Bijlagen

Waddendijkland voor Fryslân

Verkenning van principes voor duurzame recreatie en toerisme in een landschapsontwerp voor de

Friese waddenkust

Lucia van der LeeWageningen University & Research centreDienst Landelijk Gebied

Bijlagen

Inhoudsopgave

Bijlagen (ook op issuu.com/waddendijkland)

2 1 Originele principes GSTC7 2 Originele principes EUROPARC9 3 Achtergrond bij analyses11 4 Veldbezoeken17 5 Gesproken personen en onderwerpen18 6 Indeling principes GSTC en Europarc20 7 Inventarisaties analyses37 8 Reflectieverslag ruimtelijke relevante principes in ontwerp

2

Bijlage 1: Originele lijst GSTC

Bijlage XX1, Global Sustainable Tourism Criteria for Destinations (Origineel)

DRAFT 2 CRITERIA (version 0.2, 12 October 2012)

SECTION A: DEMONSTRATE SUSTAINABLE DESTINATION MANAGEMENT

A1 Tourism Strategy

The destination has established and is implementing a multi-year tourism strategy that is publicly available, is suited to its scale, that considers environmental, economic, social, cultural heritage, quality, health, and safety issues, and was developed with public participation.

A2 Tourism management organization

The destination has an effective organization, department, group, or committee responsible for a coordinated approach to sustainable tourism. This group has defined responsibilities for the management of environmental, economic, social, and cultural heritage issues.

A3 Monitoring

The destination has a system to monitor, publicly report, and respond to environmental, economic, social, and cultural heritage issues.

A4 Climate change adaptation

The destination has a system to identify challenges and opportunities associated with climate change. This system encourages climate change adaptation strategies for development, siting, design, and management of tourism facilities. The system contributes to the sustainability and resilience of the destination.

A5 Inventory of attraction sites

The destination has an up-to-date, publicly available inventory of its key tourism assets and attractions including natural, historical, archaeological, religious, spiritual, and cultural sites.

A6 Planning regulations

The destination has planning guidelines, regulations, and policies that integrate sustainable land use, design, construction, and demolition. The regulations protect natural and cultural heritage, are publicly communicated, and are enforced.

A7 Access for all

All tourist sites and facilities, including those of natural, cultural and historic importance, are accessible to all, including persons with disabilities and others who have specific access requirements. Where such sites and facilities are not immediately accessible, access should be afforded through the design and implementation of solutions that take into account both the integrity of the site and such reasonable accommodations for persons with access requirements as can be achieved.

A8 Property acquisitions

Laws and regulations regarding property acquisitions exist, are enforced, consider communal and

3

indigenous rights, and do not authorize resettlement without informed consent and/or full compensation.

A9 Tourist satisfaction

The destination has a system to monitor, to publicly report and, if necessary, to take action to improve tourist satisfaction.

A10 Sustainability standards

The destination has a system to promote sustainability standards consistent with the GSTC criteria for tourism enterprises.

A11 Safety and security

The destination has a system to prevent and respond to tourism-related crime, safety, and health hazards.

A12 Crisis and emergency preparedness and response

The destination has a crisis and emergency response plan that is appropriate to the destination. Key elements are communicated to residents, tourists, and tourism-related enterprises. The plan establishes procedures and provides resources and training.

A13 Promotion

Promotion is accurate with regard to the destination and its products, services, and sustainability claims. The promotional messages are authentic and respectful.

SECTION B: Maximize economic benefits to the host community and minimize negative impacts

B1 Economic monitoring

The direct and indirect economic contribution of tourism to the destination’s economy is regularly monitored. These results are publicly reported.

B2 Local career opportunities

The destination provides equal employment and training opportunities for local residents. The opportunities are open to women, youth, minorities, and other vulnerable populations.

B3 Stakeholder participation

The destination has a system that enables stakeholders to participate in tourism-related planning and decision making on an ongoing basis.

B4 Local community opinion

Residents’ aspirations, concerns, and satisfaction with tourism are regularly monitored, recorded and publicly reported. Care is taken to ensure that key stakeholders are included and that responsive action is taken where needed.

B5 Local access

4

The destination protects, monitors, and safeguards local resident access to natural, historical, archaeological, religious, spiritual, and cultural sites.

B6 Tourism awareness

The destination provides regular programs to residents to enhance their understanding of tourism opportunities, tourism challenges, and the importance of sustainability.

B7 Preventing exploitation

The destination has a defined system and established practices to prevent commercial, sexual, or any other form of exploitation and harassment, particularly of children, adolescents, women, and minorities.

B8 Support for community

The destination has a system to enable tourism-related enterprises to support community and development initiatives.

B9 Supporting local entrepreneurs and fair trade

The destination has a system that supports local entrepreneurs and promotes fair trade principles.

SECTION C: Maximize benefits to communities, visitors, and cultural heritage and minimize negative impacts

C 1 Attraction protection

The destination has a policy and system to conserve key natural, historical, archaeological, religious, spiritual, and cultural sites, including scenic, cultural, and wild landscapes.

C2 Visitor management

The destination has a visitor management system for attraction sites that includes measures to preserve and protect key natural and cultural assets.

C3 Visitor behavior

The destination has publicly available guidelines for visitor behavior that are designed to minimize adverse impacts

C4 Cultural heritage protection

Historical and archaeological artifacts are not illegally sold, traded or displayed.

C5 Site interpretation

Interpretive information is provided at key natural, historical, archaeological, religious, spiritual, and cultural sites. The information is communicated in relevant languages.

C6 Intellectual property

The destination has a system to ensure respect for the tangible and intangible intellectual property of

5

individuals and communities.

C7 Visitor contributions

The destination has a system that encourages visitors to volunteer or contribute to community development, cultural heritage, and biodiversity conservation.

SECTION D: Maximize benefits to the environment and minimize negative impacts

D1 Environmental risks

The destination has identified key environmental risks and has a system in place to address these.

D2 Protection of sensitive environments

The destination has a system to monitor the impact of tourism on sensitive environments and protect habitats and species.

D3 Wildlife protection

The destination has a system to ensure compliance with local, national, and international standards for the harvest or capture, display, and sale of wildlife (including both plants and animals).

D4 Greenhouse gas emissions

The destination has a system to encourage tourism-related enterprises and services to measure, monitor, report, and mitigate their greenhouse gas emissions.

D5 Energy conservation

The destination has a system to promote energy conservation, measure energy consumption, and reduce reliance on fossil fuels. The destination encourages tourism-related enterprises to conserve energy and use renewable energy technologies.

D6 Water management

The destination has a system to conserve and manage water usage. The destination encourages tourism-related enterprises to manage and conserve water.

D7 Water security

The destination has a system to monitor its water resources to ensure that use by tourism is compatible with the water requirements of the destination community.

D8 Water quality

The destination has a system to monitor drinking and recreational water quality. The monitoring results are publicly available.

D9 Wastewater

The destination has clear and enforced guidelines in place for the siting, maintenance and testing of

6

discharge from septic tanks and wastewater treatment systems.

D10 Solid waste reduction

The destination has a system to ensure solid waste is reduced, reused, and recycled. The destination encourages tourism-related enterprises to adopt waste reduction strategies.

D11 Light and noise pollution

The destination has guidelines and regulations to minimize noise, light, and visual pollution. The destination encourages tourism-related enterprises to follow these guidelines and regulations.

D12 Low impact transport

The destination has a system to increase the use of low-impact transport, including public transport, in the destination.

7

Bijlage 2: Originele lijst EUROPARC

!Bijlage XX2 The Charter Principles for Sustainable Tourism (Origineel) The Charter Principles for Sustainable Tourism Working in Partnership Principle 1: To involve all those implicated by tourism in and around the protected area in its development and management. A permanent forum, or equivalent arrangement, should be established between the protected area authority, local municipalities, conservation and community organisations and representatives of the tourism industry. Links with regional and national bodies should be developed and maintained. !! Preparing and implementing a strategy Principle 2: To prepare and implement a sustainable tourism strategy and action plan for the protected area. The strategy should be based on careful consultation and be approved and understood by local stakeholders. It should contain:

• A definition of the area to be influenced by the strategy, which may extend outside the protected area

• An assessment of the area’s natural, historic and cultural heritage, tourism infrastructure, and economic and social circumstances; considering issues of capacity, need and potential opportunity

• An assessment of current visitors and potential future markets • A set of strategic objectives for the development and management of tourism, covering:

o conservation and enhancement of the environment and heritage; o economic and social development; o preservation and improvement of the quality of life of local residents; o visitor management and enhancement of the quality of tourism offered.

• An action plan to meet these objectives • An indication of resources and partners to implement the strategy • Proposals for monitoring results

Adressing key issues Each protected area is different. Strategic priorities and action programmes shoulc be determined locally, using the approach described above. However, the following key issues should be adressed: Principle 3: To protect and enhance the area’s natural and cultural heritage, for and through tourism, and to protect it from excessive tourism development by:

• monitoring impact on flora and fauna and controlling tourism in sensitive locations • encouraging activities, including tourism uses, which support the maintenance of historic

heritage, culture and traditions • controlling and reducing activities, including tourism impacts, which: adversely affect the quality

of landscapes, air and water; use non-renewable energy; and create unnecessary waste and noise

• encouraging visitors and the tourism industry to contribute to conservation Principle 4: To provide all visitors with a high quality experience in all aspects of their visit, by:

• researching the expectations and satisfaction of existing and potential visitors • meeting the special needs of disadvantaged visitors • supporting initiatives to check and improve the quality of facilities and services

Principle 5: To communicate effectively to visitors about the special qualities of the area, by:

• ensuring that the promotion of the area is based on authentic images, and is sensitive to needs and capacity at different times and in different locations

• providing readily available and good quality visitor information in and around the area, and assisting tourism enterprises to do so

8

• providing educational facilities and services that interpret the area’s environment and heritage to visitors and local people, including groups and schools

Principle 6: To encourage specific tourism products which enable discovery and understanding of the area, by:

• providing and supporting activities, events and packages involving the interpretation of nature and heritage

Principle 7: To increase knowledge of the protected area and sustainability issues amongst all those involved in tourism, by:

• providing or supporting training programmes for staff of the protected area, other organisations and tourism enterprises, based on assessing training needs

! Principle 8: To ensure that tourism supports and does not reduce the quality of life of local residents, by:

• involving local communities in the planning of tourism in the area • ensuring good communication between the protected area, local people and visitors • identifying and seeking to reduce any conflicts that may arise

! Principle 9: To increase benefits from tourism to the local economy, by:

• promoting the purchase of local products (food, crafts, local services) by visitors and local tourism businesses

• encouraging the employment of local people in tourism ! Principle 10: To monitor and influence visitor flows to reduce negative impacts, by:

• keeping a record of visitor numbers over time and space, including feedback from local tourism enterprises

• creating and implementing a visitor management plan • promoting use of public transport, cycling and walking as an alternative to private cars

controlling the siting and style of any new tourism development

9

Bijlage 3: Achtergrond bij analyses

beleving van het landschap eenduidig vast te stellen. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van het concept ‘experiential landscape’ van Thwaites en Simkins (2007) omdat dit expliciet ingaat op de ruimtelijke structuur. Hierbij geldt nog steeds dat er persoonlijke voorkeuren kunnen zijn, maar voor de ruimtelijke structuur zijn er ook principes die bepalen of de beleving van een gebied sterk of zwak is. Hier kan ook mee gewerkt worden bij het ontwerpen.

