Beleidsplan Wervel vzw 2016-2020

Beleidsplan Wervel vzw 2016-2020

BELEIDSPLAN 2016-2020

INHOUDSTAFEL

VOORWOORD 2

INLEIDING 3

PLANNINGSPROCES 4

MISSIE 6

VISIE 7

OMGEVINGSANALYSE 11

SITUATIESCHETS 21

SWO-ART ANALYSE 29

STRATEGISCHE DOELSTELLINGEN 33

MENSEN EN MIDDELEN 39

HOE DE ORGANISATIE ZICH VERHOUDT TOT DE REST 43

VAN DE WERKING

BEOORDELINGSELEMENTEN 45

BRONVERMELDING 55

1


VOORWOORD

Bravo Bavo, danke Jolanke, merci Guy!

Een min-of-meer alfabetische dankbetuiging

voor de meer dan 250 Wervelaars

die met glasheldere dan wel licht poëtische

overtuiging

meewerkten in de loop van die 25 jaar

Dank je wel alleman, allevrouw

Ik begin met de al mannen en de al vrouwen

dank je wel

Al-ex

Al-bert

Al-tamiro

Al-ma

Pal

Esmeralda

dank aan alle Jan en alle An

Anita, Anick, Anneleen, Annemie, Angelo en

Antoine

maar ook aan:

Marianne, Herman, Johan, Diane, Ferdinand, en

Frank:

van harte bedankt!

Aude, Eddy, ... Dominik

Bruno, Fanny, Dorine, Erik

Bert, Berndt, Berndette, Bea

Bart ook, en Bruno, ... en Belinda

Benny, drie keer Dirk, Leen, Louis

Hage, Heleen, Irene, Katy

Daisy, Wies, Erwin, Dorien

Joannis, Carine en Karlien

Elmari, Elke, 2 Emmanuels

Erwin, Eva, Emma en Els

Frederik, Filip, Stijn en Joris

Francois, Fleur, Trui 3x Chris

Fons, Frans, Freddy, Frieda

Gerrit, Geert, Greet en Gyde

Herwig, Herman, Hubert, Hugo

Ignace, Inez, Ingrid, Ingo

Jo, Jasper, Johan, Jozef

Jean, Jaak, Jos en Jef

Kris, Tais, Tine, Tom

Krista, Lus, Jen en John

Lut, Laetitia, Laura, Katrien,

Lise, Lieve, Livia. Kristien

Koen, Kees, Lea, Leander

Luc, Lucrece, Lisa, Sander

bij de m let wel:

Mark, Marc-Antoon en Marcel

4x Maria, Mariejose, Marjolein

Marilyn, Marleen, Marie-Pierre

Maryse, Maarten en Merlijn

Magda, Mieke, Gerard en Gert

Manfred, Monique, Nicolai, Norbert

Mia, Michel, Myriam, Pol

Joost, Jonas, Jasper, Nicole

Patrick, Pieter, Peter

Gaby, Guido, Greet – er - komen er nog

Renaat, Roger, Rosine

Veerle, Vera, Walter en Wim

Rita, Ria, Rika en Rik

Cis, Simon, Simone, Sigrid

Rob, Rolle, Ronny, Ronald, David

Souli, Sonja, Salvatore, Astrid

Hebt ge uw naam niet afgeroepen gehoord?

Spoed u dan naar de Werveltent!

Het is immers nooit te laat of ongehoord,

geef alsnog uw vrijwillig engagement!

2


INLEIDINGDe wereldbevolking stijgt en vele mensen leiden honger. De vraag dringt

zich op hoe we binnenkort voor 12 miljard mensen voedsel kunnen

produceren. De grote landbouwbaronnen hebben inmiddels verstaan dat

we niet meer zullen dulden dat regenwouden verder worden aangesproken.

Nu stellen ze voor om overal ter wereld meer te gaan produceren per

oppervlakte met moderne technieken die zij zullen verkopen.

Wervel stelt deze drang naar groei in vraag. Het probleem van de landbouw

is dat er teveel wordt geproduceerd in het Westen. Prijzen kelderen, boeren

gaan failliet en plegen zelfmoord. Onze overschotten en onze honger naar

grond ontwrichten gemeenschappen elders in de wereld. Onze voeding is

niet meer kwaliteitsvol omwille van de veel te intensieve en chemische

productiewijze, omwille van de scheiding tussen landbouw en natuur.

De tendensen om minder vlees, minder zuivel en minder brood te eten zijn

gezet. Maar waar vinden we het kwaliteitsvolle product dat we dan in

mindere mate gaan eten? Wie gaat dat produceren? En zijn we bereid om

samen te zitten en het te hebben over de prijs?

Wervel ondervond in 2015 dat 'minder maar beter' erg aanspreekt bij het

brede publiek en bij vele partners en stakeholders. Ook de boeren zijn mee

met die gedachte, als dat een betere prijs kan opleveren.

Less is more. We moeten durven inzien dat productie in het zuiden enkel

maar kan stijgen als wij minder gaan produceren en dat de enige weg naar

voedselzekerheid die is van de eerlijke prijs aan de boer. Minder en beter.

Tijd voor verandering. Het is nog niet te laat.

3


PLANNINGSPROCES

In de zomer van 2014 werd er gestart met de nieuwe beleidsplannings-

cyclus. Om een breed draagvlak te creëren voor het plan, werden zo veel

mogelijk medewerkers en sympathisanten betrokken op het beleids-

planningsproces. Alle teams deden een bevraging bij hun teamleden en

stakeholders over hun specifieke werking. Ook de brede achterban van

Wervel werd geraadpleegd.

Voor deze bevraging werd de SWO-ART die Socius aanreikte, gebruikt.

Naast traditionele middelen als mail, telefonisch contact en online

vragenlijst, werden er ook regionale “Wervel-café’s” aangeboden om de

medewerkers in een informele setting te betrekken. Deze mix van

methoden leverde 340 antwoorden op van 42 medewerkers en 29 externe

stakeholders.

De bevraging van medewerkers en externe stakeholders leverde geen

grote verschillen op. Beiden leverden meer sterktes en kansen op dan

zwaktes en bedreigingen. De accenten in de antwoorden lagen soms wel

anders. Waar zowel externe stakeholders als medewerkers het over eens

waren, is dat Wervel sterk is in het bedenken van goede voorbeelden in de

landbouw, een goede dossierkennis heeft, maar bij het brede publiek niet

genoeg gekend is.

Aan het weekend voor de Wervelmedewerkers in

Orval (17 tot 19 oktober 2014) namen 25 actieve

vrijwilligers uit de verschillende teams deel. Na

een inspirerende uiteenzetting over politisering,

werden de antwoorden van de SWO-ART

geanalyseerd in een confrontatiematrix, wat leidde

tot de formulering van beleidsuitdagingen en

strategische doelstellingen.

4


Op 20 en 21 juni 2015 werd er gedurende het

planningsweekend verder gewerkt aan het

beleidsplan met 25 actieve vrijwilligers. Er werd

gediscussieerd over de visie, missie en mogelijke

operationalisering van de eerder bekomen doel-

stellingen. Aansluitend was er nog een workshop

begeleid door Socius rond impactmeting. Dit be-

leidsinstrument zal in de komende beleidsperiode

ook worden aangewend in de Wervelwerking.

Met de resultaten, bekomen tijdens het planningsweekend, werd de missie

en visie bijgestuurd. De oefening over de operationalisering van de

strategische doelstellingen leidde tot het scherp stellen van de strategische

doelstellingen.

In de zomer van 2015 werd input bekomen voor de omgevingsanalyse

vanuit de achterban. Vanaf dit moment werd er via GoogleDrive

samengewerkt op het voorliggend document. Tevens werd de mening

gevraagd van 18 deskundigen op vlak van landbouw, ecologie en voeding

die er op een planningsweekend niet bij konden zijn. De bekomen reacties

werden in het ondersteunend team besproken. Ze bevestigden de

vooropgestelde strategische doelstellingen, maar leidden tot enkele extra

accenten en aanvullingen op de rol, de missie en de doelstellingen.

Tegelijkertijd werd een financieel vijfjarenplan uitgewerkt.

De raad van bestuur gaf zijn akkoord op het beleidsplan op 20 oktober

2015, waarna het werd voorgelegd aan de leden van de algemene

vergadering die het op 22 november goedkeurde.

Het gevoerde proces bij de opmaak van dit plan, waarbij op verschillende

momenten en door verschillende geledingen van de beweging werd

stilgestaan bij de strategische doelstellingen, verzekert een breed draagvlak

van voorliggend beleidsplan bij de medewerkers en stakeholders van

Wervel.

5


MISSIERecht op gezonde voeding hangt samen met een gezonde bodem en een

warme, inclusieve samenleving. Wervel brengt mensen hiervoor samen,

breidt zijn netwerken uit en creëert maatschappelijk draagvlak. Wervel

baseert zich op inzichten van pioniers, legt verbanden, doet aan lobbywerk

rond concrete dossiers en biedt haalbare antwoorden op “en wat kan ik

daar aan doen?”

