Bouw, beheer en onderhoudLennert Vrij

BOERENERVENop he t l andgoed Tw icke l

ISBN 978 90 70162 90 3

BOERENERVENo p h e t l a n d g o e d Tw i c k e l

Dit boek is een leidraad voor boeren, bewoners, beheerders en bouwers.

Er is gekozen voor een complete benadering van het boerenerf: het erf, de gebouwen,

hun onderlinge relatie en de samenhang met het omringende landschap. De uitgebreide

tekst en de 350 tekeningen geven inzicht in de oorsprong en belangrijkste kenmerken

van het traditionele Twickeler boerenerf. Voor veel voorkomende vraagstukken bij bouw,

beheer en onderhoud worden mogelijkheden en oplossingen aangedragen, met moderne

methoden en materialen. Basis hierbij is steeds het oorspronkelijk gebruik, indeling,

constructies en detail, waarbij is aangegeven waarom sommige oplossingen goed

voldoen en andere minder geschikt zijn. Met dit alles draagt dit boek bij aan het behoud

van het historisch erfgoed op het landgoed.

Bouw, beheer en onderhoud

BO

ER

EN

ER

VE

N o

p h

et land

go

ed Tw

ickel

inhoud

voorwoord ten geleide

1 boerenerven Landschap Boerenerven vroeger,ontwikkeling,landgoedTwickel,

toekomst

2 erf en landschap 2.1 Twents landschap essen-enkampenlandschap,

heideontginningslandschap

2.2 Het traditionele erf voor,achter,kromenniethaaks,

rechtenhaaks

2.3 Het moderne erf veranderingen

2.4 Erfinrichting

landschap,erfindeling,erfverharding,water,

verlichting,hekwerkenafrastering,schotels

2.5 Aanleg en onderhoudbeplanting

bomenenstruiken,houtwallenenbosjes,

hagen,waterenmest

3 gebouwen 3.1 Ontwikkeling

hallehuis,loshoes,landgoedTwickel,

boerenerven

3.2 Kenmerken

matenenverhoudingen,varianteninvorm

3.3 Bouwmaterialen hout,zand,leemenkalk,zandsteen,

baksteen,rietenstro,dakpannen,metaal,

afwerkingbinnenenbuiten

57

9910

1314

15

19

20

23

2728

34

38

43

4850

52

5556

5960

76

109

127

129129130131132137

3.4 Houtbewerking

schaven,naadloos,profielen,binnen-

deuren,lijstwerk,trappeninstallaties

riolering,voorschriften

3.5 Installaties 3.6 Isoleren en ventileren

binnenklimaat,isoleren,ventileren

3.7 Aantasters

dieren,houtaantasters,schimmels

enzwammen,insecten

3.8 Onderhoud 3.9 Schilderwerk

4 bouwdelen 4.1 Constructies

fundering,gebintwerk,kapconstructie,balk-

lagenenvloeren

4.2 Gevels

vocht,metselwerk,voegwerk,natuursteen,

houtengevels,isolerengevels,voor-en

zijgevelwoongedeelte,luiken,hang-en

sluitwerk,zij-enachtergevelbedrijfs-

gedeelte,isolerenramen

4.3 Daken

dakbeschot,dakpannen,riet,windverenen

overstekken,lood,goten,schoorstenen,

dakramen,isolerenvandaken

nawoord

bijlagen Literatuur Nuttige adressen Beplantingslijsten Verklarende woordenlijst Colofon

Boerenerven op het landgoed Twickel – Inhoud

3

Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 2

19het moderne erf

Indetwintigsteeeuw,vooralindetweedehelft,

iserveelveranderdophetboerenbedrijf.Eendeel

vandeboerenervenisnogsteedsingebruikals

traditioneelboerenbedrijfmaarditaantalwordt

steedskleiner.Eenanderdeelisaangepastaan

desterkveranderdewijzevanboeren,met

moderniseringen,ingrijpendeverbouwennieuw-

bouw.Veelboerderijenhebbenalleennogeen

woonfunctie.Eenenkelekeerkrijgenzeookeen

anderebestemming,zoalseenkantoorofeen

werkplaats.Inallegevallenzijnergevolgenvoorde

erfinrichting.

veranderingenAlshetboerenerfdeagrarischefunctieheeft

behouden,zijnverbouwofnieuwbouwdikwijls

noodzakelijkommeetegaanindeontwikkelingen

indelandbouw.Ditbetekentvaakdaternieuwe,

groteschurenenstallenwordengebouwd.Ookis

ersteedsmeerruimtenodigvoordelandbouwma-

chinesenvoertuigen,voorinstallatiesenopslagen

voorvoertuigenvanleveranciersenklanten.