Onderzoeken van experiential landscapeRecreanten en toeristen kiezen ervoor om naar omgevingen te gaan die buiten hun directe dagelijkse omgeving liggen (Hall & Page, 2006). Dit kunnen ze doen vanuit verschillende motieven. Voorbeelden van motieven zijn gezelligheid, er tussen uit, interesse, opgaan in andere wereld en

1. Analyse landschap

Landschap en natuurlijke en culturele kwaliteiten gebiedLandschappen zijn complexe systemen die opgebouwd zijn uit subsystemen De kwaliteiten van het landschap komen voort uit een aantal dimensies van het landschap, de geo- bio- en noösfeer. (Tress & Tress, 2001). Natuurlijke kwaliteiten komen voort uit de geomorfologie van het landschap en de bodem die eraan ten grondslag ligt. Culturele kwaliteiten in het landschap ontstaan onder invloed van mensen. Het landgebruik van mensen zorgt voor het ontstaan van het agrarisch cultuurlandschap en de bebouwingslaag van het landschap. Tot slot is er een niet tastbare laag van toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen, die in de toekomst verweven zal worden met het bestaande landschap, door natuurlijke processen of door menselijke activiteiten.

WerkwijzeDeze analyse is gebaseerd op kaartstudie, literatuurstudie, veldbezoeken en gesprekken. De informatie over het landschap wordt weergegeven in kaartbeelden en beschreven. De lagen van het landschap die aan bod komen zijn:

Ontstaan• Landaanwinning• Bodemtype• Geomorfologie

Landgebruik• Bebouwingslaag• Agrarisch cultuurlandschap

Ontwikkelingen

Een samenvatting aan het eind van deze analyse geeft inzicht in het landschap van de Friese waddenkust .

2. Analyse recreatie en toerisme

De analyse van recreatie en toerisme wordt uitgevoerd op basis van bevindingen van Brinkhuijsen (2008). Voor haar onderzoek naar ontwerpen voor recreatie en vrije tijd heeft zij een analytisch kader opgesteld om de verschillende ruimtelijke componenten van recreatie in kaart te brengen. Het gaat hierbij om attracties, routes, faciliteiten en setting. Deze onderdelen blijken bij alle landschapsontwerpen van belang en vormen zodoende een uitgangspunt om inzicht te krijgen in de ruimtelijke verschijning van recreatie (zie venster A). Analyse van de ruimtelijke componenten van recreatie en toerisme wordt gedaan op basis van kaartstudie, literatuur en veldbezoeken. De gevonden informatie wordt weergegeven op kaarten.

3. Analyse beleving landschap Friese waddenkust

Ieder mens kan het landschap op een andere manier beleven (Tress & Tress, 2001). Dit maakt het lastig om de

Venster A: Achtergrond ruimtelijke componenten recreatie en toerisme

‘Attractions [emphasis mine] are defined in this study as locations with special features that attract visitors. Attractions are not scale-bound; they may be small sites like a giant tree, a hill, a historical element or an observation post and they may cover larger areas like woods, water sports centres, a coastal area or a National Landscape. Attractions may be specially constructed for leisure purposes or they be already present in a landscape. An existing, attractive site usually doesn’t become an attraction just like that. Conditional facilities [emphasis mine] like parking lots, benches, information signs and toilets guide visitors and provide them comfort. Other facilities like playgrounds and visitor centres can also be interpreted as attractions; they can turn any location into a leisure site. Routes [emphasis mine] are not scale bound either. They provide access, both external (the way to get to a destination) and internal (the way to move around). A route doesn’t necessarily need a constructed road or path; a route may also be a spontaneously chosen track in an area with free access. Like attractions, routes are often furnished with facilities like signs, car parks and benches. The setting [emphasis mine] is defined as the overall environment - the landscape- in which leisure takes place. It determines the realm and atmosphere, the scenery and the stage for leisure. The setting may be just a backdrop setting; it may also have strong symbolic meaning or be the very subject of leisure (see also Potteiger and Purinton 1998). Attractions, facilities, routes and setting are interconnected and may overlap. One cannot function without the other.’ (Brinkhuijsen, 2008. p 56)

10

uitdaging. Elk motief heeft zijn eigen wensen ten aanzien van de omgeving waarin recreatie plaats vindt. Met name recreanten en toeristen met de motieven interesse, opgaan in andere wereld en uitdaging hebben een bepaalde omgeving voor ogen (Goossen & Boer, 2008). Voor een geslaagd bezoek is het daarom meestal van belang dat de ervaring die het landschap geeft positief is. Thwaites en Simkins (2007) hebben het concept van ‘experiential landscape’ ontwikkeld om hier uitspraken over te kunnen doen. Zij benadrukken dat de ervaring van een ruimte wordt beïnvloed door een onuitputtelijke verscheidenheid aan factoren, zoals persoonlijke en culturele invloeden die onmogelijk alle vast te stellen zijn. Dat neemt niet weg dat mensen in het algemeen een aantal ruimtelijke voorkeuren hebben, die wel te onderzoeken zijn. Mensen hebben behoefte aan een ruimtelijke structuur waarin ze een gevoel van oriëntatie, continuïteit en verandering kunnen krijgen. Dit wil niet zeggen dat dit alles is wat ze nodig hebben, maar dit kan gezien worden als een basis van waaruit een groter gevoel van welbevinden kan ontstaan (Ibid).

Thwaites en Simkins richten zich op het toepassen van het concept op de dagelijkse (woon-werk) omgeving , vanuit de veronderstelling dat recreatieve en toeristische plekken sowieso voldoen aan de verwachtingen van bezoekers, vanwege de bewuste keuze hier naartoe te gaan. Bovendien willen ze met hun boek een bijdrage leveren aan de omgevingen waar veel mensen wat aan kunnen hebben, ook zij die het zich niet kunnen veroorloven op vakantie te gaan. De Friese waddenkust als bestemming voor recreatie en toerisme roept waarschijnlijk niet de verwachting op waar Thwaites en Simkins aan denken bij recreatieve locaties, want er komen vergeleken met andere bestemmingen in Friesland weinig bezoekers op af. Het is daarom van belang te kijken hoe de ervaring en beleving zijn van de ruimtelijke structuren van deze verschillende bestemmingen in Friesland. Dit levert mogelijk aanknopingspunten op om de ervaring van het landschap aan de Friese waddenkust ruimtelijk te kunnen verbeteren.

Thwaites en Simkins (2007) achten verschillende onderzoeksmethoden geschikt om een indicatie te kunnen geven van de ruimtelijke belevingskwaliteit van een landschap. Dit zijn: verkenning van locatie door professional, observatie zonder participatie, zoeken naar menselijke tekens, rollenspel, conversatie en semi-structured interviews. Door het combineren van methodes kan het beeld van een ‘experiential landscape’ locatie scherper worden. Binnen dit onderzoek is het slechts in beperkte mate mogelijk om gebieden grondig te onderzoeken en is gekozen voor een verkenning van de locatie door de onderzoeker zelf. Omdat ik niet eerder gebieden heb verkend met deze typologie heb ik ook twee andere gebieden onderzocht zodat ze onderling vergeleken kunnen worden. Hiervoor heb ik Terschelling (Waddeneiland) en Aldega (Merengebied) gekozen. Dit zijn locaties die bekend staan als toeristisch succesvolle gebieden van Friesland (Provincie Fryslân, 2013). Dit betekent dat de beleving van de ruimtelijke structuur van deze gebieden hoogstwaarschijnlijk positiever is dan die van de vastelandskust. Dit verschil moet terug te zien zijn in de vergelijking van de gebieden om vast te kunnen stellen dat de gebruikte methode betrouwbaar is. Als dit het geval is, dan levert deze analyse informatie op over de sterke punten

van succesvolle gebieden en de zwakke punten van een minder succesvol gebied op het vlak van de beleving van de ruimtelijke structuur.

WerkwijzeDeze analyse is gebaseerd op veldbezoeken aan delen van de gebieden die ongeveer acht bij vier kilometer beslaan. Dit bleek de maat te zijn van mijn dagbezoek aan de gebieden. De omgeving van Ternaard dient als uitgangspunt voor de beleving van de waddenkust en is bezocht gedurende het onderzoek. Terschelling vertegenwoordigt de Waddeneilanden en de omgeving van Aldega vertegenwoordigt de Friese Meren, deze twee gebieden heb ik tijdens eerdere vakanties bezocht. Op basis van mijn bezoeken aan deze gebieden heb ik de beleving van de ruimtelijke structuur van deze gebieden op kaartbeelden vastgelegd, volgens de typologie van Thwaites en Simkins. De kaartbeelden worden ondersteund door foto’s uit de gebieden. Thwaites en Simkins gaan uit van vier basisbestandsdelen van de ruimtelijke structuur met onderverdelingen per onderdeel (Zie ook legenda’s):

• Centre (middelpunt)• Direction (richting)• Transition (overgang)• Area (gebied)

Elk onderdeel wordt per gebied apart beschreven in combinatie met de betreffende laag op kaart, zie bijlage 7. Daarna volgt per gebied een analyse die conclusies oplevert over de ruimtelijke beleving, met foto’s ter illustratie. De ruimtelijke beleving van de gebieden wordt in een tabel weergegeven, zodat een eenvoudige vergelijking tussen de gebieden mogelijk is. Dit tezamen levert de informatie op voor een evaluatie van de ruimtelijke beleving van de waddenkust.

