bijeenkomst in het bisschopshuis Paulus en de relatie

jodendom-christendom 15 juni 2009

Een uitgave van het bisdom Breda, augustus 2009 T 076 5223444 E secretariaat@bisdombreda.nl I www.bisdombreda.nl

2

Paulus en de relatie jodendom-christendom

15 juni 2009

3

Inhoudsopgave Voorwoord 5 Rond de vita-icoon van Paulus 7 Dr. V.D.M. de Haas De moderne joodse visie op Paulus 13 Prof. dr. A.J. Denaux

4

Voorwoord De apostel Paulus stond centraal op de bijeenkomst voor pastorale beroepskrachten in het bisschopshuis te Breda, die plaatsvond op maandag 15 juni 2009. Diaken dr. Vincent de Haas, diaken in de parochie Breda-Oost en Teteringen, en professor dr. Adelbert Denaux, decaan van de Faculteit Katholieke Theologie te Utrecht/Tilburg verzorgden de inleidingen. In deze uitgave zijn verkorte versies van beide inleidingen opgenomen. De bijeenkomst ‘Paulus en de relatie jodendom-christendom’ werd georganiseerd in het kader van het internationale Paulusjaar dat paus Benedictus XVI uitriep. Dit jaar duurde van 28 juni 2008 tot 29 juni 2009. In het bisdom van Breda waren in het Paulusjaar diverse activiteiten. Op zondag 25 januari, het feest van Paulus’ bekering, werden in de H. Antoniuskathedraal de eerste exemplaren uitgereikt van een speciaal voor het Paulusjaar door bisschop Van den Hende geschreven noveen. Binnen en buiten het bisdom werden zo'n 2500 noveenboekjes verspreid. Ook vond in de kathedraal op donderdagmiddagen een votiefmis voor Paulus plaats met speciale aandacht voor Paulus middels de gebeden, de lezingen en de verkondiging. Na de mis was er gelegenheid tot het aanbidden van het Allerheiligste en werden de vespers gebeden. Daarnaast verzorgde bisschop Van den Hende in de kathedraal een serie korte catechetische inleidingen over Paulus. De jaarlijkse retraite voor priesters en diakens van het bisdom stond vanwege het Paulusjaar in het kader van Paulus. Rik Hoet leidde deze retraite. Bezoekers van het bisdomkantoor konden diverse uitgaven rond Paulus inzien in de hal van het kantoor.

5

Iconenschilder Geert Hüsstege vervaardigde in het Paulusjaar in opdracht van de Katholieke Vereniging voor Oecumene een vita-icoon van Paulus, waarop in veertien scènes het leven van Paulus wordt verteld. Van de vita-icoon is een poster gemaakt. Deze kan voor een bedrag van € 5,- en € 1,50 verzendkosten worden besteld bij het secretariaat van de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Geert Hüsstege heeft van de vita-icoon een set van 16 enkele kaarten laten drukken die eveneens bij het secretariaat van de vereniging te bestellen zijn voor € 10,- en € 1,50 verzendkosten (T 073-6136471, E secretariaat@oecumene.nl).

6

Rond de vita-icoon van Paulus Dr. V.D.M. de Haas Diaken in de parochie Breda-Oost en Teteringen Volgens de overlevering is de apostel Paulus in het jaar 8 na Christus geboren. Bij die gelegenheid wilde paus Benedictus XVI de apostel Paulus in de schijnwerper plaatsen. Op 28 juni 2008 opende hij het Paulusjaar. Op initiatief van de diaken en catecheet Cor Sinnema is ook de katholieke Vereniging voor Oecumene Willibrordus en Athanasius met dit jaar aan de slag gegaan. Op hun verzoek heeft de bekende iconenschilder Geert Hüsstege een zogenaamde vita-icoon geschilderd, op basis van het ontwerp van een anonieme tekenaar. In het midden is een afbeelding van de apostel Paulus en daaromheen gegroepeerd veertien afbeeldingen van episodes uit zijn leven. Cor Sinnema schreef er een begeleidende tekst bij. Onder de titel Was getekend Paulus verscheen dit boek bij Uitgeverij Berneboek te Heeswijk-Dinther. De icoon volgt het spoor van de Handelingen van de Apostelen. Het aantal van veertien afbeeldingen laat zien dat men zich hierin oriënteert op de kruisweg van Jezus, die veertien staties telt. Je kan dus ook spreken van de veertien staties uit het leven van Paulus. Al is hier tegelijk een verschil. Bij Jezus gaat het om zijn lijdensweg, bij Paulus om elementen uit zijn levensloop. De eerste statie tekent zijn geboorte; in de tweede zit hij aan de voeten van zijn leermeester Gamaliël; de derde tekent zijn aanwezigheid bij de steniging van de diaken Stefanus; de vierde laat zijn roeping zien; de vijfde is zijn doop; in de zesde ontsnapt