Steedsgroteredelenvanheterfwordenverhard.

Insommigegevallenweegthetcommerciële

belangzozwaardatopenomheterfreclamebor-

denenvlaggenwordengeplaatst.

Bijnaniemandisnogaangewezenopdeteeltvan

eigengroentenenfruit,waardoordemoestuinen

deboomgaardoverbodigzijngeworden.Vele

moestuinenzijnverdwenen,fruitbomengerooid

en‘opgeruimd’.

Alshetboerenerfgeenagrarischefunctiemeer

heeftenalleenwordtbewoond,isdeoorspronke-

lijketweedelingoverbodig.Eris‘achter’geen

bedrijfmeerdateenfunctionele,doelmatige

wisselwerkingheeftmetdedirecteomgeving.

Destallenenschurenzijnvaakgeslooptenophet

heleerfwordtgewoond;allesis‘voor’geworden.

Meestalwordthetinkomenbuitenheterf

verdiend.

Helaasblijktdatveelvandeboerderijenzichlang-

zaammaarzekeronttrekkenaanhetlandschap.

Hetheleerfwordtééngrotetuin;langsdeerf-

grenswordenhagen,struikenenbomen

geplantenhekkengezet,omeeneigenwereldte

scheppen.Ditverschijnselisaandeenekant

begrijpelijk–mensenwillennueenmaalprivacy.

Aandeanderekantontrekthetboerenerfzichaan

deomgeving,waarhetvoorheenjuistdeeluit

maaktevanhetlandschap.Hetgaateeneilandje

vormen:eenboerderijmetschöppemetdaarom-

heeneenvillatuin,indewaardevolle,visueelaan-

trekkelijkeomgevingvanhetlandgoedTwickel.

Daarmeegaatnietalleeneeninteressantstuk

geschiedenisverloren,maarookhetbeeldvanhet

traditioneleboerenerfinhetTwentselandschap.

Zowelbijagrarischgebruikalsbijbewoningzijn

ermogelijkhedenommodernewensenterealiseren

entochhethistorischekaraktervanheterfte

respecteren.Hetishierbijdeuitdagingomhet

eigenevandeplektebenadrukken,watkandoor

deinrichtingzoeenvoudigensobermogelijkte

houden.Hetprincipevan‘voor’en‘achter’drukt

dedoelmatigheidvanvroegeruitenvormtsteeds

hetuitgangspuntbijhetinrichtenvanheterf.

Binnenditprincipeblijftermeerdanvoldoende

ruimtevooreeneigentijdseinvulling.

Hetvolgendedeelreikthierverschillende

mogelijkhedenvooraan.

2.3

erfinrichting

Indezeparagraafwordenpraktischeaanbevelingen

gegevenvoordiverseelementenvanhetboerenerf,

vaakmettekeningen.Steedszijndaarbijdrieuit-

gangspuntenvantoepassingopalleonderdelen

vanhetboerenerf:

• Werkindegeestvanhettraditioneleboerenerf

(‘voor’en‘achter’).

• Houdalleszoeenvoudigmogelijk

(doelmatigheid).

• Vermijd‘retro’enstadseelementen

(platteland).

landschapAlsernieuwgebouwdgaatwordenbijeenbestaand

erfinhetessen-kampenlandschap,plaatsde

nieuwebebouwingdanniethaakstenopzichte

vandebestaandegebouwenendeweg.Vanuitde

traditievanhetoudeboerenerfhorendegebouwen

juist‘willekeurig’testaan,metverspringendehoe-

ken.Ditbiedtbovendienextramogelijkhedenom

meteennieuwgebouwprivacytescheppenen

zichtlijnenopdeomgevingtebenuttenofjuistte

camoufleren.Bepaalbijplannenomdeerf-

inrichtingteveranderensteedsinhoeverreheterf

visueelisverankerdinhetlandschapenversterk

dezeverankeringzonodig.Eenvandemogelijk-

hedenhiervooriszichtlijnentemakenvanuitde

woningnaardeomgeving.Hetlandschapdringt

danalshetwareheterfbinnen.Weesselectief

methetscheppenvanprivacy.Plaatsenomuithet

zichttekunnenzitten,kunnenbijvoorbeeld

gemaaktwordenmetbeplantinginhalfronde

vormen.Datisbeterdandehelerandvanhet

erfdichtteplanten,hethoudtcontactmetde

omgevingénhetgeeftprivacy.

