Bewaring en digitalisatie van fotografische materiaal (Erfgoed in vorm)

Foto’s voor morgen

FOTO’S VOOR MORGEN

1.  Korte geschiedenis Waarom zijn fotografische materialen moeilijk te bewaren?

2.  Schadebeelden Oorzaak en gevolg

3.  Verpakking, bewaring en manipulaMe Wat wel – wat niet?

4.  Digitale bewaring Wat wel – wat niet?

5.  Vragen?

VOORSTELLING

•  Wat is je rol binnen de erfgoedvereniging? •  Met welke fotografische materialen komen jullie het vaakst in contact?

•  Vnl. problemen met (fysieke en/of digitale) bewaring, ontsluiMng of digitalisaMe?

GESCHIEDENIS (1554 tot 1826) •  Camera obscura •  18e eeuw,

Duitsland: eerste fotografische beeld (zilver in salpeterzuur).

•  Moeilijk om om beeldontwikkeling stop te ze]en (fixeren).

Geschiedenis (1826 tot 1839)

•  Eerste (bewaarde) foto: View from the Window at Le Gras, Joseph Nicéphore Niépce.

•  Nog geen gebruik van zilverzouten maar een verhardingstechniek o.i.v. licht. à ‘Héliographies’.

•  Samenwerking met Louis Daguerre à ‘Daguerréotype’. (eerste wijd verspreide techniek)

Geschiedenis (1855)

•  NegaMef en posiMef beeld door William Hanry Fox Talbot: ‘photogeneMc drawings’.

•  Beelden worden reproduceerbaar, posiMef wordt gemaakt door behulp van een contactraam.

•  Nelson's Column under Construc>on, Trafalgar Square, April 1844, William Henry Fox Talbot (English, 1800–1877), Salted paper print from paper nega>ve.


!"#$% &'&()*%!"#+% ,-&)*%

!".$% /0'1%!""2% 3'*()4&'&()*%

!""+% 5)0060-1)7(4*''4%!+8#% 9:(;'5)4''45)0060-1)%

!+#<% '5)4-%364=*''4%5)0060-1)%!+."% 94*(;'5)4''45)0060-1)%

!+22% &-0=)14)*%9>?@;%!+$<% &'&()*%9>?;%9AB;%

!+$+% &-0=)14)*%CD-(:):E%!++F% &-0=)14)*%9>?G;%

%

Geschiedenis (1826 tot nu): verschillen ! Belangrijkste verschillen: •  Verschillende dragers (zie tabel) •  Verschillende emulsies •  NegaMef / posiMef •  Zwart-‐wit / kleur à  Verschillende dragers kunnen

met verschillende emulsies gecombineerd worden (al waren bepaalde combinaMes (vb. glas met gelaMne = ‘dry plate’) populairder). Dit kan zowel voor het posiMef als voor het negaMef.

à Het is vooral de drager en kleur / zwart-‐wit die de methode voor bewaring zal bepalen.

à Het zijn vooral hoeveelheden en formaten die de methode voor digitalisaMe gaan bepalen.

•  Fotografie = reacMe van een emulsie met licht. Deze reacMe is van nature instabiel en zal verder gaan reageren onder invloed van licht, zuurstof, polluenten


•  Nitraahilm (1889): kunststoffilm, licht en onbreekbaar en zeer branbaar. Te herkennen aan een V-‐vormige perforaMe of de woorden ‘nitrate film’ aan de rand.

•  Acetaahilm (1923): opvolger van nitraat, ook ‘safety film’ genoemd. Te herkennen aan een U-‐vormige perforaMe op de rand.

•  Glas werd nog tot na WOII gebruikt als drager vanwege zijn stabiliteit.

Een reisset voor amateurs die het verschil toont tussen het werken met nat collodium (waarvoor de emulsies steeds ter plaatse in het donker moesten gegoten worden) en gela>nenega>even op glas.

De ‘Brownie’ camera van Kodak voor rolfilm maakt fotografie toegankelijk voor iedereen


à Na verloop van Mjd werd fotografie eenvoudiger, goedkoper en was minder technische kennis nodig voor het maken van een foto. Vandaag is fotografie een medium dat toegankelijk is voor iedereen.