11

Bijlage 4: Veldbezoeken

Veldbezoeken

Datum Locatie Vervoer Temperatuur

in °c Weerbeeld Windkracht

en richting

12 mei 2013 Omgeving Ternaard Fiets 12 Half bewolkt 4 - WZW

13 mei 2013 Ternaard-St. Annaparochie Auto 14 Beweolkt 3 - WZW

28 mei 2013 Het Bildt-Harlingen Auto - voet 16 Zon 4 - ONO

29 mei 2013 Schetsschuit Kimswerd Auto 15 Droog 4 - N

30 mei 2013 Tijwisselaar Marrum Bus - voet 16 Zon 3 - geen

5 september 2013 Harlingen Sexbierum Fiets 29 Zon 3 - ZO

1 oktober 2013 Harlingen – Zurich – Firdgum Auto - voet 15 Zon 4 - O

21 november 2013 Omgeving Westhoek Auto 6 Half bewolkt 4 - O

26 november 2013 Omgeving Westhoek Auto 8 Regen -

Gesproken personen

Wie Functie Gesproken over

Stephan Smeijers, Jannes de Vries en Martin van Dijken

Ruimtelijk ontwerpers DLG

Als experts geraadpleegd voor selectie ruimtelijk relevante principes (Stephan en Martin) Visie onderzoek, incidentele vragen

Canisius Smit Procesmanager DLG Waddenkust algemeen, ontwikkelingen gebied, visie onderzoek

Maaike van Alphen Gebiedsmanager Frysân

DLG

Waddenkust algemeen, ontwikkelingen gebied, visie onderzoek

Erik Lourens Projectleider DLG Kwelderprojecten

Nienke Stegeman –

de Rooij

Medewerker

gebiedsontwikkeling DLG

Kwelderprojecten

Willem Spoelhof Voormalig voorzitter

dorpsbelangen Tzumarum Inwoners en dijk, recreatie en toerisme, visie onderzoek,

geschiedenis rondom Tzumarum Gerben Visbeek Ondernemer

Seedykstertoer, Marrum Recreatie en toerisme, beleving van bezoekers, wensen, visie onderzoek

Elze Klinkhammer Directeur Deltaprogramma Wadden

Deltaprogramma, innovatieve dijkconcepten

Khoji Wesselius en Ger Bosklopper

Fryslân Noard-West Dijk, geschiedenis, cultuur en ontwikkelingen Noard-West Friesland

12

12-13 mei 2013, omgeving Ternaard

13

28 mei 2013, Het Bildt-Harlingen

29 mei 2013, Schetsschuit Kimswerd

14

30 mei 2013, Tijwisselaar Marrum

5 september 2013, Harlingen Sexbierum

1 oktober 2013, Harlingen – Zurich – Firdgum

15

21 november 2013, Omgeving Westhoek

16

26 november 2013, Omgeving Westhoek

17

Veldbezoeken

Datum Locatie Vervoer Temperatuur

in °c Weerbeeld Windkracht

en richting

12 mei 2013 Omgeving Ternaard Fiets 12 Half bewolkt 4 - WZW

13 mei 2013 Ternaard-St. Annaparochie Auto 14 Beweolkt 3 - WZW

28 mei 2013 Het Bildt-Harlingen Auto - voet 16 Zon 4 - ONO

29 mei 2013 Schetsschuit Kimswerd Auto 15 Droog 4 - N

30 mei 2013 Tijwisselaar Marrum Bus - voet 16 Zon 3 - geen

5 september 2013 Harlingen Sexbierum Fiets 29 Zon 3 - ZO

1 oktober 2013 Harlingen – Zurich – Firdgum Auto - voet 15 Zon 4 - O

21 november 2013 Omgeving Westhoek Auto 6 Half bewolkt 4 - O

26 november 2013 Omgeving Westhoek Auto 8 Regen -

Gesproken personen

Wie Functie Gesproken over

Stephan Smeijers, Jannes de Vries en Martin van Dijken

Ruimtelijk ontwerpers DLG

Als experts geraadpleegd voor selectie ruimtelijk relevante principes (Stephan en Martin) Visie onderzoek, incidentele vragen

Canisius Smit Procesmanager DLG Waddenkust algemeen, ontwikkelingen gebied, visie onderzoek

Maaike van Alphen Gebiedsmanager Frysân

DLG

Waddenkust algemeen, ontwikkelingen gebied, visie onderzoek

Erik Lourens Projectleider DLG Kwelderprojecten

Nienke Stegeman –

de Rooij

Medewerker

gebiedsontwikkeling DLG

Kwelderprojecten

Willem Spoelhof Voormalig voorzitter

dorpsbelangen Tzumarum Inwoners en dijk, recreatie en toerisme, visie onderzoek,

geschiedenis rondom Tzumarum Gerben Visbeek Ondernemer

Seedykstertoer, Marrum Recreatie en toerisme, beleving van bezoekers, wensen, visie onderzoek

Elze Klinkhammer Directeur Deltaprogramma Wadden

Deltaprogramma, innovatieve dijkconcepten

Khoji Wesselius en Ger Bosklopper

Fryslân Noard-West Dijk, geschiedenis, cultuur en ontwikkelingen Noard-West Friesland

Bijlage 5: Gesproken personen en onderwerpen

18

Algemeen Economische duurzaamheid Milieu duurzaamheid Maatschappelijke en culturele duurzaamheidRuimtelijk relevant A1/2.0 Er zit een strategie achter de ontwikkeling van recreatie.

De strategie houdt rekening met milieu, economie, maatschappij en cultureel erfgoed en is ontwikkeld met publieksparticipatie.

B9 Er is aandacht voor lokale ondernemers. A4 Plannen voor recreatie houden rekening met effecten van klimaatverandering.

A7/4.2 Tegemoetkomen aan de speciale behoeften van bezoekers met een handicap, met behoud van het karakter van de plek.

A6 Het gebied heeft richtlijnen en regels en beleid om duurzaam landgebruik, ontwerp, uitvoering en sloop te integreren.

9.0/ 9.1 Promoten van verkoop lokale producten.

A5/C1 Attracties met natuurlijke of culturele waarde worden behouden, evenals bijzondere cultuurlandschappen of natuurgebieden.

B3/B4/1.0 Iedereen in het gebied die met recreatie te maken heeft wordt betrokken bij de ontwikkeling en het beheer van toerisme.

D2 Kwetsbare gebieden zijn beschermd. B5 Inwoners behouden toegang tot plaatsen met natuurlijke of culturele waarde.

D5/3.3 Beheersen en verminderen van recreatieve activiteiten die de kwaliteit van landschap, lucht en water aantasten of fossiele brandstoffen gebruiken of onnodig veel afval en geluid produceren.

C5/5.0/5.1/5.2 Goede informatievoorziening over kwaliteiten van het gebied voor bezoekers. Promotie is gebaseerd op authentieke beelden. Voorzien in educatieve informatie en diensten voor bezoekers, inwoners en groepen en scholen.

D6 Er is een systeem voor waterbeheer om zuinig met water om te gaan.

C6 Er is ruimte voor al dan niet tastbare streekeigen verhalen uit het gebied.

D10 Er is aandacht voor verminderen van afval, hergebruik en recycling.

C7 Bezoekers wordt de mogelijkheid geboden te participeren.

D11 Er is aandacht voor het behoud van zaken als stilte, donkerte en visuele kwaliteiten.

3.2 Aanmoedigen van recreatieve activiteiten die bijdragen aan behoud van cultureel erfgoed, cultuur en tradities.

D12/10.2 Transport vindt zoveel mogelijk milieuvriendelijk plaats. Openbaar vervoer, fietsen en wandelen wordt gestimuleerd ter vervanging van gemotoriseerd vervoer.

4.0 Alle bezoekers een beleving van hoge kwaliteit bieden op alle fronten van hun bezoek.

3.0 Beschermen en verbeteren van de natuurlijke en cultuurhistorische kwaliteiten van het gebied, voorkomen van buitenproportionele ontwikkeling van recreatie.

6.0 Vormen van recreatie stimuleren die ontdekking en begrip van het gebied mogelijk maken.

10.31 Er is aandacht voor de situering van toeristische ontwikkelingen.

8.0 Ervoor zorgen dat recreatie bijdraagt aan de leefbaarheid voor de lokale gemeenschap en hier geen afbreuk aan doet.10.32 Er is aandacht voor de stijl van toeristische ontwikkelingen.

Voor organsatie en/of beleid

A10/10.1 Het gebied heeft een systeem om standaarden voor duurzaamheid te promoten onder recreatieve bedrijven.

B2 Het gebied biedt gelijke arbeidskansen en training aan lokale inwoners. Ook voor vrouwen, jongeren, minderheden en kwetsbare groepen.

D1 Het gebied heeft belangrijke milieurisico´s in kaart gebracht en weet hoe hier mee om te gaan.

A8 Eigendomsrechten van land worden gerespecteerd. Eigenaren die moeten verhuizen worden hiervoor gecompenseerd.

A2 Het gebied heeft een effectieve organisatie die de aanpak van duurzame recreatie coördineert.

9.2 Arbeidsplaatsen in recreatie beschikbaar stellen aan lokale inwoners.

D3 Het gebied heeft een systeem om ervoor te zorgen dat lokale, nationale en internationale richtlijnen voor bescherming van dieren en planten gerespecteerd worden.

A11 Het gebied heeft een systeem om criminaliteit, veiligheid en gezondheidsrisico's gerelateerd aan toerisme te voorkomen.

C2 Het gebied heeft een bezoekersmanagement systeem om belangrijke natuurlijke en culturele kwaliteiten te beschermen.

A12 Er is een rampenplan voor het gebied

1.1 Er is een platform of een andere structuur waarin lokale overheden, belangenorganisaties en vertegenwoordigers van de recreatieve sector deelnemen. Er worden verbanden gelegd met regionale en nationale organen.

A13 De marketing van het gebied en zijn producten, diensten en duurzaamheidsclaims is accuraat. De boodschappen zijn authentiek.

4.3 Initiatieven ondersteunen die de kwaliteit van faciliteiten onderzoeken en verbeteren.7.0 Kennis van het gebied vergroten onder diegenen die werken in de recreatieve sector door training.

Monitoring A3 Het gebied heeft een systeem dat milieu, economie en maatschappelijke issues monitort en openbaar maakt.

B1 Er is een systeem dat de economische bijdrage van recreatie aan het gebied bijhoudt.

D2 Het gebied heeft een systeem om de impact van recreatie op kwetsbare gebieden te meten en leefgebieden van soorten te beschermen.