Volgbijdeerfinrichtingverderdenatuurlijke

gebogen(somsookrechte)lijnenvanhetperceel.

Maaknieuwevormeninprincipekrominplaats

vanrecht;maakoppervlakkenbolofholinplaats

vanvlak.Metaldezeuitgangspuntenwordtde

nieuweinrichtingzorgvuldigingepastinhet

landschap.

Alsernieuwgebouwdgaatwordenbijeen

bestaanderfinhetheideontginninglandschapmet

zijnrechteenhaakseordening,plaatsdenieuwe

bebouwingdanjuistwelhaakstenopzichtevande

bestaandegebouwenendeweg.Hierzijnde

rechtehoekenendestrakkeindelingjuisteen

kenmerk.Speelwelmethetonderlinglaten

verspringenvandegebouwenomprivacyte

scheppenenzichtlijnenopdeomgevingte

benuttenofjuisttecamoufleren.

erfindelingEénvandebelangrijkstekenmerkenvanhet

traditioneleboerenerfishetprincipe‘voor’en

‘achter’.Zoekdezedenkbeeldigelijndieheterf

verdeeltin‘voor’en‘achter’.Delijnlooptongeveer

tussenderamenvanhet(voormalige)woon-

gedeelteendestalramenvandeboerderij.Dik-

wijlsbevindtzichdaarookeendeur.Vanafdeze

lijnstrektzichnaarvorenhetvrouwelijkdeeluit.

Ditdeelvanheterf,‘voor’,wordtgekenmerktdoor

intensiefenmeertijdrovendbeheer(kortgras,

moestuin,siertuin,boomgaard).Naarachteren

strektzichhetmannelijkdeeluit,‘achter’,waar

Boer

ener

ven

op h

et la

ndgo

ed T

wic

kel –

Hoo

fdst

uk 2

20

2.4

voor- en zijgevel woongedeelteDegevelsvaneenboerderijkennen’hiërarchie’,

hetwoongedeelte‘voor’verschiltduidelijkvanhet

bedrijfsgedeelteachter.Deramenendeuren

gevenduidelijkdefunctievanwonenaan:devoor-

gevelheeftgroteramenenmeestaleenvoordeur.

Deze‘bovendeur’gaataltijdnaarbinnenopen.

Ookdezijgevelshebbenramenendeurenvoor

hetwoongedeelte.

Aanhetkleineraampjenetbovenhetstraatwerkis

duidelijktezienwaterachterzit:dekelder(kast).

Dekelderkonventilerendoorhetraampjeopente

zetten,endeijzerenstavenofspijlen(vossen-of

dievenijzers)voorkwamendaterdierenbinnen

kondenkomen.Wanneereenkelderverdwijntbij

eenverbouwingwordtookvaakhetkozijntjeweg

gehaaldendegevelopeningdichtgemetseld.Het

kanookblijvenzittenalsaandenkenaandevroe-

gereindelingengebruik,hetvertelteenstukjege-

schiedenis.

Dekozijnenuitdebouwperiodevandeboerderijen

verschillenvandehuidigekozijnen.Doordatze

een(deels)dragendefunctiehebbenishetkozijn-

hout(1)zwaarder(grotereafmetingen).Kozijnen

vannu(2)zijnlichter.Ookderamenverschillen:

indetijddateralleenenkelglaswas,werdhet

raamhoutvrijlichtgemaakt.Nuwordtinde

modernebouwalleenisolatieglastoegepast,waar-

doorhetraamhoutveelzwaarderis.Bijtraditionele

raamkozijnenishetraamhoutinverhoudingmin-

derdaneenkwartvanhetkozijn,bijmoderne

raamkozijnenongeveerdehelft.Eenanderken-

merkvanoudekozijnenisdatzeluiksponningen

enprofileringenhebben.