SCHADEBEELDEN

•  Ongeschikt klimaat en polluMe: beinvloeden alle andere schadebeelden!

•  Licht •  Mechanische schade •  Objecteigen verval (chemisch) •  Contact met lijmen, zuren,… (chemisch) •  Schimmels en bacteriën •  Calamiteit •  Verlies (van informaMe)

Licht à verkleuring

Mechanische schade à breuk, krassen, scheuren

Objecteigen verval à Nitraatverval, acetaatverval,…

Van links naar rechts: •  Nitraatverval à cellulosenitraatnegaMeven zijn

extreem brandbaar en kennen vijf stappen van natuurlijk verval. Dit proces ken een onaangename geur veroorzaken

•  Acetaatverval à doet de drager en emulsie op een ongelijke manier uitze]en en inkrimpen. Gekend als ‘azijnsyndroom’ vanwege verspreiden van azijngeur.

Objecteigen verval à … verzilveren, delaminaMe,…

Van links naar rechts: •  Verzilveren à verder reageren van zilver

met lucht (vochMgheid en polluMe). •  DelaminaMe à doet de drager en

emulsie op een ongelijke manier uitze]en en inkrimpen bij een onstabiele omgevingstemperatuur.

Objecteigen verval à … glascorrosie en redox

Van links naar rechts: •  Glascorrosie àHet (interne) verval van

glas te wijten aan een onstabiele samenstelling.

•  Redox à oxidaMeproces onder invloed van klimaat en polluMe (stof en gassen).

Contact met lijmen, zuren, e.a à vlekken

Van boven naar onder, links naar rechts: •  ReacMe op zuur

papier •  RacMe op lijm •  ReacMe op

vingerafdruk: Op glasnegaMef en op nitraatnegaMef (microscoop-‐foto)

Schimmels à vlekken

•  Links: schimmelvorming zorgde voor vlekken op het posiMef.

•  Boven: microscoopfoto van een non-‐acMeve schimmel op een nitraatnegaMef.

Calamiteiten à Brand en…

Films die buiten klaar lagen voor transport op een hete zomerdag. Eigendom van de ‘Cinemateque francaise’ (1959).

Calamiteiten à … water

! Schimmels kunnen zich snel verspreiden in een vochMge omgeving.

Verlies van informaMe

Opmerking: Retouches zijn geen schadebeelden!

HANTEREN, VERPAKKEN EN BEWAREN

à Alles wat geschikt is werd in het groen gekleurd, alle wat ongeschikt is in het rood.

Hanteren: bestelling materialen en opstellen protocol

•  Tellen!: weet goed waaraan je begint. Lijst de aantallen, formaten en materialen op. Dit kan een schapng zijn, maar genoteerd in een excel ook het begin van een inventaris.

•  Bestellen materialen: bestel al je geschikte materialen op voorhand. Als er onzekerheid is, vraag advies!

•  Werkwijze: Stel een duidelijke werkwijze op, zeker als verschillende mensen (samen) werkt op één project.

Hanteren: planning à opstelling

•  Probeer op één oppervlak te werken in één vlo]e beweging: uitpakken, stofvrij maken, herverpakken, nummeren, beschrijven, digitaliseren en opbergen.

•  Werk in een vrije ruimte (rusMg, geen doorgangsruimte) waar de opstelling voor een Mjd kan blijven staan.

Hanteren: planning à werkoppervlak

•  Werk op een zacht oppervlak, eventueel een snijmat verpakt in zijdepapier of keukenrol (dat regelmaMg vervangen wordt).

•  Zorg dat de nodige materialen een vaste plaats hebben. •  Hou het werkoppervlak schoon.

Hanteren: planning à opstelling

•  Opstelling voor digitalisaMe. Kan eventueel gecombineerd worden met reinigen en herverpakken.

•  Zorg indien mogelijk voor rollend materiaal voor intern transport. •  Zorg dat er zich een minimuum aan obstakels in de ruimte bevinden.

Hanteren: transporteren

•  Zorg dat een foto (vnl. glasnegaMeven) ‘vast’ zi]en in zijn verpakking. Dit kan door overige ruimte op te vullen met een (al dan niet Mjdelijk) vulmiddel zoals bv. opgevouwen zijdepapier of ethafoam (duur).

