1

Bouwhistorische beschrijvingWesterstraat 117, Enkhuizen

door Klaas Koeman en Gerrit VermeerVereniging Oud Enkhuizen

mei 2017

2

1

IdentificatieWesterstraat 117, 1601AD EnkhuizenRijksmonument 15148, aangewezen op 22 februari 1966Beschrijving: ‘Pand met afgeknotte ingezwenkte halsgevel XVIII-XIX.’

GeschiedenisIn het pand woonde in 1657 tot aan haar dood in 1660 de ‘uitdraegster’ (opkoopster en verkoopster van tweedehands goederen met name oude kleren en gebruikte huisraad) Aaltje Visser.1 Het huis heette De Twee Zwarte katten.2

Een verkoopakte uit 20 maart 1812, waarin de ongehuwde Elisabeth Kuiper het huis verkocht aan de meester-timmerman Sweer Waars bevat een korte beschrijving van de toenmalige indeling van het huis.3 Het bevatte een voorvertrek, een binnenkamer en een keuken. Boven bevond zich een zolder met een vliering. In 1832 stond et huis op naam van Marijtje Plugger, weduwe van Sweer Waars. Deze verkocht het in 1846 onderhands aan Dirk van der Meer. In deze situatie staat het huis afgebeeld op de minuutkaart van 1832. Het ondiepe huis aan de Westerstraat had toen nog aan weerszijden een gang (afb. 1). De rechter (oostelijke) gang, die bij het huidige nummer 115 hoorde, liep in 1832 dood op een aanbouw van hetzelfde huis. De gang verdween in 1939 bij de nieuwbouw van nummer 115, toen de gang geheel bebouwd raakte.4 De gang aan de westzijde bestaat tot op heden en hoort kadastraal bij Westerstraat 119.

In 1923 was het huis in eigendom van de visser en pakhuisknecht Nanne Postumius.5 Hij liet in 1922 de nog bestaande houten onderpui aanbrengen in de in die tijd gebruikelijke Art Deco met classicistische mo-

1 Suus Messchaert-Heering, Van Koopmansstraat tot Nieuwmarktspijp: Geschiedenis van de ‘Doorne Croone’, ‘t Soute Eylandt’ en andere huizen in de Oude Westerstraat te Enkhuizen, Oud Enkhuizen: Enkhuizen, 2001, 135-136; Westfries Archief, Hoorn (WA), Oud Rechterlijk Archief Enkhuizen, 4954, 1 december 1657; Notarieel Archief Enkhuizen, 1143, 11 september 1671.2 Messchaert-Heering 2001, 135; WA, Notarieel Archief Enkhuizen, 1142, 13 december 1670.3 Messchaert-Heering 2001, 136; WA, Notarieel Archief Enkhuizen, 1588, 20 maart 1812.4 WA, 1325_BD, Gemeente Enkhuizen, bouwvergunningen 1905-1979, 3836 Enkhuizen, Westerstraat 115, Bouw woning annex winkel, 15 september 1939.5 Messchaert-Heering 2001, 136.

Afb. 1. De minuutkaart van Enkhuizen uit 1832. De rode pijl geeft de locatie aan van het hui-dige Westerstraat 117.Noord-Hollands Archief, Haarlem.

ò

2

Afb. 3 (midden). Opmetingstekening uit 1944. Noordhollands Archief, Haarlem.

Afb. 2 (boven). Tekening voor de nieuwe onderpui uit 1922. Westfries Archief, Hoorn.

Afb. 4 (onder).Westerstraat 115 en 117 voor 1975. Foto G.J. Dukker. Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

3

tieven.6 De lokale timmerman M. Aarnout, die het werk uitvoerde, vervaardigde vermoedelijk ook de teke-ning (afb. 2). Op de deur na, verkeert deze onderpui nog in zijn oorspronkelijke staat (afb. 3, 4, 18, 19, 20).

