DDEE KKOOEERRDDEENNBelgië-Belgique

P.B.1040 Brussel 4

1/4548

Afgi

fteka

ntoo

r Bru

ssel

4

TWEEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VAN HET KOERDISCH INSTITUUT | JAARGANG 8 | N°40 | JANUARI-FEBRUARI 2008

EU blijft kritisch voor Turkije p. 8-9

Geweldsspiraal op de Balkan anno 1915 p. 14-17

Seyhmus Dagtekin wint Franse literatuurprijs p. 26-27

Inlichtingen:Koerdisch Instituut te Brussel

Bonneelsstraat 16 – 1210 BrusselTel.: ++32/(0)2 230 89 30 – Fax: ++32/(0)2 231 00 97 – E-mail: kib@skynet.be

AgendaKoerdische folkloredansen voor kinderenElke woensdag van 14u-16u De danscursus is voor kinderen van 8 tot 16 jaar. De inschrijvingen zullen in het KoerdischInstituut vzw georganiseerd worden op woensdag 9 januari vanaf 13u30.

Plaats: Koerdisch Instituut vzw, Bonneelsstraat 16 - 1210 Brussel

Workshops expressieElke donderdag van 14u-16uVrouwen en mannen van diverse origine zullen in het Koerdisch Instituut vzw samenkomenom ervaringen uit te wisselen.Ons doel is om de vluchteling zelfvertrouwen te geven opdat zij stappen zouden zetten eninitiatieven zouden nemen. Zij zullen hun eigen immigratieproces onderzoeken. Door middel van samen opgezet theater zullen zij zich leren uitdrukken. Ieder zal zich volgenszijn eigen goeddunken uitdrukken in het spel, het beeld, het schrift, het theater, .. Alles ismogelijk. Enkel de zin en de verbeelding tellen.

Plaats: Koerdisch Instituut vzw, Bonneelsstraat 16 - 1210 Brussel

Festival MEETING POINTS - with the Arab worldVan 10 tot 20 januari 2008 in KVS - BrusselMeeting Points is een festival voor actuele kunsten, georganiseerd door het Young Arab TheatreFund. Het festival vond plaats in november 2007, in negen Arabische steden tegelijkertijd:Damascus, Beyrouth, Amman, Ramallah, Alexandrië, Caïro, Minia, Tunis en Tanger. Voor heteerst maakt Meeting Point nu de oversteek naar Europa, meer bepaald naar Berlijn en naar deKVS in Brussel. Gedurende tien dagen kunt u in Box en Bol kennis maken met de laatste creatiesen performances van diverse kunstenaars uit de Arabische wereld. Frie Leysen (vroegerKunstenfestivaldesarts) is voor deze vijfde editie uitgenodigd als curator.

Tickets en info: www.kvs.be

Internationale anti-oorlogsdag: Vijf jaar geweld in Irak=genoeg!Zondag 16 maart 20081000 stappers voor vrede (9u30 Leuven - 17u Brussel): Inschrijven vanaf 9u en vertrek om9u30 aan het station van Leuven (Martelarenplein). De aankomst is gepland om 17u45 in hetJubelpark/Cinquantenaire.Vredesmeeting (16u - 18u): Vanaf 16u: infostands, muziek en toespraken en vanaf 17u30gezamenlijke massa-actie voor vrede.Meer info: www.vrede.be

koerd kaft - nr. 40.2008 14-01-2008 08:55 Pagina 1

- 3 -

Zondagochtend 16 december 2007 bombardeerde hetTurkse leger gedurende vier uur Iraaks Koerdistan. Metvijftig gevechtsvliegtuigen werden bepaalde gebieden,waar guerrillero’s van de Koerdische Arbeiderspartij(PKK) gevestigd zouden zijn, onder vuur genomen. EenTurkse militair zei aan AFP dat ze honderd ton bommengebruikt hebben voor de operatie. Lokale bronnenmaken melding van een vijftien zwaar getroffen dorpen.Hierbij liet de vrouw Aisha Ali Sayfadin het leven en vie-len tientallen gewonden. Daarnaast werden zo’n 150 tottweehonderd schapen gedood en werd het ziekenhuis inLewje helemaal vernietigd. Bij de bombardementenzouden volgens PKK-bronnen in de bergachtige gebie-den toch vijf guerrillero’s zijn omgekomen. De Turksestafchef, generaals en ministers spraken van een grootsucces. Daarenboven zijn in de vroege ochtend van18 december Turkse grondtroepen, naar schatting zo’n300 Turkse soldaten, voor de eerste maal sinds oktober2007 de grens met Irak overgestoken.Wanneer we de Turkse bronnen moeten geloven, zoudende Verenigde Staten deze aanval op Iraaks Koerdistansteunen. Het militair personeel van de VS hebben eeninformatiecentrum opgericht in Ankara, waar zij beel-den en andere directe informatie verzamelen van deAmerikaanse luchtmacht die over het Qandil-gebergtevliegen. Het Amerikaanse programma bestaat er volgenseen hogere functionaris1 uit dat men de bewegingen enactiviteiten van de PKK identificeert en mogelijke doel-witten aan Turkije communiceert. De Amerikaanse mili-taire functionarissen voegden er wel aan toe dat ze deTurken aanmoedigden om niet-militaire middelen in tezetten tegen de PKK en om in dialoog te treden met deIrakese regering. Verschillende Turkse leiders brachtende laatste maanden een bezoek aan het Amerikaanseleger, het Pentagon, de minister van buitenlandse zakenen de CIA-bazen om een gunstige houding vanwege hunAmerikaanse bondgenoten te bewerkstelligen indienTurkije in Irak grootschalige operaties zou uitvoeren.Uiteindelijk hebben de Turkse onderhandelaars deAmerikaanse beleidsmakers blijkbaar kunnen overtui-gen om samen een alomvattende strategie op poten testellen om de PKK te bestrijden.Iraaks Koerdische autoriteiten hebben de militaire ope-ratie sterk veroordeeld en noemden de militaire operatie‘een aanslag op de soevereiniteit van Irak’. De woord-voerder van Mesoud Barzani, de president van de RegioKoerdistan, zei dat “dergelijke operaties de weg naaroplossingen bemoeilijken”. Hij deed ook een oproep

- Derwich M. Ferho -

aan de Amerikanen om een duidelijk stelling in tenemen tegen de territoriale schendingen van het Iraaksegrondgebied door de Turkse staat. “Als de VSA bewerenhet Iraakse grondgebied te beschermen, dan is het welhet moment om dat ook effectief te doen,” aldus dewoordvoerder van Barzani. De premier van de RegionaleRegering van Koerdistan, Nechirvan Barzani verwachteen onmiddellijke optreden van de Verenigde Naties omdergelijke agressie te beëindigen. De Irakese Ministervan Binnenlandse Zaken, Mahmoud al-Haji Humoud,heeft de Turkse ambassadeur in Bagdad ontboden enhem duidelijk gemaakt dat soortgelijke acties de relatiestussen de twee landen beschadigen. Het militaire optreden van de Turkse staat werd almaanden voorbereid. In het parlement, in de stratenen in de huizen werd iedereen hiervoor klaarge-stoomd. Alle middelen werden ingezet om een derge-lijk militair optreden te rechtvaardigen. Zowel deregeringspartij, de Partij voor Gerechtigheid enOntwikkeling als de oppositiepartijen, uitgezonderdde Partij voor een Democratische Samenleving (DTP),hebben hun achterban gesensibiliseerd voor eeneventuele militaire actie tegen het ‘Koerdischegevaar’ in Iraaks Koerdistan. Er waren discussies overhoever het Turkse leger mocht gaan. Konden Kirkoek,Mosoel en andere petroleumrijke gebieden ook inge-palmd worden? Zou men tevens optreden tegen deKoerdische leiders en hun politieke macht? Wat wasde rol van de Amerikanen in de regio?

De Koerden worden met Amerikaanse steun door deTurkse gevechtsvliegtuigen gebombardeerd. Aan deandere kant worden ook Iraanse gevechtsvliegtuigentegen de Koerden in Noord-Irak, een regio die tochonder Amerikaanse bescherming staat, ingezet. Indeze kwestie is de ‘schurkenstaat’ Iran de boezem-vriend van Ankara.

Het wordt hoog tijd dat men het verschil ziet tussen devrijheidsstrijd en het staatsterrorisme. De Koerden zijngeen terroristen en ze hebben niemand geterroriseerd.Ze hebben ook niemands land bezet en geplunderd.Ze respecteren de andere volkeren en zijn bereid omsamen met hen in vrede te leven. Geldt dat ook voorde Turkse staat, Iran, Syrië en hun bondgenoten? Zijnzij het niet die de Koerden alles ontnemen, zelfs hunidentiteit, hun taal en culturele identiteit? Moeten zijdan niet als terrorist bestempeld worden?

De Turkse Staat bombardeertIraaks Koerdistan

—————1 The Washington Post, 18/12/2007.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 3

Dialoog met alle betrokkenenWat maakt het zo moeilijk om tot een oplossing tekomen in het conflict? Clem Mc Cartney wees op basisvan zijn ervaringen met vredesonderhandelingen inNoord-Ierland, Colombia en de Filippijnen op een aan-tal belangrijke zaken. Er is het gebrek aan vertrouwenin de tegenpartij, zelfs onzichtbaarheid van de mensenaan de andere kant en dat geldt voor beide zijden. Eris onverteerd lijden en er zijn sterke emoties. Er isonbegrip en een gebrek aan communicatie. Er is geengeloof dat er verandering kan komen van de anderekant. Beide zijden kijken op een gans andere maniernaar het conflict. Bovendien delen de betrokken par-

- 4 -

tijen intern een sterk gemeenschappelijke overtuiging,hebben ze samen een lange strijd geleverd en zijn zeniet bereid om zomaar op te geven. Er zijn stimulinodig om een aanzet te geven tot verandering.Wanneer een dialoog wordt opgezet, worden mensendie als ‘extremisten’ worden beschouwd vaak gemargi-naliseerd. Men wil enkel dialogeren met ‘gematigden’.Het probleem is echter dat het uitsluiten van groepenaan de onderhandelingstafel niet werkt: de groepenblijven bestaan en de gematigden worden al snel alsverraders beschouwd. Het is belangrijk om iedereen inhet vredesproces te betrekken. Inclusie is heel moei-lijk, maar exclusie werkt niet. In Ierland is geprobeerdom alle partijen in het conflict samen te brengen viaeen electoraal proces. Opdat kan gestart worden metsamenwerken is er nood aan geloof in een oplossing,vertrouwen in de andere zijde en vertrouwen in deeigen capaciteiten.

Nood aan democratisering in TurkijeProfessor Michael Gunter wees er op dat vooral hetvoortbestaan van de diepe staat in Turkije een obsta-kel vormt voor de democratisering van Turkije. Dediepe staat penetreert in de regulier economische enveiligheidsstructuren om het kemalisme in stand tehouden. Zolang dit blijft duren is Turkije volgensGunter niet in lijn met de criteria van Kopenhagen.Het probleem met de diepe staat is volgens Gunterdat het niet zozeer een specifieke organisatie met aanhet hoofd een leider is, maar een mentaliteit diegekenmerkt is door haar nationalistisch en kemalisti-sche karakter en die geen ruimte laat voor de vrijhe-den van Koerden en andere etnische en religieuzeminderheden. Deze mentaliteit dient omgebogen teworden tot een mentaliteit die democratie en plura-lisme voorstaat. Een dergelijke mentaliteit zou toela-

Op 29 en 30 september 2007 werd in Diyarbakir, de grootste Koerdische stad in Turkije een vredesconfe-rentie georganiseerd door de Diyarbakir Bar Association en de Heinrich Böll Stichting. Academici uit bin-nen- en buitenland, alsook politici en mensen uit de NGO-wereld zaten rond de tafel om na te denken overde noodzakelijke voorwaarden om tot een duurzame oplossing te komen voor het Turks-Koerdisch conflictin Turkije.

Condities voor duurzame vrede

Oude man met çekçek, centrum Diyarbakir (Foto: M.C.)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 4

- 5 -

ten dat de Koerdische kwestie wordt opgelost en zouTurkije kunnen klaarstomen voor toetreding tot deEuropese Unie. Gunter gelooft dat er een begingemaakt is aan een mentaliteitswijziging door de ver-kiezingsoverwinning in 2007 van de Partij voorGerechtigheid en Ontwikkeling (AKP). Tijdens de conferentie duidde Ali Bayramoglu, jour-nalist bij Yeni Safak, erop dat de Turkse staat nu weetdat turkificering van de bevolking onmogelijk is maardat dit ook een crisis betekent voor het militarisme enhet republikanisme en dat het zich reproduceert: er isnieuw nationalisme en het leger probeert deKoerdische kwestie opnieuw te definiëren als een pro-bleem dat gecontroleerd moet worden. In Turkije lijkthet alsof er een constante crisis is waarin het landconstant ‘bedreigd’ wordt. De Koerdische kwestie isdus deel van een groter debat. Tegelijk is het nietalleen een politiële kwestie maar ook een verhaal vanlijden, met de grote getalen Koerden die naar stedenals Diyarbakir gevlucht zijn. Wat echter tot hoop moetstemmen is een groeiende potentie voor pluralisme,zowel in Diyarbakir als in andere delen van Turkije enals dit pluralisme kan versterkt worden, dan is dat hetbeste wapen in de strijd tegen het Turkse militarisme.

Rol EU en het toetredingsprocesVerschillende sprekers wezen op de mogelijkheden diede toetreding van Turkije tot de Europese Unie kanbieden voor het werken aan een oplossing voor deKoerdische kwestie in Turkije. Naast optimistischegeluiden wordt toch waakzaamheid gevraagd. IsTurkije wel werkelijk van kleuren veranderd? Was hetbesluit van de Europese Unie om te starten met deonderhandelingen wel objectief? Uit het EuropeesParlement kwamen immers geluiden dat Turkije nogniet klaar was voor toetreding. Hervormingen wordendoorgevoerd, maar het voortbestaan van bijvoorbeeldartikel 301 zorgen er voor dat de vrijheid van menings-uiting beperkt blijft. De Europese Unie is volgensGunter niet duidelijk in haar houding: de Koerdische

kwestie wordt voorgesteld als een probleem van terreuren een beperkt mensenrechtenprobleem. Als de EU zodoorgaat, verraadt het zijn eigen principes.Daartegenover zou het veel sterker kunnen bijdragentot de creatie van een gezond Turkije. Tegelijk wordener tijdens de conferentie vragen gesteld: waarom werd,net met de start van de toetredingsonderhandelingen,het staakt-het-vuren dat sinds 1999 van kracht wasdoor de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) opgeheven?Is een gewapende strijd nodig om democratisch fede-ralisme na te streven?