6


VISIEWervel komt op voor een eerlijke landbouw die eerst en vooral voor voedsel

zorgt dat, eerlijk verdeeld, een gezonde en lekkere voeding mogelijk maakt.

Eerlijke landbouw

Landbouw is de zorg voor het land, inclusief de bodem, het water, de

biodiversiteit, het klimaat, met andere woorden de natuur. Dit ten bate van

levensbehoeften, in een vorm die groepen en samenlevingen eraan hebben

gegeven, met andere woorden als cultuur. Wervel zoekt naar diepere

oorzaken zoals: maatschappelijke (bv. de ongelijke verdeling van grond en

van oogst) en culturele (bv. de opvatting dat de waarde van de grond en het

voedsel in geld is uit te drukken).

Wervel komt daardoor tot een fundamentele ethische opstelling die gaat

van ‘hoe eerlijk is de huidige prijsvorming van inputs en outputs?’ tot

‘kunnen grond en voedsel een prijs krijgen?’

Vanuit die systeemdoorbrekende opstelling komt Wervel tot het besluit dat

de landbouw weer in boerenhanden moet komen. ‘In boerenhanden’

betekent voor gevestigde landbouwers én ‘nieuwe’ boeren. Ook

eigenvoorziening dient in beeld te komen, niet in de zin van overleving,

maar als een onderdeel van een vernieuwende levensstijl. Zowel

gevestigde als nieuwe boeren kunnen best divers zijn qua teelten,

teeltwijzen, technieken, schaal, financiering, grondbezit en -gebruik, afzet,

… alleen zo komen we tot een veerkrachtige landbouw, waarbij de boer kan

aanspraak maken op een faire prijs voor het leveren van een (h)eerlijk land-

of tuinbouwproduct.

7


Eerlijke voeding

Wervel komt op voor ‘echt’ eten: herkenbaar, seizoensgebonden, vers,

gezond. Dat is niet alleen milieu- en klimaatvriendelijk, maar ook mens-

vriendelijk, zowel voor diegenen die het voedsel voortbrengen en verkopen

als voor diegenen die het bereiden en eten volgens hun eigen cultuur-

gebonden smaak.

In die ommekeer van een kunstmatige voeding

naar een zuivere, gezonde voeding ziet Wervel

de korte voedselketen in de eerste linie staan.

Korte voedselketen zien we zowel in de

betekenis van ‘op korte afstand' als ‘met zo

weinig mogelijk tussenschakels’. Ook hier is

plaats voor diverse vormen, van hoeve-

verwerking en -verkoop tot voedselteams en

lokale producten in supermarkten. Door dichter

‘bij de boer’ te komen, zullen de klanten hun vraag naar heerlijke voeding

als vanzelf aanvullen met aandacht voor eerlijke voeding, onder meer

vanuit een ‘denk globaal –eet lokaal’ besef. De planeet en de wereld-

bevolking zijn beter af als wij én zij (elders op de planeet) producten van de

plaatselijke landbouw gebruiken. Wat dierlijke producten betreft, houdt dat

ook in dat het voeder van de dieren niet van over de oceanen wordt

aangevoerd ten koste van milieu en klimaat en ten koste van de voeding

van de plaatselijke bevolking ter plaatse.

Lokaal verankerde landbouw in Vlaanderen

Vlaanderen is eigenlijk een grote stad. Toch houden we nog vast aan

‘buitengebieden’ en ’platteland’, dat ruimtelijk geordend wordt door de

overheid met zones voor wonen, industrie, natuur, landbouw, en hier en

daar verwevingsgebieden. Wervel vraagt zich af of die schotten niet

opgeheven kunnen worden? Waarom moet ‘natuur’, die eigenlijk eeuwen

lang voor een groot deel door de landbouw in stand is gehouden, nu

afgesplitst worden om ze achteraf toch maar weer door boeren te laten

‘beheren’? In de plaats van ‘natuur en landbouw’ stelt Wervel ‘landbouw in

natuur’ en ‘natuur in landbouw’ en zet zich daarom achter eeuwenoude en

tegelijk innovatieve teeltsystemen als agroforestry. Agroforestry, de

8


verweving van bosbouw en landbouw, is een voorbeeld van ruimtelijke

verankering van landbouw.

Naast ruimtelijke verankering is er ook plaats voor sociale verankering. Het

platteland is al lang niet meer bestemd voor enkel landerijen en boerderijen.

Stadsbewoners zijn ‘op den buiten’ komen wonen en diegenen die nog in

de stad zijn gebleven, komen voorbij de open ruimte als vakantiegangers of

recreanten en verwachten een groen landschap. De landbouw en de

landbouwers hebben zich daar aan aangepast of zijn gestopt. Wervel

gelooft in de tegenbeweging: boeren die opnieuw áls boeren met hun buren

samenleven. Ze spelen in op nieuwe behoeften, persoonsgerichte zoals

toerisme, zorg en educatie, maar ook natuurbeheer, energievoorziening,

enzovoort. Die activiteiten kregen de naam ‘verbreding’. Er zijn ook

initiatieven van ‘verdieping’, dat is meer meerwaarde uit de eigenlijke

landbouw halen, stroomopwaarts door de inputs zoals mest en voeder van

de eigen boerderij of van een koppelbedrijf te halen, stroomafwaarts door

verwerking en verkoop toe te voegen. Ten derde komen er initiatieven van

herfundering op gang zoals een nieuwe financiële en organisatorische

basis door deelname van niet-boeren in de investering, of verzekerde

afname, of zelfoogst.

Zonder alle landbouwers met al die nieuwigheden

te willen opzadelen, gelooft Wervel toch dat meer

en meer boeren op een of andere manier in de

aangegeven richting zullen gaan en zo de

landbouw in Vlaanderen zullen kunnen redden

van de industrialisering of van de verdwijning

door hem te verankeren in het verstedelijkte

Vlaanderen, en meer bepaald door te voorzien in

kwaliteitsvol, veilig, gezond en gevarieerd

voedsel. Dat kan natuurlijk maar succesvol gebeuren als er tegelijkertijd

een tegenbeweging op gang komt vanuit de vraagzijde. Van diegenen die

niet tevreden zijn met wat via de anonieme (wereld)markt in hun

winkelkarretje en koelkast belandt, maar willen weten wat, en vooral van

wie ze eten, zullen als buren hun boeren koesteren.

9


Lokale verankering in een globale wereld

Met lokale verankering in Vlaanderen bedoelen we niet de volledige

afscherming van de wereld.

De vraag is, ten eerste of we zelfvoorzienend kunnen zijn voor

voedsel, laat staan voor andere goederen en diensten die de

landbouw levert.

Ten tweede, zien we het nabijheidbeginsel niet als een absolute

stop van voedselinvoer, maar Wervel ziet geen heil in blinde

liberalisering. Uiteindelijk moet worden vastgesteld dat de

Wereldhandelsorganisatie er tot op heden niet is in geslaagd

een fair handelssysteem uit te werken, dat vooral ook

ontwikkelingslanden een perspectief moet bieden om lokale

landbouwsystemen uit te bouwen die beantwoorden aan interne

noden, maar ze ook de juiste kansen moet bieden om deel te

nemen in het wereldhandelssysteem, op basis van diversificatie

en het creëren van toegevoegde waarde in de landbouw.

Kortom, Wervel komt op voor eerlijke handel, zowel voor invoer als voor

uitvoer, zowel voor verkopers als kopers. Dit, onder meer via fairtrade-

systemen waarbij de plaatselijke boeren en gemeenschappen recht wordt

gedaan.

Ten derde en vooral, als we vanuit globaal denken tot lokaal boeren en

lokaal eten komen, dan geldt dat overal en voor iedereen. Dat is pas eerlijk.

10

VISIE WERVEL – UITGEBREIDE VERSIE


OMGEVINGSANALYSE

We bestuderen in onze omgevingsanalyse de nu al zichtbare veranderings-

processen met een brede reikwijdte en met ingrijpende, verstrekkende

implicaties die de Wervel-thematiek beïnvloeden. Trends zijn echter

omgeven met grote onzekerheden: ze beïnvloeden elkaar en er kunnen

tegenstromingen ontstaan die de impact van een trend kunnen verzwakken

of ongedaan maken.

In onze omgevingsanalyse komen de volgende ontwikkelingen aan bod:

• ecologische trends: klimaatverandering en druk op natuurlijke

hulpbronnen

• maatschappelijke trends: tegenstelling arm-rijk, individualisering en

diversiteit, bewustzijn rond samenhang tussen vlees en zowel milieu

als gezondheid

• economische trends: mondialisering, nieuwe handelsovereen-

komsten en verhoudingen tussen producenten en consumenten

• wetenschappelijke en technologische trends: technologische

doorbraken

• politieke en bestuurlijke trends: burgerschap en participatie

ECOLOGISCHE TRENDS

Klimaatverandering met ingrijpende gevolgen over de hele wereld:

Zonder doortastend beleid zullen de broeikasgasemissies wereldwijd nog

verder stijgen met 50%. De gevolgen van de klimaatverandering zijn

veelvoudig en wereldwijd: stijging van de zeespiegel (10 cm tegen 2050),

smelten van de ijskappen, verschuiving van de seizoenen en de

klimaatgordels, droogte, frequentere en meer schadelijke stormen. De door

de mens veroorzaakte klimaatsverandering wordt niet langer betwijfeld door

een grote meerderheid in wetenschappelijke kringen.

