5

Inhoudsopgave

Voorwoord 13

Hoofdstuk 1 | Inleiding 15

1.1 Aanleiding tot deze studie 15

1.2 Een fundamentele oorzaak? 17

1.3 Een wezenlijk alternatief? 18

1.4 Onderzoeksvragen 19

1.5 Opbouw van de studie 20

Hoofdstuk 2 | Theoretisch kader 23

2.1 Inleiding 23

2.2 De rationeel-instrumentele benadering 24

2.2.1 Ontwikkeling en aspecten van de rationeel-instrumentele benadering 242.2.1.1 Praxis en poiesis 242.2.1.2 Dominantie van poiesis in het moderne wereldbeeld 252.2.1.3 Overgang van waarderationaliteit naar instrumentele rationaliteit 262.2.1.4 Problematisch karakter van het eenzijdig toepassen van de

instrumentele rationaliteit 272.2.1.5 Samenvatting 28

2.2.2 De rationeel-instrumentele benadering in het onderwijs 292.2.2.1 Eigenaarschap 292.2.2.2 Doelrationaliteit in het onderwijs 302.2.2.3 Kwantitatief denken in het onderwijs 322.2.2.4 Beheersingsdenken in het onderwijs 352.2.2.5 Ondanks rationaliteit toch emotionele arena 38

2.3 De sociaal-interpretatieve benadering in het onderwijs 39

2.3.1 Inleiding 39

Contents

6 Leraren, wat boeit jullie?

2.3.2 Een waarderationele benadering van het onderwijs 402.3.2.1 Böhm 402.3.2.2 Stevens 412.3.2.3 Van den Berg 43

2.3.3 Het sociaal-interpretatief paradigma 45

2.4 Enkele aspecten van de professionaliteit van de leraar 47

2.4.1 Intern ethos, een herpositionering van het vak van de leraar 472.4.2 De ‘klik’ als concretisering van het sociaal-interpretatief paradigma 482.4.3 Het ethisch karakter 492.4.4 Biografisch perspectief 502.4.5 Het narratief karakter 522.4.6 Samenvatting 52

2.5 Kernbegrippen van het empirisch onderzoek 53

2.5.1 Het professioneel zelfverstaan van de leraar 532.5.2 Roeping als exponent van de sociaal-interpretatieve benadering 56

2.5.2.1 Een beladen begrip 562.5.2.2 Lexicografische betekenis 582.5.2.3 Inwardly – outwardly 592.5.2.4 Theoretische visie op roeping en professionaliteit 61

2.6 Noodzaak van een empirisch onderzoek 62

Hoofdstuk 3 | Methodisch kader 65

3.1 Inleiding 65

3.2 Wetenschapstheoretisch kader 65

3.2.1 Exploratief onderzoek 653.2.2 Kwalitatief empirisch onderzoek 66

3.3 Drie onderzoeksinstrumenten 67

3.3.1 Onderzoeksinstrument bij onderzoeksvraag 1: een enquête over roeping 67

3.3.2 Onderzoeksinstrumenten bij onderzoeksvragen 2 en 3: een dubbelinterview 683.3.2.1 Verantwoording van het biografisch interview 693.3.2.2 Verantwoording van het semigestructureerd, open interview 70

3.4 Sampling 71

3.4.1 De selectie voor de enquête over roeping 713.4.1.1 De selectie en benadering van de respondenten PO en VO 713.4.1.2 Beschrijving van de respondentengroepen PO en VO 723.4.1.3 Representativiteit 75

3.4.2 De selectie voor de interviews 75

Inhoudsopgave 7

3.4.2.1 Leraren PO: de selectie van de respondentengroep 763.4.2.2 Leraren VO: de selectie van de respondentengroep 763.4.2.3 Representativiteit 78

3.5 Beschrijving en verantwoording van de datacollectie 81

3.5.1 Onderzoeksinstrument 1: enquête over roeping 813.5.1.1 De enquête over roeping 813.5.1.2 De verantwoording van de enquêtevragen 813.5.1.3 De werkwijze 85

3.5.2 Onderzoeksinstrument 2: biografisch interview 863.5.2.1 Biografisch interview 863.5.2.2 De verantwoording van de interviewvraag 863.5.2.3 De werkwijze 87

3.5.3 Onderzoeksinstrument 3: semigestructureerd, open interview 903.5.3.1 Semigestructureerd, open interview 903.5.3.2 De verantwoording van de interviewvragen 913.5.3.3 De werkwijze 93