Nood aan verzoening en confrontatie met het verledenEen belangrijke bijdrage aan de conferentie kwamvan Dilek Kurban, die een onderzoek uitvoert naar deproblemen van de Koerden die gedwongen waren hundorpen te ontvluchten. Kurban drong aan om na tedenken over de manieren waarop men aan verzoeningkan werken. Een samenleving moet de confrontatiedurven aangaan met zijn verleden. De waarheid moetblootgelegd worden en dat kan op verschillendemanieren gebeuren, via waarheidscommissies bijvoor-beeld of door verantwoordelijken van het geweld voorhet internationaal gerechtshof te brengen. Individuenwiens mensenrechten geschonden zijn zoeken naargerechtigheid. Wat betekent dat zij niet alleen com-pensatie wensen voor het geleden verlies maar datmen tevens nieuwe mensenrechtenschendingen moetvoorkomen en dat de verantwoordelijken zich moetenverontschuldigen voor het aangedane leed.Daartoedienen internationale en nationale commissies opge-zet te worden. Kurban wees op de vele beperkingen inde huidige compensatieregelingen voor de vluchtelin-gen. Er is, onder andere, geen beleid voor het pro-bleem van onveiligheid in de dorpen naar waar men-sen willen terugkeren. Er is nog geen beleid uitge-werkt voor het opruimen van de vele landmijnen in deKoerdische gebieden. Ook het dorpswachtersysteemis ondanks beloftes van Turkije aan de EU om het af

Jonge schoenpoetsers voor de ingang van Ulu Cami, Diyarbakir (Foto: M.C.)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 5

- 6 -

te schaffen na een twintigtal jaar nog steeds in voege.Bovendien werden amendementen in het parlementaangenomen om hun aantallen nog uit te breiden.Hoewel de Turkse staat vele malen veroordeeld werdvoor haar aandeel in de gedwongen migratie, ontkent destaat nog steeds dat er systematische evacuatie heeftplaatsgegrepen. Eén van de grootste problemen is ech-ter ook het gebrek aan kennis in Turkije over wat er inhet Zuidoosten gebeurt is. Mensen die hun militairedienst deden in intense conflictperiodes waren getuigen,maar we weten niet hoe ze erover denken. Er wordt nietover gepraat. Er is nood aan het documenteren van deervaringen van mensen, het neerschrijven en verwerkenvan de vele getuigenissen, zodat deze de basis kunnenvormen voor het opzetten van waarheids- en verzoe-ningscommissies. Organisaties in de Koerdische civielesamenleving kunnen daartoe bijdragen. Dergelijk ver-zoeningsproces zal echter niet slagen als er geen steunis vanuit de overheid en geen medewerking van debeleidsverantwoordelijken die betrokken waren in demensenrechtenschendingen. Het zal wellicht pas moge-lijk zijn om dit op te zetten na een periode van politieketransitie. Ook de Koerdische politieke wereld kan bijdra-gen tot transitie: Koerdische politici kunnen proberen desteun te zoeken van andere minderheden. Maar nu roe-pen de politici echter dat de Koerden geen minderheidzijn en dat ze deel zijn van de machten die de creatievan het land mogelijk gemaakt hebben. Internationaal,wettelijk gezien, zijn de Koerden echter een minderheid.Als de Koerden zeggen dat ze een minderheid zijn, danstellen ze meteen ook de problematische definitie vanminderheid binnen de Turkse wetgeving in vraag. Zekunnen zo de definities van wat een minderheid inTurkije is, openbreken. Niet alleen de Koerdische kwes-tie wordt zo in vraag gesteld, maar ook de Armeense, deAlevitische,… want de schendingen zijn gekoppeld aaneen problematische staatsbenadering.

Het eindigen van het geweldZolang er geweld is, zo opperde Mithat Sencar (AnkaraUniversiteit), blijven de eigenlijke problemen afgedekt.Zolang er geweld is wordt het probleem als een pro-bleem van ‘terreur’ aanzien. Met geweld komt er ooksteeds opnieuw een geschiedenis van geweld en lijden.Geweld versterkt het autoritarisme. Men moet onder-

handelen met alle partijen en een sociale transformatieop gang brengen. Alle actoren, ook de gewapende, moe-ten deel kunnen nemen aan een vredesprogramma. Eris een vraag naar algemene amnestie, maar de wapenskunnen slechts neergelegd worden wanneer de kwestieer politiek ruimte krijgt. Er moet een mogelijkheid zijnom op een normale manier aan politiek te doen en hier-toe moeten mensen zich kunnen uitdrukken via norma-le kanalen. Als dit niet plaats grijpt dan is er ook geenreden om het geweld op te geven. En tegelijk, wanneereen organisatie blijft kiezen voor het geweld, dan zal hetzijn legitimiteit verliezen. Een militaire benadering vanhet probleem biedt geen uitkomst, ook niet ten aanzienvan Noord-Irak. Civiele relaties met Noord-Irak zullenwel bijdragen tot een oplossing voor de Koerdischekwestie. Noem het ‘the school of the upside downworld’: eerst moet er democratie komen en dan pas kun-nen we de terreur oplossen, niet andersom.

De nood aan samenwerking tussen politieke partijen Verschillende sprekers tijdens de conferentie riepenop tot een grotere samenwerking tussen de pro-Koerdische Partij voor een DemocratischeSamenleving (DTP) en de regerende AKP. De verwach-tingen ten aanzien van de nieuw verkozen parlements-leden van de DTP en de Koerdische parlementsledenvan de AKP zijn heel hoog, en daar getuigden ook devele vragen van het publiek van. DTP-parlementslidSelahattin Demirtas was zich erg bewust van die druk,maar getuigde ook over de onmogelijkheid om aan alleverwachtingen te voldoen. De belangrijkste missie vande DTP is de vertaling te zijn van een volksbewegingen het zoeken naar een oplossing in het Parlement inAnkara, zo stelde hij. Ondanks het feit dat er nu ver-kozenen zijn probeert de overheid opnieuw problemente scheppen. De legaliteit van de partij wordt in vraaggesteld. Demirtas vond het onbegrijpelijk dat aandemocratische verkozenen gevraagd wordt om zich telegaliseren. De DTP wil een einde aan het geweld, zostelde hij, maar de overheid is niet bereid om na tedenken over mechanismen die het mogelijk zoudenmaken om de wapens neer te leggen. Wat zal er metde mensen gebeuren die dertig jaar lang gestredenhebben? Abdurrahman Kurt, AKP-parlementslid voorDiyarbakir, hoopt in de AKP te kunnen werken aan hetvergroten van de rechten en vrijheden van alle inwo-ners van Turkije. De partij werkt aan een nieuw bur-gerschapsconcept in een nieuwe civiele grondwet. Hijklaagde over het gebrek aan bereidheid tot samenwer-king vanwege de DTP en waarschuwde hen om zichniet van doelwit te vergissen. Kurt drong aan op hetopzetten van een dialoog met de Turken, omdat zeonwetend zijn en de Koerden niet begrijpen. Via dia-loog zou de empathie kunnen groeien. Het water tus-sen Oost en West en tussen beide partijen is nog diep.

Auteur: M.C.

Sloopwerk in Diyarbakir (Foto: M.C.)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 6

- 7 -

Als advocate heeft u zich het lot van de Koerdische vrou-wen in de regio aangetrokken.“De laatste tien jaar heb ik steun verleend aan vrou-wen die onder het geweld van de staat geleden heb-ben. De meeste vrouwen die toenadering zoeken totmij zijn Koerdische vrouwen. Hun zaken gaan overhet geweld dat tegen hen gebruikt werd in de meestintense periode van het conflict, in de jaren negentig.Maar er is niet alleen staatsgeweld tegenover vrou-wen. Er is ook intern, familiaal geweld, wat door deinterne migratie ten gevolge van het conflict ook ver-sterkt is.”

Het dorpswachtersysteem bestaat nog steeds. Wat is heteffect daarvan op het leven van die vrouwen thuis en inde dorpen? “Geweld neemt toe door de dagelijkse aanwezigheidvan wapens in huis. Er zijn dorpswachters die vrou-wen en meisjes van andere dorpen verkrachten endreigen dat, wanneer ze dit naar buiten zouden bren-gen, ze hun huis of dorp zullen afbranden. Nadienbeschuldigen ze de Koerdische Arbeiderspartij (PKK)hiervan. De vrouwen in die dorpen die niet wilden col-laboreren met de Turkse staat hebben het moeilijkst.Het dorpswachtersysteem en de gevolgen ervan is éénvan de meest onderschatte problemen in Turkije.”

Wordt het dorpswachtersysteem aangeklaagd of bespro-ken door intellectuelen in Turkije? “Ja, af en toe, maar onvoldoende. Intellectuelen, zoalsIsmail Besikci, die hierover durven spreken creëreneen crisis en lopen het risico op gevangenisstraffen.”

Kunnen de nieuwe vrouwelijke parlementsleden een ver-schil maken voor de vrouwen in Turkije?“Vrouwen in het parlement hebben lost de problemenniet op. Ze moeten een vrouwelijke houding aanne-men en ze moeten anti-chauvinistisch en anti-milita-ristisch durven zijn. Vrouwen binnen de Republi-keinse Volkspartij (CHP) en de Nationalistische Actie-partij (MHP) kunnen niets doen. Vrouwen binnen de

Rechtvaardigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) enPartij voor een Democratische Samenleving (DTP)misschien wel. De eerste stap om tot een oplossingvoor de problemen van de Koerden, Armeniërs enandere minderheden te komen is echter de militairemacht van de staat weg te nemen.”

Is de EU te tolerant tegenover de invloed van het leger inde politiek?“Ik ben niet tegen toetreding, maar dit is niet deenige oplossing om de invloed van het leger in depolitiek te verminderen. Het schept flexibiliteit,bewegingsruimte, maar in Koerdistan zijn de meestewapens die door de staat ingezet worden nog altijdwapens die door Europese landen verkocht werdenaan de Turkse staat. Het leger heeft met Oyak ook eengrote economische macht. De Europese Unie is eenpartner van het leger. Het probleem van intellectuelen in Turkije is dat zeenkel focussen op de toetreding. Ze verwachten er teveel van. Ze moeten zich bewust zijn van de relatiestussen de Europese landen en het leger. De linkerzij-de in Turkije steunt bovendien het militarisme en dusis er niet veel van hen te verwachten. Ik heb kritiekop de linkerzijde in de Turkse politiek omdat ze nognooit protesteerden tegen de oorlog in Koerdistan. Eris nooit gevraagd om een boycot op Oyak-productenen er wordt niet gepraat over de Armeniërs, met uit-zondering van de dag waarop Hrant Dink werd neer-geschoten. Dat is de zwakte van links. Ik heb geenhoop op links, want als er discussie is over deKoerdische kwestie binnen linkse partijen, dan is ernooit ruimte om over de optie van een eigen staat tespreken. De Koerden worden niet gehoord door de lin-kerzijde. Ik heb zestien rechtzaken tegen mij lopen opbasis van artikel 301. Maar ik ben altijd ‘Koerdistan’blijven zeggen en ik durf tegen de Koerden zeggendat ze alternatieven hebben, zoals een eigen staat.”

Interview: M.C.oktober 2007

“Koerden hebben alternatieven,zoals een eigen staat”

De feministe Eren Keskin (°1959) werkt sinds 1984 als een advocate in Istanbul. Sinds de oprichting in1986 is zij erg actief voor de Turkse Mensenrechtenvereniging IHD (Insan Haklari Dernegi). Samen metandere vrouwelijke advocaten, zette zij in 1997 haar schouders onder het project ‘Legal Aid for WomenWho Were Raped or Otherwise Sexually Abused by National Security Forces’. Voor haar publieke uitspra-ken over de Turkse politiek inzake mensenrechten en interne vrede en voor haar bijzonder engagementvoor vrouwen die vervolgd en mishandeld worden in de Turkse gevangenissen, werd zij al meerdere malenbedreigd en gearresteerd door de Turkse autoriteiten. In 2004 kreeg zij hiervoor de prestigieuze AachenPeace Award. In oktober 2007 konden wij haar interviewen.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 7

- 8 -

Het lijkt logisch dat het vooruitgangsrapport van deEuropese Commissie kritiek had op Turkije, waar vol-gens de EU het hervormingsproces in 2005 is “ver-traagd” - anderen zeggen stilgevallen. Voor een staatwaarover de rapporten van mensenrechtenorganisa-ties en waarnemers alarmerend blijven. En het legerin het voorjaar - tevergeefs - probeerde de politiekopnieuw volledig naar zijn hand te zetten naar aanlei-ding van de presidentsverkiezingen.Aanvankelijk werd met succes de verkiezing vanAbdullah Gül, minister van Buitenlandse Zaken in deregering van de islamistische Partij voor Gerechtig-heid en Ontwikkeling (AKP) van premier Recep TayyipErdogan, tot president verhinderd dankzij de mede-plichtigheid van het gerecht en massale betogingenvan Turken voor het behoud van de niet-confessionelestaat. Het werd uiteindelijk toch een fiasco, want de AKPkwam sterker uit de parlementsverkiezingen, die ver-vroegd plaats hadden in juli naar aanleiding van decrisis rond Gül. Met als gevolg dat de generaals nietmeer het gezag hadden om in augustus de verkiezingvan Gül tot president tegen te houden.

De EU is niet altijd zo kritisch als vorig jaar en ditjaar. Soms knijpt ze wel de ogen dicht. Zo zette deEuropese Raad in december 2004 het licht op groenvoor onderhandelingen over de toetreding van Turkijetot de EU op basis van een zeer betwistbaar “Vooruit-gangsrapport” van de Europese Commissie.Normalerwijze kunnen toetredingsonderhandelingenmet een kandidaat-lidstaat slechts beginnen als vol-daan is aan de “Criteria van Kopenhagen”2. Op hetpolitieke vlak houdt dit in dat er in het kandidaats-land stabiele instellingen zijn, dat er democratieheerst en dat het een rechtsstaat is, waarin de men-senrechten worden gerespecteerd en de minderheden

worden erkend en beschermd.In het rapport van 6 oktober 2004 werden wel “tekort-komingen” gesignaleerd, maar werd toch besloten datTurkije “op voldoende wijze” voldeed aan de politiekecriteria om het begin van onderhandelingen toe telaten. De Europese Raad volgde die aanbeveling en deonderhandelingen startten in oktober 2005. Ze gingenover vier hoofdstukken: wetenschap en onderzoek,industriële politiek, statistieken en financiële controle.Het eerste hoofdstuk werd inmiddels al afgesloten.Om de onderhandelingen niet meteen te kelderen wasook het “Vooruitgangsrapport” van 2005 vrij positief.Het stelde nog vele gebreken vast inzake bv. foltering,mensen- en minderheidsrechten, vrijheid vanmeningsuiting en vergadering, maar wees vooral op devele verbeteringen - die wel niet door mensenrechten-organisaties werden gezien.In 2006 kon de Europese Commissie echter de ogenniet meer sluiten voor de aanhoudende schendingenvan de persoonlijke vrijheden en van de mensen- enminderheidsrechten. Er werd zelfs achteruitgang vast-gesteld, onder meer door de goedkeuring van een nieu-we antiterreurwet, waaronder een verdachte niet meerautomatisch recht heeft op de bijstand van een advo-caat. Met als gevolg dat sedertdien de meeste gearres-teerden werden opgepakt op basis van de antiterreur-wet. Maar het was uiteindelijk niet op basis van dieschendingen, maar wel omwille van de kwestie Cyprusdat de Europese Unie in december 2006 besliste deopening van onderhandelingen over nog eens achthoofdstukken (van de veertien resterende) te blokkerenen de in discussie zijnde hoofdstukken niet af te slui-ten. Turkije erkent EU-lidstaat Cyprus niet (het erkentalleen en als enig land de Turkse Republiek van Noord-Cyprus, die werd opgericht in het in 1974 veroverd deelvan Cyprus), maar onder het douaneakkoord met de EUzou het zijn havens en luchthavens moeten openstellen

- Paul Vanden Bavière -

EU blijft kritisch voor Turkije

Op 6 november publiceerde de Europese Commissie haar jaarlijks “Vooruitgangsrapport” over Turkije. Insommige media werd dat als “mild” bestempeld1. Maar wie de tekst leest, merkt al vlug ongezouten kri-tiek op het reilen en zeilen in Turkije.

—————1 Zie bv. De Standaard van 31 oktober-1 november 2007: Jaarlijks EU-rapport is mild over ‘vertraging’ Turkse hervormingen’. Een heel

andere opinie staat te lezen in het ‘Background Paper’, dat de EU-Turkey Civic Commission opstelde ter gelegenheid van haar “FourthInternational Conference on the EU, Turkey and the Kurds”, dat op 3 en 4 december 2007 plaats had in het Europees Parlement.

