1

’t Bildt fan ’t jaar 1200 ôf bedykt

Inlaiding

Al jaren houwe ondersoekers na de history fan ’t Bildt hur doende met de fraag: Waar ’t Bildt al eerder dan 1505 bedykt , en wanneer en hoe waar dat dan ? D’r binne ferskaidne betroubere bronnen die’t dat allang angeve,.. Deuze fraag hew ik mij begin dut jaar sels ok steld, doe’t ik myn lezing in ’t kader fan de nije kursus-opset fan Stichting Ôns Bildt foorberaidde. Ik hew deuze lezing op 27 maart 2013 in de Aerden Plaats op Ouwe-Syl houwen. De thema’s waren ‘Monnikenland op ’t Bildt ‘en ‘Ouwe-Dyk – seumerdyk. Derna bin ik op 22 maai nag bij prefessor in de lândskapskunde Noord- Nederland, Theo Spek, Grunningen weest, die’t mij anraden het over deuze twee onderwerpen nageraden in ’n faktiidskrift te publiseren. Derna hew ik myn ondersoek deurset met nag meer feldwerk, bronnenondersoek en ‘ n bezite met fryndin Monique Wijffels an de abdij fan de Norbertijnen (premonstratenzers) in Tongerlo, België, prevînsy Antwerpen. Dos wil ik jim as lezers fan de Bildtse Post nou al wat fan myn

resultaten in twee publikasys sien late. Eerst : Ouwe-Dyk – Seumerdyk, later Monnikelând op ’t Bildt. Ik sil hier niet myn fonnen en brúkte bronnen allegaar noeme en feerder beperk ik my in dut kader tot ’t gebied om Ouwe-Syl hine: Hoek Oasterdyk tot de Pôle an ‘e westkant fan ‘e Syl. Feerder wort ‘r niet ingaan op de ontwikkeling fan de plaatsen op ’t Bildt foor en na 1505.

Ondersoek in ’t argyf fan de abdij fan Tongerlo tegaar met ’n Norbertijnse kanunnik

2

Ouwe-Dyk - Seumerdyk Na de storms fan 1219 en 1287 worde drekt na deuze rampen met de anlêg fan ‘n hogere seedyk , de Langestraat Bitgum, de eerste seedyk, begonnen. Derna folgden nag drie seediken: de tweede: in 1505 de Ouwe-Dyk, de darde in 1600 de Nije Dyk, en de fierde : in 1715 de Pôldyk om de Westerse Bildtpôlen en in 1754 om de Oasterse Bildtpôlen hine.

Links: Detail – anslútting Oasterdyk- Noorderdyk kaart Eekhoff , 1834. Links/rechts kadastrale kaart 1832 (HISGIS) met ferkaveling en lekasy/skets abdij -Mariëngaarde. Welke monniken waren hier in ‘e buurt? De eerste kerken en kloasters worden overal in Europa in de 12e eeuw in ‘e buurt fan kustwater en rivieren delset. Fral bij kustoeverwâlen (waddenailânden) en riviermôndings (soas de Middelsee /Boorne). In ’t noorden fan Frysland hadden wy te maken met de Cistencienzers, de Schieringers, en de Premonstratenzers, Vetweiders of Vetkopers. De Premonstratenzers waar de kloasterorde die’t in 1121 deur de hailige Norbertus van Xanten sticht is in Premontré, Frankryk. De orde die’t ’t beskouwende leven en de liturgise dienst ferenigt met ’t aktive leven, soa as nij lând anwinne foor de feeteelt, sielsorg en onderricht. Al in 1163 stichtten sij ’t kloaster Mariëngaarde en later, in 1182, as tweede lokasy ok kloaster Lidlum Neffens de Monastika , de aigen beskriving fan de werksemheden fan de premonstratenzers, hadden de kloasters al ’n fan soart waterskap opset bij gebrek an ’n ander overkoepelend gesag. Se waren doende met ’t ôfdammen fan getij-kreken, inpoldere fan búttendykse gebieden bij de kust lâns en Middelsee en Lauwers. De lekebroeders, Conversen, waren al gau drok in ‘e weer met ’t bediken fan ’t nij opbilde lând met seumerdiken bij de kwelderrânden lâns. Dut om hur fee te beskermen teugen de slimste hoogwaterstanden in ‘e seumer. Ok liepen se met hur fee tussen Mariëngaarde en Lidlum over deuze dyk na de meeden (graiden) om se der graze te laten. Derom worden se ok wel Vetweiders of Vetkopers noemd.