•  Geef deze Mp ook mee aan derden die de foto’s in bruikleen geven of schenken.

•  Neem de secundaire verpakking (doos) steeds vast met twee handen en maak het pad vrij van obstakels. Zet deuren open op voorhand en vraag hulp indien nodig.

Hanteren: verplaatsen

•  Vermijd contact met de emulsie : fotografische materialen zijn heel kwetsbaar. Probeer een materiaal bij de rand op te nemen en met de emulsiezijde naar boven te plaatsen op een oppervlak.

•  Gebruik handschoenen: handschoenen die geen rubber beva]en. Stoffen hanschoenen kunnen, maar geven minder grip.

Hanteren: lijm, metaal en hout

•  Lijm: er bestaat geen veilige ‘fotolijm’. Probeer daarom rechtstreeks contract te vermijden. Ook eMke]en, tape, e.d.. Beva]en deze lijmen. Als een foto vastgelijmd is, bewaar deze op de (eventueel ongeschikte) drager. Raadpleeg indien nodig een expert.

•  Metaal, hout en zuur papier: vermijden. Verwijder paperclips, oude kartons, kisten, maar zorg ervoor dat de informaMe op deze oude verpakking niet verloren gaat.

Hanteren: reinigen, nummeren en schimmels

•  Reinigen: emulsie is moeilijk te idenMficeren. Veiligste opMe is dus een droge reiniging met een blaasbalg en een borstel met zachte (geiten)haren. Reinig van het midden naar de buitenzijde van het object. Reinig de emulsiezijde NOOIT met een vloeistof zonder bijkomende informaMe.

•  Nummeren: Nummer niet op de foto zelf maar op de omslag. Nummer met een eenvoudig HB potlood, doe dit niet met sMr, pen, balpen, kleurpotlood,… Het nummer moet niet groot zijn maar kan discreet in de hoek.

•  Schimmels: Isoleer objecten waarvan je vermoed dat ze aangetast zijn door schimmels. Vraag advies voor het verwijderen van deze schimmels.

Verpakken: oude verpakkingen

•  Verpakkingen kunnen waardevol zijn. Overweeg om ze te bewaren (koppel ze aan het inventarisnummer van de foto’s die ze beva]en, fysiek en in de inventaris). Bewaar ze niet samen met de foto’s in de nieuwe verpakking!

•  Neem de informaMe op de verpakking (le]erlijk) over in de inventaris en/of op de nieuwe verpakkin (in potlood).

Verpakken: nieuwe verpakking

•  Primaire verpakking: een primaire verpakking komt rechtstreeks in contact met het voorwerp (foto = fourflap in papier). Zorgt dat stukken niet in rechtstreeks contact staan met elkaar en beschermt tegen mechanische schade bij manipuleren.

•  Secundaire verpakking: bevat meerdere archiefstukken (foto = doos). Zorgt tegen bescherming van buitenaf.

Verpakken: materialen kiezen à eigenlijke vereisten

•  Eigenlijke vereisten: primaire en secundaire verpakking voldoen aan de PAT-‐norm (Photographic AcMvity Test) = ISO-‐norm 18916:2007(E). Bij voorkeur is het papier ongebufferd. à Garandeert langdurige bewaring als de andere bewaringsomstan-‐digheden gunsMg zijn.

•  Soorten materiaal: Fourflaps (PAT) en dozen die voldoen aan de kwaliteitseis ICN 3/11 (bewaring op termijn van 30 jaar) worden regelmaMg gekozen.

•  Maar… deze verpakkingen zijn duur en vaak niet in kleine hoeveelheden te krijgen. Spreek erover met een adviserende erfgoedinstelling.

Verpakken: materialen kiezen à minimale eisen

•  Doos: verwijder de oude verpakking en steek de foto’s in een nieuwe (zuurvrije) doos (zie symbool).

•  ‘Hemdje’: vouw en blad wit (zuurvrij), bij voorkeur PH-‐neutraal, papier dubbel en noteer het nummer in HB potlood.

à In de meeste zaken met papierwaren kan zuurvrij (print)papier en kunnen zuurvrije dozen verkregen worden.

•  Andere te vermijden stoffen: pergamijn, weekmakers (o.a. PVC), acetaat, coaMngs.