2 De “Criteria van Kopenhagen” werden zo genoemd naar de Europese Raad in de Deense hoofdstad in 1993. ze bevatten naast poli-tieke een hele reeks normen op financieel, economisch, juridisch enz. gebied.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 8

- 9 -

scherming. Met die twee laatste punten zitten wevolop in de Koerdische kwestie. Er zijn sedert maartdit jaar in Diyarbakir, de “hoofdstad” van TurksKoerdistan, vier lokale radio- en tv-stations die uit-zendingen in het Koerdisch mogen verzorgen. Maarslechts op bepaalde uren. Bovendien moeten zeondertiteld zijn in het Turks of simultaan worden ver-taald. Lessen Koerdisch op radio en tv zijn verboden.Ook op school mag het niet. De privé-scholen die wer-den opgericht voor onderwijs van het Koerdisch, wer-den in 2004 allemaal gesloten.De wet op de politieke partijen verbiedt dat die eenandere taal dan het Turks gebruiken, wat tot nogalwat vervolgingen van Koerdische politici leidt.Meertalige gemeentelijke diensten zijn verboden, watburgemeester van het district Diyarbakir-Sur mochtondervinden (het gaat om Abdullah Demirbas, nvda).Hij werd ontslagen wegens de publicatie van tekstenin het Koerdisch, Arabisch en Assyrisch. Een publi-catie die hij rechtvaardigde met het argument datveel mensen in zijn multi-etnisch district niet alle-maal Turks verstaan. Conclusie: “Turkije boekte geenvooruitgang op het vlak van de culturele rechten”.

Het rapport erkent de discriminatie van de Koerden:“De algemene socio-economische toestand in hetzuidoosten blijft moeilijk. Er werden geen stappenondernomen om een allesomvattende strategie vooreconomische en sociale ontwikkeling in de regio tebereiken en om de voorwaarden te creëren voor hetKoerdische volk om haar volle rechten en vrijheden tegenieten”. Maar degenen die proberen met de wapensiets aan de onderdrukking te doen, kunnen op geenenkel begrip van de EU rekenen: ze zijn gewoonwegterroristen en de Koerdische Arbeiderspartij (PKK)staat op de EU-lijst van terroristische organisaties.

Alles samen levert het rapport voldoende argumentenom het afblokken van onderhandelingen met Turkijeover nieuwe hoofdstukken voort te zetten en de lopendebesprekingen niet af te sluiten. De vraag is of deEuropese Raad dat ook zal doen. Hier en daar is al geop-perd dat de Raad toch het begin van onderhandelingenover een paar hoofdstukken zou kunnen toestaan.

voor schepen en vliegtuigen uit Cyprus. Turkije had zichdaartoe verbonden door een bijkomend protocol.

In het “Vooruitgangsrapport” van dit jaar wordt vast-gesteld: “Sedert de beslissing van de Raad vandecember 2006, heeft Turkije geen vooruitganggeboekt naar volledige uitvoering van het BijkomendProtocol. Turkije heeft geen vooruitgang geboekt inhet normaliseren van de bilaterale relaties met deRepubliek Cyprus. Turkije blijft zijn veto stellen tegenhet lidmaatschap van Cyprus van verscheidene inter-nationale organisaties (…)”.

Cyprus is niet het enige knelpunt. Er is lof voor devlekkeloos verlopen verkiezingen van 22 juli. De uit-slag verzekert een “grotere representativiteit van depolitieke diversiteit van het land”, maar de EU heeftwel nog kritiek op de kiesdrempel van 10% - eendrempel die werd ontweken door de pro-KoerdischePartij voor een Democratische Samenleving (DTP) viahet in het veld brengen van “onafhankelijke kandida-ten”. Zo wist de DTP 20 zetels in het Turkse parle-ment te veroveren.De Turkse militairen worden niet gespaard. Het rap-port stelt vast dat er geen vooruitgang is geboekt ophet vlak van volledig burgerlijk toezicht op het legeren op dit van parlementscontrole op de defensie-uit-gaven. Ten slotte wordt gezegd dat de bemoeienissenvan de militairen met de politiek, via commentaren“op kwesties buiten hun bevoegdheid, waaronder dehervormingsagenda”, zelfs zijn toegenomen. Ook overde onafhankelijkheid van de justitie maakt deEuropese Commissie zich zorgen.Kritiek is er verder op het gebrek aan vooruitgang ophet gebied van de mensenrechten en op dat van debescherming van de minderheden. Volgens deCommissie zet de neerwaartse trend van het ‘aantalgerapporteerde gevallen van foltering en mishande-ling’ zich door. Maar voor mensenrechtenorganisatiesis dit niet het geval met feitelijke gevallen. Volgens deEU-Turkey Civic Commission gebruikt men nu subtie-lere methodes, gebeurt het buiten de detentiecentra(wat het EU-rapport ook toegeeft) en wordt het slacht-offers bijna onmogelijk gemaakt klacht in te dienen.Met de vrijheid van meningsuiting gaat het volgenshet rapport bergaf. Vergeleken met 2005 is het aan-tal vervolgde mensen in aantal verdubbeld. De mees-ten werden vervolgd op basis van artikel 301 van hetstrafwetboek dat bestraffing voorziet voor beledigingvan de Turkse identiteit, van de republiek en van deorganen en instellingen van de staat. (Andere inge-roepen artikelen, die het rapport niet vermeldt, zijnnr. 216 dat ‘aanzetten tot haat’ als onderwerp heeften nr. 220 dat propaganda via de media bestraft ‘voorde doelstellingen van een organisatie die werd opge-richt om misdaden te bedrijven’).Vooruitgang is er evenmin op het vlak van gods-dienstvrijheid, culturele rechten en minderheidsbe-

Abdullah Demirbas, ontslagen burgemeester van Sûr(Foto: Paul Vanden Bavière)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 9

- 10 -

Oproep tot verzetDe radio ‘The Voice of Free Iraq’ zond uit vanuitSaoedi-Arabië. De oproep tot verzet tegen SaddamHussein werd op 24 februari 1991 uitgesproken dooral-Ali, een voormalig lid van de Irakese Baath-partijen slachtoffer van de politieke zuiveringen van 1972.De Arabische diensten van The Voice of Americabrachten een gelijkaardige oproep in de ether. Dezeoproepen werden door de sjiietische Irakezen en deKoerden geloofd en zij gehoorzaamden hieraan. Op 6 maart bereikt Richard Dowden, journalist vanThe Independent, de Irakese stad Nasiriya, gelegen inhet sjiietische zuiden op zo’n 160 km van Basra enreeds onder controle van de Irakese opstandelingen.In een persmededeling benadrukt hij dat het gaat omeen ‘nationalistische revolutie die als doel heeft omhet land te bevrijden van de Baath-overheersing endat het lijkt op de fundamentalistische revolutie inIran”. Ook al wordt dit ontkend door de bevelhebbervan de rebellerende stad die verklaart dat hij streeftnaar een nationale revolutie voor alle Irakezen, overalziet Dowden de posters van Ayatollah Khomeini.Daarnaast ziet hij ook wrakken van militaire voertui-gen en van lijken in ontbinding. Hij meldt: “Koel-wagens transporteerden geen vlees meer maar destoffelijke overschotten van soldaten. De rebellenhebben hen tegengehouden waarop de chauffeurszijn gevlucht. Sindsdien zijn de lijken er blijven lig-gen”. Hij eindigt zijn verslag met een citaat van eenrebellenleider: “De Amerikanen doen niets om ons tehelpen. Zij houden ons tegen op de wegen en nemenons onze wapens af. Zij zijn het die Saddam aan demacht hebben geholpen, daarna hebben ze hem ver-slagen. Nu de oorlog voorbij is, beginnen ze hemopnieuw te steunen.”In het Noorden van Irak hadden tienduizendenKoerden zich tegen hun onderdrukkers gericht. Zijvergaten het verraad uit het verleden en wachttengeduldig op de hulp van de bondgenoten. De BritseEerste Minister, John Major, verklaarde echter: “Ikherinner me niet dat ik aan de Koerden heb gevraagd

om de revolutie te starten.”Enkele dagen na de bevrijding van Koeweit, dachtende geallieerden enkel nog aan hun vertrek. HetWesten was opgelucht dat er niet meer doden aanhun zijde waren gevallen. De oliebranden in hetZuiden van Irak waren nog angstaanjagender dandeze die door de Irakezen in Koeweit waren aange-stoken. De B-52 van de Amerikanen hadden de olie-putten geraakt maar niemand in het Westen lag hier-van wakker. Op 27 februari 1991 kondigde generaalScharzkopf aan dat er nog maar 240 km was tussenzijn troepen en Bagdad. Hij gaf precieze cijfers overde vernietigingen van de tanks, artillerieonderdelenen het aantal Irakese gevangenen. De Britse kapiteinSimon Oliver was daarentegen erg sceptisch over deoverwinning en verklaarde op 27 februari aan hetnieuwsagentschap Reuters dat de RepublikeinseGarde van Saddam nog altijd beschikte over hun T-72tanks. De Republikeinse Garde zou de zaken in hetZuiden van Irak op orde zetten en de bondgenotenhadden er niets meer te zoeken.De Amerikanen beschikten na de oorlog over een exactcijfer van hun aantal doden: 148 Amerikanen. Laterzal men vernemen dat er van de 148 Amerikaanse sol-daten 35, dus bijna een vierde, het leven had gelatendoor ‘Friendly Fire’ van de Amerikaanse troepen1.Maar over de Irakese verliezen waren er veel mindergegevens. De Saoedi-Arabiërs schatten het aantal ophonderdduizend doden, de Fransen spraken over hon-derd vijftig duizend. Het Westen gaf geen enkele blijkvan medeleven met de Irakese slachtoffers.

Bevrijding KoeweitNa de bevrijding was de situatie in Koeweit city eencomplete chaos. Gewapende Koeweiti’s controleerdende straten, verdreven de Palestijnen en de westerseambassadeurs probeerden de teruggekeerde Koe-weitse ministers ertoe te bewegen om recht en orde teherstellen. In de wijk Haouali echter, waar tiendui-zenden Palestijnen leefden, doorkruisten Koeweitse

- Elisabeth Marescot -

Altijd opnieuw verraden

We noteren 24 februari 1991. De Eerste Golfoorlog is volop bezig en The Voice of Free Iraq , een radio-station dat werkt met subsidies van de CIA, nodigt het Irakese volk uit om in opstand te komen tegenSaddam Hussein - de enige manier om een einde te maken aan de oorlog! De Irakezen worden aangezetom zich te verzetten tegen het regime en worden door deze radioboodschap overtuigd dat zij gesteund zul-len worden door de Westerse en Arabische legers. Dit zou nog maar de eerste leugen zijn!

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 10

- 11 -

tanks de straten en werden Palestijnse burgers afge-tuigd. Dit alles gebeurde onder het onverstoorbaaroog van de Amerikanen. Het ergste moest nog komen.Doodseskaders zouden het land afschuimen en elkeverdachte zonder enige vorm van bewijs doodden.Tweehonderdduizend Palestijnen werden uit het landgezet en vernamen dat de Koeweiti’s massa-executieshadden gepland. Zo wilden ze verwarring stichten eneen algemene exodus van de Palestijnen uitlokken2. Voor de sjiieten van Zuid-Irak zou de lijdensweg nogmaar beginnen. Kort na het begin van hun rebellie, zietmen op de wegen naar Koeweit een menigte geterrori-seerde vrouwen en vele gewonden. Onder hen bevon-den zich Koeweiti’s die tijdens de laatste uren van debezetting waren ontvoerd. In Koeweit hadden zij zie-kenhuizen vol doden en stervenden achtergelaten.Intussen schoten tanks van Saddam huizen aan flar-den, overleden mensen aan het vervuilde water doorde oliebranden en waren er een ononderbrokenstroom van zieke en uitgehongerde vluchtelingen3. Demedewerkers van de EU-ambassade, geëscorteerddoor een hogere Amerikaanse officier, hielden staan-de voor een stationcar. Eén van de medewerkers vande ambassade beval: “Men kan hen de grens nietlaten oversteken! Zij moeten rechtsomkeer maken”.Hiermee zeiden ze eigenlijk: “Ze mogen sterven,maar niet voor onze ogen.” Bepaalde ondergeschikteofficieren namen hieraan aanstoot en de medewerkervan de ambassade was van de wijs gebracht. De nieu-we regering van Koeweit wilde hen absoluut nietopvangen want hun heilige emiraat zou wel eens over-stelpt kunnen worden. Een meer menselijke sergeantstelt vervolgens aan een rij auto’s met vluchtelingenvoor om zich te parkeren en verzekert hen dat menzich om hen zal bekommeren. Velen hadden al ver-

schillende dagen niet meer gegeten. Het konvooistonk, verschillende zwaargewonden lagen op sterven. De Amerikanen zullen daarop de Irakese sjiieten, diezij hadden aangezet om in opstand te komen, volledigin de steek laten. Men meldt dat een geallieerdediplomaat verklaarde: “Men verkiest Saddam, iemanddie men kent, boven een zwakke en moeilijk te leidencoalitie en boven een nieuwe sterke man die men nietkent”4. Intussen worden er in de sjiietische stedenten noordwesten van Basra en ten zuiden van Bagdadmassa-executies uitgevoerd, meer dan vierduizendper dag. In die regio heeft de bevolking immers geenuitweg om te vluchten naar Iran.

Koerdische vluchtelingenTen noorden van Irak ontfermt een redelijke moedigeCuny, de Amerikaanse officier verantwoordelijk voorde hulpdiensten, zich over de vele Koerdische vluch-telingen die de troepen van Saddam zijn ontvlucht.Ook zij werden verraad. Vanaf de eerste week van april 1991, waren er zo’ntwee miljoen Koerden samengestroomd nabij de inge-sneeuwde grens van Turkije en Iran. Bijna twaalfdui-zend personen zweven tussen leven en dood. DeWesterse bondgenoten beslissen dat dit de zoveelstemisdaad van Saddam tegen het Koerdische volk is enweigeren hun eigen verantwoordelijkheid in deze tra-gedie te erkennen. Het is immers het logische gevolgvan hun eigen oproepen tot een opstand. Het Westenprobeert het dan weer goed te maken door voor mil-joenen dollars bereide maaltijden, tenten en uitrustingte bezorgen. Vliegtuigen leveren tonnen dekens envoedsel. Meerdere personen komen bovendien om bij

Koerdische vluchtelingen in 1991

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 11

- 12 -

de dropping van voedselpakketten. De Koerdischevluchtelingen zouden echter wekenlang moeten wach-ten vooraleer er in het noorden van Irak Amerikaanseen Engelse troepen kwamen om hen te beschermen.In 2003 werden de massagraven geopend waar deopstandelingen en hun familieleden werden begraven,die door de geallieerden werd gebruikt als het ‘ultiemebewijsstuk’ van de wreedheid van Saddam. Nooit heefthet Westen zich verontschuldigd. Nooit een woord vanberouw over het feit dat zij de Irakese bevolking eersthadden aangespoord om in opstand te komen en datmen hen vervolgens in de steek had gelaten.

