst blijft in

transport systeem

Stockholm Congestion

tax, opbrengst blijft in

transport systeem

Prijsbeleid wordt

voorbereid, maar

is nog niet

definitief

Opbrengsten

tolwegen wordt

onder andere in

b&o gestopt.

5. Eerst benutten,

dan toevoegen

Steeds meer

gebruik van

spitsstroken, beter

bussenstelsel met

opbrengsten

congestion

charging

Uitvoeringsorganisaties

samengebracht om

multimodaal te plannen

en benutten

Green Transport

Vision: inzetten

op beter benutten

infrastructuur

-

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 38

Page 39: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 39

Engeland Zweden Denemarken Frankrijk

6. Organiseer

uitvoering taken

in ketens

Niet van

toepassing

Niet van toepassing Niet van

toepassing

Niet van

toepassing

Page 40: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 40

Page 41: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

7 Technologie voor efficiënt weggebruik

7.1 Inleiding

In dit hoofdstuk wordt bekeken hoe in Zweden, Duitsland en Zwitserland wordt ingezet op het verbeteren van de efficiency van het weggebruik door de inzet van reisinformatie. Duidelijk is dat het genereren van betrouwbare informatie om route- en reiskeuze te beïnvloeden nog zodanig complex is, dat het aanbieden van informatie zich in alle gevallen richt op één modaliteit: wegverkeer of openbaar vervoer. Daardoor ontbreekt het nog aan een krachtig instrument om multimodale reismogelijkheden te stimuleren. In alle landen is verkeers- en reisinformatie voor eindgebruikers ontstaan als een afgeleide van verkeersmanagementinformatie van de weg- of spoorbeheerder. De overheid is hierbij in genoemde landen actief op gebied van dataverzameling, informatiebewerking en –verspreiding. Met name Duitsland heeft een ambitieuze en planmatige agenda als het gaat om het inzetten van verkeersmanagementinformatie voor het creëren van efficiency en het behoud van een robuust verkeer- en vervoersysteem. De keerzijde van de medaille is dat de blik is afgewend van de eindgebruiker, en dat op de eindgebruiker gerichte markinitiatieven mondjesmaat van de grond komen. Zweden heeft een minder ambitieuze verkeersmanagementagenda, en laat als gevolg daarvan meer ruimte voor private initiatieven op het gebied van reisinformatie. Deze ruimte is ingevuld door private partijen die diensten aanbieden gericht op de eindgebruiker van één specifieke modaliteit. Zwitserland volgt in grote lijnen het ‘Zweedse model’, zij het dat er een groot verschil is in dynamiek tussen de modaliteit weg en spoor. De private spoorexploitanten richten zich nadrukkelijk op het vergroten van klanttevredenheid en van marktaandeel. En bieden om die reden ook aantrekkelijke, op de klant gerichte, reisinformatietools die specifiek gericht zijn op het reizen per openbaar vervoer. Kosten voor reisinformatie worden slechts geïnternaliseerd in die gevallen dat een commerciële exploitant een op de eindgebruiker toegespitst product aanbiedt. In alle andere gevallen is er geen directe relatie tussen gebruikmaking van reisinformatie en het betalen van een vergoeding. Ofwel omdat de informatie als afgeleide van verkeersmanagementinformatie wordt gegenereerd, ofwel omdat de reisinformatie als marketingtool wordt gebruikt. Een uitvoerige beschrijving van de cases vindt u in Bijlage 3.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 41

Page 42: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

7.2 Veranderingsprincipes getoetst

Een overzicht van de bevindingen per land is te vinden in onderstaande tabel. Overzicht van de toetsing aan veranderingsprincipes in technologie mobiliteitsmanagement

Zweden Duitsland Zwitserland

1. Rolverdeling baseren

op kerntaken

Inwinnen, bewerken en

distribueren van

basisinformatie

Inwinnen, bewerken en

distribueren van

uitgebreide info

Weg: inwinnen,

bewerken en distribueren

basisinformatie; spoor:

geen rol voor overheid

2. Decentraal wat kan,

centraal wat moet

Nationaal Focus op regio Nationaal

3. Werk met adaptief

beleid

Adaptief Vaste doelstelling Adaptief

4. Zorg voor

herkenbare

geldstromen

Publieke basisfunctie,

commerciële aanvullende

diensten

Kosten volledig door

wegbeheerder gedragen

Weg: kosten volledig

door wegbeheerder

gedragen; spoor:

onderdeel marketing

5. Eerst benutten, dan

toevoegen

Markt aan zet bij

verbetering

dienstverlening; nog

geen multimodale

diensten

Overheid leidend; gericht

op functioneren systeem,

niet op eindgebruiker

Concurrentie tussen weg

en spoor; geen

multimodale producten

6. Organiseer

uitvoering taken in

ketens

Informatiesysteem heeft

geen ketenkarakter

Informatiesysteem heeft

geen ketenkarakter

Informatiesysteem heeft

geen ketenkarakter

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 42

Page 43: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

8 Verweving stad-platteland; duurzame ruimtelijke ordening

8.1 Inleiding

Op het onderdeel verweving stad-platteland hebben we drie projecten in het buitenland gekozen die als voorbeeld mogen dienen voor een integrale aanpak, waarin de combinatie van de duurzame stad en het duurzaam landelijk gebied centraal staat. Om een zo breed mogelijk beeld van vastgoed-ontwikkelingen in Europa te krijgen, hebben we tevens geselecteerd op uiteenlopende grootte van het bouwprogramma en de fase waarin de uitvoering zich bevindt. Het betreft projecten in Spanje, Duitsland en Schotland.

8.2 Voorbeelden

8.2.1 EcoCiudad de Sarriguren

Impressie duurzame gebiedsontwikkeling Sarriguren (Navarra)

Het doel is de ontwikkeling van ruim 5.000 woningen en de daarbij behorende stedelijke voorzieningen. Hierbij is een grote nadruk op de kwaliteit van de openbare ruimte en de duurzaamheid gelegd. Het project is een interessant voorbeeld van de politieke wil in combinatie met efficiënt technisch en financieel management om een gebied op een duurzame manier te ontwikkelen. Het project EcoCuidad de Sarriguren ondersteunt de architectonische en stedelijke principes van duurzaamheid. Hiervoor is het sinds 2000 opgenomen in de VN Habitat catalogus. Het heeft in 2008 de Europese prijs voor urbanisme in de categorie duurzaamheid ontvangen. Het project werd geprezen voor de integratie van meerdere aspecten van duurzaamheid in een stedelijk concept.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 43

Page 44: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

8.2.2 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken De Sarriguren Ecocity werd ondersteund door het ministerie van Milieu, Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting van de regering van Navarra. De coördinatie bij het opstellen van de planning en het beheer van het terrein is uitgevoerd door de “openbare vennootschap woningdichtheid” Navarra (NASURSA). Om de ambitieuze uitvoering te realiseren is op een vernieuwende manier samengewerkt tussen de verschillende overheden en private partijen. In het totale plangebied zijn zowel het stadhuis als een drietal scholen opgenomen waarbij de gemeente een belangrijke rol heeft gespeeld. Daarnaast is een deel van het vastgoedprogramma gereserveerd voor de identiteit, cultuur en ambachten van de regio Navarra. Naast de culturele aspecten is het commerciële programma gewijd aan het gebruik aan onderzoek, innovatie en groei op het gebied van energie en het milieu. Decentraal wat kan, centraal wat moet EcoCiudad de Sarriguren is een project van de regionale regering van Navarra, een van de autonome regio’s van Spanje. Het is een bovenregionaal project in de omgeving van Pamplona. Werk met adaptief beleid Niet bekend. Zorg voor herkenbare kosten Voor dit project van ruim 5.000 woningen bedraagt het aandeel sociale woningbouw ruim 90%. Hiervan blijft meer dan de helft van de woningen qua prijs gegarandeerd, waardoor er een goede doorstroming op de woningmarkt ontstaat. Eerst benutten, dan toevoegen en organiseer uitvoering taken in ketens Het ontwerp, dat resulteert in een totaal van ruim 5.000 woningen, beantwoordt aan de EcoUrbanism beginselen, die het natuurlijke milieu en het behoud van de structuur van de dorpen in de regio hoog in het vaandel dragen. In dit plan zijn de bestaande dorpen en structuren opgenomen in het totale nieuwe plan (waarbij de bestaande dorpen vaak uit niet meer dan circa 10 woningen bestonden). In het totale gebied groot ruim 600.000 m² heeft men speciale aandacht geschonken aan de bescherming van de bestaande natuurgebieden door vrije zones in te bedden voor de ecologische corridors en natuurlijk natuurbehoud.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 44

Page 45: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

8.2.3 Havengebied Duisburg

Impressie duurzame gebiedsontwikkeling havengebied Duisburg

De herontwikkeling van het havengebied in Duisburg maakt onderdeel uit van de totale transformatie van het Ruhrgebied. In het gehele Ruhrgebied zie je hoe in de oude mijnsteden publieke en private partijen samenwerken aan de opbouw van een nieuwe economie, die is gebaseerd op moderne technologie, hoogwaardige dienstverlening en cultuur. Maatschappelijke sturing is een wezenlijk kenmerk van de ruimtelijke planning in het Ruhrgebied. Dit heeft geresulteerd in een veelheid van afzonderlijke projecten. Tegenwoordig is de Innenhafen het nieuwe stadshart voor entertainment en cultuur, maar toen de stad Duisburg begon met het uitschrijven van een architectuurprijsvraag was hier vooral zware industrie.

8.2.4 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken Voor de uitvoering van de herstructurering is de ‘Innenhafen development company’ opgezet. De aandelen van de ‘Innenhafen development company’ waren voor de helft in handen van de stad Duisburg en voor de andere helft in handen van Nordrhein-Westfalen. Deze ontwikkelingsmaatschappij is inmiddels omgevormd tot de ‘Innercity development company’ die over twee jaar het door de Londense architect Norman Foster gemaakte nieuwe masterplan voor de stad moet afleveren. Decentraal wat kan, centraal wat moet Herstructurering van het 89 ha grote havengebied is een project van de stad Duisburg. Een stad met een catchment area van 11 miljoen mensen, die de stad binnen een uur

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 45

Page 46: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

kunnen bereiken. Als gevolg van demografische ontwikkelingen in stad en regio neemt dit aantal af. Het bouwen van nieuwe woningen gebeurt op het tempo van de krimpende markt. Werk met adaptief beleid In 1989 nam de deelstaat Noordrijn-Westfalen een eerste initiatief om oplossingen te zoeken voor de structurele, economische en maatschappelijke problemen van deze regio. Onder de titel Internationale Bauausstellung Emscherpark (IBA Emscherpark) is de regionale overheid begonnen om de ingezetenen op een nieuwe tijd voor te bereiden. Zorg voor herkenbare kosten Er is € 570 miljoen geïnvesteerd in de herstructurering van de haven. Hiervan was het grootste gedeelte privaat geld. De regio (Regionalverband Ruhr) wordt gefinancierd doordat alle inliggende overheden 0,06% van hun inkomsten aan de regio afdragen. Eerst benutten, dan toevoegen en organiseer uitvoering taken in ketens Omvorming van het binnenhaventerrein in een nieuwe "havenwijk" voor wonen, werken, cultuur en vrije tijd kan gerekend worden tot de meest innovatieve projecten in Duisburg. In de Garten der Erinnerung (Tuin der Herinnering) is het architectonische verleden van de binnenhaven in de nieuwbouw betrokken en zijn de buitenmuren van gesloopte huizen, evenals trappenhuizen demonstratief blijven staan.

