Bijna-doodervaring in het pastoraat en in de bijbel

BDE vanuit theologisch perspectief: geschreven door Dr. Edith Plantier.

Mijn verhaal zal bestaan uit twee onderdelen: eerst een aantal pastorale notities, dan zal ik nader ingaan op het onderwerp BDE en de bijbel.

Bijna-doodervaring (BDE): definitie en pastoraatPim van Lommel maakte met zijn boek Eindeloos bewustzijn (2007) de BDE in Nederland tot een geweldige hype, maar in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw was er in het bijzonder in Amerika, maar ook wel in Nederland, al veel belangstelling voor de BDE. Ik herinner mij dat ik geweldig opgewonden werd, toen ik eind jaren zeventig de boeken van de Amerikaan Raymond Moody las: eindelijk een bewijs voor een leven na dit leven! Eindelijk ook begrip voor mijn eigen emoties, toen ik na een blindedarmoperatie jaren geleden het gevoel had dat ik, toen ik uit de narcose bijkwam, in een hoek van een kamer zweefde en mezelf hoorde praten en dacht: nu moet ik snel terug naar mijn lijf, anders ga ik dood. Mijn omgeving reageerde na Moody opeens heel meelevend: tjee, je was er heel wat slechter aan toe dan we dachten!

Elisabeth Kübler-Ross (over wie ik mijn proefschrift heb geschreven) verzorgde het voorwoord bij de meeste boeken van Moody. Zij stortte zich ook op de BDE en zij was lange tijd toonaangevend in Nederland wanneer het ging over het omgaan met stervenden. Zij zegt over de BDE in Over de dood en het leven daarna (Nederlandse versie uit 1985): "Wij hebben twintigduizend gevallen bestudeerd van mensen over de gehele wereld, die klinisch al dood waren verklaard". Datzelfde boek besluit zij met enkele bladzijden lange, lyrische beschrijving, waarbij eerst een buitenlichamelijke waarneming werd opgewekt door het innemen van allerlei middelen. Maar de avond daarna treedt eenzelfde ervaring spontaan op, wat haar een aantal afgrijselijke uren oplevert. Op het moment dat zij in plaats van verzet, tot een vredig "ja" komt op haar situatie raakt ze in extase, krijgt het gevoel van kosmisch bewustzijn en ze zegt dat het positieve van haar ervaring onnoemelijk veel groter is, dan welk leed dan ook.In haar beschrijving loopt het besef van uitgetreden te zijn, tranceachtige slaap, kosmisch gebeuren en het idee een doodstrijd door te maken, volkomen door elkaar heen.

Ik vertel u deze verhalen, om te laten zien, hoe emotioneel en hoe ongestructureerd de discussie over BDE's in het begin plaatsvond. Bij mijn blindedarmoperatie ben ik echt niet de dood nabij geweest: mijn ervaring werd waarschijnlijk opgewekt door de medicijnen, net zo goed als de ervaring van Kübler-Ross een gevolg was van medicijnenmisbruik. Die twintigduizend gevallen van Kübler-Ross lijken mij wel heel veel, en bovendien is het niet mogelijk die verhalen achteraf te verifiëren. In The Journal of pastoral Care verscheen in 1985 een artikel waarin de invloed van boeken over Bijna-doodervaringen op het pastoraat onderzocht werd: op de vraag of pastores deze boeken troostrijk vinden voor stervenden, zegt 11% "vaak", 48% "zo nu en dan" en 37% "zelden of nooit". Van de ondervraagden was 72% van mening dat bijna-doodervaringen niet in tegenstelling zijn met de Bijbelse boodschap, 20% weet

het niet en 8 % vindt ze wel in strijd hiermee. Dit zijn natuurlijk oude cijfers en ik zou benieuwd zijn, welke rol de BDE nu speelt in het pastorale gesprek. Ik zou als voorwaarde om te spreken over een BDE willen stellen, dat iemand aanwijsbaar klinisch dood moet zijn geweest. De meeste wetenschappers huldigen dezelfde visie. Klinisch dood is het beste vast te stellen bij mensen die in het ziekenhuis liggen na hartproblemen. Zij zijn immers aangesloten op allerlei apparaten. Of je “klinisch dood” bent geweest bijvoorbeeld tijdens een verkeersongeluk valt achteraf moeilijk te bewijzen.