3

Sij laien feul eerder dan in 1505, al in 1200 ’n seumerdyk an tussen de oastlik fan later Ouwe-Syl anwezige Noorderdijk, anslúttend hierop richting Lidlum. (sien ôfbeelding hierboven- detail kaart Eekhoff, 1834) Dut ok om de groate stikken Bildtlând naar ’t westen toe tot de plaats fan nou Jan Hoogland-sien folgend artikel: Monnikelând op ’t Bildt -op ’t Groat Bildt te beraiken en te beskermen. Deuze seumerdyk mosten se hyltyd weer ripperere en ferlêge fral na de storms fan 1219, 1287 en 1421. Ik sil jim met deuze seumerdyk metnimme deur de Bildtse geskidenis.

bron: Schroor Fan Middelsee tot Bildt, 2000 abt Siardus (abt fan 1194-1230) liep d‘r niet foor weg om sels met te helpen de eerde an te dragen foor ’t dykherstel: bls. 43: “Ioannes Ludolphus van Graywinkel, kannunik abdij Tongerlo: ‘t Gebeurde op eenen tijd dat de religieusen mette huys-lieden (boeren) van dat landt grooten arbeyt moesten doen ende droeghen veel aerden aen, om den dijck te hermaken teghens de vloeden der zee, daer’t Clooster van Mariën-gaerde niet verre van gheleghenen was, ende siet den goeden abt en gaf sijne mede-broeders niet alleen ordre ende goeden moet in ‘t werken, maer hij sloech selve de handt daer aen. Hij groef ende droech aerde vanden eersten totten lesten, met sulcken vlijt ende volherdicheheydt dat vele menschen dat siende seer vewondert waren.” Afbeelding (skilderij fan Sytse Keizer) fan de heilige Siardus (5e abt – 1194-1230) fan Mariëngaarde

Fersakte kaai eand forig jaar (2012) Eand forig jaar worde op Ouwe-Syl de nije kaai anlaid bij ’t Wechy , Van Albadaweg , lâns an ‘e westkant fan ‘e faart. Doe mosten nije anlêgstaigers delset worre foor de boaten die’t ok fia de noordelike Elfstedenfaarroete fan Ouwelaai ôf Ouwe-Syl andoen kinne. Tidens ’t anbringen fan de damwanden is de faartswâl bra fersakt. Wij, fryndin Monique en ik, koierden der faak ’s lâns. Tuurlik houde ôns die fersakkings ok doende. Der most ’n swak plak sitte onder de grônd. De oorsaak laai niet alleen an de opperflakte. Ik fermoedde dat der ’n ouwe dykdeurbraak op dat plak weest waar. Monique saai op ’n gegeven momint: d’r mot dos ’n diepere oorsaak weze, dat mostou dos ’s ondersoeke Dat waar foor mij de anlaiding om dos weer de ouwe kaarten fan ’t Bildt te bekiken. Ik had nou ok ’n punt der’t ik my op richte kon! En ja hoor, myn rais deur de geskidenis begint bij de T-splitsing an ’t eand fan de Monnikebildtdyk, Oasterdyk. Ik kyk op ‘e prekadastrale kaart fan 1737 fan ’t Statenregister (argyf fan Deputeerde Staten fan Frysland) Deuze kaart is al fan desimber 2007 ôf in ’t HISGIS fan de Fryske Akademy te sien en te brúkken op internet: www.hisgis.nl Dut is doe met-mooglik maakt deur ’t pionierswerk fan ’t HPP, Historise Perselen Projekten, op ‘t Bildt

4

Jim siene hier deuze kaart kombineerd met de kadasterkaart fan nou. De groene lyn is de lyn die’t fan de hoek Oasterdyk ôf na de kaai trokken is, na de direkte omgeving (in de richting fan de ouwe meander fan de Ouwe Rij, die’t der doe nag laai) fan de fersakte kaai (’t bruchy over de Kaaifaart bij de Vrij Evangelische kerk tot de ingang fan de Ds. M. Mooystraat. En met dat ik die lyn soa trek over ’t Nij-Monnikebildt sien ik inenen een fan die eerste seumerdiken foor myn ogen opdoemen! Der het naamlik al in 1200 ’n seumerdyk, anlaid deur de monniken fan Mariëngaarde. En deuze dyk is deur de stormfloed in 1219 (St. Marcellisfloed ) bra bestookt en swaar ferinneweerd, ok in de noemde strook bij de Kaaifaart lâns. ’t Meer draagbere sând is der diep wegspoeld. Later is dat gat weer dichtslibd met klaai, wat ’n feul mindere fundering is foor soa’n nije kaai. Dut waar ok te sien in de grôndondersoeken. De grônd is fan ’n dusdanige samenstelling, dat d‘r deur ’t trilblok, wat brúkt worde om de langere damwanden te plaatsen, ’t ferskynsel ‘thixotropie’ optrad. De monding fan de Middelsee hier, fan Noord na Súd op ‘e Syl is deur de jaren hine ’n kwetsber

plak weest.