8.2.5 Ravenscraig (Noord-Lanarkshire, Schotland)

Impressie duurzame gebiedsontwikkeling Ravanscraig

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 46

Page 47: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

In Noord-Lanarkshire is een van de grootste gebiedsontwikkelingen in Schotland aan de gang. Ravanscraig betreft een locatie die eerder werd bewoond door werknemers in de staalindustrie (de oude fabriek is al in 1992 gesloopt). Met het oog op de gunstige werkgelegenheidseffecten heeft de overheid samen met de ontwikkelingsmaatschappij een herscholingsprogramma voor de lokale bevolking opgezet. In de eerste fase van infrastructurele werken doorliepen al honderd langdurig werklozen dit traject.

8.2.6 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken Ravenscraig is een goed voorbeeld van publiek-private samenwerking waarin risico’s en opbrengsten over beide partijen zijn verdeeld. Scottish Enterprise (SE), opgericht in 1991, vormt samen met Corus en een derde (private) partij de aandeelhouders van de ontwikkelingsmaatschappij die het proces van herontwikkeling draagt. Scottish Enterprise is als “quango” (quasi non governmental organisation) de belangrijkste, in opdracht van de overheid opererende, aanjager van economische ontwikkeling in Schotland. Decentraal wat kan, centraal wat moet Gezien zijn omvang is het een project van nationale betekenis. In haar huidige staat is Ravenscraig een van de grootste bouwlocaties in Europa. Het bruto plangebied beslaat maar liefst ruim 455 ha. Er zullen onder andere 3.500 nieuwe woningen, 84.000 m² aan winkels en recreatieve ruimte en maximaal 216.000 m² bedrijfsruimte ontstaan. Werk met adaptief beleid Het businessplan van Scottish Enterprise vermeldt de doelstelling van duurzame economische groei. Investeringen worden mede beoordeeld op de bijdrage aan de kwaliteit van de omgeving en de vermindering van de emissie. De ontwikkelingsmaatschappij (Ravenscraig Ltd) is gecommitteerd aan de doelen van duurzaamheid, milieu en werkgelegenheid. Zorg voor herkenbare kosten Uiteindelijk zullen zich hier 10.000 inwoners kunnen vestigen en kunnen er 12.000 nieuwe banen ontstaan. De verwachting is dat op basis van deze plannen in de komende 15 tot 20 jaar meer dan £ 1.2 miljard aan private investeringen zullen worden aangetrokken. Eerst benutten, dan toevoegen en organiseer uitvoering taken in ketens In het ontwerp is aandacht voor een geïntegreerde ontwikkeling van de omgeving. Van het in totaal 455 ha grote gebied zal slechts 160 ha herontwikkeld worden. Het overige terrein zal bescherming genieten en deels verbeterd worden om te kunnen dienen als nieuw leefgebied voor de dieren in het wild die al in de omgeving voorkomen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 47

Page 48: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

8.3 Samenvatting toetsing aan veranderingsprincipes

Een overzicht van deze bevindingen per voorbeeld is te vinden in onderstaande tabel. Overzicht toetsing aan veranderingsprincipes in verweving stad-platteland en duurzame ruimtelijke ordening

EcoCiudad de

Sarriguren

Havengebied Duisburg Ravenscraig

1. Rolverdeling

baseren op

kerntaken

Publiek-private

samenwerking in

stedelijke

ontwikkelingsmaatschappij

Projectontwikkelingsmaatschappij

met inbreng van Land en stad

Publiek-private samenwerking in

projectontwikkelingsmaatschappij

2. Decentraal

wat kan,

centraal wat

moet

Regio heeft voortouw Stad heeft voortouw na initiatief

door Land (IBA Emscherpark)

Regionaal in Scottish Enterprise;

gezien de omvang van nationale

betekenis

3. Werk met

adaptief beleid

Niet bekend Vaste doelstelling Vaste doelstelling

4. Zorg voor

herkenbare

geldstromen

90% sociale woningbouw,

prijsgarantie

Investeringskosten bekend,

heffing ter financiering

projectontwikkeling

Investeringsimpuls

5. Eerst

benutten, dan

toevoegen

Benutten van natuurlijk

milieu in stedelijke

structuur, wel toevoeging

woningvoorraad

Benutting van bestaande

havenstructuur en bebouwing

Benutten betekent

herontwikkeling maar ook

afstoten van bestaand stedelijk

gebied

6. Organiseer

uitvoering

taken in ketens

Integrale

gebiedsontwikkeling vergt

ketenbeheer

Integrale gebiedsontwikkeling

vergt ketenbeheer

Integrale gebiedsontwikkeling

vergt ketenbeheer

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 48

Page 49: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 49

9 Betekenis van gericht innovatiebeleid i.t.t. algemeen innovatiebeleid

9.1 Inleiding

In dit onderdeel kijken we specifiek naar buitenlandse voorbeelden van een gericht innovatiebeleid zoals zich dat voordoet in nationale of regionale innovatiesystemen. Een innovatiesysteem is de institutionele configuratie waarin actoren in een land of regio kennis creëren, beheren en innoveren. Nationale en/of regionale overheden bepalen met gerichte instrumenten de voorwaarden en prikkels voor innovatie. Dit oefent direct invloed uit op de mate waarin kennis gecreëerd en verspreid wordt en indirect op de economische groei van een regio. Districts of creativity zijn landen of regio’s die over een innovatiesysteem beschikken dat er goed in slaagt om creativiteit, innovatie en ondernemerschap te vertalen in economische groei en werkgelegenheid. In deze deelstudie staat de stimulering van innovaties ter bevordering van duurzame ontwikkeling in een kenniseconomie centraal. In een Europese vergelijkende studie naar nationale en regionale innovatiesystemen5 kwam een aantal landen en regio’s er als best presterende uit: Duitsland (met name München) Zweden (met name Stockholm) Finland (met name Helsinki). In deze landen en regio’s hebben we nagegaan welke maatregelen zijn ingezet om het innovatiesysteem gericht te ondersteunen en hoe die zich verhouden tot duurzame ontwikkeling. Aanpak Daarbij wordt per land of regio een korte beschrijving gegeven van de volgende onderdelen: Beleid van de (Rijks)overheid gericht op innovatieve clusters Succesfactoren Bij deze deelstudie is onder meer gebruik worden gemaakt van studies op het gebied van innovatie, zoals die door ECORYS recent zijn uitgevoerd in opdracht van de provincie Noord-Brabant (Sociaal-economische Verkenning), de gemeente Eindhoven (Brainport) en de gemeente Rotterdam (Wetenschappelijk bedrijf).

5 ECORYS, Sociaal-economische verkenning Noord-Brabant, in opdracht van de provincie Noord-Brabant (2007)

Page 50: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

9.2 Finland/Helsinki

9.2.1 Innovatiebeleid

Nationale en regionale overheid In de regio van Helsinki is het met name de nationale overheid die de trekker is van het innovatiebeleid. Om de Finse economie weer nieuw leven in te blazen na een periode van diepe recessie in de vroege jaren ’90 is sterk ingezet op onderwijs, onderzoek en ontwikkeling. De regionale overheid speelde in eerste instantie slechts een faciliterende rol, maar tegenwoordig participeert zij actiever in het innovatiebeleid. Ondersteuning van netwerken In Helsinki zijn meerdere instanties actief die makelen en schakelen tussen ondernemingen onderling en tussen kennisinstellingen en ondernemingen. Tekes, Sitra en de Academie van Finland financieren onderzoek en stimuleren samenwerking tussen relevante actoren. Samen hebben zij 650 à 700 miljoen Euro beschikbaar budget. Tekes, het Finse agentschap voor Technologie en Innovatie, ondersteunt financieel innovatieve R&D-projecten in bedrijven, universiteiten en onderzoeksinstellingen. Culminatum Ltd Oy is een regionale ontwikkelingsmaatschappij, eigendom van de Uusimaa Regional Council, de steden Helsinki, Espoo en Vantaa, en de universiteiten, polytechnische universiteiten, research instellingen en bedrijven in de regio Helsinki. Ook zijn er zes technologie transfer ondernemingen die op universiteitscampussen gevestigd zijn. Zij helpen bedrijven en personen met het vermarkten van nieuwe technologieën. Het Otaniemi International Innovation Centre helpt bijvoorbeeld medewerkers van de Universiteit van Helsinki met onderzoeksfinanciering, markttoepassingen vinden van resultaten, ‘markt klaar’ maken van toepassingen en het omgaan met eigendomsrechten. Innofin, de stichting voor Finse uitvindingen, ten slotte ondersteunt en helpt particulieren en kleine ondernemers woonachtig in Finland om voorstellen voor uitvindingen te ontwikkelen en te exploiteren. Grote bedrijven werken nauw met universiteiten en overige kennisinstellingen samen. Zij doceren, bieden stages en afstudeerbegeleiding, financieren onderzoek en sponsoren activiteiten. Om samenwerking tussen universiteiten en het bedrijfsleven nog meer aan te moedigen stelt de regionale ontwikkelingsstrategie van het Ministerie van Onderwijs dat kennisinstellingen zich moeten richten op het produceren van kennis dat aansluit bij de krachten van de regio. Zij moeten beantwoorden aan de kennisvraag van de regio. Door hechte samenwerkingsrelaties tussen kennisinstellingen en bedrijven kunnen kennisinstellingen effectief inspelen op bestaande behoeften. Vaak komt de samenwerking tussen universiteiten en het MKB maar stroef van de grond. Dit heeft enkele oorzaken:

Vaak kan het MKB haar lange termijn behoeften niet voorspellen; Het MKB beschikt over onvoldoende middelen om mee te doen in

onderzoeksprojecten; Grootschalige projecten zijn door organisatorische complexiteit en onvoldoende

kennis van financieringsmogelijkheden vaak een te grote last voor het MKB; Het MKB heeft onvoldoende zicht op de voordelen van het samenwerken met

universiteit, zij ziet niet wat de toegevoegde waarde is.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 50

Page 51: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

In Finland wordt aan verschillende oplossingsrichtingen gedacht. Ten eerste is het van belang dat kennisinstituten duidelijk hun prioriteiten en profielen kiezen en vervolgens deze richting het MKB uitdragen. Het zou goed zijn om gericht gedeelde belangen te identificeren. Ook moeten kennisinstellingen en beleidsmakers zich realiseren dat bedrijven behoefte hebben aan een op maat gemaakte benadering die op het gehele bedrijf is gericht. Vaak heeft het MKB moeite met het bepalen van de soort externe aanvulling waaraan zij behoefte hebben. Hier is een rol weggelegd voor een ondersteunende dienst die het gehele bedrijf analyseert en ze vervolgens met de juiste partij in contact brengt. Gedacht kan worden aan een klant management systeem bij kennisinstellingen. Fysieke infrastructuur en ruimte Op dit terrein speelt de regionale overheid de grootste rol. Zij hebben veel oog voor hoogwaardige werklocaties en goede bereikbaarheid. Belangrijke factor voor een succesvolle bedrijfslocatie is nabijheid tot een universiteit. Bedrijventerreinen die in het oosten van de stad zijn gecreëerd, waar relatief veel ruimte is, waren weinig succesvol vanwege de grote afstand tot de universiteiten. Er is ook veel aandacht voor de bouw van kwalitatief hoogwaardige en betaalbare huisvesting voor kenniswerkers. Onderwijs en arbeidsmarkt In Helsinki leggen beleidsmakers een grote nadruk op het belang van opleiding als drijfveer van de arbeidsmarkt. Het onderwijssysteem wordt nationaal aangestuurd. Studenten kunnen bijna voor niets studeren, maar er worden wel hoge kwaliteitseisen gesteld door uitvoerige toelatingsexamens en hoge prestatie-eisen. Zogeheten polytechnische universiteiten zijn in Finland ontwikkeld. Zij bieden hoogwaardige, maar meer toegepaste opleidingen aan dan de universiteit. Zij hanteren ook strenge kwaliteitseisen. Het onderwijs sluit goed aan op de wensen van het bedrijfsleven en dit is terug te zien in de hoge absorptie van afgestudeerden op de arbeidsmarkt. Woon- en leefomgeving Het is een prioriteit van de regionale beleidsmakers om de in Helsinki aanwezige schone en veilige leefomgeving te waarborgen. Ook wordt er veel in culturele activiteiten geïnvesteerd. Hierbij komt de intensieve samenwerking met Tallinn goed van pas. Door met andere steden samen te werken wordt het economische gebied vergroot. Hierdoor worden investeringen in faciliteiten en infrastructuur eerder rendabel.