Westers verraadBrent Scowcroft, toenmalig raadgever van Bush voornationale veiligheidskwesties, had reeds vanaf14 april 1991 gewaarschuwd voor Saddam maar hijhad tevens gezegd dat zij niet zouden tussenkomen ingeval van een burgeroorlog. Scowcroft transformeertde opstand die zijn regering had aangemoedigd in een‘burgeroorlog’ tussen Irakezen, waar men zich zekerniet mee moet inlaten aangezien het een probleemvan interne politiek is. Dit is het toppunt van hypo-crisie, een zoveelste verraad. President Bush beves-tigt deze houding tijdens een toespraak in Alabamawaar hij aandringt op het feit dat hij geen enkeleinmenging zal tolereren in de internationale humani-taire hulpoperaties: “Geen enkele soldaat, geen enke-le piloot mag betrokken worden bij een burgeroorlogdie al een eeuwigheid aansleept”.Bijgevolg heeft het Westen niets gedaan toen Saddamhelikopters en doodseskaders stuurde waardoor veleburgers al waren gedood vooraleer zij de vluchtelin-genkampen bereikten. In hun poging om te vluchtenin de bergen, werden zij uitgeroeid. Robert Fisk, jour-nalist voor The Independent, getuigt van ongelooflij-ke zaken5: rijen vluchtelingen werden door de heli-kopters neergemaaid, wat de Amerikaanse helikoptersvolledig koud liet aangezien de ‘burgeroorlog’ henniet aanging. De staf van de geallieerden scheen tevergeten dat het leger van Saddam de Koerden dood-de omdat zij zich hadden verzet op vraag van de geal-lieerden. Wij, het Westen en onze ‘vrienden’ - deArabische dictators van de Golf zijn verantwoordelijkvoor de ramp, zegt Robert Fisk. De Koerden diestrandden in de ingesneeuwde bergen weigerden naarhet zuiden te gaan zonder de ‘westerse bescherming’waarin zij bovendien niet meer geloofden. Ook had-den zij geen zin om zich in de tentenkampen teinstalleren die door de Amerikanen waren opgetrok-ken. De ondervraagde Koerden verklaarden dat zijgeen vertrouwen meer hadden. In Zakho stapelden detenten en de voedselpakketten zich op maar de vluch-telingen wilden er niet naartoe trekken. HonderdenIrakese soldaten, die in de hoedanigheid van politie-agenten recht en orde kwamen herstellen, warenimmers in Zakho gelegerd. Hier waren de Koerdenperfect van op de hoogte.

Vuile rol TurkijeIn het Midden-Oosten zijn de conflicten nooit eenvou-dig. Turkije doet zijn duit in het zakje. Ankara wan-trouwt de Koerden en weigert het bestaan van eenKoerdistan, waarvan zij de eigenheid ontkent, teerkennen. De aanpak van de Turkse staat van het zoge-naamde ‘Koerdische probleem’, berust al decennia-lang op een repressief militair systeem. In Turkije wer-den reeds duizenden mensen gedwongen te verhuizen,gefolterd en het slachtoffer van andere misdadigepraktijken. De Turken zijn specialisten in de etnischezuivering. Denken we maar aan de genocide op deArmeniërs in 1915. De Turkse staat is bang voor deuiteindelijke oprichting van een groot Koerdistan nude Koerden van Irak hun autonomie hebben verkre-gen. Als bondgenoot van Washington en gesteund doorde Europese Unie, kunnen de Turkse legertroepen zichongehinderd gedragen als vandalen. Robert Fiskgetuigt hierover: “Wij landen in Yasilova, op enkelemeters van de Irakese grens. Een Engelse luitenantwas de enige dokter voor zo’n 3000 vluchtelingen. Hijzei me: “De Turkse soldaten stelen de dekens en hetvoedsel van de vluchtelingen; we zijn moeten tussen-komen opdat zij zouden stoppen. We zaten daar vastmet al onze hulppakketten”. Aan de andere kant vande rivier, aan de zijde van de Turkse troepen, stapel-den de tonnen water en de dekens zich op. DeKoerdische vluchtelingen en de Assyrische christenen,waarvan sommigen uit Bagdad kwamen, bleven aan dezijde van de Engelsen die zij beschouwden als hunbeschermers. Toen de Engelsen de Koerdische vluch-telingen wilden beschermen tegen de Turken en henper vliegtuig wilden evacueren, gaf een Turkse officiergeen toestemming voor deze vlucht. Iedereen zegt dathet Turkse leger van in het begin de voorzieningen voorde Koerden stalen. Een kapitein trilde van woede: “DeTurkse soldaten zijn ware schoften”. Een Turkse gegra-dueerde had hem zelfs het volgende gezegd: “Men kande Koerden beter uithongeren opdat men hen beterkan controleren”. Het schandaal werd niet in de mediagebracht. De coalitielegers waren hiervan perfect opde hoogte maar verkozen op goede voet te blijven metde uitstekende NAVO-bondgenoot Turkije, dus deedmen niets. In Zakho zijn de Amerikanen en de Engelsen op heteinde van de lente vertrokken. Daarop zijn de VN-waarnemers aangekomen om de Koerden te ‘bescher-men’. Onder het voorwendsel dat de leden van deKoerdische Arbeiderspartij (PKK) hun toevlucht had-den gezocht in de nabijgelegen dorpen, zijn de Turksetroepen Zakho binnengestormd, nadat Turkse vlieg-tuigen de omgeving hadden gebombardeerd.In Dohuk slaagden de peshmergas erin om met dehulp van de bevolking de politiepost te vernietigenmaar konden niet verhinderen dat de dossiers doorIrakezen in burger werden vernietigd. De peshmergasvertellen dat zij in de cellen drie lichamen van naak-te vrouwen hebben ontdekt wiens handen waren vast-gebonden. Onder hen bevond zich ook een meisje van

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 12

- 13 -

twaalf jaar. Een oude dame werd door een bende ver-kracht en is eraan gestorven.De wens van Amerika om af te rekenen met Saddamwas afgenomen omdat men indertijd vooral zo snelmogelijk wilde vertrekken. Generaal Jay Garner washet meest vastberaden om zich uit de voeten temaken. Twaalf jaar later zou hij de eersteAmerikaanse administrateur zijn van het bezette Irak.Hij herhaalde aan de Koerden dat hij niet daar wasom te dienen als veiligheidsmacht. Indien zij elkaaraanvallen, is het aan de Verenigde Naties om het opte lossen. Zij worden ervoor betaald. Het mondiaalgeweten was gesust. Men spreekt niet over het herin-stalleren van de Koerden. Generaal Colin Powell landtop 30 mei in Sirsenk, de privé-luchthaven vanSaddam, en herbevestigt dat er geen enkele garantieis voor de Koerden die blijven. Het totale verraad!

MoerasarabierenOok de Moerasarabieren, een vrij onbekend volk, werddoor de Westerse Alliantie verraden. Zij zijn de laat-ste afstammelingen van de Sumeriërs, degenen diewij beschouwen als de stichters van onze beschaving,van onze religieuze mythes. Een jaar voor de inval inKoeweit, begint Saddam met de drooglegging van demoerassen waar de bewoners zich sinds de 7de eeuwvoor Christus hebben verschanst. Al sinds de jarentachtig waren zij naar Iran gevlucht waar zij getuigdenover drooggelegde rivieren, hongersnoden, ziekten.Saddam was alle sporen van Sumer aan het uitwis-sen. Reeds tijdens de Iraans-Iraakse oorlog, had hij inde moerassen dood en verwoesting gezaaid. Zo wildehij hen uitroeien. Na 1991, toen de oorlog ten eindewas, zette Saddam zijn werk voort. Zoals gewoonlijk isde Arabische Wereld op de hoogte maar hult men zich

in stilzwijgen. De Amerikaanse en Engelse pilotenzien de lagunes en de opgedroogde rietvelden maar,zoals ten tijde van de vergassing van de Koerden inHalabja, doen ook nu niets. Het Westen vindt blijk-baar dat het lot van de Moerasarabieren hen geens-zins aanbelangt. Het zijn immers maar arme en ach-terlijke moslims. De Moerasarabieren, die schitteren-de rieten huizen bouwden ten tijde van Sumer en devrouwen naar hun huwelijk brachten in konvooien vanrieten boten, worden vergeleken met dieren en hunvoorouderlijke cultuur wordt vernietigd.Dit is het ultieme verraad, deze van onze eigenbeschaving. Men beschermt de grotten van Altamiraen Lascaux, maar niemand zal de laatste overblijfse-len van deze grote beschaving beschermen, eenbeschaving van meer dan vijfduizend jaar oud!

Dit was een korte illustratie van het veelvuldige ver-raad van de Westerse mogendheden die zich toch tel-kens opnieuw verbazen over de wrok die volkerentegen hen koesteren, volkeren die in hun verleden tel-kens opnieuw door het Westen werden verraden enverpletterd.

Bronnen

1 Suzanne M. Chafer, Gulf friendly fire casualties rise,Associated Press, rapport van Washington, 13/08/91.

2 The Independent, 27/03/1991.3 The Guardian, 14/03/1991.4 Pick, “Britain and US part over Iraqi rebels”, The

Guardian, 13/03/19115 Robert Fisk, La grande guerre pour la civilisation,

Ed. La Découverte.

Vertaling: Lieve Driesen

Het drijvend dorp Ma’dan, nabij Nasiriyah, in 1974 (Foto: Nik Wheeler)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 13

Als u een eeuw geleden een reis had willen makenvan de Adriatische Zee naar de Zwarte Zee, zou u dui-zend kilometer hebben kunnen reizen zonder ookmaar één grens te overschrijden. Een groot deel vande Balkan behoorde immers tot het uitgestrekteOttomaanse Rijk, dat in die contreien eeuwenlang descepter had gezwaaid. Uw reis zou misschien begin-nen in het pittoreske Albanese stadje Shkodër en zoudoor het bergachtige en door struikrovers geteisterdezuiden van Kosovo voeren, en dan verder richtingSkopje, nu de hoofdstad van Macedonië, waar deoude Ottomaanse brug u zou herinneren aan de PontNeuf in Parijs.Als u uw reis dan zuidwaarts zou voortzetten langs dekronkelende Vardar, zou u terechtkomen in een vlak-ke rivierdelta, waarin u een levendige stad voor u zouzien opdoemen: Thessaloniki, dat nu in Noord-Griekenland ligt. U zou vanuit de verte de baai zienflonkeren met vele schepen en u zou bij aankomst indeze kosmopolitische stad een gamma aan talen enculturen ontmoeten. U zou, na de paar dagen rust dieu zich ongetwijfeld zou gunnen, door het glooiendelandschap van de Egeïsche kust oostwaarts reizen, totu zou arriveren in de indrukwekkende stad Edirne,waar u, nadat u vroeg in de avond zou zijn aangeko-men, u zou genieten van een royale portie in roombo-ter gebakken lever met ui, een gerecht waar de regioom bekend staat. Van daar zou het niet ver meer zijnnaar de Zwarte Zeekust, waar u op het strand de ziltezeelucht zou opsnuiven, terwijl de zeemeeuwen krij-send boven u zouden rondcirkelen.In 2007 zou dezelfde reis er heel anders uitzien. Nietalleen zult u vier tot zes landsgrenzen moeten passe-ren. Ook de samenlevingen die u zult tegenkomenzijn grondig veranderd. Immers, in een stad alsThessaloniki, waar indertijd behalve alle West-Europese talen ook volop Turks, Ladino, Grieks,Albanees, Armeens, Bulgaars en Servo-Kroatischwerd gesproken door moslims, joden en christenen, isvan die diversiteit nu vrijwel niets meer over. De grotemulti-etnische en multireligieuze samenleving die het

Ottomaanse Rijk was, werd vervangen door enkelesterk homogene nationale staten.De teloorgang van de Balkan voor het OttomaanseRijk omspande een betrekkelijk korte periode, name-lijk van 1912 tot 1922. Hij werd teweeggebrachtdoor grootschalige en gewelddadige processen vannatievorming onder verschillende etnische groepen,en gedurende deze periode werden grote aantallenmensen, in verschillende gebieden en op verschillen-de manieren, bij massaal geweld betrokken, hetzij alsdader, hetzij als slachtoffer. Thessaloniki enDiyarbakir zijn twee steden, waar dit proces zich opheftige wijze voltrok.

Thessaloniki, 1913Thessaloniki, dat toentertijd officieel Selânik heette,strekt zich als een waaier uit over de kust van degelijknamige baai. De haven van Thessaloniki bevoor-raadde een enorm achterland en was er de oorzaakvan dat de stad tot de Eerste Wereldoorlog de meestbedrijvige was op de Balkan. Op de kade werktenkruiers zich krom om tabak, katoen, suiker, kaphout,koffie, thee, kruiden en vruchten in en uit de schepente laden. In de stad zelf woonden joden, moslims enchristenen naast elkaar, door elkaar en, in het geval van de gemengde huwelijken, zelfs bijelkaar. En op de vele met ronde keien geplaveidepleintjes kuierden rabbijnen, priesters en imamslangs elkaar, allen bebaard en in lange zwarte of wittekledij, terwijl ze zo nu en dan opkeken of knikten naareen bekende. Thessaloniki was voorts de hoofdstad van deOttomaanse provincie Selânik, die bestuurd werddoor een door de Sultan aangestelde gouverneur. Zoging het al eeuwen, zo goed en zo kwaad als het ging,en ondanks voortdurende, vaak ingrijpende verande-ringen bedachten de verschillende groepen in de stadaltijd ingenieuze nieuwe manieren om de stedelijkeruimte met elkaar te delen.

Geweldsspiraal op de Balkananno 1915

Na het uitbreken van etnisch geweld aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog mondt de ene massa-moord uit in een andere. Hoe kan de wraakzucht van een verdreven bevolkingsgoep toeleiden tot genoci-de op een andere bevolkingsgroep?