A9/4.1 Het gebied heeft een systeem om de tevredenheid van bestaande en toekomstige recreanten te meten en zo nodig actie te ondernemen.

10.0 Negatieve effecten van recreatie voorkomen door monitoring.

D4 Het gebied heeft een systeem om de uitstoot van broeikasgassen te meten en beperken.D8 Het gebied heeft een systeem om de kwaliteit van drinken recreatiewater te meten.3.1 Monitoren impact recreatie op flora en fauna.

Wordt in voorzien middels handhaving NL

D7 Het gebied heeft een systeem om te zorgen dat waterverbruik door recreatie de watervraag van het gebied niet overstijgt.

C4 Historische en archeologische objecten worden niet illegaal verkocht of vertoond.

D9 Het gebied heeft richtlijnen voor het afvoeren van vuilwater en sceptic tanks.

Blauwe woorden woord dat duidt op ruimtelijk relevantieRode woorden woord dat duidt op afwezigheid ruimtelijk relevantie

twijfel over ruimtelijke relevantie

Bijlage 6: Indeling principes GSTC en Europarc

19

Algemeen Economische duurzaamheid Milieu duurzaamheid Maatschappelijke en culturele duurzaamheidRuimtelijk relevant A1/2.0 Er zit een strategie achter de ontwikkeling van recreatie.

De strategie houdt rekening met milieu, economie, maatschappij en cultureel erfgoed en is ontwikkeld met publieksparticipatie.

B9 Er is aandacht voor lokale ondernemers. A4 Plannen voor recreatie houden rekening met effecten van klimaatverandering.






D2 Kwetsbare gebieden zijn beschermd. B5 Inwoners behouden toegang tot plaatsen met natuurlijke of culturele waarde.


C5/5.0/5.1/5.2 Goede informatievoorziening over kwaliteiten van het gebied voor bezoekers. Promotie is gebaseerd op authentieke beelden. Voorzien in educatieve informatie en diensten voor bezoekers, inwoners en groepen en scholen.





D11 Er is aandacht voor het behoud van zaken als stilte, donkerte en visuele kwaliteiten.


D12/10.2 Transport vindt zoveel mogelijk milieuvriendelijk plaats. Openbaar vervoer, fietsen en wandelen wordt gestimuleerd ter vervanging van gemotoriseerd vervoer.





8.0 Ervoor zorgen dat recreatie bijdraagt aan de leefbaarheid voor de lokale gemeenschap en hier geen afbreuk aan doet.10.32 Er is aandacht voor de stijl van toeristische ontwikkelingen.

Voor organsatie en/of beleid

A10/10.1 Het gebied heeft een systeem om standaarden voor duurzaamheid te promoten onder recreatieve bedrijven.

B2 Het gebied biedt gelijke arbeidskansen en training aan lokale inwoners. Ook voor vrouwen, jongeren, minderheden en kwetsbare groepen.

D1 Het gebied heeft belangrijke milieurisico´s in kaart gebracht en weet hoe hier mee om te gaan.

A8 Eigendomsrechten van land worden gerespecteerd. Eigenaren die moeten verhuizen worden hiervoor gecompenseerd.

A2 Het gebied heeft een effectieve organisatie die de aanpak van duurzame recreatie coördineert.

9.2 Arbeidsplaatsen in recreatie beschikbaar stellen aan lokale inwoners.

D3 Het gebied heeft een systeem om ervoor te zorgen dat lokale, nationale en internationale richtlijnen voor bescherming van dieren en planten gerespecteerd worden.

A11 Het gebied heeft een systeem om criminaliteit, veiligheid en gezondheidsrisico's gerelateerd aan toerisme te voorkomen.

C2 Het gebied heeft een bezoekersmanagement systeem om belangrijke natuurlijke en culturele kwaliteiten te beschermen.

A12 Er is een rampenplan voor het gebied

1.1 Er is een platform of een andere structuur waarin lokale overheden, belangenorganisaties en vertegenwoordigers van de recreatieve sector deelnemen. Er worden verbanden gelegd met regionale en nationale organen.

A13 De marketing van het gebied en zijn producten, diensten en duurzaamheidsclaims is accuraat. De boodschappen zijn authentiek.

4.3 Initiatieven ondersteunen die de kwaliteit van faciliteiten onderzoeken en verbeteren.7.0 Kennis van het gebied vergroten onder diegenen die werken in de recreatieve sector door training.

Monitoring A3 Het gebied heeft een systeem dat milieu, economie en maatschappelijke issues monitort en openbaar maakt.

B1 Er is een systeem dat de economische bijdrage van recreatie aan het gebied bijhoudt.

D2 Het gebied heeft een systeem om de impact van recreatie op kwetsbare gebieden te meten en leefgebieden van soorten te beschermen.

A9/4.1 Het gebied heeft een systeem om de tevredenheid van bestaande en toekomstige recreanten te meten en zo nodig actie te ondernemen.

10.0 Negatieve effecten van recreatie voorkomen door monitoring.

D4 Het gebied heeft een systeem om de uitstoot van broeikasgassen te meten en beperken.D8 Het gebied heeft een systeem om de kwaliteit van drinken recreatiewater te meten.3.1 Monitoren impact recreatie op flora en fauna.

Wordt in voorzien middels handhaving NL

D7 Het gebied heeft een systeem om te zorgen dat waterverbruik door recreatie de watervraag van het gebied niet overstijgt.

C4 Historische en archeologische objecten worden niet illegaal verkocht of vertoond.

D9 Het gebied heeft richtlijnen voor het afvoeren van vuilwater en sceptic tanks.

Blauwe woorden woord dat duidt op ruimtelijk relevantieRode woorden woord dat duidt op afwezigheid ruimtelijk relevantie

twijfel over ruimtelijke relevantie

20

Ontstaan Waddengebied

Het waddengebied van Nederland, Duitsland en Denemarken is ontstaan in de laatste 9000 jaar (na het begin van het Holoceen) (Zie figuur 1: Ontstaan van het Waddengebied). Hiervoor was het gebied deel van een immense open steppe in de laatste ijstijd (een periode die deel uitmaakt van Pleistoceen), waarbij de zeespiegel op -125 m NAP lag. Door het stijgen van de temperatuur vanaf 9700 v. Chr. begon de zeespiegel snel te stijgen. Tegen 5500 v. Chr. ligt het zeeniveau op –6 tot 8 m NAP. De laaggelegen vlaktes van de voormalige Pleistocene steppe worden overspoeld en veranderen in getijdenvlaktes. Voor deze getijdenzones vormen zich strandwallen, parallel aan de kust. De zeespiegel blijft stijgen en de kust komt verder landinwaarts te liggen. Rond 3850 v. Chr. dringt de zee niet verder landinwaarts omdat de zeespiegelstijging in evenwicht is gekomen met het afzetten van sediment van zand en klei. De kust van Nederland bestaat dan uit grote getijdenbekkens die er uitzien als de huidige Waddenzee. De bodem van Nederland daalt langzaam, waardoor de zeespiegel relatief gezien toch blijft stijgen. Verschil in bodemdaling en ligging ten opzichte van de wind maken dat rond 800 v. Chr. de strandwallen aan de westkust van Nederland zich sluiten, maar in het noorden blijft de lijn van strandwallen onderbroken met waddengebied erachter. Deze laatste strandwallen ontwikkelen zich uiteindelijk tot Waddeneilanden. Aan de kust gaat het opslibben door en ontstaan kwelders in de kustzone die zo hoog worden dat er mensen gaan wonen op door henzelf gemaakte terpen. De zee blijft vrij spel houden in het kweldergebied totdat begonnen wordt met het maken dijken en het vormen van polders (zie figuur 2: Verloren land en landaanwinning). Dit begint

Bijlage 7: Inventarisaties analyses

50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.

800 n. Chr50 n. Chr.

Figuur 1: Ontstaan waddengebied. Bewerkt naar: Beukers & Noordhoff Atlasproducties, 2011, p. 20-21.

Water

Land

Getijdengebied

Legenda ontstaan waddengebied

50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.


5500 v. Chr. 3850 v. Chr. 800 v. Chr.

50 n. Chr. 800 n. Chr. 1250 n. Chr.

50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.


50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.


50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.


50 100 km

3850 v. Chr.

1250 n. Chr.

5500 v. Chr

800 v. Chr.


100 200 km

Landschap

21

20 40 km

LeeuwardenFraneker

Harlingen

Bolsward

Dokkum

Verloren land en landaanwinning

Water

Verloren gegaan land

Laandaanwinning voor 1100, moederpolders

Landaanwinning na 1100

Dijk

Friese Waddenkust

Overig land

Legenda

20 40 km

LeeuwardenFraneker

Harlingen

Bolsward

Dokkum

20 40 km

Figuur 2: Verloren land en landaanwinning. Bewerkt naar: Noordhoff Atlasproducties, 2009, p. 69.

na het begin van de jaartelling. Er worden dijkjes gemaakt om land te beschermen tegen zee, defensieve dijken genaamd. Dit gebeurt door eerst een aantal terpen met dijken aan elkaar te verbinden en later de dijken aaneen te sluiten tot ringen. Hierdoor ontstaat de eerste polders, ook wel moederpolders genoemd. Vanaf 1000 n. Chr. neemt het bouwen van dijken serieuzere vormen aan. Dijken worden nu ook gebruikt om land aan te winnen op de zee, offensieve bedijking. Rond 1250 is de hele Waddenkust bedijkt. Hierdoor neemt de beschikbare oppervlakte voor de zee bij hoogwater sterk af, waardoor hij des te hoger wordt opgestuwd bij vloed en stormen. Totdat de dijken sterk genoeg zijn, overstroomt het vasteland daarom nog een aantal keren op grote schaal. (Bazelmans et al., 2012; Hacquebord, 1997; Kabat et al., 2012).

22

Begrenzing waddengebied

Er is geen eenduidige grens van het waddengebied op het vasteland. Enkele veel gebruikte begrenzingen zijn: de grens van het waddengebied als Werelderfgoed (UNESCO World Heritage Committee, 2009), de grens van het waddengebied volgens de PKB derde nota Waddenzee (Ministerie van VROM, 2007) en de landschappelijke, cultuurhistorische grens van het gebied.