11


Landbouw is zowel mede veroorzaker van het klimaatprobleem, maar kan

potentieel een belangrijk deel van de oplossing ervan zijn. Klimaatverande-

ring heeft meestal een nefast effect op de landbouw, maar met grote ver-

schillen naargelang de regio op aarde. Daarnaast mag het aandeel van de

huidige vorm van landbouw in de opwarming van het klimaat niet onder-

schat worden. Er is al heel wat vooruitgang geboekt in het terugdringen van

de uitstoot van broeikas- en andere vervuilende gassen, al blijft de grootte

van de uitstoot sterk gelinkt aan enerzijds de grootte van de veestapel

(methaangasproductie door herkauwers), anderzijds stikstofoxide emissie

(van bodems, minerale meststoffen, mest en urine van graasdieren).

Globaal is de landbouw verantwoordelijk voor 17 % van het totaal aan

broeikasgassen, en bijkomend tussen 7 % en 14 % door gewijzigd

bodemgebruik (ontbossing).

Ecosystemen staan onder druk:

Ecosystemen staan onder druk door de groei van economie en bevolking

en de daarmee samenhangende grotere vraag naar voedsel, ruimte,

energie en grondstoffen, door de veranderende consumptiepatronen en de

klimaatwijziging.

De biodiversiteit op aarde zal tegen 2050 met minstens 10% dalen.

Ontwikkelingslanden, waar de economie gebaseerd is op natuurlijke

rijkdom, lijden het meest onder de aftakeling van de ecosystemen. De

absorptie- en buffercapaciteit van de aarde daalt door een tanende

biodiversiteit, intensieve voedselproductie, waterschaarste, aanspraken op

de open ruimte, klimaatverandering, … Zonder verder ingrijpen zal de

degradatie van de ecosystemen tot 2050 doorgaan. De versnelde en

grootschalige achteruitgang van bodem en biodiversiteit en de massale

uitstoot van CO2 blijken niet te stoppen met de huidige inspanningen.

Bovendien wordt vooral de individuele consument aangesproken op zijn

verantwoordelijkheid, terwijl het grootste aandeel van de milieuvervuiling in

handen ligt van de grote industriële groepen. Hetzelfde spiegelt zich af in

de landbouwsector. Het gangbare industriële landbouwmodel is gestoeld op

toelevering en afname door grootindustrie. Het grote succes van de anti-

12


Monsanto betogingen tonen echter duidelijk dat de burger zich zorgen

maakt en de situatie niet langer wil aanvaarden. Andere concerns in de

landbouw, zoals Cargill, bezitten monopolies, die de ganse voedselketen

bestrijken, en waarbij weinig rekening wordt gehouden met sociale of

ecologische aspecten.

De druk op materiële hulpbronnen neemt toe:

Demografische ontwikkelingen zoals verstedelijking, bevolkingsgroei en –

verschuiving en migratie gaan ook gepaard met heel wat uitdagingen qua

voedselvoorziening en voedsel soevereiniteit, zowel op globaal als lokaal

niveau. Het is duidelijk dat er anders en vooral efficiënter moeten worden

omgesprongen met natuurlijke hulpbronnen.

Het aanbod aan niet-levende hulpbronnen (fossiele brandstoffen, ertsen en

mineralen) is eindig. Ook de biotische (nagroeibare) hulpbronnen komen

steeds meer onder druk te staan. Het gebruik ervan voor natuur, voedsel of

hernieuwbare energie staat in concurrentie met elkaar. Technologie helpt bij

zuiniger gebruik, vervanging, hergebruik en meer efficiëntie, maar kan niet

alles oplossen.

Door de groei van de wereldeconomie en de bevolkingsgroei zal de vraag

naar energie tegen 2050 wereldwijd met 80% toenemen. Ook de vraag

naar water neemt tegen 2050 met 55% toe. Het tekort aan water heeft

gevolgen voor de landbouw. Zonder ingrijpen zullen 1,4 miljard mensen

geen toegang hebben tot basis-sanitair en veilig drinkwater.

MAATSCHAPPELIJKE TRENDS

Tegenstelling arm-rijk:

Ongelijkheid neemt toe in de meeste landen, voornamelijk in grote steden,

maar ook op het platteland is er armoede. Ook verstedelijking neemt toe en

de groep armen wordt met de dag groter. Gezonde voeding is dikwijls niet

toegankelijk voor deze groep en dat is niet louter een prijsprobleem, maar

houdt ook verband met de sociaal achtergestelde context van bevolkings-

groepen.

13


Op landbouwvlak is er een kloof tussen grootschalige, kapitaalintensieve,

exportgerichte landbouw en een meer kleinschalige, meestal ecologischer

landbouw in boerenhanden. Vele gemeenschapsgoederen en diensten

worden geprivatiseerd. Grote multinationals ontlopen wetgevingen en

controle. Grond en voeding worden meer en meer geconcentreerd. Een

eerlijke verdeling van markttoegang is totaal afwezig in veel agro-

voedingssystemen.

Er is een link tussen het falen van het klassieke landbouwsysteem en de

migratieproblematiek. Vele “arme” landen zijn rijk in natuurlijke hulp-

bronnen, die niet toegankelijk zijn voor de lokale bevolking. Ook omwille

van honger en armoede gaan steeds meer mensen op zoek naar betere

levensomstandigheden. Zonder vruchtbare grond kan een primaire

economie niet overleven en slaan de bewoners op de vlucht.

Zonder het betrekken van mensen in armoede riskeert het maatschappelijk

proces aan hen voorbij te gaan en al snel zullen nieuwe diensten gestoeld

zijn op een economisch model dat onbetaalbaar is voor hen. Bovendien

riskeert men het bestaande economisch model - dat rijken rijker en armen

armer maakt - niet in vraag te stellen.

Individualisering, waarden en normen, diversiteit:

Traditionele instanties zoals ouders, school, de staat, kerk … verliezen aan

impact. Mensen zoeken steeds meer op eigen initiatief informatie en

vormen zelf een mening via nieuwe media. Zo verspreiden nieuwe ideeën

en trends zich snel en is men in staat zich snel te organiseren rond

bepaalde thema's. Die stroomversnelling aan informatie-uitwisseling en

organisatie zorgt er ook voor dat mensen vaak deel uitmaken van

verschillende netwerken, vaak in kortstondige verbanden en rond één

thema. Hierdoor lopen individuele middenveldorganisaties het risico aan

belang te verliezen.

Hoe diverser een ecosysteem, hoe productiever en hoe veerkrachtiger. Net

zo is een samenleving. Maar de superdiversiteit waar we in leven, lijkt niet

te functioneren. De individualiseringstrend zet zich niet bij alle bevolkings-

groepen in het zelfde tempo door. Het verschil in leeftijd, herkomst, religie,

14


gezinsgrootte, samenlevingsvorm, opleidingsniveau en welvaart leiden tot

andere voorkeuren inzake kwaliteit, duurzaamheid, betrouwbaarheid van

producten, diensten, waarden en normen. Niet iedereen kan even snel mee

in de ontwikkeling van nieuwe tendensen en vaardigheden, waardoor er

breuklijnen dreigen te ontstaan.

ECONOMISCHE TRENDS

Mondialisering en nieuwe handelsovereenkomsten:

In 1995 werd landbouw, onder druk van de Verenigde Staten, in de ‘vrije

marktideologie’ van de WTO (World Trade Organisation) opgenomen.

Boeren en boerinnen, groten en kleinen, worden geacht wereldwijd tegen

elkaar te concurreren. Het gevolg laat zich sindsdien voelen met dalende

en volatiele prijzen. De steeds machtiger wordende exportlandbouw

overklast (in Noord én in Zuid) de boerenlandbouw van meer dan 1 miljard

boerengezinnen met weinig middelen.

Sinds 2001 poogt een nieuwe WTO-ronde, de

zogenaamde ‘ontwikkelingsronde’, te landen.

Meestal liepen de onderhandelingen vooral op het

landbouwluik vast. Daarom worden bilaterale

handelsovereenkomsten afgesloten, zoals tussen

de Europese Unie en Canada of tussen de landen

rond de Stille Oceaan. De onderhandelingen tussen

de Verenigde Staten van Amerika en de Europese

Unie (Transatlantic Trade and Investment

Partnership, TTIP) zouden in 2016 moeten afgerond te zijn. Een onderdeel

dat zwaar ter discussie staat tussen de onderhandelaars, maar waar ook

vanuit de middenveldorganisaties zeer kritisch wordt naar gekeken, betreft

de regelgevende samenwerking. Het is onaanvaardbaar dat dergelijke

samenwerking tussen de EU en de VSA, leidt tot een spiraal naar beneden

(race to the bottom), waarbij moeizaam tot stand gekomen hoge

standaarden in de EU (zoals in stand houden van voedselveiligheid door

onder meer dierenwelzijn en productiemethoden voor vlees of het verbod

op gebruik van hormoonverstorende stoffen) zouden worden ondermijnd.