7

hij over de muur van Damascus; de zevende toont zijn retraite in Tarsus (Hand. 9, 30) of in de woestijn van Arabië (Gal. 1, 17); de achtste toont hoe hij met Barnabas wordt uitgezonden; op de negende wordt hij gestenigd en met stokken geslagen; de tiende toont het apostelconcilie in Jeruzalem; in de elfde is hij in Filippi; de twaalfde staat Paulus op de Areopaag; in de dertiende lijdt hij schipbreuk op Malta; de veertiende statie vertelt Paulus’ dood. Van deze vita-icoon belicht ik in dit kader graag drie kleine iconen, staties als u wilt, uit het leven van Paulus. Zij zijn geen volledige beschrijving, maar slechts kanttekeningen erbij. Allereerst vertel ik iets over zijn naam. Paulus komt in het boek Handelingen van de Apostelen onder een dubbele naam voor. In de eerste twaalf hoofdstukken heet hij Saulus. Onder die naam reist hij naar Damascus om de christenen te vervolgen. Waarschijnlijk droeg Paulus, zoals bij diasporajoden gebruikelijk was, een dubbele naam. Eén naam werd gebruikt in joodse kringen, de andere was bestemd voor zijn optreden in de Grieks-Romeinse samenleving. In hoofdstuk 7 (vers 58) wordt hij met zijn vergriekste hebreeuwse naam geïntroduceerd: Saulus. Vanaf hoofdstuk 13 (vers 9), waarin zijn uitzending als apostel beschreven wordt, wordt hij Paulus genoemd. De naam Saulus roept herinneringen op aan de eerste koning der Joden, Saul. Van deze koning wordt gezegd dat “hij met kop en schouders boven allen uit stak” (1 Sam. 9, 2). De naam Paulus daarentegen betekent ‘kleintje’. De naam tekent de spiritualiteit van de apostel. Het gaat bij Paulus niet om hemzelf, maar om Christus die leeft in hem (Gal. 2, 20).

8

De tweede statie laat zien hoe de apostel Paulus Jood in hart en nieren was. Hij had een voortreffelijke opleiding genoten bij de joodse schriftgeleerde Gamaliël. Hij hield zich strikt aan de joodse wet. Hij was zelfs fanatiek, een ijveraar. Paulus spiegelde zich aan de joodse profeet Jeremia. Als jood wilde hij alle volkeren samenbrengen in Jeruzalem. Op deze icoon zijn de joodse wortels van Paulus goed zichtbaar. De vierde statie toont dat God hem een nieuwe roeping heeft gegeven. In Handelingen wordt verhaald dat Jezus tot hem spreekt. Hij verliest zijn keppeltje. Overigens is dat een element dat in de officiële iconografie niet voorkomt, maar een creatieve vondst van de schilder. Ook zijn schoenen vallen hem uit. Als het ware ontvalt hem alles. Hij moet opnieuw beginnen. Paulus wordt van een fanatiek vervolger een volijverige verkondiger van Jezus Christus en zijn boodschap. Hij blijft in zijn redeneertrant een leerling van joodse schriftgeleerden. Het is de vraag of Paulus een nieuwe godsdienst wilde stichten. Waarschijnlijk wilde hij alle volkeren samenbrengen in Jeruzalem en we kunnen in plaats van een bekering beter spreken van een roeping. Paulus ontpopt zich tot een van de steunpilaren van Christus’ Kerk. Hij is een steunpilaar van de Kerk van Jeruzalem. Zo is hij in 49 n.Chr. aanwezig op het zogenaamde apostelconcilie. Op de tiende icoon zie je dat de apostelen geen keppeltje (meer) dragen. In het midden van de icoon staan beker en brood, tekenen van de eucharistische eenheid, centraal. Zo zijn allen verzameld rond Jezus Christus. Op deze icoon is Paulus op dit concilie in zekere zin een buitenstander. Hij is de enige die staat, en hij luistert.