9.2.2 Kritieke succesfactoren

De kritieke succesfactor van Helsinki is het sterke engagement van de nationale overheid aan het onderwijssysteem en het onderzoeks- en ontwikkelingswerk. Hiermee wordt het belang van een excellent onderwijssysteem dat toegankelijk is voor goede studenten en waar goede studieprestaties worden gestimuleerd onderstreept. Interessant is dat Finland in haar nationaal beleid vast legt dat universiteiten en andere kennisinstellingen kennis moeten creëren die aansluit bij de behoeften van de regio. Dit stimuleert samenwerking en onderling contact omdat de kennisinstelling goed op de hoogte moet zijn van wat er bij regionale bedrijven speelt. Om deze samenwerking

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 51

Page 52: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

optimaal te laten verlopen, moet de kennisinstelling niet alleen oog hebben voor het specifieke samenwerkingsproject maar moet het bedrijf als geheel benaderd worden.

9.2.3 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken De Finse overheid doet in dit geval meer dan haar kerntaak, het stimuleren van een gezonde economische ontwikkeling. Zij dwingt letterlijk bedrijfsleven en onderwijsinstellingen (beter) met elkaar samen te werken. Anderzijds faciliteert zij ook die samenwerking. De Finse overheid spreekt heel nadrukkelijk de veranderkracht van bedrijven (vooral MKB) aan door middel van regelgeving en facilitering van innovatie en R&D. Daarnaast stelt zij hoge kwaliteitseisen aan het onderwijs en, via de onderwijsinstellingen, aan studenten. Er is sprake van een vraaggerichte stimulering bij bedrijven en onderwijsinstellingen om de gewenste veranderingen in de Finse samenleving te realiseren. Decentraal wat kan, centraal wat moet In dit voorbeeld vult het overheidsbeleid op nationale en regionale schaal elkaar aan. Wel is de nationale overheid in het innovatiebeleid dominant. Werk met adaptief beleid Hier is sprake van vaste doelstellingen en adaptief beleid. Zorg voor herkenbare geldstromen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend. Eerst benutten, dan toevoegen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend. Organiseer uitvoering taken in ketens Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend.

9.3 Duitsland/München

9.3.1 Innovatiebeleid

Nationaal en regionaal beleid In Duitsland ligt de verantwoordelijkheid voor het innovatiebeleid voornamelijk op het niveau van de deelstaten. De deelstaat Beieren zet zich actief in voor het versterken van de kenniseconomie. Op systematische wijze is er geïnvesteerd in de kennisinfrastructuur. Er zijn vijf nieuwe universiteiten opgericht en de ontwikkeling van overige kennisinstellingen ondersteund. Overige speerpunten van het beleid zijn het creëren van ‘centers of excellence’ (hoogwaardige vestigingslocaties voor onderzoeksinstellingen en kennisintensieve ondernemingen), het bevorderen van kennisoverdracht tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven en financiële steun voor onderzoek en ontwikkeling.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 52

Page 53: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 53

De stad München heeft geen expliciete of alomvattende innovatiestrategie 6. Wel heeft zij enkele beleidslijnen ter ondersteuning van kennis en innovatie. Gezien de hoge kennisintensiteit van de regionale economie is het ook maar de vraag of München behoefte heeft aan een dergelijke strategie. Ondersteuning van netwerken Het leggen van banden tussen startende ondernemers, volwassen bedrijven en kennisinstellingen is een centraal thema in het stimuleren van de regionale kenniseconomie. Deze relaties dienen voor het uitwisselen van kennis, ondersteuning in termen van middelen en advies en het versterken van de ondernemersgeest. In München gaat veel aandacht uit naar starters omdat zij met hun nieuwe producten en diensten innovaties op de markt brengen en gevestigde ondernemingen scherp houden. De regio telt 13.000 starters per jaar, voornamelijk in de sectoren multimedia, Internet, reclame, IT-consulting en milieutechnologie. Er bestaat een breed scala aan initiatieven om starters te ondersteunen die allen het verbinden van partijen als rode draad hebben. Zo laat het FLUGEE- programma medewerkers van de universiteit die een bedrijf willen oprichten een parttime aanstelling behouden. Dit verlaagt het risico voor de ondernemer en behoudt het contact tussen de universiteit en het nieuwe bedrijf. De Patent Organisatie van Beieren ondersteunt en financiert patentaanvragen van onderzoekers. Indien een patent leidt tot een licentie wordt éénderde van de opbrengsten aan de onderzoeker en tweederde aan de onderzoeksinstellingen afgedragen. Gedurende de eerste vier jaar van een beginnend bedrijf biedt het Fraunhofer Management GmbH, een prominente kennisinstelling, gratis advies aan starters. De jaarlijkse Business Plan wedstrijd voor jonge ondernemers biedt niet alleen een prestigieuze prijs maar ook een forum waar jonge ondernemers waardevolle contacten kunnen leggen. Er zijn ook verschillende netwerken die door de organisatie van interactieve seminars en workshops bijdragen aan de cultuur van duurzaam ondernemerschap. Een voorbeeld is het ‘Münich Business Angel Network’. Dit netwerk biedt een regionaal, informeel platform voor starters met een hoog groeipotentieel. Bovendien worden getalenteerde studenten al in een vroegtijdig stadium gewezen op de kansen van het ondernemerschap door gerichte ondernemerscursussen aan te bieden op de universiteiten. Om starters te ondersteunen zijn er vele incubators en ‘pre-incubators’. Deze zijn zowel op universiteiten als op andere plekken gevestigd en zijn door publieke- en private middelen gefinancierd. Het opvallende van de bovengenoemde initiatieven is dat zij er op gericht zijn om samenwerking tussen verschillende partijen te stimuleren op een wijze die gericht is op het overkomen van cultuurverschillen tussen deze groepen van actoren. De banden tussen studenten, onderzoekers en het bedrijfsleven zijn hecht en bevorderen wederzijds begrip en vertrouwen. Fysieke infrastructuur en ruimte De bereikbaarheid van München is uitstekend. Het vliegveld is na Frankfurt het grootste in Duitsland, de stad is goed aangesloten op hogesnelheidsrailverbindingen en er is een

6 Deze beschrijving is mede gebaseerd op de proceedings van de 3rd International Innovation Society Conference, Munich,

May 29-30, 2008.

Page 54: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

efficiënt openbaarvervoersysteem voor personenvervoer in en om de stad. Een opkomend probleem is de steeds groter wordende congestie op de wegen. Een belangrijke manier waarop het stadsbestuur van München het bedrijfsleven ondersteunt is door het bieden van ruimte om te ondernemen. Het ‘Münich Technology Centre’ en vier andere bedrijfslocaties bieden 66.000 m² aan ruimte voor het MKB. Veertien private ‘business incubators’ bieden huisvesting voor starters. Onderwijs en arbeidsmarkt De regionale beroepsbevolking is, zelfs in vergelijking met het Duitse gemiddelde, hoog opgeleid. Tenminste 18% van de werkzame personen heeft een universitair of toegepast technisch diploma. Kenniswerkers voelen zich tot de regio aangetrokken vanwege de hoeveelheid aan banen voor hogeropgeleiden en de kwalitatief hoogwaardige woon- en leefomgeving. De Duitse overheid staat open voor het verlenen van tijdelijke verblijfsvergunningen voor kenniswerkers die over gespecialiseerde en gewilde capaciteiten beschikken. Zo kwamen er in de periode 2000 – 2002 onder het “Green Card” programma 10.000 IT professionals vanuit de gehele wereld in Duitsland werken. Het overgrote deel vestigde zich in München. Woon- en leefomgeving München geniet van een bijzonder mooi woon- en leefklimaat. Het is een schone, veilig stad die bekend staat om de hoogwaardige culturele vrijetijdsactiviteiten. Deze activiteiten worden aangevuld door grootschalige en internationaal bekende festiviteiten zoals de Oktoberfesten. De hoge woningprijzen zijn wel een probleem. Hierdoor hebben vooral studenten moeite om woonruimte te vinden. München verliest hierdoor studenten die kiezen voor een voor hen toegankelijkere stad.

9.3.2 Kritieke succesfactoren

München, bouwt net zoals Helsinki, voort op een sterke, internationaal concurrerende en onderzoeksintensieve industriële sector. Bedrijven zijn een hecht onderdeel van een complexe productieketen. De regio trekt technologisch hoogwaardige bedrijven en biedt grote kansen voor het vinden van uitstekend opgeleide werknemers en tegelijkertijd de mogelijkheden voor het bundelen van kennis en ervaring. Dit wordt gestimuleerd door de concentratie van industriële ondernemingen en kennisinstellingen, gecombineerd met hechte contacten met verstrekkers van risicokapitaal en een bedrijfsvriendelijk politiek klimaat.

9.3.3 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken De overheid kan zich hier grotendeels beperken tot haar kerntaken, namelijk faciliteren van infrastructuur en ruimte voor bedrijvigheid omdat de maatschappelijke krachten, bedrijfsleven en kennisinstellingen, hun rol reeds goed vervullen. De regionale en lokale overheden in Beieren en München hebben, misschien wel als beste in heel Europa, alle mogelijkheden in huis om de veranderkracht van burgers en bedrijven aan te spreken. Er

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 54

Page 55: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 55

is al heel veel kennis en (industriële) economie aanwezig. De industrie richt zich heel sterk op de kenniseconomie. Ook het onderwijs is divers en van een hoog niveau. De grootste uitdaging voor de overheden zal zijn deze voorsprong te handhaven, m.a.w. het vernieuwingsproces gaande te houden. Hoge prijzen voor vastgoed en toenemende congestie vormen een bedreiging voor de zeer positieve ontwikkeling van deze kenniseconomie bij uitstek.