15


Ook Vlaanderen voert een groot deel van zijn voeding in en voert veel

landbouwproducten uit. Een embargo van één enkel land zoals Rusland,

kan de hele markt negatief beïnvloeden. Echt lokale projecten moeten

concurreren op een “vrije markt” waar dezelfde producten liggen die

geïmporteerd werden uit landen, waar er minder productiekosten en minder

milieu-eisen zijn.

Verhoudingen tussen producenten en consumenten:

Er is een trend waarbij naast “duurzaam” ook “lokaal” stilaan een marketing

term zijn geworden. Deze trend versterkt het bewustzijn rond maatschappe-

lijke vraagstukken, zoals het voedselvraagstuk, die enkele jaren geleden

nog alles behalve algemeen was. De kloof tussen consument en

voedselproductie blijft bestaan, maar vele (burger)initiatieven om terug

contact te maken, steken de kop op, gaande van samentuinen, over nieuwe

boerenmarkten tot CSA-boerderijen (community supported agriculure =

landbouw die “gedragen” wordt door burgerparticipatie) en voedselbossen.

Ook grotere supermarkten pakken uit met “lokaal”, “ecologisch”, “fair” en

“duurzaam”. Tegelijkertijd blijven ze drukken op de prijzen die de boer krijgt.

Anderzijds is er eco-effectief ondernemerschap, waarbij bedrijven zijn

geïnteresseerd in herstel van ecologische duurzaamheid en werken aan

een natuur-inclusieve landbouw. Hierin is de boer niet alleen producent van

agrarische producten, maar ook een manager van een agro-ecologisch

systeem dat bovendien publieke goederen en diensten levert zoals schoon

water, vitale bodem, productief landschap, schone energie, biodiversiteit en

recreatieve ruimte.

Wat opvalt, is dat deze ondernemers niet alleen oog hebben voor ecologie,

maar vooral ook voor sociale en economische meerwaarden. Ze brengen

mensen samen, ze realiseren zaken die binnen het klassieke economische

denken onmogelijk zijn. Dit zijn lichtpuntjes in een algehele tendens die niet

goed gaat.

16


WETENSCHAPPELIJKE EN TECHNOLOGISCHE TRENDS

De technologische vooruitgang zorgde in de landbouw voor een enorme

schaalvergroting. De komende jaren zullen ook veel innovaties

plaatsvinden in het samenspel tussen biologie (met gentechnologie),

nanotechnologie en informatietechnologie. Voor de landbouw zijn er heel

wat uitdagingen, maar ook risico’s verbonden aan deze evoluties. Maar er

zijn ook technologieën die ontwikkeld worden om diverse en gezonde

landbouwsystemen te ontwikkelen. Niet kerende bodembewerking en

machines die zaden van een mengteeltsyteem sorteren, zijn maar enkele

voorbeelden.

In het vierde SCAR-rapport onder de titel “Duurzame landbouw, bosbouw,

en visserij in de bio-economie, een uitdaging voor Europa” stellen Europese

onderzoekers dat er in Europa dringend een coherent en geïntegreerd

beleidskader nodig is om bio-economie meer kansen te geven.

Vernieuwend is de visie dat bio-economie geen optelsom is van

verschillende en soms conflicterende gebruiksdoelen van primaire

productie, maar een systeem waarbij de verschillende delen op mekaar

inspelen, en mekaar onderling versterken.

Toch is de focus op technologie alleen niet het antwoord naar een meer

veerkrachtige landbouw. Het UN rapport “Trade and Environment Review

2013: Wake Up Before it is Too Late” spreekt van een noodzaak voor een

paradigma shift in de ontwikkeling van de landbouw. Van een ‘groene

revolutie’ naar een ‘intensief ecologische’ benadering. Volgens het rapport

is een hervorming van het huidig voedsel-, landbouw- en handelssystemen

nodig. Dit om de diversiteit op de boerderijen te verhogen en zo ook de

veerkracht van de boerderijen te verhogen, het gebruik van meststoffen en

andere inputs te doen dalen en om kleinschalige boerenlandbouw te

steunen. Enkel zo kunnen er sterke lokale voedselsystemen gecreëerd

worden.

Door ecosysteem-processen na te bootsen en te optimaliseren, worden ze

steeds productiever en bovendien steeds rijker aan biodiversiteit. Het

17


"We’re really in the

earthworm enhance

ment business... Soil

health creates healthy

food."

Joel Salatin

ecosysteem werkt voor de boer, in plaats van dat de boer tegen het

ecosysteem inwerkt. Dit zijn landschappen die zelfvoedend zijn in plaats

van dat ze gevoed moeten worden. Het zijn zeer energie-efficiënte

voedselproducerende landschappen. Dit gaat over heel veel energie-

besparing en over slim omgaan met grondstoffen zonder vervuiling. Sterker

nog, deze bedrijven maken schoon.

POLITIEKE EN BESTUURLIJKE TRENDS

Door de individualisering is ook de relatie tussen burger en overheid

veranderd. Overheden verliezen van hun invloed aan maatschappelijke

netwerken (burgerparticipatie op basis van sociale media) maar ook aan

multinationals, media, het gerecht en de wetenschap. Hierdoor verschuift

de gezagsrelatie tussen de overheden en burger naar een onderhande-

lingsrelatie. Overheden zullen meer en meer veranderen in samen-

werkingsplatformen die een beroep doen op individuele burgers,

vrijwilligers, het middenveld en ondernemingen.

Vele sociaal-culturele acties zijn gericht op afzonderlijke aspecten van het

leven van de burgers. De burger - die op zoek is naar verbetering van zijn

levenskwaliteit en de levenskwaliteit van zijn omgeving - neemt echter

beslissingen op basis van combinaties van meerwaarden. Wat goed is én

voor de krappe financiële situatie waar zij/hij zich in waant én voor het

milieu, kan op meer aanhang rekenen dan een inspanning die eenzijdig

bijdraagt aan bv. de rechten van inheemsen aan de andere kant van de

wereld.

Tegelijk komt er een besef dat Fair Trade niet enkel een recht is voor de

boeren in het Zuiden. Eerlijke handel en prijzen zijn ook voor de lokale

voedselproductenten een heikel thema. Zo zien we dat er ook toenadering

is tussen Fair Trade en korte keten.

Ook het “zone-denken” waarbij er duidelijk afgescheiden zones zijn voor

landbouw, natuur, recreatie, wonen etc staat in Vlaanderen onder druk.

Steeds meer middenveldorganisaties vinden gehoor in de magie van agro-

ecologie, de verweving van bos, natuur en open ruimte. Sommige steden

18


Steeds meer

middenveld-

organisaties vinden

gehoor in de magie

van agro-ecologie

Sterker nog, deze

bedrijven maken

schoon.

horen hier ook langzaam aan toekomst muziek in. In het dichtbevolkte

Vlaanderen blijft de veelheid aan functies die het platteland vervult

(voedselproductie, natuur, recreatie, wonen ...) echter tot conflicten leiden.

Dit biedt ook uitdagingen en kansen voor een multifunctioneel platteland

waar landbouw, natuur en recreatie samengaan.

Omdat er steeds meer bevoegdheden liggen bij provincies, steden en

gemeenten kampen zij ook met uitdagingen zoals lokale voedselstrategie,

het klimaatvraagstuk, etc. Ook hier ziet men dat burgers samenwerking

zoeken met steden en gemeenten via stadslandbouwplatformen, klimaat-

platformen en milieuraden om een leefbaar platteland en stedelijke

omgeving te bewerkstelligen.

19


20


SITUATIESCHETS

WERVEL BESTAAT 25 JAAR. ENKELE MIJLPALEN:

Op het moment dat de Belgische Boerenbond in 1990 zijn 100-jarig

bestaan vierde, ‘bezette’ Wervel omwille van de varkenspest twee maand

lang De Standaard. De bundeling van dit debat, ‘Het Varkens-Tribunaal’,

werd de eerste editie van het tijdschrift “de Wervelkrant”.

Een rode draad doorheen Wervel is het

analyseren van het onduurzame veehou-

derijmodel, gebaseerd op massale import van

overzeese soja. Naast analyse werden telkens

ook alternatieven geformuleerd. In 1990

publiceerde Wervel de opinie ‘Minder varkens,

meer prijs’.

Wervel verdiepte zich al die jaren in GATT

(General Agreement on Tariffs and Trade) en

WTO (World Trade Organisation). In het kader van deze onderhandelingen

begon Wervel eind 1992 met een petitie-actie ‘Ja, ik teken voor een

landbouw met toekomst’. De actie liep tot 1995 en werd mee gedragen door

51 organisaties.

In de lente van 1996 werd in de Verenigde Staten de eerste genetisch

gemanipuleerde soja werd ingezaaid. Wervel trok als pionier het debat aan

en schreef hierover een open brief aan de bevoegde minister. Eind 1996,

vlak voor de eerste GGO-sojaschepen onze havens binnen liepen,

organiseerde Wervel een druk bijgewoond seminarie over GGO’s. Wervel

bleef dit GGO-debat voeden met tal van uitgaven, debatten en acties tot

2002. In 1998 werd vooral in Europees verband gewerkt tegen het ‘patent

21


op leven’. In België coördineerde Wervel samen met Oxfam-Solidariteit een

campagne met 100 organisaties.