De haakse kavels Maar hoe kon ik dan die seumerdyk sien? Ja, dan mot je de ‘haakse kavels’ in ’t lândskap folge en der de dyk bij intekene. Hierbij hou je reken met de opeenfolgende groate stormfloeden fan 1219 (St. Marcellisfloed), 1287 (St Luciusfloed) en 1421 (St. Elisabethfloed). De seumerdiken binne dus in tiid in te delen: ant 1219: ontginning fral Oud Bildt, 1219-1287: ontginning fral Nij Bildt en 1287-1421 ontginning Oud en Nij Bildt). In 1505 is de Ouwe-Dyk over hest de hele lingte opboud over de leste seumerdyk. Ok is op plakken grônd út (resten fan) ’n seumerdyk haald, die’t der naast/in ‘e buurt laai. De kavels worden haaks (loadrecht) op de seumerdiken set. Hier en der worden sloaten bij de kavels lâns groeven foor de ôfwatering fan de graiden. At ’t norig waar, folgde men ‘t netuurlik ferloop fan ’n goil (Rij) en kwelderrând, ok foor de anlêg fan de dyk. At d‘r nou ’n groat tal kavels evenwidig lope op ’n lap grônd met as foorbeeld ‘t Oud Bildt ant 1219, de eerste kavels fan de monniken, dan staat dêr haaks op de seumerdyk die’t der bij hoort. Deuze teken je dan fan ’n soort draaipunt ut, ’n tal faste punten die’t ik fonnen hew an ‘e Ouwe-Dyk. Jim siene hier onder ’t oversicht fan de seumerdiken deur en lans Ouwe-Syl. Ok binne de kavels fan ’t Nij Bildt of, kavels fan 1219-1287, dúdlik sichtber en’n prot in deselde richting. Soa nim ik jim bij Ouwe-Syl feerder met in de geskidenis tussen 1200 en 1505.

5

(1) 1200-1219 De 1

e seumerdyk (1,60 + NAP) tussen Mariëngaarde en Lidlum

bij Oasterbierum wort anlaid deur de monniken onder laiding fan de 5

e abt Siardus, abt fan 1194-1230. Hij worde doe al

Monnikendijk noemd (argyf abdij Tongerlo) Deuze seumerdyk mosten se hyltyd weer ripperere en ferlêge, fral na de sware storm fan 1219 (st. Marcellisfloed) , De kavels fanút ’t ouwe lând (Oud Bildt) staan haaks op deuze seumerdyk benoorden Ouwe-Syl. De dykdeurbraak (wiel) laai ter hoogte fan nou de Vrij Evangelische kerk.

(2) 1219 - 1287 - St. Luciusfloed , De kavels fanút ’t dan ok al ontgonnen nije lând staan haaks op ‘e seumerdyk om súd hine. Draaipunt is de Pôle, later ok. De wiel laai ten súdden fan ‘e Skitelbuurt. (3) 1287 - 1421 - Elisabethfloed. Wiel achter de kroeg- nou ’t Graauwe Paard, later haven “de Kolk”. (4) 1421 - 1505 Na de Elisabethfloed kreeg de Ouwe-Dyk de form die’t-y nou nag het. Eerst nag as Seumerdyk, later na 1505 as de Ouwe-Dyk fan nou. Sien ok myn publikasy in 2011 : Hoe’t ’t dorp Ouwe-Syl syn tunworige form kregen het. 1505 Anlêg Ouwe-Dyk (op 4,41 + NAP), over de seumerdyk hine, kanalisasy meander (slinger) Ouwe-Syl met de Kaaifaart die’t mooglik ok nag deur de kloasterlingen fan Mariengaarde groeven is. Anlêg Kolk, haven in ‘e wiel fan 1421, deursteek fan Kaaifaart na de Kolk, dichtgooie ouwe slinger.

Dus d’r laaien fier seumerdiken om en deur Ouwe-Syl , drie derfan binne deurbroken: in

1219, 1287 en 1421

Ouwe-Syl, sept 2013 Sytse Keizer, Dorpshistorikus Ouwe-Syl Sytse.keizer@gmail.com