- 14 -

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 14

- 15 -

Aan deze kwetsbare coëxistentie zou echter abrupteen einde komen. Na een lange periode van nationa-listische propaganda en haatcampagne verklaardenop 17 oktober 1912 Montenegro, Servië, Griekenlanden Bulgarije tegelijk het Ottomaanse Rijk de oorlog.Leon Trotsky, de latere Russische revolutionair, diedestijds correspondent was voor een Kievse krant,schreef: ‘Aan het begin van de oorlog hadden de par-tijen goede hoop. De straten liepen vol met marche-rende eenheden reservisten en vrijwilligers, die opweg naar het front oorlogszuchtige liederen zongen endonderend juichten: “Hoera!”’ Binnen een tijdsbe-stek van precies zeven maanden wist de zogenaamdeBalkanbond het Ottomaanse leger een verpletterendeen traumatiserende reeks nederlagen toe te brengen.Deze moderne oorlog was anders dan vorige oorlogen,want ze woedde niet alleen tussen legers, maar ook tus-sen volkeren: als het leger van natie A een gebied bezet-te liep dat onveranderlijk uit op geweld tegen leden vanvolk B, C en D en vice versa. Hoewel alle partijen tijdensdeze Eerste Balkanoorlog oorlogsmisdaden pleegden,maakten met name Bulgaarse legereenheden en para-militairen zich stelselmatig schuldig aan het vervolgen,gedwongen bekeren en verjagen van burgers, alsmedeaan het platbranden van complete dorpen. Tijdgenotenvan Trotsky noemden deze vorm van gewelddadigebevolkingspolitiek ‘de oorlog in de oorlog’. Nu zoudenwe het etnische zuivering noemen.De multiculturele stad Thessaloniki werd tijdens deBalkanoorlog het doelwit van een Griekse militairecampagne vanuit het zuiden, een Servische vanuithet noordwesten en een Bulgaarse vanuit het noor-den. De uiteindelijke verovering van de stad doorGriekse troepen eind oktober 1912 werd door de loka-le Turken als een bezetting ervaren, maar door delokale Grieken als een bevrijding. De inname gingvooral op het platteland rond Thessaloniki gepaardmet massaal geweld tegen de Turkse boerenbevolkingen bracht een enorme exodus van moslims teweeg.De Britse consul in Thessaloniki getuigde van ‘wijd-verbreide slachtingen, gedwongen bekeringen en het

grootschalig roven van moslimeigendommen’ doorGriekse en Macedonische plattelandsbewoners. Tien-duizenden getraumatiseerde Turken, waaronder demoeder en zuster van de man die later bekend zouworden als Atatürk, vluchtten met ossenwagens inpaniek en halsoverkop naar Istanbul, met achterlatingvan al hun bezittingen.De achtergebleven huizen werden vervolgens geplun-derd door Grieken, die in sommige gevallen zelf ookvluchtelingen waren. In de moskeeën werden schapengestald en, uit verachting voor de moslims, vaak ookvarkens. In de daaropvolgende decennia voerden deachtereenvolgende Griekse regeringen een onverbid-delijke politiek van natievorming: moskeeën, wonin-gen en badhuizen werden ontdaan van islamitischesymbolen en voor andere doeleinden in gebruik geno-men. Nu, negentig jaar na de Balkanoorlogen, is er inThessaloniki van Ottomaanse cultuur weinig meerover. De bevolking bestaat grotendeels uit AnatolischeGrieken, die geen herinnering hebben aan het geweldwaaraan het oude Thessaloniki ten onder ging.Het spoor van dat geweld voert naar Yenibosna (let-terlijk ‘nieuw Bosnië’), een deel van Istanbul waarveel families oorspronkelijk uit de Balkan komen. Opeen zonnige middag in juni zou iedereen het rokerigekoffiehuis Rumelililer (‘Roemeliërs’) kunnen binnen-stappen en daar een gemoedelijk gesprek kunnenaanknopen met een groepje kaartende bejaarden.Maar als het gespreksonderwerp verschuift naar hetOttomaanse debacle op de Balkan, verstommen deanekdotes en wordt de sfeer snel grimmiger.Een bejaarde man met een beukenhouten wandelstoken helblauwe ogen (‘noem me maar Oom Adem’)schuift aan, verheugd dat eindelijk iemand naar zijnverhaal wil luisteren. Met weemoed vertelt hij hoe hijvan zijn inmiddels overleden vader hoorde over devruchtbare landerijen die de familie in de omgevingvan Thessaloniki had bezeten. Ze hadden daar algeneraties lang allerlei groenten en fruit verbouwd,totdat de Eerste Balkanoorlog uitbrak en de familie debergen in moest vluchten. Toen op een dag de Griekse

Turken vluchten uit de Balkan in 1912

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 15

- 16 -

buren, waarmee ze altijd vriendschappelijk warenomgegaan, hen verzekerden dat de kust veilig was,kwamen eerst de mannen van de familie uit hunschuilplaats. De grootvader van Oom Adem en zijndrie oudooms daalden met een groep anderen af uitde bergen om het dorp te verkennen. Volgens de over-levering, vertelt Adem met trillende stem, werden demannen bij aankomst in het dorp vastgebonden in demoskee en één voor één met botte zagen onthoofd.Het café is muisstil.

Diyarbakir, 1915Eén van de vele overlevenden van de etnische zuive-ringen in Thessaloniki, was de directeur van een zie-kenhuis in de stad, een Turks-nationalistische activistgenaamd Mehmed Nâzım (1872-1926). Dr. Nâzımwas geboren en getogen in Thessaloniki, waar de wel-gestelde familie waar hij deel van uitmaakte al heellang enkele winkels bezat. Toen de stad in 1912 viel,werd hij opgepakt omdat zijn naam op een lijst vangezochte personen stond. De verslagen dr. Nâzımwerd, zonder enige vorm van proces, elf maanden langopgesloten in een isoleercel in Athene, waar het bewa-kend personeel hem toeschreeuwde dat zijn familiewas uitgeroeid, dat de Griekse vlag al wapperde inIstanbul - lees: Constantinopel - en dat de Turkenspoedig ook uit Anatolië verdreven zouden worden.Pas toen de Turks-nationalistische regering inIstanbul met klem om de uitlevering van hun strijd-makker verzocht, werd Nâzım vrijgelaten. Hij werduitgezet en naar de Egeïsche havenstad Izmirgetransporteerd, waar hij voor het eerst oog in oogkwam te staan met zijn totaal berooide familie en zijndochtertje, dat pas net was begonnen met praten. Het

verlies van deBalkan in het alge-meen en zijn geboor-testad in het bijzon-der had bij Nâzımdiepe wonden gesla-gen. Verbitterdschreef hij propa-gandistische artike-len in kranten overde mishandeling vande Turken op deBalkan, waarin hijschreeuwde om ver-gelding en er voorpleitte het Otto-maanse Rijk met ge-weld van zijn chris-tenen te ontdoen. De kosmopolitischedokter uit Thessa-loniki was voorgoedveranderd in eenrabiate, wraakzuchti-

ge nationalist, en hij was niet de enige.Toen korte tijd later de Eerste Wereldoorlog uitbrak enhet Ottomaanse Rijk zich aansloot bij Duitsland enOostenrijk-Hongarije, zag de heersende Jong-Turkse dic-tatuur van Talaat Pasja en Enver Pasja haar kans schoonom, op wat voor manier dan ook, voor eens en altijd metdie ‘ontrouwe christenen’ af te rekenen. Toen de oorlogin de winter van 1914 heftiger en gewelddadiger werd,radicaliseerde ook het nationalisme van het Jong-Turksebewind. Van niet-Turkse bevolkingsgroepen werden denotabelen gearresteerd en gevangengezet. De geallieerde aanval op Gallipoli in maart 1915 ver-oorzaakte vervolgens paniek in de hoofdstad Istanbul.In de consternatie beval Talaat Pasja de executie vanArmeense intellectuelen en organiseerde vanaf 23 mei1915 de deportatie van alle Ottomaanse Armeniërsnaar de Syrische woestijn: middenin de zomer kwam ereen kolossale volksverhuizing op gang die al snel uit-liep op genocide (dat wil zeggen systematische, aan-houdende en categorische vernietiging van hetArmeense volksdeel). Hoewel sommige Ottomaanseambtenaren de massamoord afkeurden, waren er in degelederen van de Jong-Turken ook vele gewillige beu-len te vinden. Eén van deze scherprechters was dr.Nâzım, die zijn wraakgevoelens en fanatisme botvierdeop de weerloze Armeense burgerbevolking. Nâzım wasmede verantwoordelijk voor de clandestiene organisa-tie en inzet van speciale milities die de massamoordenuitvoerden. Een slachtoffer van massaal geweld wasomgeslagen in een dader van massaal geweld.De wreedste misdaden werden begaan in de zuidoos-telijke provincie Diyarbakir. Daar werd op bevel van degouverneur op 25 en 30 mei 1915 de geheleArmeense elite van fabrikanten, bankiers, kopersme-den, schrijvers, priesters, onderwijzers en vele anderenvermoord en in de Tigris gegooid, in totaal 1481 man-nen van alle leeftijden. Hierna breidden de massa-moorden in de provincie zich snel uit. Eén van deArmeense dorpen waar de hele bevolking binnen enke-le uren werd uitgeroeid is het schilderachtige dorpSatiköy. De milities kwamen in de namiddag op paar-den aanrijden en bevalen de van angst versteendeboeren op het dorpsplein dikke trossen touw te verza-melen. Alle mannen werden vastgebonden, wegge-voerd en even buiten het dorp binnen een uur met bij-len, dolken en bajonetten afgeslacht. De vrouwen enkinderen die in het dorp waren achtergebleven haddenhet gekerm en gejammer van de slachtoffers moetenaanhoren, voordat zijzelf bij een deportatiekonvooiwerden gevoegd en eveneens een wisse dood tegemoetgingen. Toen de hele bevolking van het dorp was ver-nietigd, werd het samen met alle bezittingen van deArmeniërs beschikbaar gesteld aan moslimvluchtelin-gen uit de Balkan. Dr. Nâzıms wraak was volbracht.Wie bereid is een beetje te zoeken, kan in de regioDiyarbakir nog steeds veel sporen van de Armeniërsterugvinden. De stad verraadt een rijke Ottomaansegeschiedenis met veel moskeeën, maar er bevindenzich ook de ruïnes van twee synagogen en enkele klei-ne en grote kerken: hier leven Koerden, Turken en

Dokter Mehmet Nazim (1872-1926)

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 16

- 17 -

andere moslims in het historische landschap van hunvoormalige buren - Armeniërs, joden en Assyriërs.Hoewel de Turkse staat de genocide al sinds zijn ten-uitvoerbrenging nauwgezet heeft geprobeerd weg temoffelen en te ontkennen, heeft haar machtige armde diepste krochten van het geheugen van de inwo-ners van Diyarbakir nog niet bereikt. De 75-jarigeDavid Krikorian, geboren en getogen in Satiköy, woontmet zijn vrouw Mirjam in een klein appartement inAmsterdam. Aan de muur hangt een groot kruis. Opeen regenachtige decembermiddag nipt hij aan zijngloeiend hete en mierzoete thee en graaft in zijngeheugen. ‘Mijn zoon,’ begon hij, ‘schrijf op wat ik jevertel opdat niemand het vergeet.’ De grootvader vanKrikorian was tijdens de razzia in het dorp meegeno-men en neergesabeld, maar had de slachtpartij opmiraculeuze wijze overleefd door zich te laten vallenen zich dood te houden. Hij keerde als de enige man-nelijke overlevende van het dorp met een enorm litte-ken terug en leefde jarenlang tussen de moslims. Zijnkleinzoon David emigreerde in de jaren zeventig naarNederland en ervaart zijn leven in vrede, welvaart enveiligheid als een duur verworven goed.

NawoordIn dit korte artikel heb ik geprobeerd twee omvangrij-ke gewelddaden met elkaar in verband te brengendoor de oorsprong van de ene geweldsgolf te tracerenin de andere. De persoon van dr. Mehmed Nâzım fun-geerde als symbolische schakel in dit relaas vanopeenvolging en verbreiding van geweld als methodevan vergelding. De Armeense genocide kan zo geïn-terpreteerd worden als collectieve wraakoefening. Het is belangrijk om te benadrukken, dat de tweevoorbeelden van massaal geweld van verschillendeaard waren: op de Balkan was sprake van geweldda-dige etnische zuiveringen, in Anatolië ging het omregelrechte genocide. De vervolging van de Ottomaan-se Armeniërs, de onteigening van hun bezittingen,

hun deportatie en uiteindelijke vernietiging was nietzozeer omvangrijker in schaal of getal dan de vervol-ging van de Balkanmoslims, de onteigening van hungoederen en hun verdrijving, maar ze was wel centraalgepland, georganiseerd en uitgevoerd op het niveauvan één machtige staatsoverheid. De onderlingesamenhang van het collectieve geweld in de regio wasaanzienlijk: zonder de verdrijvingen van 1913 zoudenhonderdduizenden Turken niet getraumatiseerd enwraakzuchtig zijn geraakt, zouden de Armeniërs in1915 hoogstwaarschijnlijk niet gedeporteerd en ver-nietigd zijn en waren er in 1918 ook geen Armeensewraakacties te verwachten geweest. Het adagium datgeweld niets oplost, blijkt opnieuw een onwrikbaarfeit.

Over de auteurUgur Ümit Üngör (1980)studeerde sociologie engeschiedenis. Thans pro-moveert hij aan de Uni-versiteit van Amsterdammet een proefschrift geti-teld “Young Turk SocialEngineering: Genocide,Nationalism, and Memoryin Eastern Turkey, 1913-1950”. Hij werkt alswetenschappelijk staflid bij

het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies inAmsterdam (www.chgs.nl). Hij publiceerde o.a.Vervolging, onteigening en vernietiging: de deportatievan Ottomaanse Armeniërs tijdens de EersteWereldoorlog (Soesterberg: Aspekt, 2007); ‘WhenPersecution Bleeds into Mass Murder: The ProcessiveNature of Genocide,’ in: Genocide Studies andPrevention, jg.1, nr.2 (2006); en ‘Seeing like anation-state: Young Turk social engineering in EasternTurkey, 1913-1950,’ in: Journal of Genocide.

Armeniërs gearresteerd in Diyarbakir 1915

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 17

- 18 -

Op een dag kwam ik in Groningen in een winkel eenlandgenoot van me tegen. Toen hij hoorde dat ik ookuit de Kaukasus kwam was hij zo blij, dat hij me aan-bood de jurk die ik aan het passen was met 30 pro-cent korting aan me te verkopen. Ondertussen praat-ten we over de Kaukasus, het gebied waar we allebeivandaan bleken te komen. Toen Eduard, zo heette hij,hoorde dat ik, net als hij, ook uit Azerbeidzjan kwam,kwam zijn Kaukasische gulheid pas echt naar bovenen wilde hij me zelfs 50 procent korting geven. Wespraken vrolijk en zorgeloos en ik had het gevoel datik een naast familielid had ontmoet. -‘Armeense?’, vroeg hij. De vraag was meer bevesti-gend dan vragend. Lachrimpeltjes vormden zich omzijn ogen. -‘Nee, Azerbeidjaanse…’‘Ah…’De vrolijke lach bevroor op zijn gezicht. We stondenallebei als aan de grond genageld. Zijn hartelijkheidwas spoorslags verdwenen en in het zwakke licht zagik zijn gezicht van kleur verschieten.Ik voelde me niet meer op mijn gemak. Ik haastte mede paskamer in en terloops mompelde ik ‘sorry’.Ondanks dat we maar een halve meter van elkaar ston-den, lag er plotseling een eeuwige afstand tussen ons.Tussen ons stond Karabach: de steden en dorpen diedoor de Armeniërs waren bezet, de verwoeste huizen en

gezinnen, de op barbaarse wijze vermoorde kinderen,vrouwen, ouden van dagen, al die duizenden gruwelen van een oorlog vol haat. Tussen ons stond februari1992. Het bloedbad van Chodjaly. De genocidalemassaslachting in Chodjaly.Een bitter verdriet overviel me. Ik dacht: deze zinlozeoorlog tussen twee naties gaat nog steeds door, gaatzelfs over grenzen. De oorlog zit ín mensen en wordtal generaties lang doorgegeven. En wij, wij waren ver-tegenwoordigers van deze twee naties, die al jarennaast elkaar hadden geleefd. Maar toch haatten wijelkaar op dat moment. Want tussen ons lagen het uit-eengereten Azerbeidzjan en de Azerbeidzjanen diewaren.Eduard stond met een schuldig gezicht bij de spiegel.Wij wisten allebei van elkaar wat we dachten.Plotseling legde hij zijn handen op zijn hoofd en riep:‘Schurken! Schurken! Wat hebben ze met onsgedaan!’ Ik begreep meteen wie hij met die schurkenbedoelde: de Armeense oorlogshitsers. Ik kwam dich-terbij, legde mijn hand op zijn schouder en troosttehem. ‘Vroeger was alles zo goed,’ zei hij met trillendestem. ‘Waarom hadden wij dat verdomde Karabachnodig? Waarom hebben ze dat gedaan? Waarom moetik een aardige mevrouw als mijn vijand zien?’We praatten met elkaar, over betere tijden. Hij vroegme keer op keer ‘Waarom is dat allemaal gebeurd?’ Ik

- Lena Sangin -

Straf zonder schuldTer inleiding van dit artikel over het bloedbad in Chodjaly, waar in de nacht van 25 op 26 februari 1992de gehele Azerbeidjaanse burgerbevolking werd verdreven, mishandeld of uitgemoord, wil de redactiebenadrukken dat beide partijen zich schuldig hebben gemaakt aan etnisch geweld tegen burgers en vluch-telingen. Soms ‘spontaan’, soms georganiseerd. Het interetnisch geweld tussen Armeniërs en Azeri’s brak in februari 1988 uit kort nadat het parlement vanNagorno-Karabakh, een autonome entiteit binnen Azerbeidzjan, stemde voor eenmaking met Armenië. InNagorno-Karabach woonde al eeuwenlang een Armeense meerderheid. Niet lang na deze stemming, wer-den de Armeense bewoners van het stadje Sumgait, een stad 25 km ten noorden van Bakoe, gedurendedrie dagen geterroriseerd en vielen er verschillende doden. Eind 1989-begin 1990 was de situatie inBakoe erg explosief en sporadische pogroms tegen Armeense bewoners begonnen een meer georganiseerdkarakter aan te nemen. Het aantal doden dat hierbij viel, is tot dusver onbekend. In 1991 werden zo’n26 dorpen in Nagorno-Karabach door Sovjettroepen en Azerbeidjaanse milities etnisch gezuiverd. Hierbijzouden 150 burgers omgekomen zijn en zo’n tienduizend etnische Armeniërs gedeporteerd worden. Gezien er indertijd weinig over werd bericht, vinden wij het belangrijk dat er in ons tijdschrift aan dit bloed-bad van Chodjaly in 1992 wordt herinnerd.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 18

- 19 -

begreep dat die vraag hem al die jaren achtervolgde.Waarom was deze oorlog tussen Azerbeidzjanen enArmeniërs nodig? En wie had er belang bij?