Ook in 1996 ontstaat Voedselteams in de schoot van Wervel, Elcker-Ik

Leuven (nu Vormingplus Oost-Brabant) en Coopibo (nu Vredeseilanden).

De Stad Hasselt vraagt Wervel om ‘duurzame landbouw’ op hun

grondgebied concreet te maken. Van 1997 tot en met 2001 loopt hiervoor

een project en werken Wervelmedewerkers in Hasselt.

Er worden verschillende studiereizen en studiedagen georganiseerd.

Vanaf 2003 start een meerjarencampagne ‘Soja, weet wat je eet’, met

partners zoals PIME van Provincie Antwerpen en de nieuwe boeren-

vakbond Fetraf-Sul/Cut uit Zuid-Brazilië. Het digitaal leerplatform

www.sojaconnectie.be komt hieruit voort.

In 2003 wordt gestart met een digitale nieuwsbrief.

Van 2004 tot 2007 werkt Wervel mee aan een Europees project rond

duurzame landbouw met partners in België, Groot-Brittannië, Frankrijk en

Brazilië. De film ‘Koe nummer 80 heeft een probleem’ wordt ook op VRT

uitgezonden.

In de loop der jaren publiceert Wervel zo vijf boeken rond de samenhang

van landbouwproblematieken hier en in Brazilië. Wervel slaagt er in om ze

telkens in 1000 exemplaren te verspreiden.

In 2006 gaat de campagne ‘Denk globaal, eet lokaal’ van start. Tal van

acties worden ontwikkeld. Als laagdrempelige actie worden er bv.

duizenden met de campagneslogan bedrukte eetborden, soepkommen en

dessertborden verspreid. Samen met Greenpeace zet Wervel de

veevoedersector onder druk i.v.m. de invoer van maatschappelijk

onverantwoorde soja.

22


Vanaf 2008 zet Wervel sterk in op eiwit-alternatieven, met brochures een

studiereis in samenwerking met Boerenbond, een seminarie in samenwer-

king met Ethisch Vegetarisch Alternatief en een studiedag in het Vlaams

Parlement.

Wervel richt in 2008 mee het duurzame kantoorgebouw Mundo-B op.

In 2009 wordt er actief druk uitgeoefend op de overheid om vruchten van

een aantal interessante teelten toe te laten in de voeding, waaronder kemp.

23


DE BELEIDSPERIODE 2011-2015 WAS GEKENMERKT DOOR:

• succesvolle deelname in Europese

netwerken (landbouwbeleid, duurzame

consumptie, agroforestry en kemp)

• opstart van werking rond de Braziliaanse

Cerrado met een fototentoonstelling, een

film en diverse publicaties, waaronder

uitgave van twee boeken over de

samenhang tussen het Europees land-

bouwbeleid en -consumptiepatroon en de

effecten ervan in het Zuiden.

• opstart van twee publiekscampagnes: kemp en lokaal-eco-fair

• directe acties aan het adres van Europese Commissie, Bemefa,

Vlaamse landbouwadministratie, VLAM, Boerenbond en Bra-

ziliaanse ambassade

• opstart verkennend gesprek grote stakeholder (Colruyt) rond

eiwittransitie

• samenwerking met werkgroep stadslandbouw Gent

• aanboren nieuwe interne en externe communicatiekanalen en

sociale media (Facebook, Twitter en Yammer)

• de brochure ‘Andere landbouw? Andere economie!’ krijgt heel wat

weerklank, o.a. bij de Vlaamse administratie en in het Europees

Parlement.

24


Het was een periode met veel veranderingen in de sector. Directe

resultaten zijn o.a.:

• oprichting Europese Agroforestry Federatie en subsidieregeling voor

landbouwers

• oprichting Landgenoten en Boerenforum in samenwerking met

partners zoals Bioforum, Voedselteams, Oxfam-Solidariteit en Via

Campesina.

• Transitie Netwerk Middenveld zet eerste stappen voor een

gezamenlijke campagne agro-ecologie

• oprichting van een open leerplatform agro-ecologie dat streeft naar

transdisciplinair samenwerken tussen academici, ambtenaren en

middenveld

• wetswijziging kemp in de voeding

Indirecte resulaten van de vorige beleidsperiode:

Er komt in deze periode een hele CSA-beweging op in Vlaanderen. Wervel

maakte de pers warm om hier herhaaldelijk en uitgebreid ruchtbaarheid aan

te geven, ook op het VRT nieuws. Op het einde van deze beleidsperiode

eet 1 op 1000 Vlamingen van een CSA-bedrijf. Daarnaast ontstaan nieuwe

initiatieven van korte keten zoals Buurderij, HelloFresh, Fermette, MartA.

Op het einde van deze beleidsperiode komt ook een nieuwe, breed

gedragen dynamiek op gang rond agro-ecologie.

25


Op het einde van deze

beleidsperiode eet 1 op

1000 Vlamingen van

een CSA-bedrijf.

INTERNE EVOLUTIE:

Wervel werkte tijdens het vorig beleidsplan hard aan professionalisering.

Kennismanagement, interne organisatie en

communicatie werden op een hoger niveau getild.

Op dit moment wordt er met verschillende flows

gewerkt via zelfsturende teams van vrijwilligers.

ORGANIGRAM:

26


ROL:

Wervel blaast 25 kaarsjes uit en bezint over een nieuwe rol in de

maatschappij.

De Wervel-achterban ziet vooral een pioniersrol en een katalysatorrol

(ook wel bruggenbouwer of hefboom) voor Wervel in de komende beleids-

periode.

Daarnaast komen er ook twee nieuwe ideeën: Wervel als bestuiver en

Wervel als golf waarop pioniers kunnen surfen.

Experts voegden daar de rol van belangenverdediger van de consument

(en de boer die ook consument is1) aan toe: het waken over voedsel-

soevereiniteit.

1 Wervel gaat op zoek naar betere termen om te spreken over diegenen die het voedsel

produceren en diegenen die consumeren. “Producent” en “consument” zijn immers termen

die mensen niet alleen in een vakje plaatst en maatschappelijke tendensen verder

polariseert, maar ze beschouwen ook de mens niet in haar/zijn volledigheid zoals de sociaal-

culturele methodiek dat doet. Elke mens is immers meer dan consument in het verhaal rond

eerlijk voedsel. Hij wil voedsel ook beleven, hij wil ook sociale contacten uitbouwen en

onderhouden, hij wil ook bijleren en genieten, hij wil mee van deze wereld een betere plek

maken ...

27


28


SWO-ART ANALYSEZowel de interne medewerkers (actieve vrijwilligers en ambassadeurs die

Wervel genegen zijn) als externe experten en stakholders kregen dezelfde

vragen:

• waar is Wervel sterk in?

• wat zijn Wervels zwaktes?

• welke aspiraties heeft Wervel?

• welke kansen bieden zich aan in de maatschappij?

• welke bedreigingen zijn er in de maatschappij?

• welke resultaten boekte Wervel al in de maatschappij?

De antwoorden van de bevraging werden gegroepeerd om te visualiseren

hoeveel elk antwoord weegt.

De gegroepeerde antwoorden tonen een vrij goede coherentie tussen de

interne en externe bevraagden. Met andere woorden: Wervel heeft een

groot raakvlak met de maatschappij. De antwoorden zijn ook heel positief.

Zowel internen als externen zien meer sterktes dan zwaktes in Wervel.

Wervel maakte duidelijk een goede indruk. De internen waren ook duidelijk

positief over wat er in de wereld gebeurt en zagen meer kansen dan

bedreigingen.

Wat betreft de resultaten die Wervel boekte, lopen de antwoorden van

interne en externe bevraagden heel gelijk.