3.6 Beschrijving en verantwoording van de data-analyse 94

3.6.1 Analyse van de data van de enquêtes over roeping 943.6.2 Analyse van de data van de biografische en de

semigestructureerde, open interviews 983.6.2.1 Gemeenschappelijke stappen van de analyse 993.6.2.2 Analyse ter beantwoording van onderzoeksvraag 2 1013.6.2.3 Analyse ter beantwoording van onderzoeksvraag 3 101

3.6.3 Analyse van alle verzamelde data 103

3.7 Kwaliteitscriteria 103

3.7.1 Validiteit 1033.7.1.1 Interne validiteit 1033.7.1.2 Externe validiteit 106

3.7.2 Betrouwbaarheid 1063.7.3 Eisen aan de onderzoeker 110

3.7.3.1 Openheid van geest 1103.7.3.2 Vertrouwelijkheid 111

Hoofdstuk 4 | Analyse van de enquetes over roeping 113

4.1 Inleiding 113

4.2 Het domein: Intern Ethos 115

4.2.1 Van binnenuit 1164.2.2 Bestemming – doel 1184.2.3 Gedrevenheid 119

8 Leraren, wat boeit jullie?

4.2.4 Voldoening 1204.2.5 Affiniteit - het past bij me 1224.2.6 Idealisme 1224.2.7 Van jongs af aan al 1244.2.8 Eigen ontwikkeling 1254.2.9 Ambivalentie 125

4.3 Het domein: Relationeel-Pedagogisch 128

4.3.1 Iets (willen) betekenen voor de ander 1304.3.2 Interesse in (omgaan met) mensen 1364.3.3 Voldoening 136

4.4 Het domein: Spirituele Associatie 139

4.4.1 Spirituele Associatie bij de vragen 3, 4 en 5 1414.4.2 Spirituele Associatie bij vraag 6 en 7 143

4.4.2.1 Vraag 6: transcendentiebesef en onderwijs 1434.4.2.2 Vraag 7: roeping, onderwijs en transcendentiebesef 145

4.5 Het domein: Kwalificatie 153

4.5.1 (Graag) lesgeven en leerlingen iets leren 1544.5.2 Voldoening 157

4.6 Geen roeping 158

4.6.1 Negatief begrip 1584.6.2 Niet op mij van toepassing 159

4.7 De betekenis van roeping in het licht van de vier onderzochte domeinen 160

4.7.1 Domein Intern Ethos 1614.7.2 Domein Relationeel-Pedagogisch 1624.7.3 Domein Spirituele Associatie 1644.7.4 Domein Kwalificatie 1654.7.5 Geven en ontvangen: het cyclisch karakter van het onderwijsproces 166

4.8 Roeping op grond van de data uit de enquêtes 167

Hoofdstuk 5 | Analyse van de interviews met het oog op het professioneel zelfverstaan 171

5.1 Inleiding 171

5.2 Schets van de 18 respondenten van het biografisch interview en het semigestructureerd, open interview 172

5.3 Dimensies van het professioneel zelfverstaan bij de 18 interviewrespondenten 184

5.3.1 De dimensie: Zelfbeeld 184

Inhoudsopgave 9

5.3.1.1 Anderbetrokkenheid 1865.3.1.2 Eigen ontwikkeling professioneel 1865.3.1.3 Spiritueel-algemeen 1885.3.1.4 Mensbeeld 1905.3.1.5 Jezelf zijn – zelfverantwoordelijkheid 1915.3.1.6 Druk van binnenuit 1925.3.1.7 Spiritueel-kerkelijk 1925.3.1.8 Open denken – open communicatie 1935.3.1.9 Samenvattend 193

5.3.2 De dimensie: Beroepsmotivatie 1945.3.2.1 Gedrevenheid 1965.3.2.2 Van binnenuit 1965.3.2.3 Heel graag doen 1975.3.2.4 Doel – bestemming - idealisme 1985.3.2.5 Van jongs af aan 1995.3.2.6 Affiniteit – het past bij mij 2005.3.2.7 Voort-durende motivatie 2005.3.2.8 Samenvattend 202

5.3.3 De dimensie: Taakopvatting 2045.3.3.1 Sociaal-emotionele steun 2065.3.3.2 Kwalificatie en (vooral) relationeel-pedagogische gerichtheid 2075.3.3.3 Je ontwikkelen voor beter onderwijs 2075.3.3.4 Echte relatie met leerlingen aangaan 2085.3.3.5 Inspelen op eigen ontwikkeling(skracht) van leerlingen 2095.3.3.6 School(afspraken) samen waar maken 2095.3.3.7 Kwalificatie: lesgeven en didactiek 2105.3.3.8 Samenvattend 210