De achtergrondenHet is al lang een publiek geheim dat de werkelijkechaos binnen de voormalige Sovjet Unie begon metde zogeheten Karabach-kwestie. Karabach was vooralveel in het nieuws na december 1987, toen MichaelGorbatchov de Verenigde Staten bezocht. Daar ont-moetten Gorbatchov en zijn echtgenote Raisa verte-genwoordigers van de extreem-nationalistischeDashnaksutun-partij. De gesprekspartners betoondentijdens het daaropvolgende gesprek openlijk hun loy-aliteit. Raisa kreeg een antieke kroon ten geschenke,bezet met edelstenen en een tuniek bezet met durediamanten. Gorbatchov kreeg een kaart van Armeniëmet daarop de grenzen van het land zoals de natio-nalistische partij die voor ogen had. Op deze kaartwas de Azerbeidjaanse provincie Nagorno-Karabachaangegeven als deel van Armenië.Tijdens deze bijeenkomst toonde Gorbatchov begripvoor de nationalistische gevoelens van de Armeenseemigranten in de Verenigde Staten. Dat was een histo-rische fout, die de fel-chauvinistische Dashnaksutunvervolgens dankbaar benutte. In de Sovjet-Unie warenalle uitingen van regionaal nationalisme bij wet verbo-den. Het was de eerste keer dat de Secretaris-Generaalvan het Centraal Comité van de Communistische Partijvan de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, zoalsde functie van Gorbatchov officiëel luidde, het zich ver-oorloofde openlijk met emigrantenorganisaties aan detafel zitten. Óf de Secretaris-Generaal onderschatte deinvloed van Dashnaksutun op het Armeense politiek, ofhij keek niet verder dan zijn neus lang was. In iedergeval volhardde hij in zijn fout, met de voor beide vol-ken tragische gebeurtenissen tot gevolg.De geschiedenis herhaalde zich. Veertig jaar eerderhad Stalin op instigatie van zijn wapenbroeder AnastasMikojan (1895-1978) een enorme massaslachtingaangericht. Deze Mikojan was een Armeniër en waszelf lid van de Dashnaksutun-partij geweest en bleefzelfs contacten onderhouden met de ondergrondseDashnaksutun, toen die door de communisten werdverboden. Hij was tevens een van de hoofdschuldigenvan de Grote Zuivering van eind jaren dertig en beginjaren veertig, net als Beria en Ejzov. Deze zuiveringenwaren gericht tegen alle vijanden van het communis-me of het Sovjet-volk. Daarbij kwamen vele honderd-duizenden mensen om. Dankzij Mikojan kregenAzerbeidzjanen bij deze zuiveringen zware slagen.Voor Azerbeidzjan had Mikojan echter nog iets inpetto. In december 1947 stelde hij een document op,waarin het bevel werd gegeven om alle Azer-beidzjanen in Armenië en een aantal andere regio’s tedeporteren. Op 23 december van dat jaar zette Stalin

zijn handtekening onder het bevel, waarna niets deuitvoering ervan nog in de weg stond. Meer dan hon-derddertigduizend etnische Azerbeidzjanen werdendoor Armeense milities van huis en haard wegge-jaagd. Tienduizend mensen kwamen om. Het ‘vijfjarenplan’ duurde tot 1952 en werd uitge-voerd onder leiding van generaal-majoor Grigorjan.Grigorjan was ook een Armeniër en een trouwe com-munist, die zich reeds tijdens de terreur van eindjaren dertig had beziggehouden met het samenstellenvan liquidatielijsten. Hij stuurde duizenden Azer-beidzjanen de dood in, vooral intelligentsia. Zo wer-den enkele Azerbeidjaanse gebieden etnisch gezui-verd en de steden en dorpen waaruit de etnischeAzerbeidzjanen waren gedeporteerd kregen vervol-gens Armeense namen.

De ideologie van DashnaksutunBinnen de leiding van de Armeense diaspora inAmerika leefde al jarenlang de wens een Sovjetleiderte ontmoeten. En tijdens het eerste bezoek vanGorbatchov aan de VS had de Secretaris-Generaalmeteen goed kennisgemaakt met de ideologie vanDashnaksutun. Aan de basis van deze ideologie lag dewens tot een Groot-Armenië te komen en deze droomwas mettertijd het belangrijkste agendapunt van departij geworden. Dit Groot-Armenië ‘van zee tot zee’zou zich moeten uitstrekken van de Kaspische Zee totde Middellandse Zee, want, zo argumenteren deArmeense radicaal-nationalisten, dat was duizendenjaren ook het territorium van het grote Armenië vanweleer. De heilige taak van iedere Armeniër is om televen en te sterven om de grenzen van het oude mach-tige rijk te herstellen. Toen ik zelf onderzocht waar enwanneer dit grote, machtige Armeense rijk dan welhad bestaan, had mijn zoektocht geen enkel resultaat.Nadat Gorbatchov in december 1987 uit de VerenigdeStaten was teruggekeerd naar de Sovjet-Unie, ontston-den na een paar weken plotseling nieuwe spanningenin Nagorno-Karabach, een provincie van de toenmaligeAzerbeidjaanse Socialistische Sovjetrepubliek. Het wasopmerkelijk dat alle Armeense protestacties en demon-straties vanaf het begin zeer goed georganiseerd waren.Het leek alsof ze op een signaal hadden gewacht. Tweeburen, die jarenlang naast en met elkaar haddengeleefd, waren weer vijanden geworden. Weer op insti-gatie van chauvinistische Armeense emigranten, weermet steun van Rusland. Ik ben geen historicus en heb niet de bedoeling hiereen volledige chronologie van alle consequenties vanRuslands handelen in deze kwestie samen te stellen.Maar onwillekeurig herinner ik me de roman Ali enNino van Kurban Said, waarin een helder beeld wordtgegeven van de bezetting van Bakoe in 1920 doorDashnaksutun en het Rode Leger. Toen werden onderleiding van de Armeniër Stepan Shaumjan honderden

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 19

- 20 -

Azerbeidzjanen vermoord. En net als toen speeldeRusland bij de gebeurtenissen van 1987 en 1988een belangrijke rol: die van grote, krachtige bondge-noot van Armenië. Vanaf 1988 kreeg Armenië vanRusland lichte en zware wapens en munitie, oorlogs-vliegtuigen en miljarden dollars.De eerste nationalistische uitbarstingen tussenArmeense burgers onderling werden door de toenmali-ge Azerbeidjaanse, Armeense en Russische regeringengenegeerd en er werd niet tijdig ingegrepen. Wat welwerd ondernomen was niet adequaat en niet voldoen-de. De gevolgen van dit wanbestuur waren afgrijselijk.

Het bloedbad van ChodjalyNet als in de geschiedenis gebeuren in het menselij-ke geheugen soms rare dingen. Hele gebeurtenissenkunnen plotseling ‘kwijt’ zijn, werkelijk spoorloos ver-dwijnen. Dat gebeurde die nacht van 25 op 26 fe-bruari 1992. Die hele nacht en de ochtend, de mid-dag en de avond erna werden in de Azerbeidjaanseprovincie Chodjaly onschuldige burgers doorArmeense aanvallers mishandeld, gemarteld, gegij-zeld, vermoord en in stukken gesneden. Nadat demensen waren vermoord werden hun lijken op bar-baarse manier verminkt, gescalpeerd of onthoofd.Alleen omdat ze Azerbeidzjanen waren.Malahat Aliyeva (1957), een van de overlevenden, ver-telt over die nacht als volgt: ‘Die nacht van 25 februarikwam mijn man en zei dat we moesten vluchten. Wijgingen richting het bos. Overal was brand. Ons huis ook.Alle huizen stonden in brand. Ik had nog nooit zoietsgezien. Iedereen huilde en schreeuwde. Kinderen zoch-ten hun ouders, ouders hun kinderen (…) Heel veelmensen waren geraakt door kogels en heel veel van henbleven achter in de sneeuw. Voor ons lag de geasfal-teerde weg naar Nachichevannik. Daar stond een tank.Hij keerde om en reed in de richting van Askeran. Wedachten dat wij veilig waren. We kwamen het bos uit enwilden de weg oversteken. We hadden geen enkele dek-king. Ineens begonnen ze van verschillende kanten ver-schrikkelijk te schieten. Ellende. Die tank kwam ookterug en begon ook te schieten. De mensen werden gek.Op dat moment zag ik hoe mijn man voor mijn ogenwerd vermoord. Ik viel op zijn lichaam, ik wilde nietgeloven dat hij dood was. (…) Mijn jongens liepen zelf,ik droeg mijn dochter. Haar jas was nat en ijskoud. Toenwij langs de weg liepen, begonnen ze weer te schieten.Ik lag op de grond en bedekte mijn dochter met mijnlichaam. Maar het was te laat. Ze was al dood (…)Opeens zag ik mijn zoon Teymur. Hij was gewond en zathelemaal onder het bloed. Ik zette hem op mijn rug enkroop verder. Ik herinner me dat overal, overal lijken

lagen. We kropen door het menselijke bloed.’*Een heel leger van tot de tanden gewapende Armeensesoldaten bestormde de stad van alle kanten en viel debewoners aan. De mensen begrepen nauwelijks wat ergebeurde. Zonder de tijd te hebben om kleren of schoe-nen aan te doen, grepen ze hun kinderen en soms half-naakt renden ze onder een kogelregen naar buiten. Tienmeter, een paar honderd, sommigen haalden misschieneen kilometer, maar dan liepen ze zich toch weer klemtussen de brandende huizen. De vluchtende bewonerswerden door Armeense sluipschutters onder vuur geno-men. Een enkeling die de kogels kon ontlopen, stierfvan de kou in de bergen. Het was een mensenjacht, eenBartholomeüsnacht.Mubariz Hamidov was toen een jaar of twaalf: ‘Toen debeschieting op 25 februari begon renden wij, driebroers, achter onze moeder en zus aan naar huis. Wetrokken samen naar de rivier de Gar-gar, maar toen wede rivier overstaken begonnen ze op ons te schieten.Iedereen rende naar alle kanten om de kogels te ont-wijken. Ik rende naar het bos. Er lag sneeuw tot mijnknieën. Daardoor kon ik niet hard rennen, dus ik ver-borg me tussen de struiken. Toen zag ik dat ik bloed-de. Mijn hoofd, mijn linkerhand en rechterbeen warendoor kogels getroffen. Ik had het heel koud en ik wistniet waar ik naartoe moest. Ik dwaalde dertien dagendoor het bos. Ik zag alleen maar dode mensen. Ik hadzo’n honger, ik kauwde op boomschors en at sneeuw.Al mijn kleren waren stijf bevroren en ik voelde niets,begreep niets, ik liep alleen maar (...) Op een gegevenmoment struikelde ik over iets en viel. Toen ik bijkwamzag ik dat ik tussen de lijken lag. Ik ging rechtop zittenen bekeek mijn voeten, want ik voelde ze niet meer. Ikraakte een teen van mijn rechtervoet aan - hij wasafgebroken. Ik kon niet meer lopen. Toen het donkerwerd zag ik opeens licht, niet zo ver weg. Ik probeerdehet te bereiken. Voor mij maakte het niet meer uit wiehet zouden zijn. Als het Armeniërs waren, dan had ikhet niet erg gevonden om door hen te worden gedood.Ik wist een deur te bereiken, klopte en viel flauw. Toenik wakker werd zag ik dat ik op de kinderafdeling vaneen ziekenhuis lag. Het onderste deel van mijn lichaamwas aangetast door beginnend koudvuur.’

Bakoe, Jerevan en het Kremlin zwegen ondertussen.De buursteden zwegen, de buurlanden, de hele wereldzweeg. Iemand keek thuis televisie, iemand zat gezel-lig in een restaurant, iemand vrijde met haar man ofzijn vrouw of minnares, iemand zat te eten - terwijlenkele tientallen kilometers verder medemensen metde marteldood werden bestraft, alleen omdat ze eenAzerbeidjaanse naam droegen. Dat alles werd echterpas de dag erna bekend, toen de bekendeAzerbeidjaanse journalist Chingiz Mustafayev** op

—————* De citaten van de ooggetuigen komen uit het boek Chodjaly genocide (in documents, facts and foreign press).** Chingiz Mustafayev was een Azerbeidjaanse journalist die werkte voor de ANS (Azerbeidzjan News Servis), BBC en CNN. De beelden

die hij van het bloedbad maakte speelden een belangrijke rol bij de bekendwording van het bloedbad. Hij werd in juni 1992 vermoord,mogelijk door een scherpschutter ingehuurd door Armeense tegenstanders, toen hij een reportage maakte in de stad Askeran inNagorno-Karabach op het moment dat de Armeniërs die aanvielen.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 20

- 21 -

27 februari onder zware beschietingen en artillerievuureen paar minuten van het Chodjaly-bloedbad filmde.Later bleek zijn film een van de belangrijkste histori-sche getuigenissen van de genocide op Chodjaly.

De onafhankelijke journalist Yuri Romanov, die op27 februari met Chingiz naar Chodjaly geweest wasen daar ook 37 seconden had gefilmd, beschrijft dieochtend als volgt:‘Ik kijk uit het ronde raam van de helikopter en ikdeins letterlijk terug voor een onwaarschijnlijk grieze-lig beeld. Op het gele gras van de bergvoet, waar inde schaduw de grijze sneeuwkoek nog ligt te ontdooi-en, liggen dode lichamen. Het enorme terrein lag totde horizon bezaaid met lijken van vrouwen, oudemannen, oude vrouwen, jongens en meisjes, alle leef-tijden van zuigelingen tot pubers…Mijn blik valt op twee figuren in de wirwar van men-selijke lichamen - een grootmoeder en haar klein-dochtertje. Het grijze, onbedekte hoofd van de vrouwligt met het gezicht op de grond. Het petieterige meis-je ligt in een blauw jasje met capuchon naast haar.Hun voeten, ik begrijp niet waarom, zijn met prikkel-draad vastgebonden. De handen van de grootmoederook. Ze zijn allebei door hun hoofd geschoten en meteen laatste gebaar strekt het meisje haar handjes naarhaar al dode oma. Onthutst vergeet ik een momentmijn camera (…) Ik kijk naar Chingis. Over het ver-weerde, ijskoude gezicht van deze krachtige man stro-men tranen. Gefrustreerd fluisteren zijn lippen:‘kinde-ren? Waarom kinderen …’ (www.library.cjes.ru/online)

De vraagVoor me ligt een groot boek: Chodjaly Genocide (indocuments, facts and foreign press). Er staan brievenvan getuigen in, rapportages van artsen, verhoren,foto’s van slachtoffers van de slachting en vluchtelin-gen uit Chodjaly. Ik heb dit boek al ontelbare kerendoorgebladerd en heb meermalen de verhalen van demensen die deze afgrijselijke dingen hebben meege-maakt herlezen. Steeds opnieuw ben ik verbijsterd.Onwillekeurig kijk ik naar foto’s van kinderen in hetboek. Kinderen zonder vader, moeder, verwanten,huis of haard, zonder dak. Op ieders gezicht staatangst te lezen, in ieders ogen de stilzwijgende vraag:waar is mijn mamma? Waar is mijn pappa?De foto’s zijn vijftien jaar geleden gemaakt. De kinde-ren die al dit fysieke en geestelijke geweld hebbenoverleefd, zijn nu al bijna volwassen. Maar de trauma’sdie de mensheid van dit soort massamoorden krijgt,wanneer komt daar een eind aan? Wil de ArmeniërEduard dit soort verschrikkingen? Nee. Wil ik ze? Nee.Of de Armeense tante Nora, die ik zeventien dagen in

mijn huis verborg tijdens de moeilijke tijden in Bakoe?Nee. Of de Azerbeidjaanse Gulya uit Karabach die in1989 door haar Armeense buurman werd gered? Ookniet. Of zijn volwassenen gewoon de regels vergetenvan de oorlogspelletjes die zij in hun kindertijd speel-den? Toen had iederéén die meespeelde een speel-goedpistool of een houten zwaard. Wie speelt er nuvals? De kinderen of de volwassenen?