Ik moet u zeggen, dat ik in mijn vorige baan als ziekenhuispastor weinig mensen tegen ben gekomen die mij een BDE ervaring vertelden. Dat kan komen, doordat mensen met zo'n ervaring niet snel naar buiten durven komen. Tegelijkertijd realiseer ik mij, dat lang niet iedereen die ik spreek in het pastoraat een reanimatie achter de rug heeft. Aan iedereen die ik ken die gereanimeerd is, vraag ik: heb je een BDE gehad? En vaak luidt het antwoord ontkennend, waarna ik bij mijzelf merk dat ik enigszins teleurgesteld ben.

Wat ik wel veel zie zijn de zogenaamde sterfbedvisioenen. Mensen die stervende zijn en dan opeens zeggen: O wat is het hier mooi, mag ik hier naartoe? Naast positieve zijn er ook heel wat negatieve sterfbedvisioenen. Corien Bossema b.v. maakt in haar boek Een vrouw van alledag melding van zwarte vogels, die haar dementerende moeder steeds ziet bij haar sterfbed. Legio zijn de verhalen uit vroeger tijd, waar mensen de dood in de gedaante van een man met een zeis of soms als de duivel zelf, aan het bed zien. Ieder van ons kent zulke ervaringen wel. Het is belangrijk, om deze ervaringen te herkennen als sterfbedvisioenen en te vragen naar de betekenis van het verschijnsel. Ontkennen helpt niet. Dus niet zeggen: " ik zie niets" maar: " wat zeggen ( of doen) die zwarte vogels?"

Cultuurhistorici zoals Ariès en Vovelle wijzen ons erop, hoezeer voorstellingen van hemel, hel en daarmee ook de visioenen aan het sterfbed worden bepaald door de cultuur: wordt de dood in een bepaalde periode gezien als laatste vijand, dan zullen negatieve ervaringen eerder verteld en gehoord worden.Wanneer wij steeds te horen krijgen, zoals in de boeken van Kübler-Ross, dat sterven iets moois is, dan zal dat onze ervaringen ook kleuren: voor negatieve verhalen is dan geen kans, als je die vertelt, dan ben je een dissident.In de Amerikaanse literatuur bespeur ik wel eens een stemming in de trend van " Did you have your BDE?" Mensen die geen BDE hebben gehad, tellen daar vaak niet meer mee. Daarvoor moeten wij ons hoeden.

Soms kan zo'n BDE, of wat het ook is, helpend zijn in het pastorale contact. Ik was in het ziekenhuis aanwezig bij een langdurig sterfbed van een oude mevrouw. Haar liefhebbende familie kon haar niet loslaten, letterlijk en figuurlijk niet, terwijl dat eigenlijk alleen maar pijnlijk voor haar was. Haar man vertelde mij op een goed moment dat hij als jonge man in het Jappenkamp na een klap met een houweel bijna dood was gebloed. Hij ervoer toen allerlei elementen van de BDE zoals een gevoel van vrede en het zien van een tunnel en van licht. Toen ik heb vroeg wat dat betekende voor de rest van zijn leven, zei hij dat hij: a. geen haat voelde, ook niet tegenover de Jappen en b. geen angst voelde voor de dood.

Nadat ik zijn verhaal voorzichtig had verwoord in een gebed, ervoer de familie ook iets van die vrede en zij waren daarna in staat de vrouw rustig te laten sterven. Deze BDE-ervaring was een hulp bij het noodzakelijk proces van onthechting.

Ieder mens die gaat sterven maakt een proces van onthechting door en ik denk dat het probleem van veel BDE-ers is dat zij onthecht zijn geraakt van het leven en nu toch weer verder moeten. Veel van deze mensen staan anders in het leven. Ze hechten niet meer aan status of aan hun baan, maar zijn ook zo’n ander mens geworden dat menig huwelijk na een BDE eindigt in een echtscheiding. Ze moeten niet zozeer de dood, maar het leven weer leren aanvaarden. Na zo’n ingrijpende ervaring is dat is een lange weg te gaan. Het zou goed zijn, als wij in de hulpverlening zouden kunnen helpen.