29


30


sterktes INTERN EXTERNpositieve voorbeelden bedenken of in de kijker stellen / out of the box / voorloper zijn 13 7bruggen bouwen (bio-gangbaar, noord-zuid, prod-cons, ongebonden) 11 3goeie dossiers en kennis door contact met het werkveld 9 8politisering / integrale visie 8 8concrete en goede acties/activiteiten/campagnes kunnen opzetten 3 2regimespelers naar niche dringen 1waakhond op greenwash veevoeder duurzaamheid 1volharding/focus 2steunen van pioniers 1

aantal antwoorden 46 31antwoorden per bevraagde (%) 110 107

zwaktes INTERN EXTERNonbekend bij brede publiek/ niet representatief voor maatschappij 12 11tekort aan hefbomen om boeren en consumenten samen te brengen of kennis naar breed publiek te brengen 4 3gebrek aan eensgezindheid/ imago niet prfoessioneel 3 4weinig contact met boeren 3technisch advies ontbreekt 2onvoldoende activering van achterban/ onevenwicht tussen betaalde en vrijwillige medewerkers 2teweinig samenwerking 2 3weinig aandacht aan gezondheid 1Wervel is alleen opiniemaker, dus Luc en Bavo, de rest heeft weinig belang/plaats 1er wordt te geleerd gedaan 1 1te weinig financiële middelen 1 3niet genoeg dossierkennis/economische onderbouwing 3


aspiraties INTERN EXTERNmeer consumenten bereiken/ meer bewustmaking 10 5vernieuwing op econ, ecol en soc vlak 4 2meer boeren bereiken, meer boeren in beeld brengen 3 0groter draagvlak vormen 2 2focussen 1 2beeld van consument over boeren veranderen; stem van boeren tot bij consument brengen 1 3kennis en know-how verder uitbouwen 1

aantal antwoorden 21 14

kansen INTERN EXTERNsamenwerking (Natuurpunt 2 keer vermeld) 12 3behoefte aan gezonde voeding/ contact met boer/succes CSA 11 5zoektocht naar oplossingen op mensenmaat (csa, agroecologie., hennep, ...) 4 10klimaatproblematiek 4 1groeiend belang middenveld/ kansen dank zij internet 4 1voedselallergieën en -schandalen 2interesse in eerlijke prijzen 2integrale visie wint aan aandacht 1 2draagvalk is verbrokkeld: kans om bijeen te brengen 1culinaire hype 1armoede en voedselverspilling 1 1


bedreigingen INTERN EXTERNmacht van grote spelers 7 10conservativiteit/gebrek aan besef van urgentie 7 9huidige marktstructuur/ gebrek aan infrastructuur/ prijzenpolitiek van grootwarenhuizen/exportbelangen 6 4veelheid van initiatieven voor boeren en consumenten 2 1afhankelijkheid van overheidssubsidies 2concurrentie voor subsidies 1


resultaten INTERN EXTERNgrote spelers nemen thema's over/ Wervel is een referentie als kenniscentrum/ houdt het debat levend 10 0een andere kijk oplandbouw uitgedragen/correcte informatie/bewustmaking 10 12alternatieven zichtbaar gemaakt 6 5aangepast beleid 2 4Wervel staat aan de wieg van concrete nieuwe organisaties 2 1media-aandacht 1


CONFRONTATIEMATRIX

De verschillende elementen van de SWO-ART analyse werden als volgt

met mekaar geconfronteerd:

De combinatie achter 'herbevragen', 'omdenken' en 'schade beheersen'

leverden geen relevante gegevens op.

31


wat concrete inhoud hoeEen andere kijk op landbouw uitdragen lokale voedselstrategieën bruggen bouwen (bv Natuurpunt: verweving van landbouw en natuur)alternatieven zichtbaar maken magie van de agro-ecologie contact met werkveld

politiserend werken

kennis uitbouwen/ exper tisecentrumklimaatproblematiek bruggen bouwen gezonde voeding positieve voorbeelden

eerlijke pr ijzende voedingsschandalen en allergieënde verspil ling en armoedebtw vrijstelling op weggeefvoedsel

innovatie op het snijvlak van econ-ecol en socsamenwerkingoplossingen op mensenmaat kennis uitbouweneerlijke pr ijzeneen ander verhaal van de boer brengen

achterban meer activeren armoede en voedselverspill ing samenwerkingkanker-campagne vacatures voor missende competentieslink bodem-gezondheidklimaatproblematiekLEF

actiekampafbakening doelgroepvacatures voor missende competentiesvolhardenfocussenbruggen bouwendossierkennis

INZETTEN

INVESTEREN Het integrale verhaal brengen om mensen bewuste burgers te maken

REALISEREN Een groter draagvlak vormen om meer consumenten en boeren te bereiken

KIEZEN

RISKEREN meer mensen bereiken via de media, met een ander beeld van de boer

VERDEDIGEN politiseren om de macht van de groten in vraag te stellen

Uit deze confrontatiematrix werden volgende beleidsopties weerhouden:

a. Investeren en verdedigen: De wereldwijde samenhang moet nog meer

getoond worden. Dat is onze sterkte, ons handelsmerk en er zijn kansen in

de maatschappij om op in te spelen. Wij kunnen de macht van de grote

spelers en hun manier van handelen in vraag stellen. Actoren die gebonden

zijn aan grote spelers kunnen dat niet.

b. Inzetten: Een andere landbouw, de lokale alternatieven tonen is ook

belangrijk om mensen te tonen dat het kan. Er is heel weinig

maatschappelijke spreekbuis voor de pioniers. Wervel heeft in het verleden

al veel resultaten geboekt op dat vlak.

c. Realiseren en riskeren: De maatschappij vraagt om een breder bereik van

wat Wervel doet.

d. Kiezen: Tegelijkertijd moeten we ook een breder draagvlak creëren, meer

mensen aanspreken om mee te werken.

32


STRATEGISCHE DOELSTELLINGENDoelstellingen 1, 2 en 3 vormen een logische workflow waarbij er één

centraal thema wordt gehanteerd: Lokaal-Eco-Fair (LEF). Dat we meer

lokale producten moeten kopen, dat ecologische landbouw nodig is, dat

beginnen we meer en meer te beseffen. Maar tegelijkertijd moet het én

betaalbaar én leefbaar zijn. Fair dus. Voor een andere landbouw hebben

we een andere economie nodig, want in de huidige invulling van economie

staan deze drie aspecten tegenover mekaar. In nieuwe vormen van

economie versterken ze elkaar. Wervel heeft de knowhow en de kennis om

rond dit thema het verschil te maken.

1 2 3

SAMENHANG ANDERE FAIR

TONEN LANDBOUW VOEDSELSYSTEEM

TONEN UITBOUWEN

ACHTERGROND- VERSTERKING BREED

INFORMATIE ORGANISATIES PUBLIEK

33


Uit beleidsoptie a vloeit doelstelling 1 voort:

1)

In 2020 is Wervel een kenniscentrum rond de integrale

samenhang van de problematieken en uitwegen in het

voedselvraagstuk in mondiaal en historisch perspectief.

Actuele informatie is verzameld en geanalyseerd. Deze

info is verspreid via pers, stakeholders en eigen kanalen.

Deze doelstelling zal de samenhang van de dynamieken rond land-

bouw en voeding wereldwijd en historisch in beeld brengen. Alle stu-

diewerk en dossiers die worden uitgewerkt dienen als onderbouw

voor de concrete acties en dossiers van de twee andere doel-

stellingen.

Het model van de exportlandbouw wordt blijvend in vraag gesteld.

Wie wint hierbij en wie verliest? De macht van de grote spelers

wordt verhelderd. Hoe staan zij de verwevingslandbouw en de

socio-economische innovatie in de weg? Hoe staan zij het recht op

goed voedsel in de weg?

Hier wordt ook het genderperspectief opgenomen. Volgens historici

zou er een verband zijn tussen de voedseloverschotten bij het

ontstaan van de landbouw 5000 jaar geleden en de gender-

ongelijkheid die tot op heden onze samenleving kenmerkt. Kan een

betere productiebeheersing in de landbouw vandaag een rol spelen

in de uitbouw van een maatschappij met meer gelijkheid of net

andersom? Het is tijd om landbouw en maatschappij terug met

mekaar in verband te brengen en het tij te keren.

Nieuwe partners worden gecontacteerd om deze knowhow verder te

ontwikkelen én te ontsluiten. Er worden internationale netwerken

uitgebouwd en deelgenomen aan interessante projecten en

gerelateerde seminaries.

34


Uit beleidsoptie b vloeit doelstelling 2 voort:

2)

Tegen 2020 zijn er naast de conventionele invloedrijke

landbouworganisaties 5 spelers in de landbouwsector

ondersteund en geïnspireerd om positieve invloed te

hebben op de landbouwpraktijk.

Een andere landbouw tonen via de pioniers en boeren zelf, aan

beleid, actoren en publiek in Vlaanderen en Europa.

Binnen het thema van Lokaal-eco-fair wordt er klemtoon gelegd op

agro-ecologie en economische innovatie. Hier zal verder gewerkt

worden op de resultaten van de LEF campagne. Stakeholders die

spreken over eerlijke prijzen worden gewezen op hun verant-

woordelijkheid. Lokale voorbeelden van innovatieve economische

praktijken worden gedetecteerd, bevorderd en in de kijker geplaatst.

De overgang van product naar dienst zoals in de CSA (community

supported agriculture) is een interessant voorbeeld. Wervel zal

verder werken op dit idee om naar COA (community owned

agriculture) waar de leden de grond aankopen en zelfs CA

(community agriculture) te evolueren, waar landbouwgrond gemeen-

schapsgrond is en de boer door de (al dan niet lokale) overheid

wordt betaald.

35


Uit beleidsopties c en d vloeit doelstelling 3 voort:

3) Tegen 2020 is een groter deel van de Vlamingen overtuigd

van het belang van een nieuwe relatie in de voedselketen

als basis van lokaal-eco-fair voedsel. De traditionele

marktrelatie producent-consument kan dit immers steeds

minder realiseren.

Met een sterk gefocuste boodschap ('minder en beter') en via

samenwerking een veel breder publiek bereiken om een groter

draagvlak te creëren voor de beweging.