•  Kunststof? Wordt verder niet op ingegaan omdat ze nog duurder zijn dan papier en omdat het niet alMjd makkelijk te achterhalen is welke plasMcs geschikt zijn. Geschikte(re) kunststoffen zijn polyethyleen (PE), polypropyleen (PP) en Polyester (PS).

Bewaren: bewaring in doos

•  Hoe structureren? Je structureert je digitaal archief, je fysieke archief bewaar je: 1. Per materiaal. 2. Per formaat: (bij benadering) 3. Per onderwerp: slechts in laatste instanMe.

•  Afzonderlijk bewaren: nitraat en acetaat (wasemen schadelijke dampen uit), objecten met schimmels.

•  Liggend bewaren: gebroken en gebarsten glasnegaMeven, kunststof en papieren dragers en alle formaten groter dan een A4-‐blad.

•  Staande bewaring: GlasnegaMeven, CD-‐rom en DVD. •  Overig: zorg dat de objecten in niet verschuiven in hun doos

maar toch makkelijk raadpleegbaar zijn.

Bewaren: bewaring in ruimte à Eigenlijke klimaateisen

!

!"#$%&'($)*++ ,$-.$'"#//'+0,1+ 2$3"#($4$+3/56#4&56#(%6$(7+

0281+

"#$%&!'()!

*+#,-#.!$%+/-%01!'()!2!345()!60#&!

%.1#-!3()! ''7!2!'7!

*+#,-.#8/&0#9#.!:!$%;0&0#9#.!%$!&-/.;$/-/.&#!1-/8#-;!

'()!2!345()! ''7!2!'7!

*+#,-$%;0&0#9#.!%$!$/$0#-! '()!2!345()! <57!2!57!

"#$%&!=3()! >$&0;?@#!A##+11-/8#-;4!)1B-%C!#.!"D"!

5()!B!=3()!!!!!!!2!345()!

'57!2!57!

"#$%&!='()!

E+/;.#8/&0#9#.!='()!2!345()!60#&!

%.1#-!3()! ''7!2!'7!

FGH!.#8/&0#9#.!%$!&-/.;$/-/.&#!1-/8#-;!

='()!2!345()! ''7!2!'7!

FGH!I0+C;!#.!C0?-%I0+C;! ='()!2!345()! ''7!2!'7!"-/8#-;!8#+,01;A/.1#.4!?/;;#&&#;4!901#%A/.1#.!

='()!2!345()! ''7!2!'7!

"#$%&!=J()!FGH!/I1-,KK#.!%$!$/$0#-#.!1-/8#-;! =J()!2!345()! <57!2!57!

L%&%/+A,C;! =J()!2!345()! <57!2!57!!

Bewaren: bewaring in ruimte à Minimale klimaateisen

•  Temperatuur: fotografische materialen verkiezen een koele ruimte. •  VochMgheid: fotografische materialen verkiezen een droge ruimte. à DO: vb.:een weinig gebruikte ruimte in een kast tegen een

binnenmuur op het gelijkvloers verwarmd tot tussen 12 en 18°C. à DON’T! zolder, kelder, koelkast (zonder hygrostaat), diepvries, naast

een verwarmingselement, ruimtes die verwaarloosd worden (nooit verwarmd, nooit bezocht,…)

•  TIP! Meet je temperatuur en relaMeve vochMgheid voor je een beslissing neemt (meetapparatuur is uitleenbaar bij je adviesverlenende instanMes).

•  TIP! Heb je een (heel) waardevolle collecMe? Overweeg om een wijn(koel)kast te kopen waarbij je de vochMgheid kunt instellen. Dit zijn kleine betaalbare depots.

Bewaren: bewaring in de ruimte

•  Licht: vermijd bloodstelling aan licht, vooral natuurlijk licht maar ook kunstlicht (+ 150 lux) is schadelijk. Zorg wel dat de ruimte voldoende verlicht is om de objecten te manipuleren.

•  VenMlaMe: zorg dat de objecten niet in een sterk afgesloten ruimte bewaard worden. Vooral als deze een hoge vochMgheid heer (risico op schimmels en insecten)

•  Luchtkwaliteit: verf, wol, onderhoudsproducten, bepaalde houtsoorten, oude verpakkingen, acetaat en nitraat produceren mogelijk schadelijke gassen. Hou deze uit de buurt van de collecMe.