Bronnen– Aliyev, H. (1998) ‘Ukaz o genotside Azerbaydjant-

sev’. In: Vozrojdenie Journal, 26 marta 1998.– Montefiore, Simon Sebag (2004). Stalin. Aan het

hof van de rode tsaar. Uitgeverij Standaard:Antwerpen.

– Weijers Jan, De politieke situatie in Azerbeidzjan.(www.weijers.net/articles)

– Archief MID SSSR. Kardokyan. ‘NaselenieSovetskoy Armenii 1831-1931 gody’. Journal‘vozrojdenie-XXl vek’ no. 26, 2000.

– Chodjaly genocide (In documents, facts and foreignpress). Abilov, Zeynalov and Sons: Bakoe, 2006.

– Chodjaly Massacre Commemoration Site (http://www.geocities.com/CapitolHill/5078/index.htm)

– Memorial: International Historical Enlightenment,Human Rights and Humanitarian Society(http://www.memo.ru/eng/)

– Profiel Azerbaydzjan (http://www.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Kaukasus/azerbajdzjan.html)

– ‘Sovetskaya Entsiklopediya’ 9.

Bron

exPonto Magazine, dubbelnummer 3-4: Genocide enEtnisch geweldwww.exponto.nl

over de auteurLena Sangin is een journalist, gespecialiseerd ophet gebied van televisie, van Azerbeidjaanse ori-gine. Zij maakte jarenlang programma’s voor hetnationale televisiestation van Azerbeidzjan inBakoe. Ze had daar haar eigen talkshow over psy-chologische en filosofische onderwerpen voor dejeugd. Voor Unicef en Oxfam maakte ze kortefilms over kinderrechten. Lena schrijft miniatuur-verhalen, sinds kort ook in het Nederlands. Zijheeft in Nederland diverse trainingen in de jour-nalistiek gevolgd, onder meer bij de MediaAcademie in Hilversum. Momenteel werkt ze vooreen filmproductiemaatschappij in Rotterdam.

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 21

- 22 -

Smood:leven tussen de trauma’s

- Goran Baba Ali -

In een poging het Koerdische verzet voorgoed uit te schakelen, begon het Iraakse regime van SaddamHussein in 1988 een grootschalige genocidale campagne. Hierbij werden meer dan 60.000 burgers omge-bracht. De overlevenden werden in zogenaamde verzamelkampen ondergebracht en mochten niet terugnaar hun dorpen. Smood is een van deze kampen.

Als je vanaf de Iraaks-Koerdische stad Kalar, degrootste stad in het district Garmiyan, naar Smoodrijdt, ziet het kamp eruit als een verlaten militairebasis. Achter de golvende hitte lijkt het meer eenluchtspiegeling te zijn dan de werkelijkheid: een stad-je met ruim 24.000 inwoners, waarvan zo’n 40%weduwen van slachtoffers van Anfal, de vernietigings-campagne tegen een deel van de Koerdische bevol-king. Ze zijn inmiddels op leeftijd en zijn nooit meerhertrouwd. Achter de gemaaide graanvelden en dehooibergen die her en der staan, zie je Smood in deverte liggen. Daar, in een zee van stof dat nu en dandoor de stegen waait.Rond acht uur ’s morgens gaan de winkels op de klei-ne markt van Smood open, terwijl ze het afval, hetovergebleven verpakkingsmateriaal en de kartonnendozen van de vorige dag, verbranden op de stoep vande brede hoofdweg, de enige asfaltweg van de stad.Kinderen, soms niet ouder dan acht of negen, helpenhet bescheiden assortiment naar buiten te brengen enhet kraampje op te zetten voor de deur van hun win-kel. Kleine vrachtwagens brengen fruit en groenten, demarkt wordt steeds drukker. Na korte tijd wemelt hetvan de mensen die boodschappen willen doen voordathet écht warm wordt. Rond het middaguur is de tem-peratuur tot boven de vijftig graden gestegen. Hetvoormalige verzamelkamp is na de val van het regimein 2003 door de Koerdische overheid tot gemeenteverklaard, met een eigen burgemeester en een nieuwe,Koerdische naam: Rizgari (bevrijding). Met de eerstestap die je in het stadje zet treed je in een wirwar vanverhalen, die zich door elkaar mengen en met elkaarsamensmelten. De verhalen over het dagelijkse leven,de frustraties, de wanhoop en de uitzichtloosheid gaanals vanzelf over in de verhalen over Anfal, de reden datze in dit verdoemde stadje zijn.

AnfalOp 29 april 1987 ondertekent de toenmalige Iraaksepresident Saddam Hussein decreet nummer 120 vande Revolutionaire Commandoraad, waarin zijn neef AliHassan Al-Majid, nu bekend als Ali Chemicali, tot decommandant van het Noordelijke Bureau van deBa’athpartij wordt benoemd. In deze bepaling wordt Al-Majid de totale macht en onbeperkte bevoegdhedentoegekend in het noorden van Irak, inclusief de toen innaam autonome regio Koerdistan. Hij wordt bevelheb-ber van alle gewapende troepen en inlichtingen- en vei-ligheidsdiensten in de regio. Hij begint vervolgens aanzijn taak om het Koerdische verzet ten enen male dekop in te drukken. De beste methode is volgens hemhet vernietigen van het hele Koerdische platteland, deinfrastructuur van het gewapende verzet. Al-Majidberaamt zijn masterplan: de Anfal-campagne. De Anfal-operaties, door het regime genoemd naarhet Koranvers Anfal, waren systematische offensieventegen de gebieden die onder de controle van deKoerdische oppositiepartijen stonden en die door Al-Majid imiddels tot verboden gebied waren verklaard.De campagne speelde zich af tussen 23 februari en6 september 1988, in acht fasen, rond de Koerdischesteden Suleimaniya, Kalar, Kirkoek, Arbil en Duhok,vlakbij de grenzen met Iran en Turkije. Bij de actieswerden zeker tussen de 60.000 en 100.000 mensenomgebracht en sommige Koerdische bronnen sprekenzelfs van 180.000 slachtoffers. Het overgrote deelvan hen bestond uit ongewapende burgers die nietsmet de gevechtshandelingen te maken hadden.Tijdens het proces tegen de Nederlandse zakenmanFrans van Anraat werd de Anfal-campagne door derechtbank in Den Haag genocide genoemd. OokHuman Rights Watch noemt Anfal in haar rapport van

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 22

- 23 -

1995 een daad van genocide. Dit jaar werden Al-Majid en twee andere kopstukken van het voormaligeregime door het Iraakse Speciale Tribunaal voor hunrol in deze daden ter dood veroordeeld.

De operatiesHet Iraakse leger begon iedere operatie met hetomsingelen van een gebied, dorp of stad. Daarna werdhet gebied gebombardeerd, meestal ook met chemi-sche wapens. Na de bombardementen begonnen detroepen, bestaande uit soldaten en jasj-milities(Koerdische collaborateurs), een grootschalig grond-offensief om de dorpelingen te arresteren. De jasjmoesten de dorpelingen overreden zich over te gevenof ze daartoe dwingen. Daarnaast hadden de jasj alstaak de mensen bijeen te drijven, waarna ze door mili-tairen naar centrale transitkampen werden gebracht,in kazernes in de omgeving van diverse Iraakse steden,of ze werden in schoolgebouwen vastgehouden.Mam Qadir (1920), een van de overlevenden uitGarmiyan, wordt in april 1988 tijdens de derde ope-ratie door het leger opgepakt nadat hij zijn dorp wasuitgevlucht. Bij deze operatie vielen de meesteslachtoffers. ‘We werden naar Duzkhurmatu gebrachten werden overgedragen aan veiligheidstroepen. Wewerden vier dagen lang vastgehouden in twee school-gebouwen, de mannen gescheiden van de vrouwen enkinderen. Daarna werden we naar een militaire basisin Tikrit gebracht.’In deze kampen worden ze naar geslacht en leeftijdingedeeld en worden hun laatste bezittingen afgepakt.De meeste volwassen mannen, in ieder geval die tus-sen de zestien en vijfenvijftig, worden in afgedektevrachtwagens naar vooraf geselecteerde executieplaat-sen gebracht, waar zij worden doodgeschoten en inenorme door bulldozers gegraven kuilen worden begra-ven. ‘De eerste nacht letten ze er niet op of iemandjong of oud was. Ze namen de mannen willekeurigmee, alsof ze vee afvoerden. De volgende dag namenze alleen maar de jonge dienstplichtige mannen mee,in bussen met geblindeerde ramen.’ Mam Qadir hadook gezien dat met de bussen ook bulldozers meere-den. ‘Waarvoor konden die bulldozers anders bedoeldzijn dan om hen onder de grond te verbergen?’ Vijfmensen hebben de executies overleefd, soms op won-derbaarlijke wijze, terwijl ze met kogels waren door-zeefd. Het bekendste geval is de toen twaalfjarigeTaimour, die wordt geïnterviewd door de Iraakse jour-nalist Kanan Makiya in diens boek Cruelty and Silence.De jonge vrouwen en kinderen worden naar andere kam-pen vervoerd. Veel van deze vrouwen worden met hunkinderen aan de randen van enorme kuilen doodge-schoten. Zo werden in onlangs ontdekte massagraven inHazar bij Mosul honderden lichamen van vrouwen enkinderen gevonden. De vrouwen en kinderen die het over-

leven worden in september, na de algemene amnestiedie het regime dan afkondigt, naar de verzamelkampengestuurd in de omgeving waar ze vandaan komen. Hunmannen en vaders komen nooit meer terug.De oudere mannen en vrouwen die in de transitkam-pen over zijn gebleven, worden naar Nugra Salmangebracht, een soort concentratiekamp in het zuidenvan Irak, midden in de woestijn. Ze worden daar totna de amnestie gevangen gehouden. Velen van henkunnen de erbarmelijke omstandigheden niet verdra-gen en sterven. ‘In de eerste maand kregen wegenoeg te eten. Daarna kregen we per dag maar driekleine broodjes. En het water, als je je ermee waste,plakte het op je lichaam alsof het lijm was,’ aldusMam Qadir, die later ook naar Smood wordt gestuurd,om daar de rest van zijn leven door te brengen, werk-loos en getraumatiseerd. Van zijn naaste familieledenkwamen er 34 bij de operaties om het leven, waaron-der zijn broer. Zijn voornaamste bezigheid is het zor-gen voor het tuintje tegenover zijn huis, een van deweinige groene plekjes in Smood.

MujamaatSmood is één van de vele verzamelkampen (mujamaat)die in 1987 opgezet werden om daar de dorpelingen teherhuisvesten die uit hun dorpen werden verdreven. Alvóór de Anfal-campagne was Al-Majid begonnen met de

Smood

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 23

- 24 -

ontruiming van dorpen in de directe omgeving vanKoerdische steden die onder controle van het regimestonden. Na afloop van de Anfal-operaties in september1988 werden ook de overlevenden uit de concentratie-kampen daar gehuisvest. De eerste stromen gedeporteer-de dorpelingen, die van vóór de Anfal-campagne, kregenals compensatie voor het verlies van hun huizen een stukgrond en een kleine som geld om in het kamp een huiste kunnen bouwen. De overlevenden van de Anfal-cam-pagne werden echter aan hun lot overgelaten, zonderenige vorm van compensatie. Zij moesten zelf maar zienhoe ze opnieuw een bestaan konden opbouwen.Het grote dilemma voor de overlevenden van Anfal inSmood is dat ze, hoewel ze het kamp graag zoudenwillen verlaten, niet terug kunnen naar hun dorpen.Veel van deze dorpen zijn in de afgelopen jaren her-bouwd door NGO’s of door de mensen zelf, maar hetmerendeel van de mensen is weer teruggekeerd naarhet kamp. De infrastructuur op het platteland is bui-tengewoon slecht en er zijn amper voorzieningen.Degenen die wel weer in hun herbouwde dorpen zijngaan wonen, produceren zó weinig graan - het enigedat in het droge, warme Garmiyan geteeld kan worden- dat ze amper in hun eigen behoeften kunnen voor-zien. De meeste mensen in Smood zijn óf te oud, ófte jong om op het land te kunnen werken. De jongegeneratie, die grotendeels in het kamp is opgegroeid,weet nauwelijks iets van het boerenleven. De enigemogelijkheid lijkt dus om in Smood te blijven wonen.Dat is vooral voor de jeugd een uitzichtloze situatie.Ongeveer de helft van de jongeren gaat niet naarschool. De werkloosheid is enorm en er zijn geenmogelijkheden tot ontplooiing.