Decentraal wat kan, centraal wat moet De regionale en lokale overheid zijn hier dominant in verband met de federale structuur van Duitsland. München maakt voor kennisuitwisseling tussen regionale en lokale overheden met Europese partners in Noordwest-, Midden- en Zuid-Europa wel deel uit van de Innovation Alliance.

Werk met adaptief beleid Hier is sprake van vaste doelstellingen en adaptief beleid. Zorg voor herkenbare geldstromen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend.

Eerst benutten, dan toevoegen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend. Organiseer uitvoering taken in ketens Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend.

9.4 Zweden/Stockholm

9.4.1 Innovatiebeleid

Nationaal en regionaal beleid De Rijksoverheid, de county en de stad Stockholm werken nauw samen bij het uitvoeren van het nationale en regionale innovatiebeleid. Nationaal, regionaal en lokaal beleid lopen daarmee in elkaar over 7. Gezien de hoge kennisintensiteit van de regionale economie is het ook maar de vraag of Stockholm behoefte heeft aan een dergelijke strategie. Zweden en Stockholm (county en stad) onderscheiden zich beleidsmatig dan ook nauwelijks van andere landen en regio’s in de Europese Unie. Ondanks het feit dat er geen grote verschillen in type beleid zijn, is er wel sprake van hogere uitgaven voor kennis- en innovatiebeleid. Deze hogere uitgaven (jaarlijks SEK 1,8 miljard) worden gericht op onderzoek op de gebieden: life sciences, klimaat en duurzame ontwikkeling, alsmede technologie 8.

7 Informatie van de County Stockholm over duurzame ontwikkeling (We work on sustainable development, p. 26 Developing

trade and industry) 8 Ministry of Education and Reseach, Sweden’s policy on research and innovation (2009)

Page 56: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 56

Human resources als bron van innovatie Wat is er dan toch zo bijzonder aan deze casus. Stockholm is een van de meest innovatieve en kennisintensieve regio’s van Europa en zelfs in de wereld 9. De stad stijgt zelfs in de ranglijsten omdat er vanaf 2006 meer wordt uitgegeven aan private R&D, er relatief veel werkgelegenheid is in de biotechnologie en chemie, en de bestedingen aan hoger onderwijs relatief hoog zijn. Het onderwijs blijkt een belangrijke factor te zijn. Stockholm kan als een technologische topregio (‘District of Creativity’) worden beschouwd omdat zij zich vooral onderscheidt in haar human resources. Dat heeft te maken met een relatief hoog aandeel beroepsbevolking in wetenschap en technologie (20,2% in 2006), de werkgelegenheid in ‘high-tech services’, de combinatie van hoge uitgaven aan private en publieke R&D (input) en een groot aantal patenten per miljoen inwoners (output). Met deze indicatoren scoort Stockholm bij de beste 20 regio’s van Europa. Alleen de werkgelegenheid in de technologisch hoogwaardige industrie is in Stockholm minder goed ontwikkeld dan in München en, in mindere mate, Helsinki. Fysieke infrastructuur en ruimte Tussen 2006 en 2008 is in samenwerking tussen de county en de stad Stockholm gekeken wat nu de belangrijkste ingrediënten zijn voor de bevordering van innovatieve productiemilieus. Dit is in samenwerking gebeurd met stakeholders en vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven. Vijf regionale hotspots, waaronder Kista Science City, werden daarin onderzocht. Er zijn aanbevelingen gedaan om deze innovatieve milieus op drie geografische niveaus te versterken. Onderwijs en arbeidsmarkt Stockholm vormt de grootste arbeidmarkt van Zweden, met een potentiële beroepsbevolking van meer dan 1,72 miljoen mensen in 2008. Meer dan een miljoen hiervan leven in de County. De County biedt ook werkgelegenheid aan meer dan 90.000 werknemers van buiten de regio. Het opleidingsniveau in Stockholm vormt eveneens de top van Zweden met de aanwezigheid van universiteiten en hoger onderwijs. Woon- en leefomgeving In Stockholm staat reeds vanaf 2006 een duurzame ontwikkeling van de stad centraal. Dat geldt zowel voor het wonen als voor de leefomgeving (eerste Europese Groene Hoofdstad in 2010). De noodzakelijke uitbreiding van de stad tot 2030 moet op een duurzame manier worden ingevuld.

9.4.2 Kritieke succesfactoren

Hoe kan dit success worden verklaard. Is het een toevallige samenloop van omstandigheden, het resultaat van een lange termijnplanning of een combinatie? De concentratie van kennisintensieve bedrijven en diensten in Stockholm kan deels worden verklaard door de nationale rol van de Zweedse hoofdstad als een beslissingscentrum voor economie en politiek. Maar er zijn ook enkele zeer gespecialiseerde en innovatieve

9 Sjaak Boeckhout en Gerlof Rienstra, Excelleren door slim combineren (april 2007); 2008 World Knowledge Competitiveness

Index (WKCI); Regional Innovation Scoreboard 2009.

Page 57: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

hotspots binnen de regio. ICT, Biopharma en Creative Industries zijn voorbeelden van sterke regionale clusters. In tegenstelling tot een lange traditie van indicatieve ruimtelijke en strategische planning in Stockholm bestaat er wel een verschil van inzicht tussen planologen over het belang van deze planning voor het behoud en versterking van deze innovatieve hotspots.

9.4.3 Veranderingsprincipes getoetst

Rolverdeling baseren op kerntaken De overheid richt zich economisch op het faciliteren van private activiteiten. Qua kennis- en innovatiebeleid is zij tot nu toe monopolist. Al zal, zo werd aangekondigd in het nieuwe innovatiebeleid (2009), wel worden bekeken of er mogelijkheden bestaan voor private cofinanciering, bijvoorbeeld d.m.v. belastingverlaging op giften. De veranderkracht van burgers en bedrijven wordt vooral gestimuleerd door het relatieve hoge onderwijsniveau van de bevolking en de verdere stimulering van kennis en innovatie, strategisch en ruimtelijk.

Decentraal wat kan, centraal wat moet De regionale en lokale overheid werken nauw samen met de nationale overheid en maken ook gebruik van Europese fondsen. Stockholm maakt voor kennisuitwisseling tussen regionale en lokale overheden met Europese partners in Noordwest-, Midden- en Zuid-Europa deel uit van de Innovation Alliance. Werk met adaptief beleid Hier is sprake van vaste doelstellingen en adaptief beleid. Zorg voor herkenbare geldstromen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend. Eerst benutten, dan toevoegen Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend. Organiseer uitvoering taken in ketens Hiervan is in dit voorbeeld geen toepassing bekend.

9.5 Samenvatting toetsing aan veranderingsprincipes

De toetsing aan de veranderingsprincipes in Finland/Helsinki, Duitsland/Munchen en Zweden/Stockholm kan als volgt worden samengevat.

Overzicht van de toetsing van de veranderingsprincipes in het innovatiebeleid

Principes Finland/Helsinki Duitsland/ München Zweden/Stockholm

1. Rolverdeling

baseren op

kerntaken

Specifieke stimulering van

innovatie door wet- en

regelgeving op nationaal

niveau

Algemeen

economisch beleid op

nationaal niveau,

specifiek beleid op

regionaal niveau

Algemeen

economisch beleid en

generiek

innovatiebeleid op

nationaal niveau

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 57

Page 58: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

2. Decentraal

wat kan,

centraal wat

moet

Nationale overheid

dominant

Regionale en lokale

overheid dominant

Nationale overheid

dominant

3. Werk met

adaptief beleid

Vaste innovatie-

doelstelling. Adaptief

beleid op basis van

beleidsvoortgang en -

evaluatie.

Vaste innovatie-

doelstelling. Adaptief

beleid op basis van

beleidsvoortgang en -

evaluatie.

Vaste innovatie-

doelstelling.Adaptief

beleid op basis van

beleidsvoortgang en -

evaluatie.

4. Zorg voor

herkenbare

kosten

Niet van toepassing Niet van toepassing Niet van toepassing

5. Eerst

benutten, dan

toevoegen

Niet van toepassing Niet van toepassing Niet van toepassing

6. Organiseer

uitvoering

taken in

ketens

Niet van toepassing Niet van toepassing Niet van toepassing

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 58

Page 59: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Geraadpleegde literatuur

Hoofdstuk 2-3 Uitgevoerd door ECORYS: Non-kosten barrières duurzame energie in Europa (EC, 2010): EU27 vergelijkende

studie voor alle hernieuwbare energie toepassingen Contra-expertise SDE model (NWEA, 2009) Bevorderen implementatie van het EU biomassa actieplan en evalueren van opties om

efficiënt eindgebruik van biomassa in de EU te stimuleren (EC, 2009) FES evaluatie van een nieuw zonnelaboratorium bij ECN (CPB, 2008) Studie naar de concurrentiekracht en – positie van de Europese eco-industrie met

specifieke aandacht voor de sector hernieuwbare energie (EC, 2008-09) Studie naar de energie intensieve sectoren in NL (Energiedialoog, 2009) Marktanalyse van offshore windparken in 2020 (II) (EZ, 2008-09) Marktanalyse van offshore windparken in 2020 (I) (EZ, 2008) Wind en werk – analyse van de hele waardeketen met 50-tal stakeholder interviews

(Senternovem, 2009) Impact van het EU Energy Savings actieplan 2020 (EC, 2010): EU27- studie naar de

impact van alle plannen op het vlak van energie efficiëntie Verkenning potentieel en kosten van klimaat en energiemaatregelen voor Schoon en

Zuinig (ECORYS, 2009) Evaluatie van het TEN-E programma (EC, 2008) Impact assessment van de recast EPBD (EC, 2008): deze ligt onder meer aan de basis

van nieuw te schrijven wetgeving voor de private en publieke gebouwde omgeving resp. tegen 2020 en 2018

Impact assesment van de Eco-design directive (EC2008-2009): hoe producten energie efficiënter maken

Algemeen: de Europese Richtlijn voor hernieuwbare energie (2009/28/EG). http://www.sugo.be/ (info rond MetaPV) http://www.zeekracht.nl/

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 59

Page 60: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Hoofdstuk 4 Commissie Feitenonderzoek o.l.v. Dhr. Gast, Doelmatig Beheer Waterketen, 29

maart 2010 Jos Dijkman, Rob Maaten (WL Delft Hydaulics), Flood management for the middle

Loire; an outsiders’‘ perspective, april 2006 Water UK, Sustainable water, State of the water sector report 2008, nov 2008 DHV, In search of good watergovernance, mei 2008 (niet openbaar) Levina C. Jager, Waterketenbedrijven; een zee van mogelijkheden…, aug 2008 Universiteit van Gent, De liberalisering van het waterbeheer in de Europese Unie,

2004-2005 EIM, Industriewater in Nederland, maart 2009 Koen Locquet, Prof. Jaap Bouwma (Universiteit van Gent), De liberalisering van het

waterbeheer in de Europese Unie, 2005 Consulaat-Generaal der Nederlanden te Hamburg, Kansrijke markt/sector combinatie:

waterzuivering in Duitsland, september 2006 Steven Verhaar en Thijs Spigt, Innovaties en trends in de Duitse

waterzuiveringsector, maart 2006 The German water sector, policies and experiences (auteur en datum onbekend) R. Andreas Kraemer, Britta Pielen, Colette de Roo, Regulation of water supply in

Germany, februari 2007 EUREAU Statistics: Overview on water and wastewater in Europe - 2008 Water UK, "Sustainable Water - state of the water sector report", 2008 Halcrow (a.o.): Corby Water Cycle Strategy, phase 2 - Detailed Strategy: Summary

Report, February 2007 Websites: www.waternet.nl; www.water.org.uk; www.ofwat.gov.uk;

http://www.environment-agency.gov.uk/; http://www.twanetwerk.nl/default.ashx?DocumentId=6001

http://en.wikipedia.org/wiki/Water_supply_and_sanitation_in_France

Hoofdstuk 5-7

Algers et al., The Stockholm congestion charging trial – what happened?, presentation.