Bij een congres van de stichting Elisabeth Kübler-Ross ben ik ook onder de indruk geraakt van de manier waarop door mensen van de stichting Merkawa aan hulpverlening wordt gedaan: mensen met BDE's krijgen alle gelegenheid om hun verhalen te vertellen, maar er wordt ook hard aan gewerkt om BDE' ers weer in contact te brengen met het hier en nu, met het leven van alledag.

Ik hoop en ik vertrouw erop, dat we in het pastoraat met deze ervaringen op een goede manier om kunnen gaan: luisteren naar wat iemand meegemaakt heeft en ervaringen serieus nemen zijn toch wel eerste vereisten. E. Kübler-Ross heeft ons geleerd, de ervaringen van stervende mensen centraal te stellen en er niet voortdurend van uit te gaan, dat je het als hulpverlener beter weet. Dat lijkt mij nog altijd een prima uit-gangspunt, ook voor het omgaan met gevoelens rond BDE.

Een andere mogelijkheid is, dat mensen die een BDE hebben gehad, de mystieke weg opgaan. Veel in onze wereldgodsdiensten vindt zijn oorsprong in uittredings- en misschien ook wel BDE ervaringen. Ik denk aan het hindoeïsme en boeddhisme, denk maar aan het Tibetaanse en het Egyptische dodenboek, maar ook aan de levens van veel christelijke heiligen.Een BDE kan een mystieke ervaring zijn en wie zich daar verder in verdiept zal getroffen worden door de grote overeenkomst tussen wat mystieke denkers ons meldden en de gevoelens van mensen die BDE ervaringen hebben gehad.Wanneer wij nu BDE-ervaringen beschouwen als mystieke ervaringen valt er in het pastoraat goed mee om te gaan. Je kunt dan mensen helpen af te dalen naar een dieper niveau van het bestaan en daarmee van de mogelijkheid werkelijk authentieke religieuze en transformerende ervaringen te hebben. Met andere woorden: een BDE, doe er wat mee in het pastoraat, en blijf niet steken in bewondering of afkeer.

Bijna dood ervaringen in de Bijbel?Het tweede punt waar ik hier op in wil gaan is dat van de BDE en de bijbel. Als theologen willen we vaak graag ons denken bijbels kunnen funderen.Maar is het wel zo belangrijk om te weten of er BDE's in de bijbel voorkomen? Ik denk van niet. Voor mij is het genoeg om te weten dat mensen een BDE ervaring hebben ( of sterfbedvisioen enz) en daarmee aan de slag te gaan. Niet alles in het pastoraat kan bijbels gelegitimeerd worden, en daar moeten we maar mee leren leven.Het is net zoals de kwestie rond euthanasie: als je wilt zoeken naar gevallen van euthanasie in de bijbel, kom je bedrogen uit. De bijbel zegt wel het nodige over leven en laten leven, maar in een heel andere tijd en een heel andere cultuur. Euthanasie is

een probleem van deze tijd, evenals een BDE. Als je dus Bijbelverhalen gaat lezen vanuit die optie, vertrek je vanuit een verkeerd, opgeplakt perspectief. Je laat de Bijbelverhalen buikspreken.Er zijn wel verhalen in de Bijbel die mij spontaan doen denken aan een BDE. Ik wil allereerst aantekenen dat het hier niet gaat om directe ervaringen van mensen. Het gaat om de ervaring hoe God met mensen bezig is, en daar praten ze over. De verhalen zijn traditie en legende. Niemand is zelf aan het woord.Lazarus(Joh.11) spreekt na zijn opwekking uit de dood zelf geen woord. We zullen dus ook nooit weten wat hij ervaren heeft. Het gaat bij zijn opwekking om iets anders: dat mensen er van doordrongen worden, dat het waar is wat Jezus zegt: ik ben de opstanding en het leven, wie in mij gelooft zal leven, ook al is hij gestorven. Dat is het steeds terugkerend refrein bij de opwekking van Lazarus. Over het algemeen wordt er in opwekkingsverhalen niets gezegd over de persoon- ze heten Lazarus of het dochter-tje van Jairus, maar de mensen die opgewekt worden krijgen geen contouren.