9

Paulus is naar dit concilie gegaan met een cruciale vraag. Moeten heidenen die christen willen worden besneden worden? Voor Paulus is het geloof in Jezus Christus voldoende. Hij hoort nu hoe de anderen met hem instemmen. Zo straalt de icoon eenheid in verscheidenheid uit. Allemaal verschillende apostelen, allemaal samen rond de ene Heer, in één Geest. Deze statie uit de vita-icoon stelt dan ook vragen aan ons geloof. Waar staan wij in ons geloof? En hoe is met onze verbondenheid met elkaar rond de Heer? Een twaalfde statie van de icoon belicht de redevoering van Paulus op de Areopaag te Athene (Hand 17, 16-34). Paulus ergerde zich dood aan de Atheense samenleving. Hij werd pijnlijk getroffen door de vele afgodsbeelden in deze stad (Hand. 17, 16). Hij treedt vervolgens op in de Areopaag, de wetenschappelijke raad van de Atheense filosofen (zie noot bij 17, 19 in de Willibrordvertaling van 1995). Hij knoopt aan bij datgene wat hij ziet. Hij wijst hen op het altaar van de onbekende God. Hij spreekt ook over de opstanding. In dit verband is het verwonderlijk dat men Paulus verweten heeft het christendom gehelleniseerd te hebben. Paulus is voluit jood gebleven, en voluit belijder van het geloof in Jezus de Christus. De Grieken kenden geen lichamelijke opstanding. De filosofen bespotten Paulus toen hij dit joodse geloofspunt aan de orde stelde. Ze vonden hem maar een praatjesmaker. Hij preekte consequent de God van Israël. Hij poogde het joodse gedachtegoed binnen de Griekse cultuur te brengen. Paulus heeft zich hiervoor totaal gegeven. Iemand heeft uitgerekend dat hij maar liefst 50.000 kilometer te voet heeft afgelegd om de boodschap van Jezus Christus te brengen in

10

Klein-Azië, in Griekenland en Rome. Paulus was hiervoor de geschikte persoon. Hij sprak een aantal talen en had de hoogst haalbare opleiding genoten, zowel in de klassieke als in de joodse cultuur. Paulus blijft na 2000 jaar nog altijd een inspirerend man. Zijn brieven zijn niet gemakkelijk, maar wel boeiend. Ze geven stof tot nadenken over ons doen en laten. Hoe verkondigen wij in onze samenleving Christus? Hoe beleven wij Christus? Hoe groeit Christus in ons? Wat doen de joodse wortels van ons geloof met ons? De combinatie van zijn joodse wortels en zijn inzet in de Griekse wereld toont aan hoe hij een man gebleven is van twee werelden, die de muren tussen die twee werelden heeft willen slechten. Door ons in Jezus Christus te verenigen is dat mogelijk, is de vaste overtuiging van Paulus. De inzet van de apostel Paulus voor Christus en Zijn Kerk blijft een voorbeeld voor allen. Voor verdere lezing: Cor Sinnema, Geert Hüsstege, Was getekend Paulus. Heeswijk-Dinther, Abdij van Berne, 2009. ISBN 978.90.89720146

11

De moderne joodse visie op Paulus * Prof. dr. A.J. Denaux Decaan Faculteit Katholieke Theologie, Universiteit van Tilburg “Wie voor Paulus kiest, kiest niet automatisch tegen het jodendom” In de negentiende eeuw ontstond er in joodse kringen langzaam interesse voor de figuur van Paulus. In de vele eeuwen daarvoor was de positie van joden zo kwetsbaar dat het voor hen beter was geen publieke statements over het christendom, Jezus of Paulus te maken. Aan het eind van de 19de en in de loop van de 20ste eeuw verscheen een aantal studies en boeken van joodse auteurs over Paulus. Polemiek De eerste joodse auteurs die over Paulus begonnen te schrijven zagen hem vooral als degene die verantwoordelijk was voor het weggroeien van de vroegchristelijke beweging van haar joodse wortels. Deze eerste fase van de joodse Paulusexegese had een sterk polemisch karakter. Paulus wordt gezien in het licht van de joods-christelijke polemiek, waarin beide religies als elkaars tegengestelde worden gezien. De auteurs vonden steun in het ideeëngoed van christelijke geleerden die stelden dat het christendom een van de vele religies was in de hellenistische wereld en daarvan afhankelijk was.