B-Mobility (2009), Infrastructuurprijszetting op de weg, Een Europese benchmark, Mei 2009.

C. de Mazancourt en O. Grisaud (2005), Roads Authority Decentralisation in France, Ministère de l’Equipement, France, 2005.

Doherty (2006), Central London Congestion Charging, Presentation to the Dutch Engineering Association, June 2006.

ECORYS, Egis Bceom en COWI (2009), BEXPRAC Survey, Phase 2 - Macro Module Report. November 2009. Rapport voor Conference of European Directors of Roads (CEDR). Vertrouwelijk.

ECORYS, Egis Bceom en COWI (2009), Organisation of Road Maintenance in the survey countries, Annex to the Phase 2 - Macro Module Report. November 2009. Rapport voor Conference of European Directors of Roads (CEDR). Vertrouwelijk.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 60

Page 61: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Federal Ministry of Transport, Building and Urban Affairs (2006), HGV tolls in Germany, based on satellite and mobile communication technology: innovative, environmentally friendly and fair, June 2006.

KpVV (2006), Praktijktest in Stockholm, Anders betalen voor mobiliteit in het buitenland, KpVV bericht, Nummer 19, juli 2006.

Ministerie van Verkeer en Waterstaat (2006), Prijsbeleid op de weg in het buitenland, Case studies naar plannen, initiatieven en praktijkvoorbeelden van prijsbeleid binnen het wegvervoer in het buitenland, Mei 2006.

Traffikkontoret (2009), Analysis of Traffic in Stockholm – with special focus on the effects of congestion tax 2005-2008, November 2009

Transport for London (2008), Congestion Charging, Impacts monitoring, Sixth Annual Report, July 2008

Vägverket (2009), Pocket Facts 2009, Swedish Road Administration, Roads and Traffic, PUBLICATION 2009:31

Websites: http://www.highways.gov.uk; http://www.trafikverket.se/Om-Trafikverket/Spraksida/English-Engelska/; http://www.vv.se/Andra-sprak/English-engelska/Organization/; http://www.vejdirektoratet.dk/dokument.asp?page=document&objno=84774 http://www.denmark.dk/en/servicemenu/media-room/DanishSpaces/Green-transportation.htm; http://www.developpement-durable.gouv.fr;

Hoofdstuk 8 http://www.nasursa.es/es/Suelo/indexProyectos.asp?idp=2 Scottish Enterprise Business plan 2010/13 (apr.2010) www.scottish-enterprise.com www.ravanscraig.co.uk www.innenhafen-duisburg.de Hoofdstuk 9 ECORYS, Sociaal-economische verkenning Noord-Brabant, in opdracht van de

provincie Noord-Brabant (2007) Innovation Alliance, Proceedings van de 3rd International Innovation Society

Conference, Munich, May 29-30, 2008 County Stockholm, We work on sustainable development, p. 26 Developing trade and

industry (2008) Ministry of Education and Research, Sweden’s policy on research and innovation

(2009) Sjaak Boeckhout en Gerlof Rienstra, Excelleren door slim combineren (april 2007); Centre for International Competitiveness, The World Knowledge Competitiveness

Index 2008 (WKCI); Pro Inno Europe, Innometrics, Regional Innovation Scoreboard 2009.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 61

Page 62: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 62

Page 63: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 63

Bijlage 1: Beprijzing van mobiliteit

Londen Congestion Charge

Introductie

In februari 2003 werd de London Congestion Charge (LCC) ingevoerd in het stadscentrum van London.10 De eigenaar van een voertuig betaalt per dag een vast bedrag voor de aanwezigheid van het voertuig in de binnenstad van London. In het begin was het tarief voor deze gebiedsheffing 5 Engelse Pond per voertuig per dag. In 2005 werd dit bedrag verhoogd naar 8 Engelse Pond.

Het technisch systeem bestaat uit een elektronisch inboeksysteem en voor de handhaving zijn camera’s aanwezig met Automatic Number Plate Recognition (ANPR). Dit systeem is ‘proven technology’, maar wel fraudegevoelig en niet altijd nauwkeurig. Het heffingsgebied was in 2003 alleen gesitueerd in Central London. In 2007 is de gebiedsheffing uitgebreid naar delen in West London.

Bron: Transport for London

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De congestie in het heffingsgebied is met 30% afgenomen, het verkeersvolume is afgenomen met 18% en de gemiddelde rijsnelheden zijn toegenomen. Toch is het aantal mensen dat naar Central London reist hetzelfde gebleven. 50 tot 60% is naar het openbaar

10 http://www.tfl.gov.uk/roadusers/congestioncharging/

Page 64: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 64

vervoer overgestapt. Ook de emissies verminderden. Deze positieve resultaten vergroten het draagvlak onder de bevolking voor beprijzing. Rolverdeling baseren op kerntaken

De centrale overheid heeft meerdere decentrale overheden gestimuleerd een gebiedsheffing in te voeren om de congestie te verminderen. Deze stimulans heeft in London geleid tot de succesvolle London Congestion Charge. Juiste schaal kiezen

De London Congestion Charge is een beprijzingsmaatregel, die bedoeld is om meer verkeer uit de binnenstad te weren. Daarom is hier gekozen voor een lokaal schaalniveau. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Het hoofddoel van de gebiedsheffing is het verminderen van congestie in London. Andere doelen zijn verbetering van het busvervoer, verbetering van de betrouwbaarheid voor automobilisten en de betrouwbaarheid, duurzaamheid en efficiency van de distributie van goederen en diensten. Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De opbrengsten van de gebiedsheffing worden besteed door de ‘Transport for London’ (TfL) autoriteit, die verantwoordelijk is voor alle transport faciliteiten in London. Via de London Congestion Charge betalen de weggebruikers direct mee aan verbetering van transport faciliteiten in London. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

De netto opbrengsten voor het jaar 2007/ 2008 waren 137 miljoen Engelse Pond. Hiervan is het grootste deel besteed aan de verbetering van de busdiensten in London. Bij het starten van de London Congestion Charge zijn de wachttijden van de busdiensten gereduceerd om de betrouwbaarheid te verhogen. Dit heeft ertoe geleidt dat 50 tot 60% van de reizigers naar het openbaar vervoer is overgestapt.

Stockholm Congestion Tax

Introductie

In Stockholm is 7 maanden lang van januari tot en met juli 2006 een proef geweest met een cordonheffing rondom de binnenstad, waar bij binnenkomen en uitgaan van de stad een bedrag moest worden betaald.11 In augustus 2007 werd de congstion tax permanent

11 http://www.stockholmsforsoket.se/

Page 65: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 65

ingevoerd. 12 De cordonheffing geldt voor alle voertuigen behalve taxi’s, motoren en milieuvriendelijke voertuigen (elektrisch, biobrandstoffen). IBM heeft het technologische systeem geleverd. De kentekens van de voertuigen worden door camera’s gefotografeerd en gescand (Automatic Number Plate Recognition). De rekening wordt naar de eigenaar van het voertuig gestuurd en dient aan het eind van de maand te worden betaald. Hiervoor kan ook een speciale rekening worden aangemaakt.

Bron: Swedish Transport Agency

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De proef in 2006 leidde tot vermindering van congestie van 22%, vermindering van verkeer met 10 tot 15% en toename van de gemiddelde snelheid. Daarnaast verminderden de emissies in de binnenstad van Stockholm met 10 tot 14% CO2, en werden de uitstoot van stikstof en fijnstof gereduceerd met respectievelijk 7% en 9%. Deze positieve effecten hebben ertoe geleid dat tijdens een referendum over de congestion charge in Stockholm in september 2006 51.5% van de stemmers ‘ja’ stemde. Ook nu nog is er profijt van de congstion tax. In de herfst van 2008 was het verkeer in vergelijking met de herfst van 2005 gereduceerd met 18%. Het effect van de congestion tax is dus iets minder groot dan tijdens de proef in 2006. Congestie is ook nog steeds verminderd, maar niet op alle wegen. Rolverdeling baseren op kerntaken

De congestion tax is juridisch gezien een nationale belasting en hierdoor is de Swedish Transport Agency verantwoordelijk voor de uitvoering van de congestion tax. De

12 http://www.transportstyrelsen.se/en/road/Congestion-tax1/Congestion-tax/

Page 66: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

congestion tax was onderdeel van een afspraak tussen de overheid en de Stockholm County Council om weg- en spoorprojecten in de regio van Stockholm te financieren. Juiste schaal kiezen

Net zoals in London is het doel van Stockholm om meer verkeer uit de stad te weren. Vandaar dat deze beprijzingsmaatregel een lokale schaal heeft. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Het doel van de proef in 2006 was het verminderen van verkeer en congestie, het verbeteren van de bereikbaarheid voor auto’s en bussen en verbeteren van het milieu. Het doel van de reguliere heffing, die in 2007 startte, is het verbeteren van het milieu en de bereikbaarheid en financieel bijdragen aan investeringen in wegen in de Stockholm regio. De proef in 2006 is een goed voorbeeld van adaptief beleid. Het was een goede manier om de cordonheffing te testen en de bevolking van Stockholm te kunnen overtuigen van de voordelen voor de bereikbaarheid van de stad. De proef heeft ertoe bijgedragen dat de cordonheffing in augustus 2007 permanent kon worden ingevoerd. Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De tarieven van de cordonheffing zijn gedifferentieerd naar uur van de dag met een maximaal bedrag per dag. Deze differentiatie naar tijd geeft een extra prikkel aan weggebruikers om het cordon niet te passeren tijdens de spits. De netto opbrengsten in 2008 waren 457 miljoen Zweedse Kronen (46,8 miljoen Euro). Aangezien deze opbrengsten worden ingezet voor investeringen in wegen, dragen de weggebruikers hier direct aan bij. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

Tijdens de proef in 2006 werden extra investeringen gedaan in openbaar vervoer. 16 nieuwe stadsbuslijnen met bijna 200 nieuwe bussen werden in gebruik genomen. Hierdoor werd meer gebruik gemaakt van openbaar vervoer. Ook zijn er extra P+R voorzieningen aangelegd. Hierdoor kon optimaal gebruik worden gemaakt van het bestaande netwerk.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 66