UNESCO Werelderfgoed: De vastelandskust valt hier buiten, de Werelderfgoedstatus komt vooral voort uit de ecologische waarden van de Waddenzee en delen van de Waddeneilanden. PKB derde nota Waddenzee: In Nederland is de Waddenzee beschermd volgens PKB derde nota Waddenzee, als waddengebied op het vasteland worden de gemeenten meegerekend die grenzen aan de Waddenzee. Landschappelijk zijn meerdere grenzen in gebruik, die soms slechts indirect duidelijk worden. Zo beschrijven Vollmer et. al. (2001) de bewoningsgeschiedenis van de waddenregio waarvan zowel het zeekleigebied als de achterliggende veengebieden deel uit lijken te maken. Bij Lancewadplan (2007) ligt de grens tot aan, of in het veenlandschap. Schroor (2008) pleit er voor het zeekleigebied op het vasteland als onlosmakelijk deel van de Wadden te zien.

Hoewel er verschillen zijn in landschappelijke begrenzingen, wordt in de laatste drie genoemde bronnen de oppervlakte van het Waddengebied op het vasteland afgemeten aan het zeekleilandschap. Dit onderzoek gaat ook uit van deze indeling. Het zeekleilandschap is immers het landschap dat direct aan de Waddenzee grenst en waar de zee tot 1500 nog kon binnendringen. De relatie met de dynamiek van de zee is duidelijk, vooral de terpen en wierden in het gebied getuigen hiervan. Het landschap wordt daarom ook wel aangeduid als het Terpelân (Fryslân) of Wierdenlandschap (Groningen). Tegenwoordig grenst dit landschap ook aan het IJsselmeer, waarmee het geen waddenkust meer heeft. Dit deel van het gebied is wel in kaarten meegenomen, maar wordt minder gedetailleerd beschreven dan dat deel van het kleilandschap dat wel aan de Waddenzee grenst.

De internationale WaddenHet waddengebied van Noordwest Europa is het grootste aaneengesloten getijdengebied ter wereld. Het bestaat uit verschillende eenheden: de zee, eilanden en de kust van het vasteland. De Waddenzee is een ondiepe kustzee die bestaat uit geulen en kwelders en zandplaten die droogvallen bij laag water. Er bestaan twee typen Waddeneilanden (internationale naam: Friese Eilanden). De eerste soort vormen de zandige barrière eilanden met duinen, die de Waddenzee afschermen van de Noordzee. De tweede soort zijn de kleinere moerassige eilanden die zijn ontstaan doordat ze door de zee van het land afgesneden zijn. Op het vasteland bestaat het waddengebied uit zeekleipolders, hierachter liggen ingepolderde veengebieden. Zie figuur 3: Internationale waddengebied

Waddengebied in cijfersTotale oppervlakte waddengebied: 22.000 km2 1

Waddenzee: 11.300 km2 2 waarvan 4700 km2 droogvallende platen bij eb 3

Eilanden: ongeveer 50 2 eilanden waarvan 25 permanent bewoond 1, totale oppervlakte 1100 km2 2

Zeekleigebied vasteland: 9600 km2 2

Kustlengte: ongeveer 500 km 1

1 (Wadden Academie & Common Wadden Sea Secretariat, n.d.)

2 (Essex County Council, 2010)

3 (Kabat et al., 2012)

23

50 100 km

Bremen

Esbjerg

Ribe

Leeuwarden Groningen

50 100 km

Bremen

Esbjerg

Ribe


50 100 km

Bremen

Esbjerg

Ribe


Waddengebied en Friese waddenkust

Fig. 3: Waddengebied en Friese Waddenkust. Bewerkt naar: Vollmer et al., 2001, map no. 16; Wadden Academie & Common Wadden Sea Secretariat, n.d., p. 9.

Water

Land

Terpen en wierden

Overig land

Legenda waddengebied en Friese waddenkust

50 100 km

24

Bodemtype waddenkust en omgeving

Figuur 4: Bodemtype Waddenkust. Bewerkt naar Alterra (2007)

10 20 km

Zand, duinen

Zeeklei

Veen

Zand, pleistoceen

Bebouwd

Legenda Bodemtype waddenkust en omgeving

Ondergrond

Bodemtype waddenkust en omgevingZowel het kleigebied als de veengebieden hebben zich in de loop der eeuwen ontwikkeld onder invloed van de zee. Het zeekleigebied onder directe invloed vanwege het proces van sedimentatie van klei waardoor zich kwelders vormden, het veengebied indirect omdat het grondwater meesteeg met de rijzende zeespiegel en de zee de ontwatering van het gebied tegenhield waardoor veengroei mogelijk was. Daarnaast grenzen er ook zandgronden aan de klei- en veengebieden. Deze gronden liggen hoger en waren er al voordat het waddengebied ontstond. Het is een dekzandpakket dat in het pleistoceen door de wind is aangevoerd over de drooggevallen zeebodem in de ijstijden. De eilanden voor de Friese kust hebben ook zand als bodem, maar zijn op een andere manier (en later) ontstaan. Op strandwallen ontstonden hier duinen (Alterra, 2009; Bazelmans et al., 2012; Schoorl, 1997). Zie figuur 4: Bodemtype Waddenkust en omgeving. Dit is een versimpelde weergave van de bodemkaart, grenzen tussen de verschillende bodemtypes zijn globaal getrokken.

25

10 20 kmGeomorfologie waddenkust

Getijdevlakte

Kreek

Kwelderwal

Buitendijkse platen

Kustduinen

Terpen

Bebouwd

Legenda Geomorfologie waddenkust

Figuur 5: Geomorfologie Waddenkust. Bewerkt naar: Alterra (2009).

10 20 km

Opbouw waddenkustVanaf ongeveer 1000 v. Chr. begint de zee klei af te zetten in het gebied van de waddenkust. Er ontstaat een landschap van kwelders dat bestaat uit kreken, getijdenvlaktes en kwelderwallen (Zie figuur 5: Geomorfologie waddenkust). Langs de kreken en op de kwelderwallen wordt lichte klei en zavel afgezet. De kwelderwallen ontstaan met name in de zone parallel aan de noordelijke kust en worden zo hoog dat ze rond 700 v. Chr. alleen nog incidenteel overstromen. Verder landinwaarts, op lagere delen sedimenteert zwaardere klei (Haartsen, 2009; Hacquebord, 1997). Dat er verschil is in soorten zeeklei is te zien in figuur 4: Bodemtype waddenkust en omgeving. Donkergroene tinten geven zware zeeklei weer, lichtgroene tinten geven lichte zeeklei en zavel aan.

26

Kerk

Windmolen

Museum

Boerderijwinkel

Uitkijkpunt

Vogels

Zwemgelegenheid

Jachthaven

Historisch centrum

Legenda attracties Attracties

De Friese waddenkust kent allerlei soorten attracties die voor toeristen en recreanten mogelijk aantrekkelijk zijn. Voor deze analyse zijn die attracties in kaart gebracht die een punt, of een bestemming kunnen vormen binnen het gebied. Dit neemt niet weg dat grotere delen van het gebied, bijvoorbeeld de Waddenzee, ook een attractie kunnen vormen. Voor de dijk is een uitzondering gemaakt, dit lijnvormige element vormt binnen het gebied, maar ook binnen Nederland en daarbuiten, een opmerkelijke attractie. De legenda laat zien welke attracties in kaart zijn gebracht. Er is een hoge dichtheid van kerken en windmolens in het gebied. Ongeacht of ze opengesteld zijn voor bezoek, zijn dit elementen die bekeken kunnen worden. De andere attracties kunnen allemaal bezocht worden en je kunt er deel aan hebben door bijvoorbeeld te winkelen, te watersporten of te observeren. Kenmerk van een aantal attracties is ook dat het plekken zijn waar de kans groot is dat er andere mensen zijn. De aanwezigheid van mensen alleen al kan een attractie vormen volgens Thwaites en Simkins (2007), Gehl (2010).

Gebaseerd op: Windmolen, museum, uitzichtpunt, zwemgelegenheid: (Oranjewoud, 2011), Vogels: eigen waarneming en persoonlijke communicatie (R. Mulder, 3 juli 2013), Boerderijwinkels: (Waddengroep & Feriening Biologyske Boeren Fryslân, 2013), Jachthavens: (De Marrekrite, 2013; Oranjewoud, 2011), Kerken: (Kadaster, 2012)

Recreatie en toerisme

27

Camping

Overdekt overnachten

Theeschenkerij

Restaurant

Informatiepunt

Aanlegplaats

Jachthaven

Legenda faciliteiten Voorzieningen

Faciliteiten in het gebied voor recreanten én toeristen zijn aanlegplaatsen, jachthavens, restaurants, cafés en theeschenkerijen en informatiepunten. Voor toeristen zijn er daarbij nog campings en overdekte overnachtingsmogelijkheden. De aangegeven restaurants en cafés/ theeschenkerijen staan op de kaart, maar dat zegt niets over hun openingstijden. Veel drinken eetgelegenheden kennen in de praktijk (zeer) beperkte openingstijden. Gelegenheden voor eten en drinken bevinden zich meestal in of nabij steden en dorpen. Jachthavens en aanlegplaatsen komen dicht bij de kust, binnendijks, nauwelijks voor, ook al is er water. Er zijn legio mogelijkheden om te overnachten. Of deze locaties voldoen in aantal en kwaliteit kan niet gezegd worden op basis van deze inventarisatie.

Gebaseerd op: Overdekt overnachten, camping, infopunten: (Oranjewoud, 2011), Restaurants: (Beleef Friesland, 2013; Uytland Recreatie Ondernemers, 2013; VVV Lauwersland, 2013), Theeschenkerij/café: (Beleef Friesland, 2013; Uytland Recreatie Ondernemers, 2013), Jachthavens: (De Marrekrite, 2013; Oranjewoud, 2011), Aanlegplaatsen: (De Marrekrite, 2013)

28

Vaarroute, recreatief

Route Elfstedentocht

Vaarroute, beroeps en recreatief

Legenda routes water

Tertiaire weg

Secundaire weg

Snelweg

Waddendijk

Legenda routes land, autoverkeer

Routes

De basis voor routes over land in het gebied bestaat uit snelwegen en enkele provinciale wegen. Verder is er een fijn vertakt netwerk van kleinere landwegen. Over de Waddendijk lopen sporadisch stukken fietspad en onderhoudspaden, maar geen autowegen.

Naast de landwegen zijn er de waterwegen in het gebied. Alleen bij Harlingen is er een verbinding tussen het vasteland en de Waddenzee over water. Het netwerk van waterwegen loopt dood, of is afwezig achter de dijk, het aantal jachthavens is hier ook gering vergeleken met het waternetwerk verder landinwaarts. Aan de Friese waddenkust zijn veerverbindingen naar Vlieland en Terschelling vanaf Harlingen en naar Ameland vanaf Holwerd.