Hoeveel groter dat deel moet bedragen, hoeveel het nu bedraagt en

hoe we dat gaan monitoren, maakt deel uit van een proces rond

impactmeting dat wordt opgestart in 2016.

Hierbij ook meer mensen activeren met laagdrempelige en minder

laagdrempelige acties. Lokaal, eco en fair voedsel moet toegankelijk

zijn voor iedereen, ook nieuwkomers, minder validen, kansarmen,

jongeren, ouderen. De nodige inspanningen worden geleverd om

ook hen te bereiken en te betrekken. De sleutel hiervoor ligt in

“Minder en beter”. Zo wordt gezond voedsel mogelijk en toegankelijk

en worden er meer mensen betrokken op het uitbouwen van een

lokaal, ecologisch en fair voedselsysteem.

Greenwash blootleggen samen met gezaghebbende bronnen

behoort tot de methodieken. Er worden ook steeds concrete,

positieve, laagdrempelige handelingsperspectieven aangereikt. De

Braziliaanse gemeenschap wordt preferentieel betrokken.

Evaluaties van de methoden en communicatiemiddelen uit de vorige

twee beleidsperiodes moeten uitwijzen hoe de ontsluiting verder zal

geoptimaliseerd worden om een breder publiek te bereiken en

effectief ook aan te spreken. Ook nieuwe methoden zullen

36


ontwikkeld worden. Er zal een plan opgemaakt worden rond niet-

formele educatie voor lokale acties die dan door vrijwilligers kunnen

gebruikt worden.

Naast eigen laagdrempelige acties wordt er - net als in het verleden

succesvol gebeurde - gewerkt met multiplicatoren die acties en

berichten verder uitdragen. Belangrijk hierin zijn het verder

uitbouwen van relaties met de pers, overleg met andere

middenveldorganisaties en het zoeken naar andere partners zoals

bedrijven en lokale overheden. Een formele vorming wordt

uitgewerkt rond het campagnethema en aangeboden aan lokale

overheden en vormingsinstellingen.

IMPACTMETING

In het kader van dit beleidsplan zal er op twee manieren aan impactmeting

worden gedaan:

retrospectief:

Impactmetingsoefening op CSA-bedrijven: in hoeverre waren de CSA-

boeren en leden beïnvloed of geÏnspireerd door campagnes van Wervel?

Met de uitkomst van deze oefening bepaalt mee de operationalisering van

doelstelling 3 voor 2017.

toekomstgericht:

Impactmeting wordt opgezet om tegen 2019 te kunnen meten wat de

impact geweest is van doelstelling 3.

37


38


MENSEN EN MIDDELENPERSONEELSINZET

De huidige personeelsinzet wordt behouden. Tegen 2019 wordt geantici-

peerd op een groter draagvlak, meer actieve vrijwilligers en meer nood aan

omkadering voor dit draagvlak.

VRIJWILLIGERS

Met de ambitie om een groter draagvlak te creëren, wordt er proactief

gezocht naar vrijwilligers met de competenties nodig om duidelijke

resultaten te boeken en zodoende een aantrekkelijke groep te vormen om

meer mensen aan te trekken.

Er zal gewaakt worden over de diversiteit aan vrijwilligers zoals die

momenteel aanwezig is binnen Wervel.

39


ORGANISATIEONTWIKKELINGSPLAN

In de voorbije periode waren er spanningen binnen het Wervel-team en

communicatieproblemen tussen team en bestuur. De visie op een 'vlakke'

organisatie-structuur werd niet door iedereen gedeeld. De sterke oriëntatie

op externe maatschappelijke doelstellingen in combinatie met veel minder

gestructureerde aandacht voor de interne organisatie lag onder andere aan

de basis van deze spanningen.

Mede ten gevolge hiervan besloot de raad van bestuur het ondersteunend

team te herstructureren. In 2015 volgde een periode van relatieve rust

binnen het team waarbij werk gemaakt werd van zelfzorg. Dit door middel

van bemiddeling en van een begeleidingstraject met het voltallige het team,

waarbij vertrouwen, samenwerking en waardering centraal staan. De

aanwerving van een nieuwe coördinator heeft de communicatie tussen

ondersteunend team en raad van bestuur verbeterd.

Met de nieuwe samenstelling van het team en de nieuwe beleidsperiode zit

Wervel op een kruispunt. Het bestuur en ondersteunend team zullen ook de

volgende beleidsperiode samenwerken aan een organisatieontwikkelings-

plan. Het herstel van vertrouwen en de interne organisatie-ontwikkeling is

een doorlopend proces, waar ook de komende jaren op wordt ingezet.

De eerste stappen zullen eind 2015 genomen zijn. In de verdere reflectie op

de organisatie-ontwikkeling zullen we stilstaan bij de volgende punten:

1. De ontwikkelingsfase van Wervel: waar staan we na 25 jaar en in

welk type organisatie zijn we geëvolueerd?

2. Welke organisatie willen we zijn en wat is de gewenste toekomstige

organisatiecultuur?

3. Wat gaan we er aan doen om er te geraken, en is er nodig om er als

organisatie te geraken tegen 2020 ?

40


Bovendien zullen we tegen 2020 blijven inzetten op het verder uitwerken en

implementeren van:

• medewerkersbeleid

de competenties en talenten van de betaalde en vrijwillige

medewerkers worden in kaart gebracht en de taken worden

herverdeeld; vorming en opleiding wordt voorzien; tijdsregistratie

wordt ingevoerd

• evaluatieprocedure

• competentie- en kennis management

• communicatiebeleid

het verbeteren van interne communicatie wordt de uitdaging om

mensen in en tussen verschillende teams te laten samenwerken

41


MIDDELEN

Een raming van de inkomsten en uitgaven voor de beleidsperiode 2016-

2020:

In het beleidsplan 2016-2020 ligt de nadruk op doelstelling 3, een breder

draagvlak creëren. Dit is ook weerspiegeld in de bovenstaande cijfers. De

eerste twee strategische doelstellingen werken opbouwend naar de derde

doelstelling en blijven over de hele periode constant. In 2016-2017 wordt

doelstelling 3 verder uitgewerkt onder andere door meer middelen vrij te

maken voor campagnes en communicatie. In 2018 zal er een

'consolidatieperiode' zijn ter voorbereiding naar een uitbreiding van het

team in 2019 om verder in te zetten op doelstelling 3. De derde doelstelling

zal aan belang winnen met de aanwerving van een extra medewerker in

2019. De aparte lijn voor 'communicatie' staat ook in relatie tot de drie

strategische doelstellingen.

42


HOE DE ORGANISATIE ZICH VERHOUDT TOT DE REST VAN DE WERKING

De gehele werking van Wervel is sociaal-cultureel bewegingswerk.

Naast de inkomsten van het departement Jeugd, Cultuur, Sport en Media

(inkomsten 1 en 2 in onderstaande tabel), heeft Wervel nog andere

inkomsten uit tijdelijke projecten (3), uit verkoop van diensten en producten

en uit giften (4). Deze extra inkomsten worden ook aangewend voor het

realiseren van dit beleidsplan met behulp van de sociaal-culturele

methodiek.

Om de voorziene verhoging in tewerkstelling te realiseren in 2019, wordt er

in 2016 en 2017 gezocht naar nieuwe projectmiddelen. Daarnaast worden

nieuwe pistes aangeboord om de eigen middelen ook gradueel te laten

stijgen.

43


44


HET BELEIDSPLAN 2016 - 2020 TEN AANZIEN VAN DE

BEOORDELINGSELEMENTEN

a) de knowhow en expertise van de beweging met betrekking tot

het thema of het cluster; de wijze waarop die expertise verder wordt

ontwikkeld, de wijze waarop de knowhow wordt ontsloten

• Wervels knowhow en expertise rond landbouw wordt algemeen

erkend en gewaardeerd. Er wordt dan ook verder ingezet op de

ontwikkeling en ontsluiting ervan. De nadruk ligt hierbij op de

wereldwijde en historische samenhang van de

landbouwproblematiek aan de ene kant en de positieve

wisselwerking tussen lokaliteit, ecologie en faire relaties aan de

andere.

• Nieuwe partners worden gecontacteerd om deze knowhow verder te

ontwikkelen én te ontsluiten. Er worden internationale netwerken

uitgebouwd en deelgenomen aan interessante projecten en

gerelateerde seminaries.

• Evaluaties van de methoden en communicatiemiddelen uit de vorige

twee beleidsperiodes moeten uitwijzen hoe de ontsluiting verder zal

geoptimaliseerd worden om een breder publiek te bereiken en

effectief ook aan te spreken.

• Wervel zoekt naar nieuwe & aanvullende manieren om de knowhow

te ontsluiten, om doelgericht stakeholders te bereiken en een breder

publiek aan te spreken.

45


b) de aanpak van diversiteit, met specifieke aandacht voor

interculturaliteit

• Voor Wervel blijft diversiteit belangrijk. Een hele diverse groep

vrijwilligers werkt mee en Wervel hoopt daarmee een afspiegeling te

zijn van de maatschappij. Onverzuild, onverdeeld. Er wordt blijvend

ingezet op het creëren van opportuniteiten voor iedereen om zijn of

haar steentje bij te dragen. De in - en uitstroom van medewerkers

zal opgevolgd worden om bij te sturen waar nodig om deze

diversiteit te behouden.