Page 67: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 67

Duitsland LKW Maut

Introductie

Per 1 januari 2005 is de LKW Maut kilometerheffing voor zwaar vrachtverkeer vanaf 12 ton geïntroduceerd, gedifferentieerd naar milieuklasse en aantal assen.13 Na de invoering van de LKW Maut is het Eurovignet komen te vervallen. Het technisch systeem bestaat uit een On Board Unit (OBU) in het voertuig, GPS waarmee de locatie wordt bepaald en GSM waarmee de heffing wordt doorgegeven aan de backoffice van Toll Collect. Er kan vooruit worden betaald via internet of via kaartautomaten bij terminals aan de kant van de weg. Handhaving vindt plaats door middel van geautomatiseerde controles met portalen en fraudeurs kunnen staande worden gehouden op nabijgelegen stopplaatsen. Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De LKW Maut werd door de Duitse transportsector geaccepteerd, omdat de opbrengsten worden gebruikt voor investeringen in infrastructuur en vanwege het feit dat buitenlands vrachtverkeer op dezelfde manier wordt beprijsd als het binnenlandse vrachtverkeer. Hierdoor levert het voldoende op voor het bedrijfsleven. Rolverdeling baseren op kerntaken

De overheid heeft de inning van de LKW Maut gegund aan het consortium Toll Collect bestaande uit Deutsche Telekom, DaimlerChrysler en Cofiroute. Dit consortium blijkt goed in staat te zijn om de exploitatietaak uit te voeren. Juiste schaal kiezen

Het beprijzingsgebied beslaat 12.000 km federale autosnelweg. Dit systeem is op een groter schaalniveau geïmplementeerd om voldoende inkomsten te generen voor investeringen in wegen. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Het hoofddoel van de LKW Maut is het genereren van inkomsten voor infrastructuur. Alle opbrengsten worden geoormerkt voor investeringen in de weg- en railinfrastructuur. Andere doelen zijn efficiënter gebruik van de infrastructuur, milieuverbetering en betere concurrentie met het spoor. Bij de LKW Maut is ervoor gekozen om de beprijzing te beperken tot vrachtverkeer. De beperking tot deze doelgroep heeft de implementatie van het beprijzingssysteem makkelijker gemaakt en kan worden gezien als adaptief beleid. Het systeem kan altijd nog verder worden uitgebouwd met een kilometerheffing voor personenauto’s.

13 http://www.toll-collect.de

Page 68: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 68

Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De opbrengsten worden gebruikt om te investeren in weg- en railinfrastructuur. Alle partijen zien de urgentie van de kilometerheffing voor zware vracht om meer financiële middelen op te halen voor investeringen in de infrastructuur. Daarnaast hanteert de Duitse overheid het principe dat zwaar vrachtverkeer een groter aandeel van onderhoudskosten van de weginfrastructuur zou moeten bekostigen dan personenauto’s. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

Door de invoering van de LKW Maut wordt efficiënter gebruik gemaakt van infrastructuur. Het aantal volgeladen vrachtwagens is met 2% toegenomen, het aantal lege vrachtwagens op de weg is afgenomen met 15% en het aantal containers dat wordt vervoerd via spoor is met 7% toegenomen.

Portugal

Introductie

Portugal heeft een lange traditie van tol en schaduwtol. Het doel van de tolwegen in Portugal is het genereren van inkomsten voor infrastructuur. Op 938,5 km snelweg in Portugal wordt op dit moment tol geheven.14 In 1995 werd Portugal het eerste land met één systeem voor alle tolwegen in Portugal, genaamd Via Verde (groene doorgang). Een RFID tag zit bevestigd aan de binnenkant van de voorruit, die kan worden gedetecteerd door een sensor zonder te hoeven stoppen bij een slagboom. Deze tag kan worden aangeschaft bij Brisa.15 Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De projecten waar schaduwtol bestaat, geven geen prikkel aan weggebruikers om ander mobiliteitsgedrag te vertonen. Dit betreft voornamelijk wegen buiten stedelijk gebied, waar verkeersvolumes redelijk laag liggen. Een overweging is om het tolinstrument alleen in te zetten als het voldoende opbrengsten oplevert. Rolverdeling baseren op kerntaken

Delen van het autosnelwegennet worden uitbesteed aan private expolitanten, die het recht krijgen daar tol te heffen. Hiervan is Brisa de grootste. Op de wegen met schaduwtol betaalt de overheid de private exploitanten een bedrag gebaseerd op het verkeer op de weg. De schaduwtolprojecten zijn een grote financiële last voor de Portugese overheid (ongeveer 700 miljoen Euro per jaar voor 25 jaar lang). Daarom heeft de overheid voorgesteld om drie van de zeven schaduwtolprojecten om te zetten naar echte tol.

14 http://www.asecap.com 15 http://www.brisa.pt

Page 69: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Juiste schaal kiezen, vaste doelstellingen en adaptief beleid

Het doel van de tolwegen in Portugal is het genereren van inkomsten voor investeringen in infrastructuur op nationaal niveau. In Portugal kan per traject worden bepaald of tol wordt ingezet. Dit is daarom een goed voorbeeld van adaptief beleid, waar kleine stappen kunnen worden gezet om een beprijzingsinstrument in te voeren. Kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De wegen waar schaduwtol is ingesteld, liggen in regio’s waar het verkeer onvoldoende is om tol aantrekkelijk te maken vanuit bedrijfsmatig oogpunt. In principe is het omzetten van schaduwtol naar tol een goede stap om externe kosten te internaliseren. Het risico bestaat echter dat weggebruikers tolwegen gaan ontwijken door omrijroutes te zoeken die onvoldoende capaciteit hebben om het verkeer aan te kunnen. Hierdoor zullen congestie en emissies juist toenemen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 69

Page 70: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 70

Page 71: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Bijlage 2: Organisatie van het wegbeheer

Engeland

Introductie

The Highways Agency is verantwoordelijk voor het wegbeheer in Engeland. De taken worden verdeeld in 14 areas en worden gemanaged in 7 regio’s. De Highways Agency (HA) is een van de zes Executive Agencies van het Minsiterie van Transport. HA is verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud alsmede voor de verbetering en uitbreiding van het Engelse wegennet. Sinds enkele jaren maakt HA veel gebruik prestatiecontracten met private partijen (Managing Agent Contractors).

Figuur 1..1 Overzicht organisatie Highways Agency

14 Managing Agent Contractors (MAC’s)

14 Highways Agency areas

6 TechnologyManaging Agent

Contractors (techMAC)

Lump sum contract forroutine operations and

maintenance

Reimbursable contract for managing the schemes (rehabilition and

improvements)

Reimbursable contract providing CCTV, VMS

MIDAS, tel-phone

Routine operations

Routine maintenance

Selection of framework contractors

for schemes works

Designingworks

Managing schemes

works

Hig

hw

ays

Ag

en

cyN

CC

: N

atio

nal N

etw

ork

Con

trol

Ce

nte

r (w

he

nin

cide

nts

are

ca

usi

ngde

lays

)

MAC’s RCC: Regional ControlCenter (when incidents are not

causing delays)

Bron: ECORYS

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De Highways Agency maakt sinds enkele jaren veel gebruik van langdurige prestatiecontracten met Managing Agent Contractors (MACs). Elke area heeft één prestatiecontract met een MAC. In deze prestatiecontracten worden de eisen en doelen vastgesteld over het beheer en onderhoud en een stukje verbetering van het wegennet. De MACs krijgen een lumpsum bedrag voor beheer en onderhoud en worden zodoende

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 71

Page 72: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

gestimuleerd om de uitvoering zo efficiënt mogelijk te doen. Echter mag de efficiëntie niet ten koste gaan van de kwaliteit van het beheer en onderhoud. Dit wordt dan ook door de HA scherp gecontroleerd. Rolverdeling baseren op kerntaken

De HA besteedt bijna al haar activiteit als het gaat om beheer en onderhoud uit (ongeveer 90%). De HA kan zich daarom goed focussen op haar kerntaken: strategische uitbreiding van het wegennet, verkeersmanagement (deels in eigen beheer) en het controleren van prestatiecontracten. De taakverdeling van beheer en onderhoud tussen HA en MACs ziet er als volgt uit.

Tabel 1 Taakverdeling beheer en onderhoud HA en MACs (in procenten)

Taken In house

(HA)

Andere

publieke

entiteiten

Out

contract

(MACs)

Verkeersmanagement 10 30 60

Routine uitvoering 5 95

Winterdiensten 5 95

Routine onderhoud wegen, bruggen en tunnels 100

Onderhoud en wegsignalering en markering 100

Onderhoud van veiligheidsmaterialen 100

Preventief onderhoud en rehabilitatie 100

Kies de juiste schaal

De HA heeft haar organisatie verdeeld in 14 areas en 7 regio’s. Vanuit deze areas worden met prestatiecontracten het beheer en onderhoud uitgevoerd en een groot deel van vernieuwing van de infrastructuur. Strategische infrastructurele veranderingen worden geprioriteerde door de Regional Assemblies en uitgevoerd door de HA. De organisatie is dus sterk regionaal gericht.

Vaste doelstellingen en adaptief beleid

De planning voor de uitbreiding van het regionale network en groot onderhoud is voor het grootste gedeelte gedecentraliseerd naar de Regional Assemblies. De Regional Assemblies geven prioriteit aan grote veranderingen en onderhoudsprojecten aan het wegennet gegeven de allocatie van regionale fondsen. Deze prioriteiten worden bij de Regionale Offices voorgelegd en uiteindelijk ondertekend bij de Minister. Gegeven de doelstellingen worden dus grote verandering gedefinieerd. De Highways Agency kan echter kleinere verbeteringen van het wegennet tot £ 5 miljoen zelf uitvoeren (en uitbesteden). Deze problemen worden vaak gesignaleerd door de MACs en door hen uitgevoerd. Daarnaast zijn de MACs verantwoordelijk voor dagelijks onderhoud en bepalen zelf waar en wanneer dat nodig is. Dit is een vorm van adaptief beleid.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 72

Page 73: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De centrale overheid (Ministerie van Transport) speelt een zeer sterke rol en beheert bijna alle financiële middelen. Het Ministerie is direct belast met de financiering. In Engeland is sinds 2002 congestion charging in grote steden ingevoerd en wordt sindsdien uitgebreid over steeds meer steden. Alhoewel er nog geen besluit is genomen, zijn er wel plannen om het prijsbeleid verder in te voeren. Het gehele systeem, dus ook het financiële systeem, van congestion charging wordt lokaal beheert door Transport for London. De inkomsten blijven in het transport systeem. Zo zijn in 2008 een groot deel van de opbrengsten gestoken in het verbeteren van het bussenstelsel in Londen. Dit is te lezen in het monitoring rapport over de London congestion charging. Zie meer hiervoor het hoofdstuk over prijsbeleid. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

In Engeland is het in de stedelijke gebieden moeilijk om het wegennet steeds maar uit te breiden. Er wordt dan ook sinds enkele jaren veel gebruik gemaakt van spitsstroken op de drukste snelwegen in het land. Daarnaast is wederom de London congestion charging een voorbeeld van het multifunctioneel benutten van de infrastructuur, door het bussenstelsel te verbeteren met de opbrengsten van het systeem.