Ramenuitde18e,19eenbegin20eeeuwhebben

eenroedeverdeling,eenvoudigomdathetglasniet

ingrotematengemaaktkonworden.Deoudste

ramen(1)hebbenkleineruitjes,toenhetglas

steedsgrotergemaaktkonworden,werdde

verdelingookgroter(2).Deontwikkelingvan

ramenliephiermeegelijkop:vankleineroede-

verdelingtotgroteroedeverdeling,schuiframen,

empireramen.

Boer

ener

ven

op h

et la

ndgo

ed T

wic

kel –

Hoo

fdst

uk 4

92

Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 4

93

Veelboerderijenhebbenschuiframenbijdevoor-

gevel,somsookbijdezijgevels.Indeloopvande

tijdzijnramenaangepast.Erontstondenallerlei

mengvormen,metuitzetramen,naarbinnen-en

naarbuitendraaienderamenenvalramen.De

ramenindezijgevelskennenvelevariaties,

groottesenvormen,hieronderzijneenaantal

weergegeven.

Deverhoudingvanderamenisontstaandoorde

glasvorm:dezewasnooitvierkantmaaraltijd

meerhoogdanbreed.Demeestvoorkomendever-

houdingisongeveer1staattot√2.

Erzijnallerleivariatiesinhoogteenbreedte,waar-

bijdehoekvandediagonaalligttussen

de50 en58graden.

Roedenzijnontstaanommetkleinerestukken

glasééngrootraamtekunnenmaken.Deroeden

warensmalmetkleinesponningenvoorhetglas,

datindesponningwerdgezetmetstopverf.In

aanzichtzijnhetdunneroedenmetschuinestop-

verfkanten,verdeeldindriegelijkedelen.Metde

komstvangroteafmetingenglasenlaterisolatie-

glaswerdenroedenoverbodig.

Voorisolatieglaswordenookroedengemaakt,ech-

terdezeverschillenvandeoorspronkelijkeroeden.

Erwordenandereprofielengebruiktendoorde

breedtekomtdenadrukveelmeeropderoedente

liggendanbijeenoorspronkelijkraam.

Isolatieglasheefteendieperesponningnodig:

minimaal10mm.;omtevoldoenaangarantie-

voorschriftenzelfs17mm.Moderneroedenzijn

daardoortottweekeerbreder;hetplattevlakis

driekwartvandebreedtevandeoorspronkelijke

roede.Dedunnehoutenroedenzijnbeeldbepalend

voorhetaanzichtvandeboerderijenmoetenzo-

veelmogelijkbehoudenblijven.

Eenenkelekeerkomennogstalenroedenin

houtenramenvoor.Dezezijnzeerdun(20mm)

eninaanzichtergfraai.

InhetonderdeelIsoleren,eldersindithoofdstuk,

wordendiverseoplossingenaangereiktom

bestaanderamenteisolerenenomnieuweramen

temakenzonderhetkaraktervandegevelsteveel

aantetasten.

Herstel en vervangen Ookhierisbijherstelenvernieuwenhetuitgangs-

puntzoveelmogelijkindeoorspronkelijkedetail-

leringenafmetingentewerken.

Dedeurenzijnaltijdafgehangenmetduimenen

gehengen.Probeerbijhetvervangenvandeuren

hetoriginelehangensluitwerkweertegebruiken.

Hetgeeftkarakteraandedeuren,ookalszenieuw

zijn.

Hetbehoudvanbestaandedeurenstaatvoorop.

Deurengaanheteersterottenaandeonderzijde.

Deoorzaakisvaakdatdedeurtedichtopdedorpel

staat.Alsergeenruimte(minimaal5-10mm)

tussenzitgaatervuilenwatertussenzitten:het

houtblijftlangvochtigengaatrotten.Omdedeur

dannogevenmeetelatengaan,wordttegende

onderzijdeeenplankgetimmerd.Datverbergtde

aantastingendichtdegaten.Beterishetomde

Boerenerven op het landgoed Twickel – Hoofdstuk 4

103

deurtereparerendoorhetaangetastehoutvande

delentevervangen,wat‘aanscherven’genoemd

wordt:eenscherf(driehoek)hout–in

dezelfdeafmetingenhoutsoortalsdedelen–

vervangthetaangetastehout.Ditisvoordeliger

dandeheledeurvervangenendeoorspronkelijke

deurblijftbehouden.