In 1966 deed liet C.J. van Vuuren, die ook nummer 115 in bezit had, D. Fleddérus een plan maken om de nummers 115 en 117 te verenigen tot een groot woon- en winkelpand.7 Dit plein kwam feitelijk neer op een complete nieuwbouw van beide panden (afb. 7). In een brief van 15 april 1966 met als onderwerp ‘één Wisseltonnenretributie’ adviseerde hij de chef van de afdeling financiën van de gemeente over de status van de woning: ‘Het is mij bekend dat de heer van Vuuren reeds geruime tijd plannen heeft het pand Westerstraat 117 te verbouwen en bij zijn winkel te trekken. Architect Fleddérus is met deze plannen bezig. Tot uitvoering kan natuurlijk pas worden overgegaan nadat mevrouw Swidde dit pand heeft ontruimd Hoewel de woning niet uitgesproken slecht genoemd kan worden, komt het mij redelijk voor deze woning als C-woning aan te merken, op grond van diverse afwijkingen van het bepaalde in de bouwverordening. Zo is bijvoorbeeld de vrije hoogte onvoldoende, de woning vochtig ten gevolge van optrekkend vocht en doorslaande muren, de kap onbeschoten.’ De directeur van de Gemeentewerken Enkhuizen vond dit plan ongeschikt voor de om-geving. Uit de correspondentie blijkt dat hij er van uitging dat, ondanks de monumentenstatus van nummer 117, de vergunning moeiteloos rond zou komen. Op 9 november 1966 adviseerde de directeur het college de vergunning te verlenen, maar met de note bene dat de aanvraag vanwege zijn monumentenstatus van het pand ook moest worden voorgelegd aan de rayonarchitect van de Monumentenzorg. De directeur voegde toe dat die zijn goedkeuring reeds op 27 oktober had gegeven. Het zat hem niet lekker, want in december daarop schreef hij het college opnieuw: ‘Omdat de voorgestelde gevelwijziging mij niet bevredigt, heb ik dit plan bovendien ter inlichting aan de Welstandscommissie voorgelegd. Daar reeds eerder minder goede adviezen door deze architect [Fleddérus] zijn gegeven en beslissingen namens Monumentenzorg genomen, die vele

6 WA, 1325_BD, 1654 Enkhuizen, Westerstraat 115, 117; Gedeeltelijk vernieuwen woning, 22 juni 1922.7 WA, 1325_BD, Gemeente Enkhuizen, bouwvergunningen 1905-1979, 1655, Enkhuizen, Westerstraat 115, 117; Gedeeltelijk ver-anderen woning, 9 september 1966.

Afb. 5. Bestaande toestand van de begane grond in 1966. Westerstraat 117 rechts. Westfries Archief, Hoorn.

Afb. 8. Bestaande toestand van de eerste verdieping in 1966. Westerstraat 117 rechts. Westfries Archief, Hoorn.

4

Afb. 8. Tekening van kamerwand in de achterkamer beneden, door Peter Bakker van het Zuiderzeemuseum. Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

Afb. 7. Tekening van de beoogde voorgevel van de samengevoegde panden Westerstraat 115 en 117 volgens de niet ver-gunde aanvraag in 1966. Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Amersfoort.

5

Afb. 9, 10, 11, 12. Plattegronden van de begane grond (linksboven), de eerste verdieping (rechtsboven), de zolder (linksonder) en het dakenplan (rechtsonder) in 1975. Westfries Archief, Hoorn.

6

Afb. 13, 14. De bestaande toestand van de achtergevel (linksboven) en de dwarsdoorsnede (rechtsboven) in 1975. Westfries Archief, Hoorn.

Afb. 15, 16. De plattegrond (linksonder) en de dwarsdoorsnede (rechtsonder) na de beoogde verbouwing in 1975. Westfries Archief, Hoorn.

7

deskundigen misnoegen, is om uit de impasse te geraken besloten, dat de heer Schipper en ik met de heer Meischke hoofd van de afd. gebou-wen van de Rijksdienst van de Mo-numentenzorg een onderhoud zullen hebben, om een bepaalde vorm van overleg tussen de hierbij betrokken instantie mogelijk te maken. Bij dit onderhoud, zal tevens dit plan wor-den besproken. Een en ander heeft tot gevolg dat ik u nog niet kan ad-viseren, inzake het door de heer van Vuuren ingediende bouwplan.’ Uit een en ander blijkt dat de directeur Gemeenetwerken weinig vertouwen had in de Rijksdienst voor de Mo-numentenzorg, Inderdaad wekten die adviezen in die tijd, zeker als het over een woonhuis ging, dat er naar het pand en de plannen echt serieus gekeken was.