Zweden

Introductie

Sinds 1 april 2010 is de Vägverket ofwel Swedish Road Administration (SRA) samen met de Swedish Rail Administration opgegaan in de Swedish Transport Administration (STA). Daar waar er nog weinig publieke Engelstalige informatie beschikbaar is over de STA wordt er soms gebruik gemaakt van de oude situatie. De SRA heeft een sectorale verantwoordelijkheid voor heel het wegennet, exclusief de 76.100 km private wegen (ongeveer 1/3 van het totaal). Dit houdt in impact op het milieu, verkeersveiligheid, toegankelijkheid, transport kwaliteit, regionale ontwikkeling. Het is ook verantwoordelijk voor intelligent transport systems, openbaar vervoer, aanpassingen voor invaliden, commercieel verkeer, research en development en demonstraties. De SRA werkt onafhankelijk van het Ministerie door gebrek aan capaciteit en kennis om het te managen. De Ministerie is afhankelijk van de SRA op het gebied van beleid en strategische planning van het wegennet. De SRA is verantwoordelijk voor de planning, bouw en beheer en onderhoud van de wegen. De verbeteringen aan het netwerk karakteriseren zich door ‘customer orientation, een holistische benadering en efficiëntie’. De organisatie van de SRA is weergegeven in onderstaand figuur. Er vallen zeven regionale kantoren verantwoordelijk voor de uitvoering van het beleid onder de Society divisie.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 73

Page 74: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Figuur 1.2 Overzicht organisatie Swedish Road Administration

NB: Dit is een organogram voor 1 april 2010

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De SRA besteedt veel van haar beheer en onderhoud uit. De SRA beheert momenteel ongeveer 130 contracten door heel het land en eist van de contractpartijen elk jaar minimaal 1% efficiëntie. De contracten hadden outputspecifieke criteria, echter de trend van de laatste jaren gaat meer naar outcome-specifieke criteria om de contractpartijen meer vrijheid te geven. De vroegere in-house bedrijven die onderhoud konden verrichten zijn recentelijk onafhankelijk van de SRA geworden. Rolverdeling baseren op kerntaken

De SRA besteedt al haar onderhoud uit en concentreert zich tot haar kerntaak: strategische planning van het wegennet. Beheer en onderhoud wordt dus verricht door private partijen. Kies de juiste schaal

De organisatie van het wegbeheer in 2010 opgegaan in de Swedish Road Organisation om de planning van infrastructuur beter met bijvoorbeeld spoor af te stemmen. De strategie en planning wordt dus centraal bepaald. Zweden kent zeven regionale kantoren die verantwoordelijk zijn voor het beheer en onderhoud van de nationale wegen. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

De SRA formuleert het National Road Transport Plan waarin de doelen voor de ontwikkeling van het wegennet voor de komende jaren staan. Omdat Zweden een groot land is met grote afstanden tussen steden is een strategisch wegennet cruciaal. Daarbij moet het beleid economisch efficiënt zijn en duurzaam. Het beheer en onderhoud wordt meer decentraal geprioriteerd. Dit is nodig gegeven het lage budget aan beheer en onderhoud. Hierdoor wordt er een ad hoc beleid gevoerd.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 74

Page 75: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De begroting is de hoofdbron van de wegenfinanciering. Sinds 2006 zijn er ook mogelijkheden voor PPS constructies in Zweden. Deze ontwikkeling komt langzaam op gang. De SRA heeft samen met de gemeente Stockholm congestion tax ingevoerd. De opbrengsten van de congestion tax blijven in het transport systeem. Zo zijn er tijdens de eerste proef in 2006 200 nieuwe bussen ingezet. Voor meer informatie, zie het hoofdstuk over prijsbeleid. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

In 2010 zijn de weg- en spoorbeheerder samengebracht onder één organisatie om de planning en strategie integraal te bepalen en op elkaar af te stemmen. Dit duidt erop dat er gestreefd wordt, naast synergie effecten, naar een multifunctionele benutting van de huidige infrastructuur.

Denemarken

Introductie

De Vejdirektoratet ofwel Danish Road Directorate (DRD) is een onderdeel van het Ministerie van Transport and Energie en valt onder de politieke verantwoordelijkheid van de minister. De Road Office binnen het Ministerie is de tegenhanger van de DRD. De relatie tussen DRD en het Ministerie is vastgesteld in een contract en focust vooral op het onderhoud van het wegennet. In januari 2007 zijn ook de regionale wegen onder DRD komen te vallen, nadat deze waren onderverdeeld in 14 regio’s. In deze reorganisatie heeft de DRD zes area centres opgericht om het beheer en onderhoud uit te voeren. De area centres zijn verantwoordelijk voor de lokale planning, beheer en onderhoud en kleine verbeteringen aan het wegennet. Grote infrastructurele veranderingen gaan via het centrale kantoor van de DRD. De DRD beheert 5% van het totale Deense wegennet, maar representeert 45% van het totale verkeer in Denemarken. De organisatie is weergegeven in onderstaand figuur.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 75

Page 76: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Figuur 1.3 Overzicht organisatie Danish Road Directorate

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

Bijna al het werk van ontwerpen, bouwen en onderhoud wordt uitbesteed in aan private partijen. Sinds enkele jaren heeft de DRD een doel van 2% kostenreductie per jaar, hetgeen zich doorvertaald in contracten naar private partijen. Zij worden ook geacht 2% per jaar efficiënter te werken zonder dat de kwaliteit daarop achteruit gaat. Rolverdeling baseren op kerntaken

Bijna al werk binnen het ontwerpen, bouwen en onderhoud van het Deense wegennet wordt uitgevoerd door private partijen. De DRD is verantwoordelijk voor het ontwerpen en het financieren van onderhoudsprojecten en besteedt het werk uit aan private partijen. Daarnaast is de DRD verantwoordelijk voor het implementeren en financieren van netwerkuitbreiding. De DRD is ook verantwoordelijk voor het verkeersmanagement.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 76

Page 77: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Kies de juiste schaal

De area centres zijn verantwoordelijk voor de lokale planning, beheer en onderhoud en kleine verbeteringen aan het wegennet. Grote infrastructurele veranderingen gaan via het centrale kantoor van de DRD. Het beleid wordt dus vooral regionaal uitgevoerd. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Uitbreiding van het Deense wegennet moet goedgekeurd worden door de parlementaire commissie van transport. Na de reorganisatie in 2008 is de besluitvorming en het beleid meer gecentraliseerd door een administratieve laag weg te halen. In het verleden zijn er ad hoc commissies ontstaan om te kijken naar behoefte van leaders of industry op het gebied van uitbreiding van het wegennet, hetgeen een adaptief beleid in de hand werkt. Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De investeringen en uitgaven voor beheer en onderhoud komen voort uit budget allocaties en is afhankelijk van het jaarlijkse budget van het Deense parlement. Daarvoor streeft de DRD naar een efficiënt en effectief onderhoud en prioriteerd in haar beleid. Daarnaast worden er steeds vaker PPS constructies opgezet waarvoor tolgeld betaald moet worden. Deze betaling wordt gedaan door middel van on-board units als eerste test voor prijsbeleid. Naar verwachting zal in 2011 begonnen worden met een groene tax voor truck en in 2015 voor auto’s. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

Denemarken heeft haar duurzame doelstellingen opgeschreven in de Green Transport Vision. Hierin wordt beschreven dat tot 2020 de strategie drieledig is: extra belasting heffen aan vervuilde motoren, extra inzetten van OV en het stimuleren van nieuwe duurzame technieken. Dit zijn alle drie instrumenten om vooral de bestaande wegen beter te benutten.

Frankrijk

Introductie

De Franse National Infrastructure Directorate (NID) is onderdeel van het Ministerie van Transport en is recentelijk gereorganiseerd. Het bepaald en implementeert het wegbeleid op nationaal niveau en stuurt de 11 regionale Interdépartementales Directorates of Roads (DIRs) aan. De DIRs zijn verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de nationale en regionale wegen. De DIRs zijn op haar beurt weer onderverdeeld in departementen. Deze departementen zijn verantwoordelijk voor de lokale wegen. Verder is ongeveer 40% van de nationale wegen in handen van private partijen.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 77

Page 78: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Daarnaast zijn er 21 Regional Services delegate of Infrastructure Directorate (SMO) om nieuwe wegprojecten te managen. In onderstaand figuur worden de DIRs weergegeven.

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

Het grootste gedeelte van de Franse wegen is in beheer van de regionale of lokale departementen. Daarbij worden veel activiteiten in house gedaan. De veranderkracht in Frankrijk ligt hem voornamelijk in de tolwegen waarbij de kwaliteit een stuk verbeterd is. Deze private partijen hebben de kwaliteit beheer en onderhoud in Frankrijk naar een hoger niveau gebracht.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 78

Page 79: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Rolverdeling baseren op kerntaken

Vergeleken met andere landen doet de Franse wegbeheerder veel in house op het gebied van beheer en onderhoud. De uitvoering van de netwerk ontwikkeling wordt uit besteedt, maar het grootste gedeelte van het onderhoud is in house. Daarnaast worden verkeersmanagement en traffic management ook in house uitgevoerd. Daarnaast is 40% van het totale wegennet helemaal uitbesteedt aan private partijen, waardoor de wegbeheerder daar alleen verantwoordelijk is voor het beheren van het contract. De private partijen hebben langlopende contracten en ontwerpen, bouwen en onderhouden de wegen zelf. Daarnaast voeren ze ook vaak zelf het verkeersmanagement en incident management zelf uit. Kies de juiste schaal

De Franse wegbeheerder is de afgelopen jaren meer gedecentraliseerd. De 11 DIRs voeren de werkzaamheden van beheer en onderhoud uit. De Franse wegbeheerder wordt dus voornamelijk regionaal georganiseerd. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Het wegenbeleid wordt bepaald door het Franse Kabinet. De NID heeft voorbereidende taak hierin door de benodigdheden vast te stellen en te prioriteren. Het bouwen van nieuwe wegen wordt daardoor centraal vastgesteld. De NID prioriteren groot onderhoudsprojecten door heel het land. De DIRs hebben autonome vrijheid met betrekking tot dagelijks beheer en onderhoud en is adaptief. De private partijen hebben in tegenstelling tot andere landen veel vrijheid, ook met betrekking tot het ontwikkelen van nieuwe infrastructuur. Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De inkomsten van de NID zijn door het privatiseren van een groot deel van het franse wegennet verkleind. Daardoor is het budget aangevuld door inkomsten van de belastingen. De inkomsten van de Franse tolwegen worden direct besteedt aan de verdere ontwikkeling en onderhoud van het wegennet en is dus een gesloten systeem. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

Er zijn geen concrete voorbeelden gesignaleerd.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 79

Page 80: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 80

Page 81: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Bijlage 3: Technologie voor een efficiënter wegsysteem

Zweden

Introductie

Wegverkeer. De nationale wegbeheerder (Vägverket) stelt gratis verkeersinformatie beschikbaar ten behoeve van automobilisten Deze informatie wordt uitgezonden via de publieke zender Sveriges Radio P3. Sinds 2008 exploiteert de private onderneming Destia dienstverlening op vlak van verrijkte verkeersinformatie (incidenten, wegopbrekingen, weercondities) op commerciële basis. Als distributiekanalen worden internet, mobiele telefoons, internetradio, en interactieve routenavigatiesystemen gebruikt. Openbaar vervoer. De samenwerkende openbaarvervoerbedrijven hebben een gezamenlijk initiatief Resplus ontwikkeld voor het opvragen van reisinformatie per openbaar vervoer inclusief een eticketing-service voor de gehele reis per openbaar vervoer. Resplus.se verbindt intercity en lokale treinen met boot- en busverbindingen. Er is een uitgebreid netwerk van uitgiftepunten (stations, winkels) voor het afhalen van vooraf gereserveerde tickets. Bron: EuroAccess best practices