29

Bus, minder dan een keer per uur, niet op zondag

Bus, twee keer per uur op zondag

Veerdienst

Bus, een keer per uur, niet op zondag

Bus, een keer per uur

Belbus

Spoorlijn en station

Legenda routes openbaar vervoer

Route Waddenwandelen

Fietsknooppunten netwerk

Lange afstandswandelroute

Wadlooproute

Legenda routes land, langzaam verkeer

Over de bestaande infrastructuur zijn routes uitgezet voor fietsers, wandelaars, watersporters en schaatsers. Fietsers kunnen gebruik maken van een netwerk van fietsknooppunten, wandelaars van lange afstandsroutes en het netwerk van Wadden Wandelen. Ook een groot deel van de route van de Elfstedentocht ligt in het gebied, naast de overige ijswegen die bij vorst ontstaan.

Openbaar vervoer bestaat uit trein- en busverbindingen. Daar waar geen spoor ligt rijden er wel bussen. Met het oog op recreanten en toeristen wordt de frequentie van bussen in het weekend aangegeven. Uitzonderingen daargelaten, rijden de bussen dan minder vaak dan op werkdagen en deels helemaal niet op zondag.

Bebaseerd op: Fietsknooppunten: (Stichting Landelijk Fietsplatform, 2013), Waddenwandelen: (Landschapsbeheer Groningen en Friesland, 2013), LF Wandelroutes: (Stichting Landelijk Fietsplatform, 2012), lijnbussen: (Arriva, 2013), Wadlooproutes: (Atelier Fryslân, 2012) Elfstedenroute: (Oranjewoud, 2011), Autowegen: (Rijkswaterstaat, 2012a), Spoor en stations: (Kadaster, 2012)Vaarwegen: (Rijkswaterstaat, 2012b)

30

Setting

De Friese waddenkust kent een aantal hoofdingrediënten die de setting voor recreatie en toerisme bepalen. Dit zijn de zee, het vasteland en de overgang tussen zee en land. Het vasteland ligt achter de Waddendijk. Het is een agrarisch landschap met dorpen en steden. Dit landschap is op te delen in een aantal streken, die alle een andere ontstaansgeschiedenis hebben en daarmee een andere verschijningsvorm: Oostergo met een hoge kwelderrug met op regelmatige afstand dorpen aan of dicht op de dijk. Westergo, een voormalig eiland met parallel lopende kwelderruggen. De voormalige Middelzee en Marneslenk, met grootschalige zeekleipolders. De Waddendijk vormt de overgang tussen zee en land. De maat (zowel in lengte, breedte en hoogte) van de dijk maakt dat hij als aparte omgeving (setting) kan worden gezien in het gebied. Naast het vasteland achter de dijk is er Friesland Buitendijks, een kwelderlandschap. De Waddeneilanden zijn in de verte zichtbaar vanaf de dijk (als het weer er naar is); ze dragen bij aan de ervaring in het waddengebied te zijn.

Waddendijk

32

Centre (middelpunt)

Omgeving Ternaard

· Social imagebility (gedenkwaardige locatie): Het middelpunt van de dorpen wordt gevormd door kerkjes met kerkhoven. Dit zijn markante plaatsen.Voorzieningen zijn op een enkele kleine uitspanning na, zo goed als afwezig.

· Sociale interactie (sociale interactie): Waar dijkopgangen zijn is de kans groot mensen tegen te komen.

· Restorative benefit (plek om mentaal/ fysiek op te laden): Op en onder aan de dijk bij dijkopgangen is het bij niet al te slecht weer aantrekkelijk om uit te waaien, energie op te doen.

Terschelling

· Social imagebility: Regelmatig vind je op Terschelling eet- en drinkgelegenheden. Net als herkenningspunten zoals kerkjes.

· Sociale interactie: Mensen kom je tegen langs routes in de buurt van voorzieningen, of in de buurt van bestemmingen zoals het strand.

· Restorative benefit: Bij niet al te slecht weer is het aantrekkelijk om op het strand, aan de Waddendijk of in de duinen te vertoeven. Ingerichte plekken met bankje buiten deze gebieden dienen dit doel ook.

Omgeving Aldega

· Social imagebility: Elk dorp is een herkenbaar centrum in het gebied. Silhouetten van de dorpen, bruggen en kades maken de dorpen herkenbaar.

· Sociale interactie: Bij aanlegplaatsen en in dorpen is de kans groot mensen van dichtbij tegen te komen.

· Restorative benefit: Rustplekken kunnen naar wens gekozen worden op het water. Aanlegplaatsen en oevers zijn hiervoor aantrekkelijk.

2 4 kmCentre, social imagebility

Centre, social interaction

Centre, restorative benefit

Afgelegde route

Legenda

Beleving ruimtelijke structuur

33

Direction (richting)

Omgeving Ternaard

· View (zicht): Het open landschap biedt vergezichten. De dijk is van ver te zien, net als de vrijliggende boerderijen. Heel veel zicht is er op de dijk. Hier zie je de zee, de dijk en het achterliggende land. Bij helder weer is Ameland te zien.

· Movement (beweging): Wegen en paden geven richting aan in het open landschap. Ze leiden je door het gebied. Bij kruisingen heb je keuzemomenten die je snelheid doen minderen.

Terschelling

· View: Terschelling biedt aan de randen van het eiland, aan de Waddendijk en aan het strand enorme vergezichten. Op het eiland is ook veel te zien, deze zichten zijn korter en minder nadrukkelijk.

· Movement: Vooral het fietspad aan de buitenkant van de Waddendijk heeft een sterk leidende richting. Delen van de lineaire hoofdweg hebben een vergelijkbare richtinggevende kwaliteit.

Omgeving Aldega

· View: Op open water zijn er verre zichten rondom. Vooral het zicht dat richting geeft aan de overtocht van een meer is belangrijk.

· Movement: Lineaire waterstructuren zoals sloten en smalle meren geven een sterk gevoel van richting.

2 4 km

Afgelegde route

Direction, view

Direction, movement and pause

Legenda

34

2 4 km

Transition (overgang)

Omgeving Ternaard

· Treshold (drempel): Overgangen ervaar je in het gebied wanneer je van het open landschap een dorp ingaat en vice versa. Bebouwing en plaatsnaamborden markeren deze overgangen. Verder is de dijk een overgang, hij vormt letterlijk en figuurlijk een drempel tussen land en water.

· Ephemeral (tijdelijk verschijnsel): Aan de zeekant van de dijk was de wind sterker te voelen dan op land. Ook was hier een herkenbare zilte geur. Verder was er op delen van de route tegenwind. Een veld bloeiende tulpen sprong sterk in het zicht.

Terschelling

· Treshold: De afwisseling van bebouwd en onbebouwd gebied zorgt voor de ervaring van overgangen.

· Ephemeral: Aan de Waddenzee en aan de Noordzee ervaar je een andere wereld dan binnen de duinen en de dijk. Je beleeft het weer hier sterker, het ruikt er anders, er is geluid van water, je loopt op zand/modder, de horizon is lager, het is hier uitgestrekt, er zijn hier dingen die je nergens anders zo tegenkomt (schelpen, vogelkolonies, aangespoelde spullen, etc.)

· Corridor: Op de paden door de bossen ben je omringd door bomen. Het geeft het gevoel van een tunnel.

Omgeving Aldega

· Treshold: Smaller water verbindt de meren met elkaar. Van klein naar groot water ervaar je een overgang (en omgekeerd). Ook het binnenkomen of verlaten van een dorp geeft de ervaring van een overgang.

· Ephemeral: Gebieden met tegenwind geven een andere ervaring dan gebieden zonder.

Afgelegde route

Transition, treshold

Transition zone, ephemeral

Transition zone, corridor

Te

Tc

Legenda

35

2 4 km

Area (gebied)

Omgeving Ternaard

· Thematic continuity: Er zijn twee duidelijk te ervaren grote eenheden binnen het gebied: Als eerste het agrarische open, weidse landschap met vrijstaande boerderijen die in stijl ook eenheid vertonen. Als tweede de Waddenzee en het al dan niet droogliggend wad. Binnen het agrarische landschap liggen de dorpen die elk ook een duidelijk afgebakend geheel vormen.

Terschelling

· Thematic continuity: De Waddenzee en de Noordzee vormen een groot geheel dat gekenmerkt wordt door water en golven. Op het eiland komen verschillende gebieden voor: bossen, strand, hoge duinen, duinlandschap met gras en struiken, dorpen en de open graslanden achter de Waddendijk. De gebieden verschillen sterk in maat.

Omgeving Aldega

· Thematic continuity: Vanaf het water is elk meer een eenheid. Vanaf de sloten ervaar je ook het omliggende land. Waar dit eindigt is niet te zeggen vanaf het water, maar het grasland dat de sloten omgeeft, vormt een eenheid.

Afgelegde route

Area, thematic continuity

Legenda

36

Centre, social imagebility

Centre, social interaction

Centre, restorative benefit

Direction, view

Direction, movement and pause

Transition, treshold

Transition zone, ephemeral

Transition zone, corridor

Afgelegde route

Legenda beleving ruimtelijke structuur

Te

Tc

Area, thematic continuity, dashed line is beyond area observed

Overzicht

Omgeving Ternaard

Terschelling

Omgeving Aldega

37

Kwetsbaarheid in het planBij al deze soorten kwetsbaarheid wordt in meer of mindere mate stilgestaan in het plan. Kwetsbaarheid zeespiegelstijging: hier wordt op ingespeeld met het introduceren van nieuwe dijkconcepten. Kwetsbaarheid door bevolkingskrimp: alle onderdelen trachten de leefbaarheid van het gebied te vergroten, voorts wordt voorgesteld om voor nieuwe eet- en overnachtingsvoorzieningen zo veel mogelijk gebruik te maken van leegstaande woningen of andere gebouwen.Kwetsbaarheid voor verzilting: dit wordt tussen Zurich en Harlingen opgelost door een uiteindelijke omschakeling van zoete teelten naar zilte teelten.Kwetsbaarheid Waddenzee: De bescherming van de Waddenzee is zo geregeld dat er geen afbreuk gedaan mag worden aan bestaande natuurwaarden en het oppervlak van de Waddenzee niet mag afnemen. In het plan komt het ontwikkelen van kwelders aan de orde; volgens de huidige regelgeving is dit niet mogelijk. Toch is er binnen het plan bewust voor gekozen wel een voorbeeld op te nemen van nieuwe kweldervorming. Dit is gedaan vanuit het idee dat kwelders een onderdeel zijn van het totale waddensysteem en dat de ecologische en geomorfologische dynamiek van het waddensysteem pas compleet is als er kwelders zijn op die plekken waar ze van nature ontstaan. Bovendien brengen kwelders vanzelf nieuwe (beschermde) natuurwaarden met zich mee, waardoor het natuurgebied dat de Waddenzee is, netto niet in oppervlakte krimpt. Ook is het een bestaand doel van Programma Rijke Waddenzee (2010) om de ‘randen van het wad’ ruimtelijke te verzachten, zoals dat bij kwelders het geval is.