Wat betreft het voorbeeld van de eerste brief van Petrus hoofdstuk 3: 13 -22. Om werkelijk te begrijpen, waar het hier om gaat, zou een uitvoerige uitleg nodig zijn. Maar laat ik mij beperken tot het volgende wat betreft de oude traditie van de afdaling van Jezus in het dodenrijk. M.i. heeft de Bijbel geen enkel verhaal over wat Jezus beleefde in de drie dagen dat hij dood in het graf lag. Ook deze tekst spreekt niet over de dode Jezus, maar over de ten leve gewekte. In de tweede eeuw is men deze tekst gaan verstaan als een zogenaamde " nederdaling ter helle". Ook vandaag nog wordt die uitleg wel gevolgd, mijn inziens ten onrechte. Maar hoe dan ook betreft het hier weer geen ervaring of uitspraak van Jezus zelf, maar een verhaal, een traditie over hem.

Wat ik persoonlijk eigenlijk wel interessant vind in dit verband zijn bepaalde stukken uit de Bijbel waarin de bidder zelf spreekt en vertelt dat hij helemaal in de macht van de dood was en door God is teruggehaald. Daar wordt voortdurend gesproken uit eigen ervaring en daarom heeft het voor mij meer te maken met een BDE. Voorbeelden staan er vele in de Psalmen.In Psalm 18 bijv. vinden we een lyrisch dankgebed van David aan God, nadat hij hem heeft gered. "Banden des doods hadden mij omvangen,(...) banden van het dodenrijk hadden mij omgeven, valstrikken van de dood lagen op mijn weg". ( Ps. 18: 4 en 5.)

Het mooiste voorbeeld zien wij in Jona 2. Terwijl Jona nog in de vis zit, bidt hij een anticiperend dankgebed. Hij begint zijn gebed als volgt: " Ik riep uit mijn nood tot de Here en hij antwoordde mij; uit de schoot van het dodenrijk schreeuwde ik, gij hoorde mijn stem." (Jona 2:2). en in vers 6 wordt zijn bede vervuld: " Toen trok Gij mijn leven uit de groeve omhoog, o Heer o God".Hoewel we in deze Psalmen moeilijk kunnen spreken van een persoonlijk verslag van mensen die uit de dood zijn teruggehaald, zijn toch veel elementen van de BDE erin terug te vinden. Des te meer vallen de verschillen op: geen licht of tunnel ( hoewel het ingewand van de vis bij Jona die functie kan overnemen) en geen contact met andere overledenen. De dood, de "Sjeool" wordt nooit gezien als positief. Het gaat voortdurend over de grijpende klauwen van de dood, de dreiging die uitgaat van het dodenrijk. Een lieflijke ervaring van de dood zal je in de Bijbel niet vinden.Centraal staat voortdurend de relatie met God: het gesprek met en het ingrijpen van God, om de mens van de dood te redden.

Luisteren naar BDE en helpen ervaringen een plaats te geven is een eerste. De tweede vraag is, of BDE een correctie moeten betekenen op het denken over de dood.Ik wil daar nu kort over zijn. Ik denk dat het een versimpeling is, als we BDE gaan beschouwen als een bewijs van een leven na dit leven. Als je dat gaat doen, dan kunnen BDE weer gaan functioneren als ontkenning van de dood, als "opium voor het volk". Ze kunnen een individualiserende boodschap brengen (als mijn eigen ikje maar zalig wordt) in plaats van sociale gerechtigheid, waar de Bijbel ons steeds toe oproept ( het dankgebed van Jona bijv. staat in de grotere context van de strafexpeditie tegen de grote stad Nineve).In de Bijbel gaat het niet om de dood maar om het leven. Het gaat erom het leven hier en nu gestalte te geven in het aangezicht van de levende God. Dr. Edith Plantier is predikant namens de Protestantse Kerk Nederland voor de Buitenlandse Studenten o.a. aan de VU. Zij heeft naam gekregen met diverse publicaties over pastoraat rond het levenseinde.