UitzichtloosheidNajat Mohamed Ibrahim, een man van rond de dertig,is na vier jaar in Smood te hebben gewoond terugge-keerd naar zijn geboortedorp. Dat was na deKoerdische opstand die in 1991 als gevolg van deEerste Golfoorlog uitbrak en de daaropvolgendebevrijding van de Koerdische gebieden. Het leven ophet Garmiyaanse platteland is echter veel moeilijkerdan in Smood. Zijn moeder en zussen wonen nogsteeds in het kamp en komen in de zomermaandennaar het dorp om hem te helpen bij de oogst. Hij wilwel graag in het dorp blijven, ‘maar er zijn geen voor-

zieningen en er is geen goede school voor mijn tweekinderen.’ Om de toekomst van zijn kinderen veilig testellen voelt Najat zich gedwongen terug te kerennaar Smood, ‘hoewel Smood voor mij altijd eengedwongen verzamelkamp zal blijven.’ Tien van zijnnaaste familieleden zijn bij de Anfal-operaties omge-komen. Toch ontvangen ze slechts één uitkering vande regering, namelijk die van zijn moeder, vanwege dedood van haar man.Drie weduwen wonen met hun kinderen in een kleinhuis, het voormalige postkantoor van het kamp. Iedergezin heeft één kamer. Ze behoren tot de weinigevrouwen die toen jonger waren dan vijftig en het tochhebben overleefd. Zij werden niet met hun kinderennaar de executieplaatsen gebracht, zoals dat met hunleeftijdsgenoten was gebeurd, maar werden naarNugra Salman gestuurd, waar de ouderen vastzaten.Hun mannen werden wel geëxecuteerd. De vrouwenhebben hun kinderen in de moeilijkste omstan-digheden grootgebracht. Terugkeren naar hun dorpenis voor deze vrouwen, zoals voor de meeste weduwenin Smood, onmogelijk. ‘We hebben geen mankrachtom voor ons te werken. Mijn enige zoon is scholier enkan niet als boer werken,’ vertelt een van de drie vrou-wen. Tot de val van Saddam hoopte ze dat haar manooit terug zou komen. Maar sinds ze de massagravenop televisie heeft gezien, is ze er zeker van dat hij nietmeer leeft. ‘Nu wacht ik op zijn stoffelijke resten’ zegtze. Ze is niet hertrouwd omwille van haar kinderen.‘Als mijn moeder was hertrouwd, waren we verlorengeweest,’ zegt haar dochter Midya van 21. ‘Een ande-re man had niet voor ons willen zorgen.’ Voor Midya en haar leeftijdsgenoten is het leven hard.Ze vechten voor een betere toekomst, maar er zijngeen mogelijkheden. Ze wijst naar de kamer waar zewonen: ‘Dit is ons huis. Dit is de woonkamer, deslaapkamer en alles. Wij wonen hier met z’n vijven.’Voor haar en haar zus en broer is het bijna onmoge-lijk hun dromen te verwezenlijken, want in één kleinekamer voor het hele gezin kunnen ze niet leren. Zewillen alledrie naar de universiteit. Haar zus wil graagdocent wiskunde worden. ‘Tenminste, als het me luktgoede cijfers te halen. Maar hoe kunnen we in dezeene kamer leren, als de televisie ook nog aan staat?’Bovendien kan hun moeder de studie van hun drieënniet bekostigen, want het hele gezin moet rondkomenvan een kleine uitkering die hun moeder als weduwevan een slachtoffer van Anfal ontvangt. En veel ple-zier komt er ook niet naast hun studie: ‘We kunnennooit mee met schoolexcursies, want we hebbengewoon geen geld.’

Hoop? Toch proberen jongeren, ieder op hun eigen manier,uit deze situatie te komen. Sommigen, vooral jon-

Mam Qadir

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 24

- 25 -

gens, voor wie vergeleken met meisjes er meer moge-lijkheden bestaan, werken in de omliggende steden,meestal als bouwvakker. Anderen proberen er allesaan te doen om een studie af te ronden en een bete-re toekomst uit te bouwen. Of ze proberen in Smoodzelf een andere draai aan hun leven te geven. Karim,een jongeman van rond de vijfentwintig, werkt alspolitieagent, en als bewaker op het kantoor van decommunistische partij in Smood. In zijn vrije tijd gaathij naar de openbare bibliotheek, niet meer dan eenkamer in het politiebureau van Smood, om zijngemiste scholing in te halen. Of hij gaat in de namid-dagen naar een klein jongerencentrum, waar hij com-puterles krijgt van een andere jongeman die deze les-sen op vrijwillige basis verzorgt. Tegen de avond valt er stilte over het voormaligekamp. Stroom is er bijna niet. De generators in dehoven van de meeste huizen ronken. In of bij elk huisgaan een paar peertjes, kaarsen of gaslantaarns aan.Hier en daar is in de smalle steegjes nog een kleinwinkeltje open, waar jongeren omheen hangen. Als je

bij een jongeman een bolletje softijs koopt, geeft hijeen wat positiever beeld van Smood. Hij is geen over-levende van Anfal, maar is een van de mensen dievóór de Anfal-operaties naar Smood waren gedepor-teerd. Hij had betere mogelijkheden om een bestaanop te bouwen en een gezin te stichten dan degenendie later kwamen. De jongeman zat in de jaren naAnfal samen met de kinderen van de drie weduwen opde basisschool. ‘Ik vond ze altijd zielig. Ze waren ont-zettend arm. Als ik nieuwe kleren kocht, gaf ik mijnoude aan hen.’ Toch verlaat je Smood niet met hetidee dat de mensen daar hun trauma’s ooit zullen ver-werken. Die zullen ongetwijfeld nog een paar genera-ties lang het leven van de bewoners beheersen.Achter je beginnen de lichten al ver voor middernachteen voor een te doven. Het stadje valt in slaap. VanRizgari, ofwel Smood, is dan niets meer te bekennen.

Over de auteurGoran Baba Ali is schrijver, beeldend kunstenaar enfreelance journalist. Hij schrijft wekelijks een columnvoor het Koerdische weekblad Alay Azadi. Goran heeftin Nederland verschillende mediatrainingen gevolgden werkte voor Press Now als co-trainer voor de cur-sussen Civil Journalism in Iraaks Koerdistan. Hij ishoofdredacteur van exPonto Magazine. In 2005 ver-richtte Goran vijf maanden onderzoek naar de Anfal-operaties in Smood en Kalar. (De foto’s bij dit artikelkomen eveneens van Baba Ali)

Hyperlinks:

Frans van Anraat:http://www.wereldomroep.nl/actua/nl/justitie/act20070404_anraatRapport: http://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/

BronexPonto Magazine, dubbelnummer 3-4: Genocide enEtnisch geweldwww.exponto.nl

Meisje in Smood

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 25

- 26 -

De jury die dePrix Mallarmé in2007 toekende,samengesteld uitschrijvers endichters, heeftdit jaar zijn keuslaten vallen ophet laatste boekvan SeyhmusDagtekin, Justeun pont sansfeu, verschenenin juni 2007 bijCastor Astral.Een dichtbundeldie alle materie

omhelst om richting te geven aan de draaiing vanonze aarde die soms wel dol lijkt te draaien. “Ik pro-beer een adem te bewonen”, zegt Seyhmus Dagtekinons bij wijze van inleiding. Hij wil graag alomvattenden veelkleurig zijn zoals de invloeden die hij zicheigen heeft gemaakt, invloeden uit Ankara waar hijaudiovisuele kunsten studeerde en uit Parijs waar hijde Franse taal ontdekte toen hij 22 jaar was.Seyhmus Dagtekin werd in 1965 geboren in Haroun,een Koerdisch dorp in het zuidoosten van Turkije.Intussen verschenen reeds zes dichtbundels van dezeauteur, waarvan vijf bij Castor Astral en één roman, Àla source, la nuit, bij Robert Laffont. Vandaag rekentmen hem tot diegenen die de Franse poëtische taalvernieuwen. Zijn dichtbundel Les Chemins du noc-turne werd bekroond met de Internationale Prijs vande Franstalige Poëzie Yvan Goll en zijn roman kreegin 2004 een speciale vermelding bij de Prix des Cinqcontinents de la francophonie.Deze dichter is een virtuoos in de Franse taal. Hij kanandere muziek doen weerklinken dan vele Franse

auteurs. De eenvoudige reden hiervoor is dat de parti-tuur met een welbepaalde gevoeligheid wordt geïnter-preteerd, een gevoeligheid waarin andere reizen door-schemeren dan deze waardoor de Franse metriek ini-tieel werd beïnvloed. Het is juist hier waar zich de alchi-mie afspeelt en waardoor de taal wordt geopend enwaardoor het gedicht zich soms kenmerkt door eenzekere frisheid en tevens intensiteit. Het is vooral dekracht van het taalgebruik die de bergen zou doen ver-plaatsen voor zover men dit tussen de regels kan lezen.Poëzie is immers niet enkel literatuur, poëzie ismuziek, de godin van de zintuigen en in de eersteplaats de kunst van het woord. Poëzie wordt somsgeschreven enkel om gelezen te worden maar dat is inde idee van een transgressie, een profanatie wantgedichten zijn niet de dochters van de stilte. Seyhmus Dagtekin heeft het goed begrepen. Hijnodigt ons uit op de voorste rijen om het concertovoor kamermuziek te beluisteren. Hij is de solist diezijn beelden omzet in een inventief en bont ritueel,een surrealistisch refrein waar hij met de woorden, debetekenissen, hun beelden, hun tegenovergesteldebetekenissen, hun schaduwen, hun symmetrie, hunhomonymie ook jongleert.Het verhaal is als een logisch vervolg dat verteld zouworden bij het knetteren van het onmogelijke haard-vuur om deze hoop van een uitgestoken hand te ver-lichten, van een mogelijke reünie wanneer het lichtop een andere manier verkregen zou worden. De dich-ter, in de wijkplaats van een bliksem die gedemptwordt, houdt zich aan zijn menselijk, te menselijk ver-langen. In de ether van het mogelijke, zou hij deandere ik in zichzelf verenigen met die verre enonzichtbare brug die hij weeft op de gloeiende kolenvan de massagraven. Hij die argeloos, zonder tamboerof trompet, in zijn tuin zit, leidt ook naar de gestolenalteriteit die op de weg naar Damascus de roos van debestemmeling plukt… Het brandend boek dat ver-

Een van de meest prestigieuze Franse literatuurprijzen op het gebied van de poëzie, de Prix Mallarmé2007, werd onlangs toegekend aan Seyhmus Dagtekin, een Koerdische auteur die in 1987 zijn toevluchtzocht in Parijs. Een manier om in de ellips van het juiste woord enkel de creatieve adem te transponerendie over de afgelegen contreien van Koerdistan jaagt. Een land, een volk, een cultuur die al te vaak wordtgeassocieerd met een guerrilla zonder einde…

Seyhmus Dagtekin wintFranse literatuurprijs

- François Xavier -

Seyhmus Dagtekin

koerd - nr.40.2008 14-01-2008 08:50 Pagina 26

COLOFON INHOUDSOPGAVE

Verslag vredesconferentie Diyarbakir.Condities voor duurzame vrede

Interview Eren Keskin: “Koerden hebbenalternatieven, zoals een eigen staat”

EU blijft kritisch voor Turkije

Altijd opnieuw verraden

Massaal geweld tijdens het uiteenvallenvan het Ottomaanse Rijk. Geweldsspiraal op de Balkan anno 1915

Het bloedbad van Chodjaly. Straf zonder schuld

Als een kamp de vernietigde dorpen vervangt. Smood: leven tussen de trauma’s

Seyhmus Dagtekin wint Franse literatuurprijs

Agenda

4-6

7

8-9

10-13

14-17

18-21

22-25

26-27

28

DE KOERDEN

Het tweemaandelijks tijdschrift van het KoerdischInstituut vzw te Brussel - door het Ministerie vande Vlaamse Gemeenschap erkend als beweging inhet kader van het decreet op het sociaal-cultureelvolwassenenwerk - biedt een politiek onafhankelij-ke blik op de huidige situatie van de mensen- envolkerenrechten in het Midden-Oosten, Eurazië ende Kaukasus en tevens op hun geschiedenis encultuur.

Bijdragen van derden vertegenwoordigen niet perdefinitie de visie van de redactie.

Koerdisch Instituut vzwBonneelsstraat 16, 1210 Brussel - BelgiëTel.: 0032/(0)2.230.89.30Fax.: 0032/(0)2.231.00.97E-mail: kib@skynet.beWebsite: http://www.kurdishinstitute.be

VERANTWOORDELIJKE UITGEVERDerwich M. Ferho

EINDREDACTIELieve Driesen

COVERFOTONick Hannes

INHOUDELIJKE REDACTIEDerwich M. Ferho

REDACTIECOMITEFabienne Bossuyt, Ludo De Brabander, IsabelleDe Keyser, Chris Den Hond, Lieve Driesen,Derwich M. Ferho, Nick Hannes, Paul VandenBavière, Guido Van Leemput, Carla Van Os

WERKTEN VERDER MEE AAN DIT NUMMERGoran Baba Ali, M.C., Lena Sangin, ElisabethMarescot, Ugur Ümit Üngör, François Xavier.

OPMAAKNevelland

DRUKKERIJNevelland

OPLAGE1000

JAARABONNEMENTMaak 25 euro (België) over op rekeningnummer:001-2068530-81 (België) of 30 euro op gironum-mer 9030392 (Nederland) met vermelding 'jaar-abonnement De Koerden'

LOS NUMMER5 €

Dit blad wordt uitgegeven met de steunvan de Vlaamse Gemeenschap, afdelingsociaal-cultureel werk.

- 27 -

brandt door de zure tranen, door het zout van het ver-langen, door de pepers van de absolute schoonheiddie verscholen liggen in de holtes van de onmogelijkeliefdes. Een boek als een toorts. Zonder te bruuske-ren, zonder het gelaat te verscheuren achter het gor-dijn van de Geschiedenis. Zonder twijfel morgen ofovermorgen. Een andere keer misschien. Maar waar-om wachten wanneer een maagd voor onze ogen ver-schijnt om ons in de heldere en klare wateren van delente te doen duiken?

Seyhmus Dagtekin is zowel de magiër als de dolk : hijdurft, hij slaat, hij geeft, hij klaagt aan, hij zal te verkunnen gaan, niet één brug, maar als een tornado zalhij zich storten op de vorm en de syntaxis. Hij zal dedwaas spelen en moderne poëzie met of zonder punc-tuatie schrijven, met of zonder dialogen, met of zon-der rijm, maar altijd in de geest van de uitzondering.

Music, maestro!

UittrekselLE VERSANT OBSCUR DES CORBEAUX

Ton beau tombeau Et le regard déchiffré de cette vierge qui coule dansmes rêvesComme si j’étais revenu de mes morts et de mesnaissancesComme si je sortais de tes bouches charnues versma pupille grisée dans la vue de mes semblablesAvec cette soudaine déchirure de ma vessie jugulaire Et ce bonheur qui transpercera mes larmes avec unorage de fin d’été

Ma voix sautille dans l’espace ténu des joursbondit sur les joues de cette beauté éphémère quim’hallucineet retombe creuser le tombeau de ma chairJe prends la vie de cet ange, je piétine, je me piétineMais je reste à la porte de la vie de cet angeSon regard dans mon regard, sa bouche entrouverteà la pluie qui traverse le ciel en lambeaux de ces enfanceshachuréesJe me brûle la langue au seuil de ton cœurDans la douceur de l’ange sous une pluie sans cielComme une profondeur de lumière dans la profon-deur de ton cœur

Juste un pont sans feuSeyhmus Dagtekin over zijn dichtbundel: “Ik probeereen adem, een transversaliteit te bewonen. Ik wil hetdoen via mijn talen en via het Frans, zonder dat ditmij verwijdert van degenen die de andere talen, deandere geografieën, bewonen. Ik wil mijn banden indeze transversaliteit weven en hen intens beleven.Een Kafka, een Dostoïevski, een Artaud, eenDeleueze, een Rûmi maken allen deel uit van mijnhuid. Maar letterlijk. Ik vind dat, zoals ik deel uit-maak van de mensheid, ook alles wat mensheid is,wat ik probeer te verbinden met ‘deze brug zondervuur’, mij toebehoort.”“Seyhmus Dagtekin, onthoud die naam. Het is mis-schien één van de grote Franse dichters van de nieu-we generatie. Niet slecht voor iemand die het Fransheeft geleerd als Conrad Engels, zijnde op volwassenleeftijd en die zoals Conrad een virtuoos in eenvreemde taal is geworden, nietwaar?” Fouad Laroui

BibliografiePoëzie : La Langue mordue (Le Castor Astral, 2005) Couleurs démêlées du ciel (Le Castor Astral, 2003) Le verbe temps (Le Castor Astral, 2001) Les Chemins du nocturne (Le Castor Astral, 2000,Prix international de poésie francophone Yvan Goll) Artères-solaires (L’Harmattan, 1997)

Roman: À la source, la nuit (Robert Laffont, 2004, specialevermelding bij de Prix des Cinq continents de laFrancophonie)

Seyhmus Dagtekin,Juste un pont sansfeu, Le Castor Astral,juin 2007, 93 p. -10 euro.

koerd kaft - nr. 40.2008 14-01-2008 08:55 Pagina 2