5.3.4 De dimensie: Zelfwaardegevoel 2115.3.4.1 Relationeel-Pedagogisch 2135.3.4.2 Algemeen 2145.3.4.3 Relationeel-Pedagogisch met Kwalificatie 2155.3.4.4 Kwalificatie 2165.3.4.5 Zelfvertrouwen 2175.3.4.6 Collega’s – team 2175.3.4.7 Emotie 2175.3.4.8 Samenvattend 219

5.3.5 De dimensie: Beroepsvoldoening 2195.3.5.1 Relationeel-pedagogische zaken (RP) 2215.3.5.2 Collega’s 2225.3.5.3 Algemeen 2225.3.5.4 Druk van buitenaf 223

10 Leraren, wat boeit jullie?

5.3.5.5 Relationeel-Pedagogische kwesties (RP) en Kwalificatie (KW) 2235.3.5.6 Samenvattend 224

5.3.6 De dimensie: Toekomstperspectief 2245.3.6.1 Positieve kijk: (blijven) werken in het onderwijs 2265.3.6.2 Blijven ontwikkelen binnen het onderwijs 2265.3.6.3 Graag andere functie binnen het onderwijs 2265.3.6.4 Eventueel iets buiten het onderwijs 2265.3.6.5 Samenvattend 227

5.4 Het professioneel zelfverstaan op grond van de data uit de interviews 227

Hoofdstuk 6 | De relatie tussen roeping en professioneel zelfverstaan 233

6.1 Inleiding 233

6.2 Domeinen van roeping bij de 18 interviewrespondenten 233

6.2.1 Expliciet spreken over roeping door de interviewrespondenten 2346.2.2 Domeinen van roeping bij de 18 interviewrespondenten 235

6.2.2.1 Het domein Intern Ethos 2366.2.2.2 Het domein Relationeel-Pedagogisch 2406.2.2.3 Het domein Spirituele Associatie 2436.2.2.4 Het domein Kwalificatie 246

6.2.3 Antwoorden op de expliciete vraag naar roeping (vraag 16) 2486.2.4 Het begrip roeping op grond van alle data uit de interviews 250

6.3 Biografische schets: Worden wie je bent! 254

6.3.1 Inleiding 2546.3.2 Loopbaanverhaal 2556.3.3 Dimensie Zelfbeeld en de domeinen Intern Ethos, Relationeel-

Pedagogisch en Spirituele Associatie 2566.3.4 Dimensie Beroepsmotivatie en de domeinen Intern Ethos en

Relationeel-Pedagogisch 2606.3.5 Dimensie Taakopvatting en de domeinen Relationeel-

Pedagogisch, Kwalificatie en Spirituele Associatie 2606.3.6 Dimensie Zelfwaardegevoel 2636.3.7 Dimensie Beroepsvoldoening 2656.3.8 Dimensie Toekomstperspectief 2666.3.9 De aanwezigheid van roeping binnen het professioneel

zelfverstaan van R-17 267

6.4 De relatie tussen de vier domeinen van roeping en de zes dimensies van het professioneel zelfverstaan 270

6.4.1 Inleiding: Roeping en professioneel zelfverstaan als ‘constructen’ 270

Inhoudsopgave 11

6.4.2 Dimensie Zelfbeeld van het professioneel zelfverstaan en domeinen van roeping 270

6.4.3 Dimensie Beroepsmotivatie en domeinen van roeping 2726.4.4 Dimensie Taakopvatting en domeinen van roeping 2726.4.5 Dimensie Zelfwaardegevoel en domeinen van roeping 2736.4.6 Dimensie Beroepsvoldoening en domeinen van roeping 2736.4.7 Dimensie Toekomstperspectief en domeinen van roeping 2746.4.8 Roeping en professioneel zelfverstaan: dynamiek van de

spanningsboog 274

Hoofdstuk 7 | Discussie en aanbevelingen 277

7.1 Inleiding 277

7.2 Opbrengsten van het onderzoek 277

7.3 Theorie en model van roeping binnen het professioneel zelfverstaan van de leraar 283

7.4 Terugkoppeling naar de respondenten 286

7.5 Beperkingen van het empirisch onderzoek 290

7.6 Aanbevelingen 293

7.7 Belang van deze studie 299

7.8 Een persoonlijke slotreflectie 300

Samenvatting 303

Executive summary 311

Geraadpleegde literatuur 319

Eindnoten 337

Curriculum Vitae 355