Van de secretaris van de Noord-hollandse Welstandcommissie, com-missie voor Westfriesland, architect J. Schipper, kreeg hij wel de door hem voorgestane afwijzing. Schip-per schreef het gemeentebestuur van Enkhuizen: ‘Wanneer Monumen-tenzorg toestemming zou verlenen om het pand Westerstraat 117 te slopen, zouden naar mijn mening van onze commissie de panden 115 en 117 kunnen worden verheeld. Daarbij zou echter de schaal van de architectuur en de materiaalkeuze zorgvuldig moeten worden afgestemd op die van de belendende gevels. Hoewel de commissie accoord kan gaan met de gekozen materialen, zijn de schaal en de verhoudingen in de voorgelegde gevel bijzonder plomp en weinig in harmonie met de historische architectuur ter plaatse. Gead-viseerd wordt derhalve het plan niet goed te keuren.’ Uiteindelijk ging het plan dankzij dit advies niet door. Opvallend is wel dat de directeur Gemeentewerken zo weinig vertrouwen had in de adviserende rol van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

De redding van het pand bleek slechts van tijdelijke duur. In 1973 kwam het pand in bezit van J.J. (Jack) Essen, die er een dames- en herenmodezaak wilde vestigde en daartoe, samen met bouwkundige J.G. Lub, in voorjaar 1974 plannen voor indiende.8 De plannen voorzagen in een verlenging van 8,32 naar 13,10 meter (afb. 9, 15) en een verhoging van een goothoogte van 4,55 naar 5,04 meter (afb. 14, 16). Uit een brief van de directeur Gemeentewerken aan het College van 3 november 1975 blijkt dat de rayonarchitect van Monu-mentenzorg zich in de voorbesprekingen verzette tegen de verlenging van het pand. Zonder dat achtte de di-recteur het niet mogelijk een winkel met bovenwoning in het pand onder te brengen. Na besprekingen kwam er een oplossing, waarbij de rayonarchitect de verlenging toch aanvaardbaar achtte. In de plannen was echter aanvankelijk nog niet voorzien in het maken van de woning, maar aangezien de meest essentiële onderdelen

8 WA, 1325_BD, 1656, Enkhuizen, Westerstraat 115, 117; Gedeeltelijk veranderen woning, 4 april 1974.

Afb. 17. Westerstraat 117 tijdens de verbouwing in 1975. Foto Ton Boon. Archief Oud Enkhuizen.

8

Afb. 18. Westerstraat 117 vanuit het westen in 2009. Foto auteurs.

Afb. 19. Westerstraat 117 in 2009. Foto auteurs.

9

als het benodigde sanitair in de plannen reeds in de plannen aangegeven stonden, hoefden er daartoe alleen maar twee extra scheidingswanden te worden toegevoegd. In de vergunning vermeldt dat er een fundering van beton zou komen en een dragende binnenwand van kalkzandsteen en nieuw buitenmetselwerk. Op de tekening staat te lezen: ‘Kapsporen – trekplaten waar nodig vernieuwen en aanvullen’, ‘Kap bekleden met as-best platen en dekken met oud Hollandsche pan’ en ‘Stijlen en korbelen herstellen – aanvullen naar bestaand model’. Op zich bergen deze aanduidingen nog iets van een restauratieve of reconstructieve aanpak in zich. In de praktijk kwam het daar niet op neer. Alles achter de voorgevel werd geheel opnieuw opgetrokken. De oorspronkelijke stijlen, dekbalken, korbelen, sleutelstukken, interieurafwerking, de onderdelen van de oor-spronkelijke kap verdwenen rigoureus in de container. Op een foto uit 1975, gemaakt tijdens de bouw, valt duidelijk te zien dat alles achter de voorgevel was weggebroken (afb. 17).9 Alleen van de gootblokken staat op de bouwtekening een redelijk nauwkeurige opmeting weergegeven. Vanuit de Rijksdienst voor de Monu-mentenzorg en de gemeente vonden er geen pogingen tot documentatie plaats. Wel maakte Peter Bakker van het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen een opmetingstekening van de kamerwand met bedstee (afb. 8).10 De oude onderpui en de geveltop bleven gehandhaafd, zij het dat tussen de onderpui en de geveltop een kleine 50 centimeter nieuw metselwerk kwam te zitten, dat noodzakelijk was voor de verhoging van het pand (afb. 18, 19). Op een foto van voor de verbouwing valt goed te zien dat de aanzet van de gezwenkte geveltop vroe-ger een stuk lager zat dan heden (afb. 4).11