•  Netheid: hou de omgeving netjes en stofvrij. •  Meubilair: kies bij voorkeur voor een metalen (gecoat) rek of kast.

Zet niets bovenop het meubel (eerste bescherming tegen lekken). Vermijd kasten uit zure houtsoorten (vb. Eik).

TIP! Ecologische schoonmaakproducten zijn vaak minder schadelijk dan andere.

DIGITALISEREN EN DIGITAAL BEWAREN

Digitaliseren: waarom?

•  Moeilijke materie: bijna onvermijdbare veroudering.

•  Hantering van het origineel beperken (verminderd risico op mechanische schade)

•  Ontsluiten (delen) van de collecMe is mogelijk

à Digitaal document is GEEN vervanging voor het analoge!

Digitaliseren: planning

•  Tellen en oplijsten: per materiaal/type en per formaat (eventueel in excel)

•  Planning: combineer dit indien mogelijk met herverpakken en reinigen. à Voordeel: omdat stukken per materiaal/type en formaat bewaard worden zal dit de digitalisaMe sterk vergemakkelijken.

•  Prioriteiten: stel prioriteiten! (vb.: m.b.t. onderwerp: ter gelegenheid van een tentoonstelling zal eerst de collecMe WOI worden behandeld OF m.b.t. condiMe: door nitraatverval wordt er voor gekozen eerst de nitraten te behandelen).

•  Werkwijze: stel een duidelijke werkwijze op, zeker als verschillende mensen (samen) werkt op één project. Neem alle handelingen samen door.

Digitaliseren: mogelijkheden à uitbesteden, scannen en…

•  Uitbesteden: gespecialeerde firma’s of archiefdiensten (duur).

•  Scannen: -‐ Flatbed scanner: fotoposiMeven, A3 en groter mogelijk in je archiefdienst. (Sommige kunnen ook transparante dragers scannen = negaMeven) -‐ Diascanner (verkrijgbaar bij de provinciale uitleendienst): mogelijkheden om meerdere dia’s in lade te scannen.

Digitaliseren: mogelijkheden à … fotograferen: posiMeven

•  Fotograferen: –  Moeilijk –  Kennis van fotografie nodig

–  Veel materiaal nodig (goed staMef en professionele camera)

–  Geschikt voor collecMes met veel verschillende materialen en formaten.

à PosiMeven: belichMng van twee zijden. Dit kunnen ook gewone lampen (met een goede kleurweergave) zijn. Voor het digitaliseren van albums gebruik je een boekenstaander.

Digitaliseren: mogelijkheden à … fotograferen: negaMeven

à NegaMeven: Zelfde principe maar belichten van onderuit via lichtbak (enkel doorvallend licht). ! TIP: om ‘overstraling’ te vermijden kan een kader gemaakt worden uit zwart karton. à maak dit groter dan de foto zelf!

Digitaliseren: werkwijze à formaten, resoluMe en …

•  Formaten voor bewaring: zowel bij het scannen als bij het fotograferen kan je een ‘bestandsindeling’ kiezen. -‐  Kies ‘TIFF’ als bewaarformaat: behoudt een maximale kwaliteit van het

beeld (neemt veel opslagruimte in) waardoor het duurzaam is. -‐  Kies ‘JPEG’ voor snelle raadplegingen: kleiner formaat waardoor foto

makkelijk te delen (mail, website) is. Is door bijna elk programma ‘leesbaar’.

! TIP: sla eerst al je bestanden op in TIFF en converteer dan alles naar een kopie in JPEG. Dit kan automaMsch met behulp van programma’s als Irfanview (zie links).

•  ResoluMe = bepaalt hoeveel pixels er op een bepaalde afstand staan (hoe gedetailleerd je bestand is): dit kan je instellen voor je begint. Kies 300 DPI voor posiMeven en grote formaten. 1200 DPI voor negaMeven, dia’s en kleine form.