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

De Zweedse overheid faciliteert private initiatieven op gebied van reisinformatie door het verstrekken van verkeersdata. Private ondernemingen kunnen gebruik maken van deze data. Er blijkt belangstelling te zijn vanuit private zijde om verrijkte reisinformatie aan te bieden. Deze informatie beperkt zich tot nu toe de modaliteit weg. De samenwerkende openbaar vervoerbedrijven bundelen relevante data en dienstverlening rond het reizen per openbaar vervoer om meer OV-reizigers aan zich te binden. De overheid heeft gunstige voorwaarden geschapen voor private initiatieven die zich richten op de reizigers binnen één enkele modaliteit. Deze aanpak heeft nog niet geleid tot het ontstaan van private initiatieven om ketenmobiliteit te ondersteunen. Rolverdeling baseren op kerntaken

De Zweedse overheid richt zich zowel op dataverzameling, -bewerking als distributie van informatie, voor zover deze weggerelateerd is.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 81

Page 82: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Kies de juiste schaal

Verkeersinformatie wordt via de publieke zender op nationale schaal aangeboden. De commerciële exploitant Destia legt echter de nadruk op internationaal verkeer en definieert de functionele regio als volgt: Finland, Zweden, Noorwegen, Denemarken, Estland, Letland, Litouwen. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

De Zweedse overheid treedt op in een faciliterende rol en creëert ruimte en gunstige voorwaarden voor het ontstaan van commerciële private initiatieven. Er is geen sprake van een noodzaak tot het halen van vastomlijnde doelstellingen, maar wel een ambitie om voorwaardenscheppend op te treden rond nieuwe private ontwikkelingen. Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

De Zweedse automobilist heeft de keuze tussen gebruikmaking van basale verkeersinformatie die gratis door de Zweedse overheid beschikbaar wordt gesteld, en verrijkte, internationaal georiënteerde private verkeersinformatie waarvoor een commercieel tarief betaald moet worden. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

De dynamiek rond het verder uitbreiden van vindt plaats aan de kant van de private sector. Hierbij wordt tot nu toe ingezet op het steeds verder verbeteren van reisinformatie voor gebruikers binnen één modaliteit. Tot nu toe zijn er nog geen concrete initiatieven aan te wijzen waar actuele reisinformatie wordt gegenereerd rond de ketenmobilist die gebruik maakt van meerdere modaliteiten. De investeringskosten voor deze veel complexere reisinformatievoorziening zijn hoog, en de revenuen onzeker.

Duitsland

Introductie

In de verkeersmanagementcentrale (VMZ) zijn de verkeersleidingen van het stedelijk vervoerbedrijf, van de regionale busmaatschappij en van het stedelijk, regionaal en landelijk wegennetwerk fysiek samen gebracht. Ieder houdt daarbij zijn eigen verantwoordelijkheid, maar de communicatielijnen zijn zo kort dat er bij calamiteiten door alle spelers beslissingen kunnen genomen worden die optimaal inspelen op de globale verkeers- en vervoersituatie. De VMZ heeft een aantal functies: Verkeer Filemeldingen en verkeerswaarschuwingen voor radiozenders en via codering voor

navigatietoestellen en autoradio

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 82

Page 83: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Aansturen van de vaste matrixborden boven de snelwegen en van mobiele matrixborden voor speciale situaties

Actief verkeersmanagement bij jaarbeurzen en belangrijke evenementen, bijvoorbeeld het activeren van flexstroken en parkeerrouteadvies

Ingrijpen in strategische verkeersregelinstallaties om het verkeer vlotter te laten verlopen

Beheer van de parkeerroutes en parkeerinformatiesystemen Communiceren van omleidingen en alternatieve routes bij file via bijzondere

matrixborden Verkeersmanagement op doorgaande routes tussen Nedersaksen en Noord-Duitsland

en tussen Nedersaksen en Nederland in samenwerking met Nederland (cross border management)

Openbaar vervoer Verkeersleiding van het stedelijk vervoerbedrijf met:

bewaking van de exploitatie en van de stations proactief sturen van de exploitatie en optreden bij calamiteiten operators voor de nood/infozuilen bij 190 sneltramhaltes het regelen van aansluitingen

Verkeersleiding van de regionale busmaatschappij met naast de gebruikelijke functies het actief regelen van aansluitingen tussen sneltram en bus of tussen bus en bus

De technische verkeersleiding die energievoorziening en veiligheidssystemen bewaakt en aanstuurt

Bron: Succesvolle praktijkvoorbeelden openbaar vervoer internationaal

Een zeer innovatieve manier van reisinformatie via de mobiele telefoon is het SMS-taggen in Stuttgart en Wildau in Duitsland. Door een foto te maken van de barcode op de haltestaat kan actuele reisinformatie opgevraagd worden. Deze state of the art techniek sluit goed aan bij de belevingswereld van jongeren. Bron: Succesvolle praktijkvoorbeelden openbaar vervoer internationaal

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

In Duitsland werken de publieke wegbeheerders op regionaal niveau samen om informatie te genereren tbv het optimaliseren van het verkeersmanagement. Als afgeleide hiervan wordt verkeersinformatie ten behoeve van de eindgebruiker (automobilist, OV-reigiger) gegenereerd. Deze verkeersinformatie wordt verspreid via radio, internet en wegkantsystemen. Bovendien wordt de informatie beschikbaar gesteld aan de private sector ten behoeve van het bepalen van optimale routekeuzes door navigatiesystemen. Rolverdeling baseren op kerntaken

De wegbeheerders verzamelen verkeersmanagemendata op regionale schaal, bewerken deze tot verkeersmanagementinformatie , en verspreiden delen van deze informatie als verkeersinformatie voor automobilisten of OV-reizigers.

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 83

Page 84: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Kies de juiste schaal

Wegbeheerders in Duitsland leggen een grote ambitie aan de dag om het verkeerssysteem op regionale schaal te sturen. De focus is om door publieke samenwerking tot een optimalisatie van verkeerssystemen in stedelijke gebieden te komen. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

De doelstelling van de publieke sector met betrekking tot het genereren van sturingsinformatie voor het verkeerssysteem, en als afgeleide daarvan het generen van verkeersinformatie voor eindgebruikers is meer planmatig van aard, en wordt bepaald door technologisch vernieuwing en investeringsruimte. Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

Investeringen worden gepleegd door de publieke sector. Verkeersinformatie komt daarbij gratis beschikbaar als spin-off van deze investeringen. Er is dus geen directe relatie tussen gebruik en het betalen voor de informatie door de eindgebruiker. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

De focus van de Duitse aanpak ligt op efficiency en het instandhouden van een robuust verkeerssysteem. Niet op het transparant maken van reismogelijkheden voor de eindgebruiker. Weliswaar wordt het systeem multifunctioneel gebruikt omdat ook de eindgebruiker voorzien wordt van afgeleide informatie. Maar hierdoor ontbreekt wel de prikkel om juist voor de eindgebruiker vernieuwende diensten aan te bieden, zoals actuele multimodale reisinformatie.

Zwitserland

Introductie

Wegverkeer. Verkeersinformatie wordt door het Bundesamt fúr Strassen verzameld, bewerkt, en verspreid via de publieke zender. Verkeersinformatie wordt afgenomen en verrijkt door marktpartijen als Garmin en Tomtom. Openbaar vervoer. Spoorwegexploitant SBB voorziet OV-reizigers van actuele reisinformatie via internet. In Zwitserland is sinds 2009 een interessant voorbeeld van reisinformatie in nieuwe dimensies operationeel. Reizigers met internet op hun telefoon kunnen het programma SBB Mobile downloaden. Hiervoor moet eenmalig € 0,40 betaald worden. Naast het downloaden van het programma kan ook een website bezocht worden, die speciaal is toegesneden op mobiele telefoons. In het programma SBB Mobile zijn verschillende functionaliteiten ingebouwd. Zo is de dienstregeling van het treinverkeer en lokaal openbaar vervoer in Zwitserland en van vele internationale verbindingen opgenomen. Daarnaast geeft het programma informatie over verstoringen en calamiteiten. Via een SMS-alert kunnen reizigers op de hoogte gehouden worden van spoorwijzigingen en

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 84

Page 85: Brede heroverwegingen: de internationale dimensie Brede... · privaatrechtelijk gestructureerde ondernemingsvormen verantwoordelijk voor de waterketen. Deze organisatiemodellen wijken

Eindrapportage buitenlandse voorbeelden 85

andere onverwachte veranderingen van hun reis. Ook biedt het programma de mogelijkheid om via de telefoon treinkaartjes aan te schaffen. Een handige en leuke functie is de bring me home service. Gebruikers kunnen hun bestemming invoeren, waarna het programma hen naar huis begeleidt. SBB Mobile is onderdeel van een programma om de klantwaardering verder te vergroten. Bron: Succesvolle praktijkvoorbeelden openbaar vervoer internationaal

Veranderkracht van burgers en bedrijven maximaal aanspreken

Met name op gebied van reisinformatie openbaar vervoer vinden op de consument gerichte ontwikkelingen plaats, met als oogmerk om de klantbinding te versterken en te vergroten. De private spoorwegonderneming SBB zoekt zo mogelijkheden om hun marktaandeel in personenverkeer te vergroten. Rolverdeling baseren op kerntaken

De Zwitserse wegbeheerders verzamelen verkeersdata, bewerken deze tot verkeersinformatie en verspreiden deze via diverse publieke kanalen. Kies de juiste schaal

Zowel voor het wegverkeer als voor het openbaar vervoer is gekozen voor het genereren van informatie op een nationale schaal. Interessant daarbij is de klantgerichte benadering van de private spoorwegonderneming. Vaste doelstellingen en adaptief beleid

Verkeersinformatie ten behoeve van de automobilisten wordt afgeleid van verkeersmanagementinformatie die de wegbeheerders genereren als sturingsinformatie voor hun netwerk. Hier is sprake van een adaptief beleid als het gaat om het prikkelen van de automobilist om zijn reis te optimaliseren. De openbaar vervoereiziger wordt juist met een maatwerk tool gestimuleerd om zijn reis te optimaliseren. Deze maatwerk reisinformatietool is in het leven geroepen ter ondersteuning van de doelstelling om het marktaandeel van de private spoorwegmaatschappijen te vergroten Maatschappelijke kosten internaliseren en geldstromen zichtbaar maken

Het gebruik van verkeersinformatie brengt voor de OV-reiziger geen kosten met zich mee. Wel is het zo dat OV-informatie als een marketingtool wordt benut. Eerst multifunctioneel benutten, dan toevoegen

Ook in Zwitserland is er sprake van de situatie dat verkeers- en reisinformatie per modaliteit wordt aangeboden. De stap naar het genereren van veel complexere reisinformatie voor de multimodale reiziger is nog niet gezet.