* Deze tekst werd eerder gepubliceerd in Rkkerk.nl 7 (2009) afl. 10, p. 4-5 en wordt hier overgenomen met de toestemming van de redactie. Het is een samenvatting van de inleiding die prof. dr. A.J. Denaux hield op de publieks-dag van de Faculteit Katholieke Theologie (FKT) van de Universiteit Tilburg op 11 juni 2009 en de inleiding die hij hield in Breda op 15 juni 2009.

12

Een constante in de diverse varianten van dit Paulusbeeld is dan ook de tegenstelling die gemaakt wordt tussen het Palestijns-rabbijnse jodendom enerzijds, en het hellenistische diasporajodendom anderzijds. Ondertussen heeft het wetenschappelijke onderzoek aangetoond dat het niet opgaat beide vormen van jodendom zo scherp tegenover elkaar te stellen. Het helleniseringsproces dat plaatshad in de laatste eeuwen vóór de christelijke jaartelling, heeft geen halt gehouden voor de grenzen van Palestina. Paulus de jood Een nieuwe joodse benadering van Paulus werd voor het eerste verwoord door Leo Baeck (1873-1956). Paulus nam weliswaar heel wat elementen uit het hellenisme over, maar vele daarvan waren verwant met de joodse wijsheidsspeculaties. Paulus’ hellenisme is herkenbaar aan zijn sacramentenopvatting en aan de ‘verrijzenis als voltooiing’, maar zelfs daar blijft hij binnen de sfeer van het jodendom. Hij is geen stichter van een nieuwe mysteriegodsdienst. Het geloof van Paulus blijft binnen het kader van het jodendom. In zijn wetopvatting volgt hij de rabbijnen die leren dat met de komst van de Messias de Wet niet meer bindend is. Hij verschilt met hen dus niet van mening over het principe, maar over het al dan niet gerealiseerd zijn ervan. Paulus heeft er nooit aan gedacht zijn volk te verwerpen, maar was gedreven door een diepe gevoelsliefde voor zijn volk. Ook latere joodse auteurs benadrukken dat Paulus jood was en bleef: hij kon niet anders denken, spreken en schrijven dan joods. Aanhangers van het nieuwe paradigma zien Paulus als een belangrijke gestalte binnen de geschiedenis van de joodse religie. De ketter wordt weer in het jodendom binnengehaald, zijn

13

joodse identiteit wordt beklemtoond. Ook al worden bepaalde aspecten van zijn opvattingen (bijvoorbeeld over de Wet, over Jezus als Messias) niet gedeeld, men erkent dat hij in zekere zin de God van Israël, de enige ware God, aan de wereld van het heidendom bekend heeft gemaakt, en dat hij ook vragen stelt over de joodse identiteit en leefwijze. Paulus’ brieven anders lezen De nieuwe joodse Paulusbenadering stelt vertegenwoordigers van christendom en jodendom voor nog onopgeloste vragen. Indien Paulus inderdaad joods dacht en (zeker onder joden) als een jood leefde, dan kan hij door christenen niet meer ‘gebruikt’ worden om hun identiteit te begrijpen als een afgrenzing tegenover Israël, dan moeten christelijke exegeten zich ook laten beleren door hun joodse collega’s en Paulus’ brieven anders gaan lezen. Wie voor Paulus kiest, kiest daarom niet automatisch tegen het jodendom. Christenen moeten weliswaar geen joden worden om goede christenen te zijn, maar ze dienen zich bewust te blijven van hun joodse wortels en van het joodse erfgoed dat tot het wezen van het christendom behoort. Voor verdere lezing: A. Denaux, ‘De moderne Joodse visie op Paulus van Tarsus’, in: Collationes 39 (2009) p. 73-87. De inleidingen van de publieksdag van de FKT worden gebundeld in het congresverslag. Voor meer informatie: bureaufkt@uvt.nl

14

15

De vita-icoon die iconenschilder Geert Hüsstege maakte in het Paulusjaar in opdracht van de Katholieke Vereniging voor Oecumene.