Digitaliseren: werkwijze à … kleurendiepte

•  Kleurendiepte: uitgedrukt in Bit. Kies alMjd voor een scan in kleur, ook bij zwart-‐wihoto’s. Alle kleurnuances moeten meegescand worden. -‐  24 bit: fotoposiMeven -‐  48 bit: negaMeven en dia’s

! Bewerk je bewaarsbestanden NOOIT. Je kan dit doen met (een kopie van de) JPEG-‐bestanden om de leesbaarheid te verhogen.

Digitaliseren: werkwijze à Mps and tricks! •  Stof: zorg voor een stofvrije en rechte scan. Dit zorgt voor minder nabewerking. •  Achterzijde: kan interessante informaMe beva]en en het digitaliseren waard zijn.

(kies: ‘0001_v’ (inventarisnummer_v(oorzijde)) •  Formaat: digitaliseer ruim genoeg, inclusief de randen, ook indien deze vergeeld,

gekarteld of beschadigd zijn. •  Scan foto per foto: Als de ayeeldingen opgekleefd zijn, selecteer en scan dan

foto per foto. Iedere individuele foto moet een afzonderlijk bestand met een uniek nummer zijn.

v

Digitaliseren: digitaal bewaren •  Mappenstructuur: Maak afzonderlijke mappen per deelcollecMe. Bewaar JPEG en

TIFF in afzonderlijke mappen. ! TIP: Zorg dat er maximuum 3 submappen bestaan (vb.: fotocollecMe/familiefoto’s/2015/reis_italie).

•  Naamgeving: Geef een unieke naam zonder spaMes! Dit kan per deelcollecMe (vb.: ‘FA_0001’ voor familiefoto’s en ‘WER_0001’ voor stadszichten van Wervik).

•  Beschrijven: Idealiter beschijf je iedere afzonderlijke foto in excel, noteer het inventarisnummer, beschrijving, opschriren, datering, formaat, drager,…

•  Duurzaamheid – backup: Je bestanden zijn niet goed bewaard als er geen gegarandeerde back-‐up bestaat. –  ‘De cloud’: online bewaren, is graMs en zorgt voor een gegarandeerde

bewaring met eventuele synchronisaMe. –  Harde schijf: aanvaardbare bewaring. Controleer wel regelmaMg of deze nog

werkt. –  Cd-‐rom, SD-‐kaart, USB-‐sMck, diske]e,…: vermijden.

à Meer info via een volgende opleiding.

LINKS!

•  Geschiedenis van de fotografie: §  Documentaire BBC: ‘the genius of photography’

•  IdenMficaMe van de verschillende materialen en technieken,

schadebeelden en bewaring: §  h]p://www.depotwijzer.be/fotografisch-‐materiaal §  h]p://www.heemkunde-‐vlaanderen.be/images/BLADWIJZERdec-‐2013_fotocollecMes.pdf

§  h]p://collecMe.nederlandsfotomuseum.nl/nl/fotografie-‐dossiers-‐2015/77-‐fotografisch-‐materiaal-‐bewaren/346-‐inleiding-‐op-‐de-‐richtlijnen

§  h]ps://www.imagepermanenceinsMtute.org/webfm_send/301 §  h]p://cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/publicaMons/informaMeblad_09_bewaren_foto_materiaal-‐plus-‐bijlage.pdf

§  h]p://www.graphicsatlas.org/idenMficaMon/?process_id=319

LINKS! •  Ifranview:

§  Download: h]p://www.irfanview.com/ §  Hoe in bulk te converteren (en eventueel benoemen): h]ps://www.youtube.com/watch?v=VLzaHctQoIg

•  Uw adviesverlenende instanMes: §  h]p://www.erfgoedzuidwest.be/ §  h]p://www.depotwijzer.be/west-‐vlaanderen §  Uitleendienst: h]p://www.west-‐vlaanderen.be/genieten/cultuur/ontlenen/uitleendienst/Paginas/default.aspx

•  Mailadressen: §  [email protected] §  [email protected] §  [email protected]

VEEL SUCCES! Als de bliksem aan de slag… ( De Sint-‐Maartenskerk na de blikseminslag in 1862 – Beelbank Kortrijk)

Met dank aan:

Bewaring en digitalisatie van fotografische materiaal (Erfgoed in vorm)

Art & Photos

Transcript of Bewaring en digitalisatie van fotografische materiaal (Erfgoed in vorm)