ConclusieRuimtelijke relevantie: jaGebruikt binnen onderzoek en plan: enigszins

D11 Er is aandacht voor het behoud van zaken als stilte, duisternis en visuele kwaliteiten.

Welke niet tastbare kenmerken kent het gebied (bv. Stilte, duisternis en visuele kwaliteiten)

In het plan is uitgegaan van de kwaliteiten zoals benoemd in hoofdstuk 4. Een groot deel van deze kwaliteiten is ontastbaar, zoals rust, leegte en lage horizonnen. Een voorbeeld waarbij er rekening is gehouden met een niet-tastbaar kenmerk is de brug over de N31. Het landschap waar deze brug deel van uit gaat maken heeft een grote openheid. Hier is rekening mee gehouden door de brug over zijn gehele lengte op palen te plaatsen, zodat er zicht onderdoor mogelijk blijft.

ConclusieRuimtelijke relevantie: jaGebruikt binnen onderzoek en plan: ja


Welke natuurlijke en historische kwaliteiten kunnen verbeterd

Cluster 1:Natuurlijke en culturele kwaliteiten als basis ontwikkelingen recreatie en toerisme


Welke natuurlijke attracties of culturele attracties zijn er?Welke cultuurlandschappen of natuurgebieden zijn er?

VoorbeeldenIn dit principe wordt van behouden gesproken. In de strategie, regionale plannen en lokale plannen wordt de nadruk gelegd op het niet langer onbenut laten van kwaliteiten. Voorbeelden hiervan zijn: dijk als recreatieve ruggengraat inzetten, de aanwezigheid van de zee en bijbehorende dynamiek benutten door inlaten water in Driehoekspolder, zeedijk gebruiken als aanloop naar fietsoversteek N31.

DiscussieMet het overslagbestendig maken van de zeedijk tussen Zurich en Harlingen verandert het achterliggende cultuurlandschap uiteindelijk als het gaat om het grondgebruik en worden lage kades toegevoegd aan het landschap. Deze verandering kan gezien worden als een inbreuk op het bestaande cultuurlandschap. Dit is echter niet de motivatie voor het plan. Het cultuurlandschap zoals het nu is, met akkerland en grasland dat van zoetwater afhankelijk is, is op den duur niet bestand tegen verzilting en zal tegen zeespiegelstijging bestand moeten raken. Er wordt dus opnieuw ingespeeld op de natuurlijke invloeden. Dit maakt het verder ontwikkelen van bestaand cultuurlandschap nodig. Bebouwing en toegankelijkheid worden hierbij behouden.

Nergens in het plan worden ingrepen voor recreatieve en toeristische doeleinden voorgesteld die de natuurlijke of culturele kwaliteiten van het gebied teniet doen.

ConclusieRuimtelijk relevant: jaGebruikt binnen onderzoek en plan: ja

D2 Kwetsbare gebieden zijn beschermd.

Welke kwetsbare gebieden zijn er?Welke bescherming verlangen deze gebieden?

Wat is kwetsbaar?Gebieden kunnen op verschillende vlakken kwetsbaar zijn. Voor de Friese waddenkust geldt de Waddenzee als beschermd natuurgebied (Natura 2000) en Unesco Werelderfgoed. Het is een kwetsbaar gebied omdat het onder druk staat van menselijke activiteiten die het dynamische ecosysteem van de Waddenzee beïnvloeden. Naast de Waddenzee zijn er meerdere gebieden die als kwetsbaar gezien kunnen worden. Zo zijn de dorpen waar bevolkingskrimp gaande is sociaal kwetsbaar, de akkerbouw is economisch kwetsbaar in gebieden met verzilting en het totale gebied is kwetsbaar als het gaat om zeespiegelstijging.

Bijlage 8: Reflectieverslag ruimtelijk relevante principes in ontwerp

38

Wat is eventueel nodig om het openbare karakter en vrije toegang van bijzonder plaatsen voor inwoners te handhaven?

Binnen het plan wordt de toegankelijkheid van het totale gebied groter door nieuwe wandel/fietsroutes. Hierbij valt vooral de toevoeging van een pad over de dijk op. Inwoners behouden hiermee niet alleen toegang tot bijzondere plaatsen, deze wordt zelfs vergroot.


B9 Er is aandacht voor lokale ondernemers.

Wie zijn de lokale ondernemers?Wat zijn hun behoeften?

De lokale ondernemers zijn in de recreatieve analyse in kaart gebracht. Uit deze inventarisatie blijkt bijvoorbeeld waar zich overnachtingsmogelijkheden, horeca en musea bevinden. Daarnaast is op veldbezoeken duidelijk geworden dat er mondjesmaat activiteiten zoals rondleidingen of verhuur van fietsen worden aangeboden. Ook is een gesprek gevoerd met de ondernemers van de Seedijkster toer en met wijlen Willem Spoelhof, voormalig voorzitter Dorpsbelangen Tzummarum-Firdgum en voormalig lid gebiedsplatform Noard-west Fryslân. Hierdoor is een beeld ontstaan van de lokale ondernemers en hun behoefte, maar dit is verre van compleet. Het plan zoals dat nu gemaakt is, zou ook lokale ondernemers ten goede kunnen komen. Het herinrichten van de entree van Zurich komt de toegankelijkheid van het dorp bijvoorbeeld ten goede en dus de bereikbaarheid van de Zuricher ondernemers. Maar aan dit principe wordt niet specifiek voldaan. Om dit principe in te vullen, is het nodig om een completer beeld te hebben van ondernemers en hun behoeften. Mogelijk is het principe dan ook landschappelijk bruikbaar.

ConclusieRuimtelijke relevantie: deelsGebruikt binnen onderzoek en plan: enigszins


Welke streekeigen verhalen kent het gebied?Hoe kan recreatie hierbij aansluiten?

Tijdens het onderzoek ben ik verschillende streekeigen verhalen tegengekomen die vooral de geschiedenis van het gebied vertellen. In het geval van de kwelderontwikkeling is gebruik gemaakt van de geschiedenis van de verdwenen haringvissers als inspiratie voor rustpunten in dit gebied (oude roeiboten).

ConclusieRuimtelijke relevantie: deelsGebruikt binnen onderzoek en plan: enigszins

worden?Overstijgt recreatie niet de draagkracht (footprint) van het gebied?

Dit principe gaat over twee onderwerpen. Het beschermen en verbeteren van natuurlijke en culturele kwaliteiten komt in diverse andere principes naar voren en wordt hier niet opnieuw besproken. Het tweede deel van het principe houdt in dat recreatie de draagkracht van een gebied niet mag overschrijden. Gezien de huidige situatie zal de draagkracht van het gebied waarschijnlijk niet zo snel overschreden worden, maar dit is een aanname op basis van gevoerde gesprekken, eigen waarneming en literatuur. Er zijn relevante gegevens en een kwantitatieve methode voor nodig om de recreatieve draagkracht van het gebied te meten. In dit onderzoek ontbrak de kennis om dit te doen .

Wel kan op basis van het plan gezegd worden dat er een aantal plekken zijn waar de draagkracht van het gebied relatief snel overschreden wordt bij een teveel aan bezoekers. Dit geldt voor de Zuricherpolder en de kwelders, in het plan zijn of worden dit natuurgebieden waar onder andere vogels te zien zijn. Vogels hebben een bepaalde hoeveelheid rust nodig, de aanwezigheid van mensen kan deze rust verstoren. Wanneer dit gebeurt zoeken vogels een ander heenkomen. Dit kan de aantrekkingskracht van deze gebieden doen afnemen. Om te voorkomen dat dit gebeurt, hebben deze gebieden kleinschalige voorzieningen. Paden die er doorheen lopen zijn bijvoorbeeld relatief smal dus niet geschikt voor veel mensen tegelijkertijd. Bovendien zijn de gebieden alleen toegankelijk in perioden die niet kritiek zijn voor vogels, dus buiten het broedseizoen.



Welk cultureel erfgoed, cultuur en tradities kent het gebied?Hoe kan recreatie hierbij aansluiten?

Voor dit principe is binnen het onderzoek geen specifiek antwoord. Uiteraard kan recreatie en toerisme aansluiten bij de evenementen die er op dit vlak georganiseerd worden, bijvoorbeeld de Bildtse Aardappelweken waarbij er in het verleden een ballet met landbouwmachines werd opgevoerd (persoonlijke communicatie Khoji Wesselius en Ger Bosklopper, Fryslân Noard-West). Voorlopig wordt er van uitgegaan dat dit principe vanuit een landschappelijke invalshoek niet toegepast kan worden.

ConclusieRuimtelijke relevantie: neeGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: nee

B5 Inwoners behouden toegang tot plaatsen met natuurlijke of culturele waarde.

39


C5/5.0/5.1/5.2 Goede informatie/educatievoorziening over kwaliteiten van het gebied voor bezoekers. Promotie is gebaseerd op authentieke beelden.

Sluit de informatie/educatievoorziening aan bij de kwaliteiten van het gebied?Voldoet de infrastructuur van informatie/educatievoorziening, of is hierin verbetering nodig?

Informatievoorziening voor recreatie en toerisme en educatie is van belang, maar behoort op een enkel aspect na niet bij het vakgebied van landschapsarchitectuur. Zodra informatievoorziening een ruimtelijke relevantie krijgt (borden, panelen, zuilen) kan het worden opgenomen in een landschappelijk plan. Het is van belang om dit te doen omdat er dan aandacht is voor de invloed die eventuele borden of ander materiaal hebben op hun omgeving. Wanneer hier geen aandacht voor is, kan de plaatsing ervan mogelijk zelfs afbreuk doen aan de omgeving.

ConclusieRuimtelijke relevantie: deelsGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: ja


Welke activiteiten in het gebied kunnen uitnodigen tot deelname van bezoekers?