Na het gereedkomen kwam in het winkelhuis de damesafdeling van Jackpot (een toespeling op de voor-naam van de winkelier). De herenmode zat op Westerstraat 122. In 1985 vestigde zich er de drogist Hendrik Jan van Lijnen Noomen. De zaak heette ‘de Koop’ren Vijzel’, naar de koperen vijzel die hij uit had hangen. Met de zaak verdween die in 2000. Daarna zat er nog de winkel kindermode Omini.12

9 Archief Oud Enkhuizen, Westerstraat 117 tijdens de verbouwing in 12975, foto Ton Boon, archiefnummer 22364.10 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Beeldbank, Hoofdcollectie: Collectie Zuiderzeemuseum, opschrift: Kamerwand – bedschot, objectbeschrijving: opmetingstekening van een kamerwand, bedschot, afkomstig van de Westerstraat 117 te Enkhui-zen, objectnummer BT002863, Bouwtekening van Bakker, Peter P. (1946-1999).11 RCE, foto Westerstraat Huisnummer 115-117, objectnummer 64.855, vervaardiger: Dukker, G.J., adlib priref: 20071021.12 Messchaert-Heering 2001, 136.

Afb. 20. De onderpui in 2017. Foto auteurs.

10

Afb. 21. De verder naar ach-teren herbouwde achtergevel in 2917. Foto auteurs.

Afb. 23. De geheel ver-nieuwde zolder in 2017. Foto auteurs.

Afb. 22. Het verdiep met de twee vensters achter de hoge ruimte voor in 2017.Foto auteurs.

11

BeschrijvingVan het oorspronkelijke pand resteren alleen nog de onderpui uit 1922 en de iets hoger herplaatste geveltop uit de negentiende eeuw. Van de rest de bestaande toestanden op de overgeleverde bouwtekeningen alleen een globale indruk.

In de nieuwe achtergevel kwamen naast het middenvenster twee kleine rondboogvenstertjes, zoals die in Enkhuizen vaker in geveltoppen te vinden zijn. Er bestaan geen aanwijzingen dat deze toevoeging plaatsvond op basis van bouwsporen (afb. 21).

Het ruim acht meter lange pandje telde acht balkvakken (afb. 11). Op de begane grond bestonden de voorste drie balkvakken uit een enkele ruimte tot aan de zolder toe (afb. 9, 10). In de vijf achterste balkvak-ken strekte zich een verdiep uit met een tamelijk geringe stahoogte. Dit verdiep had aan de voorzijde een wand met daarin twee vensters (afb. 14). Dit gegeven keerde terug in het herbouwde en verlengde pand (afb. 22).

De zolder van het huis was aan de achterzijde geheel afgewolfd. Net boven de afgeknotte voorgevel zat ook een klein wolfseinde (afb. 12).

Tegen de achtergevel stond, langs de steef, een aanbouw die als schuur dienst deed (afb. 9, 13).In het herbouwde pand keerden de muurstijlen met dekbalk en korbelen wel terug. De ongetwijfeld ook

aanwezige sleutelstukken bleven achterwege. Het gebogen voorvlak van de korbelen zou van de oorspronke-lijke overgenomen kunnen zijn. Dat zou dan duiden op een bouwtijd in het begin van de zeventiende eeuw of vroeger.

ConclusieMet uitzondering van de voorgevel en de ruimtelijke opzet vormt het huidige pand nog maar een vage schimp van het oorspronkelijke monument, zoals het in 1966 is aangewezen. Het vormt zo een treffend voor-beeld van het gemak waarmee de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg destijds de benodigde toestemmingen verleende.

12