Nieuw gebruik Ookbijnieuwgebruikvanhetvoormalige

bedrijfsgedeelteverdienthetdevoorkeuromde

deeleenondergeschiktefunctietegevenvoor

stalling,bergingofgarage.

Alsdedeeltochwoonruimtewordt,iserde

behoefteaanlichtenuitzicht.Dedichtedeurenen

dekleinestalramenvoldoennietlanger.Daaren-

tegengeeftdegroteopeningvandedeeldeuren

veellichtenuitzicht.Erwordendankozijnenen

ramengeplaatstindestal-endeeldeuren.De

kozijnen,vaakooknogmeteenroedenverdeling,

wordengeschilderdindekleurenvanhetwoonge-

deelte.Hetoorspronkelijkeaanzichtvandezwarte

stal-enniendeurenzonderkozijnen,

verdwijntendeachtergevelkrijgtineensde

kenmerkenvan‘voor’.

Juisthetoorspronkelijkeaanzichtvandeachterge-

velmetdezwartestal-enniendeurenisookzo

kenmerkendvoordeboerderij,methetkader‘ach-

ter’.Indiendedeeltochdefunctiekrijgtvan

wonen,dientrespectvolomgegaantewordenmet

hetkarakter.Datkangedaanwordendoorbijvoor-

beeldgebruiktemakenvanhetprincipevande

traditionele‘onderschoer’.Hierbijzijndedeel-

deurentenopzichtevandeachtergeveleenhalf

ofeenheelgebondteruggeplaatst.

Erzijndrieoptiesvoorhetveranderenvande

deeldeuren,waarbijdekerngedachteis,devoor-

maligestal-endeeldeurenalsdeuropeningenof

openstaandedeurenteblijvenbeschouwen.

Daarbijblijftdenadrukbijdeopeningliggenen

nietbijwaterindeopeningzit:hetkozijnligt

terugenvaltminderop.

Hethandhavenvandedeurenheeftalsvoordeel

datzealsluikengebruiktkunnenworden:als

extraafsluitingbijafwezigheidenalsafsluiting

voorweersinvloeden,alsisolatieenzonwering.

Deeerstetekeninggeeftdetraditioneleindeling

weer.

• Optie1–plaatshetnieuwekozijnmetglas

achterhetbestaandekozijnofdedeuropeningen.

Hierbijverdwijnendekarakteristiekegrote

deeldeuren.Dedraairichtingvandedeel-

deurenomkeren(naarbuitenlatendraaien)is

geenoplossing,datkomtnietvoorentasthet

beeldvandeachtergevelsterkaan.

• Optie2–hetprincipevaneenonderschoer:

deeldeurenhandhaven.Zorgdatzenogsteeds

(naarbinnen)openkunnen.Plaatsterug-

liggendeenwandineenU-vorm,gemaaktvan

kozijnen.Handhaafdaarbijaltijddemidden-

paalvandedeeldeuren.

• Optie3–detraditioneleonderschoer,waarbij

degrotedeeldeurenindeonderschoernaar

buitendraaien.Achterdedeeldeurenkomtdan

hetkozijnmetglas.

Boer

ener

ven

op h

et la

ndgo

ed T

wic

kel –

Hoo

fdst

uk 4

104

Bouw, beheer en onderhoudLennert Vrij

BOERENERVENop he t l andgoed Tw icke l

ISBN 978 90 70162 90 3

BOERENERVENo p h e t l a n d g o e d Tw i c k e l

Dit boek is een leidraad voor boeren, bewoners, beheerders en bouwers.

Er is gekozen voor een complete benadering van het boerenerf: het erf, de gebouwen,

hun onderlinge relatie en de samenhang met het omringende landschap. De uitgebreide

tekst en de 350 tekeningen geven inzicht in de oorsprong en belangrijkste kenmerken

van het traditionele Twickeler boerenerf. Voor veel voorkomende vraagstukken bij bouw,

beheer en onderhoud worden mogelijkheden en oplossingen aangedragen, met moderne

methoden en materialen. Basis hierbij is steeds het oorspronkelijk gebruik, indeling,

constructies en detail, waarbij is aangegeven waarom sommige oplossingen goed

voldoen en andere minder geschikt zijn. Met dit alles draagt dit boek bij aan het behoud

van het historisch erfgoed op het landgoed.

Bouw, beheer en onderhoud

BO

ER

EN

ER

VE

N o

p h

et land

go

ed Tw

ickel