Van dit principe is in het plan nog geen gebruik gemaakt. Participatie vereist een organiserende partij. Mogelijk kunnen ideeën voor dit principe aan bod komen door ideeën van betrokkenen en ondernemers. Het is geen principe waar een ruimtelijk-landschappelijk ontwerp rekening mee kan houden. Wel kan het mogelijk van pas komen bij ontwerpen waarin beheer van het landschap (deels) ingevuld kan worden door participatie van bezoekers.

ConclusieRuimtelijke relevantie: deelsGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: ja


Wat kan een bezoek aan het gebied gedenkwaardig en uniek maken?

Bij alle onderdelen van het plan is steeds gezocht naar unieke kenmerken van het gebied en hoe hier bij aangesloten kan worden om ze beleefbaar te maken. Ook


Wat zijn de lokale producten?

Promotie van lokale producten komt niet terug in het plan. Lokale producten behoren tot de kwaliteiten van een gebied, in die zin sluit dit principe aan bij andere principes. Het is de vraag of een landschappelijk plan hier een rol in kan spelen. Dit principe is waarschijnlijk meer op zijn plek bij andere disciplines.

ConclusieRuimtelijke relevantie: waarschijnlijk nietGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: waarschijnlijk niet


Welke behoefte is er aan (gebouwde) ruimte?Welke gebouwen kunnen eventueel hernieuwd gebruikt worden/gerenoveerd worden?

De behoefte aan nieuwe gebouwde ruimte is niet in kaart gebracht. Er is vanuit gegaan dat het gebied vanwege bevolkingskrimp vooral behoefte heeft aan oplossingen voor het hergebruik van gebouwde ruimte die leeg is komen te staan/leeg zal komen te staan. Binnen het plan wordt voorgesteld deze ruimte onder andere te gebruiken voor voorzieningen voor bezoekers.


Cluster 2: Beleving natuurlijke en culturele kwaliteiten is mogelijk


Zijn recreatieve voorzieningen voldoende bereikbaar en toegankelijk voor iedereen?

De dijk wordt in het plan toegankelijk gemaakt met een pad voor fietsers en wandelaars. Omdat ook fietsers tot de doelgroep behoren, zijn in plaats van trappen open afgangen naar de dijk nodig. In de meeste gevallen kunnen dit de opgangen zijn die ook voor onderhoudsverkeer geschikt zijn. Om het fietsers comfortabel te maken, hoeven zij geen trappen te gebruiken en zijn hekken te passeren middels wildroosters. De gehele infrastructuur voor fietsers, waaronder de brug over de N31, is hierdoor ook voor gehandicapten toegankelijk. Dit geldt ook voor de nieuwe paden door de kwelders bij Oosterbierum. Voor de entree van Zurich zijn geen hoge trottoirbanden gebruikt, maar schuine banden, deze vormen geen belemmering voor rolstoelgebruikers om over te steken.

40

originele beschrijving valt af te leiden dat het gaat om het gebruik van water voor dagelijks gebruik. In Nederland is de kwaliteit en beschikbaarheid van (drink)water zeer goed. In die zin kan een landschappelijk plan hier niet zoveel aan toevoegen. Wel is het mogelijk om dit principe breder op te vatten. Dan speelt het probleem van verzilting van landbouwgronden langs de kust. Dit is een complex probleem dat een onderzoek op zich waard zou kunnen zijn en waar nog geen eenduidige oplossingen voor bestaan. Zonder voldoende kennis hiervan is het lastig om hier globaal iets voor te verzinnen. In dit onderzoek is dit daarom niet gedaan. Maar het is een opgave die alleen al vanwege de economische belangen een nu en in de toekomst van belang is voor het gebied.

ConclusieRuimtelijke relevantie: jaGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: ja


Welke hergebruik is mogelijk bij inrichting van het gebied?

Binnen het plan komt dit naar voren in het hergebruik van materialen, of gebruik van materialen uit hernieuwbare bronnen. Bijvoorbeeld hergebruik van klinkers voor de entree van Zurich, het mogelijk hergebruiken van de huidige brug voor voetgangers bij Zurich elders in het land, het op laten slibben van kwelders, hergebruikt kunststof met hout dat geen onderhoud vergt als materiaal voor vlonderpaden.


D12/10.2 Transport vindt zoveel mogelijk milieuvriendelijk plaats. Openbaar vervoer, fietsen en wandelen worden gestimuleerd ter vervanging van gemotoriseerd vervoer.

Welke mogelijkheden voor milieuvriendelijk vervoer zijn er?Voldoen de bestaande mogelijkheden, of is hierin verbetering mogelijk?

Dekking en frequentie van openbaar vervoer in het gebied is voor recreanten en toeristen laag. Dit maakt vervoer per auto vaak noodzakelijk. Het plan maakt fietsen en wandelen aantrekkelijker door nieuwe routes, bestemmingen en rustpunten. Een aaneengeschakeld netwerk van huurfietsen (ook elektrisch) kan gebruik hiervan stimuleren.


10.32 Er is aandacht voor de stijl van toeristische ontwikkelingen.

komt dit principe aan bod bij het oplossen van problemen die zich voordoen in de ruimtelijke beleving van het gebied. Het toevoegen van middelpunten is hier een voorbeeld van. Het voorstel om te komen tot een aaneengeschakeld netwerk van eet- en drinkgelegenheden gaat in op een van de voorwaarden voor een geslaagd bezoek.



Wat valt er te ontdekken in het gebied?Wat is de moeite waard om te begrijpen van het gebied?Welke vormen van recreatie passen hierbij?

In het plan is er ruimte voor het ontdekken van natuurlijke waarden in het gebied (dynamiek water/land, weer) en culturele kwaliteiten (cultuurhistorie, strijd tegen het water, landbouw). Er is gekozen voor milieuvriendelijke vormen van recreatie, deels gebaseerd op de al aanwezige recreatieve activiteiten. Dit zijn vormen (bv. wandelen, fietsen, varen, wadlopen, paardrijden) die plaatsvinden in het landschap, waardoor de bezoeker tijdens zijn bezoek vanzelf ervaart hoe het gebied in elkaar zit. Door dit aan te vullen met (digitale) informatie- en educatieve voorzieningen kunnen bezoekers zich naar wens verder verdiepen in het gebied.


Cluster 3: Zorgvuldig gebruik van natuurlijke hulpbronnen


Welke recreatieve activiteiten zijn vanuit dit oogpunt ongewenst?

Het plan stimuleert alleen recreatieve activiteiten die met lichamelijke inspanning tot stand komen. Elektrisch fietsen is de enige activiteit die hiervan afwijkt, dit is een combinatie van lichamelijk inspanning met elektriciteit (bij voorkeur uit hernieuwbare bronnen gewonnen).



Welke opgave ten opzichte van water speelt er eventueel in het gebied?Bij dit principe gaat het om zuinig watergebruik. Uit de

41

geleverd aan het onderzoek en het plan. Het is daarom waarschijnlijk dat publieksparticipatie bij daadwerkelijke planvorming over de volle breedte van belang is bij het ontwikkelen van duurzame recreatie en toerisme.


Cluster 5: Ontwikkeling van recreatie en toerisme in samenhang met bredere context

A4 Plannen voor recreatie houden rekening met effecten van klimaatverandering.

Welke (toekomstige) effecten zijn er van klimaatverandering in het gebied?Wat is er nodig om rekening te houden met deze effecten?

Het plan houdt rekening met klimaatverandering door in te spelen op zeespiegelstijging, die voor het gebied van invloed is in de toekomst.


X1 Recreatieve en toeristische ontwikkeling is gekoppeld aan andere toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen.

Welke ruimtelijke ontwikkelingen vinden plaats in het gebied?Is er een verbinding mogelijk van de gevonden ruimtelijke ontwikkelingen met recreatieve en toeristische ontwikkeling?

Het plan houdt rekening met een aantal ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied. Dit zijn toekomstige dijkversterking, verzilting, verkweldering en bevolkingskrimp.


8.0 Ervoor zorgen dat recreatie bijdraagt aan de leefbaarheid voor de lokale gemeenschap en hier geen afbreuk aan doet.

Welke vraagstukken spelen er eventueel op het gebied van leefbaarheid?Is hier een verband mogelijk met recreatie?

Vooral in het deelgebied Zurich-Harlingen worden deze vragen beantwoord, omdat in dit geval informatie van een workshop met de lokale gemeenschap voorhanden was. Verbetering entree Zurich, meer ommetjes, meer bomen, betere oversteek over N31 hebben betekenis voor de leefbaarheid van het dorp en tegelijkertijd voor recreatie. Dit laat zien dat interactie met de lokale gemeenschap waardevolle ideeën oplevert die gecombineerd kunnen worden met recreatie en toerisme.

Welke voorbeelden zijn er van (streekeigen) architectuur ter inspiratie voor nieuwe gebouwen en recreatieve voorzieningen?

De nieuwe brug over de N31 is gebaseerd op veelvoorkomende bruggetjes in Friesland. Het voorstel voor het vervangen van gazen hekwerken is gebaseerd op houten hekwerken die al voorkomen op de dijk.


Cluster 4: Verantwoorde en interactieve planprocessen

A1/2.0 Er zit een strategie achter de ontwikkeling van recreatie. De strategie houdt rekening met milieu, economie, maatschappij en cultureel erfgoed en is ontwikkeld met publieksparticipatie.

Een visie op de schaal van de hele Friese waddenkust is deel van het plan. De visie is in dit geval niet ontwikkeld met publieksparticipatie. Voor het doel van dit plan was publieksparticipatie geen vereiste, omdat het met name een onderwijskundig doel heeft. Het plan wil een mogelijk beeld van de toekomst geven en testen of de principes voor duurzame recreatie en toerisme landschappelijk te vertalen zijn. Mocht er een plan opgesteld worden dat een daadwerkelijke status krijgt, dan is publieksparticipatie vanuit het oogpunt van maatschappelijke duurzaamheid zeker een vereiste.



Dit principe is niet ruimtelijk relevant, het is buiten beschouwing gelaten.

ConclusieRuimtelijke relevantie: neeGebruikt binnen onderzoek en plan: neeNu niet gebruikt maar ruimtelijke toepassing nog steeds denkbaar: Nee


Wie zijn betrokken bij de ontwikkeling van recreatie en toerisme?

Binnen dit onderzoek is daar waar het mogelijk en haalbaar was gebruik gemaakt van publieksparticipatie, dit geldt voor het gebied Zurich-Harlingen. De workshop werd door betrokkenen gewaardeerd en heeft ook een bijdrage

42


Bijlagen

Documents

Transcript of Bijlagen