• Om een breder publiek te bereiken, zal ook meer ingezet worden op

diversiteit in de doelgroep(en). Lokaal, eco en fair voedsel moet

toegankelijk zijn voor iedereen, ook nieuwkomers, minder validen,

kansarmen, jongeren, ouderen.

• Met het unieke werk rond Cerrado in Noord en Zuid gaan we nog

intenser contact zoeken met de Brazilianen die in Vlaanderen en

Brussel wonen. De meeste Brazilianen in Vlaanderen komen uit de

Cerrado.

• Het landbouwdebat is nog al te dikwijls een mannenzaak, terwijl

boerinnen dikwijls voor innovatie staan. Daarom zal Wervel

proberen om nóg meer de stem van de boerin te laten klinken en

ook meer vrouwen te bereiken.

• Zoals aangegeven in het visitatieverslag zal Wervel duidelijker

expliciteren ind e voortgangsrapporten welke inspanningen er rond

diversiteit worden geleverd.

46


c) de wijze waarop het ruime publiek rechtstreeks of onrechtstreeks

wordt benaderd, inclusief de inspanning om andere publieksgroepen aan te

trekken

We proefden er in 2014 en 2015 al van, en weten nu dat een breder publiek

kan aangesproken worden. Hiervoor zullen we:

• perswerk versterken door relaties met journalisten (verder) uit te

bouwen

• zelf publieksacties opzetten met eenvoudige boodschap

• interessante multiplicatoren aanspreken

• laagdrempelig handelingsperspectief bieden

Specifiek naar moeilijk bereikbare publieksgroepen zal er via de link tussen

voeding en gezondheid een inspanning worden gedaan om hen ook op de

beweging te betrekken.

47


d) de creativiteit, de diversiteit en de originaliteit van de

gehanteerde methoden, evenals de effectiviteit ervan

In het verleden ervaarden we dat creativiteit, diversiteit en originaliteit van

methoden maakt dat het fijn werken is en het helpt om nieuwe

medewerkers aan te trekken.

Waken over creativiteit doen we via :

• goed medewerkersbeleid

• voldoende witruimte in de takenpakketen om experimenteren

blijvend mogelijk te maken

• een duidelijk afgelijnde thematische invulling van de werking voor de

komende vijf jaar

Waken over diversiteit via :

• de diversiteit aan mensen binnen Wervel op peil houden

• kruisbestuivingen via (nieuwe) partners

Waken over effectiviteit via :

• Het eerste jaar van het beleidsplan wordt de grote diversiteit aan

methoden uit het verleden van Wervel geëvalueerd.

• Methoden van partners worden geanalyseerd.

• Zo komen we tot de meest effectieve methoden voor een campagne

naar een breed publiek.

48


e) de communicatie met het publiek, de aandacht voor de media

Communicatie is geen makkelijke opgave als kleine organisatie. De eigen

mediakanalen hebben een beperkt bereik. De grote mediakanalen zijn in

handen van enkelen die beslissen over nieuwswaarde. Waar in de

beginjaren van Wervel nog veel ruimte was voor dialoog in de media via

lezersbrieven en opinies, is dat vandaag de dag een stuk moeilijker.

Daarom worden er keuzes gemaakt om in te zetten op een betere relatie

met specifieke journalisten, zoals al aardig lukte bij De Standaard in de

vorige beleidsperiode.

Als beweging zijn we ook geïnteresseerd in dialoog, niet in eenrichtings

communicatie. We betrekken daarom vrijwilligers en pioniers op de

communicatie. We gaan op zoek naar dialoog in onze communicatie via de

eigen communicatiekanalen. Ook hier wordt de drempel laag gehouden.

49


f) de aard en de omvang van de educatieve activiteiten en de

werkmaterialen

Wervel beseft wel degelijk - zoals ook de visitatiecommissie aangaf in haar

laatste rapport - dat ze een educatieve functie te vervullen heeft. Wervel

heeft over de jaren een grote waaier aan educatieve materialen en

methodes ontwikkeld. In de beginjaren vormde de cursus “naar een

rechtvaardige en verantwoorde landbouw” zelfs de voornaamste instroom

van nieuwe medewerkers. Stilaan werden daarnaast ook niet-formele edu-

catieve activiteiten opgezet. Om een grote diversiteit van mensen aan te

spreken en te activeren, werd geen enkele gelegenheid onbenut gelaten

om formele dan wel niet-formele educatie in te zetten op vraag van partner-

organisaties, lokale en bovenlokale overheden en lokale initiatieven. Wervel

was lang de enige onafhankelijke sociaal-culturele organisatie die het

gehele verhaal rond de landbouw- en voedingsproblematiek kon brengen

en er werd dan ook een heel groot aanbod aan educatieve materialen

ontwikkeld. Alle deelthema’s van de landbouw komen hierin aan bod.

Tijdschrift, brochures, boeken, theater, DVD’s, webapplicaties en blogs

werden ontwikkeld. In het vorige beleidsplan werd er ook actief op zoek

gegaan naar kanalen om educatieve activiteiten te ontplooien in het kader

van de campagnes “Kan het ‘s met Cannabis” en “Lokaal Eco & Fair”. De

materialen die hier werden ontwikkeld waren meestal laagdrempelig.

• Een evaluatie van grote diversiteit aan educatieve materialen wordt

voorzien voor 2016

• plan opmaken rond niet-formele educatie voor lokale acties die dan

door vrijwilligers kunnen gemultipliceerd worden

• formele vorming blijft interessant; een aangepast pakket wordt

uitgewerkt rond het campagnethema en hoe lokale overheden of

burgerinitiatieven er mee aan de slag kunnen

50


g) de acties en de campagnes

DIt beleidsplan gaan we voor duidelijke focus:

• één campagne gericht op een breed pubiek voor 5 jaar, met

impactmeting

• verderbouwen op de succesvolle start van LEF campagne: lokaal en

eco beginnen gekend te zijn, maar is het ook fair? Is dat wel

haalbaar om en lokaal en eco en fair te zijn? “Minder en beter” biedt

een concreet handelingsperspectief

• vanuit vorig beleidsplan weten we dat het mogelijk is om op de

termijn van 5 jaar ook voorbeelden concreet beschikbaar te maken

voor de consument

• alle acties, ook die in het kader van de lopende projecten worden

vorm gegeven vanuit het campagnethema om Wervel duidelijk te

profileren.

51


h) de samenwerking en netwerkvorming met andere organisaties

Dit beleidsplan gaat Wervel op zoek naar grotere partners om meer bereik

te hebben. Natuurpunt als voorbeeld. Maar ook scholen, steden en

gemeenten, ocmw’s behoren tot de opties:

• ifv opbouw en ontsluiting van knowhow:

• identificeren van zowel academici als studenten binnen

universiteiten en onderzoekscentra die kunnen geactiveerd worden

binnen de beweging

• sociaal-culturele vormingsinstellingen

• ifv lobbywerk:

• identificeren van politici die kunnen geactiveerd worden in de

beweging, ook op lokaal niveau

• ifv het breder bereik zullen verschillende grote organisaties

aangesproken worden:

• natuurpunt, bioforum, boerenforum

• naar een diverser publiek: femma, kvlv, samenlevingsopbouw

• meer lokaal verankerd: steden en gemeenten, scholen,

werkgroepen stadslandbouw, andere lokale initiatieven,

beroepsvereniging voor voedingsdeskundigen

• nieuwe landbouwnetwerken als CSA-netwerk, agro-ecologie

netwerk

• een BV als ambassadeur

• ter bevordering van de creativiteit waarmee we onze boodschap

brengen:

• cultuurnetwerken en kunstenaars voor de vertaalslag van onze

complexe boodschap

• Europees en in de wereld:

• boerenorganisaties en consumentenorganisaties aanspreken om

van mekaar te leren rond de combinatie van lokaal, eco en fair

52


i) het engagement van vrijwilligers en bestuurders

Ter ondersteuning van het engagement van de vrijwilligers worden:

• competentie-mapping en takenpakketten voor vrijwilligers opgezet

• vacaturebank voor vrijwilligers opgezet

• competenties van het bestuur in kaart gebracht en aangevuld met

competenties waar nodig

• de raad van bestuur, reeds gegroeid van drie naar vijf bestuurders,

blijvend ondersteund en versterkt door gericht nieuwe bestuurders

te zoeken op basis van de in kaart gebrachte competenties

• vrijwilligerstaken duidelijker afgebakend

• een vrijwilligersbeleid uitgeschreven:

• evaluatie werving en onthaal vrijwilligers

• visie op coachen, evalueren en uitstroom

• verdere evaluatie activiteiten

• blijvend ingezet op begeleiding van vrijwilligers, individueel en per

team, om in te stappen in de interne systemen van

kennismanagement en communicatie om de betrokkenheid, de

participatie en de positieve sfeer nog meer te versterken.

• blijvend ingezet op een goede verhouding tussen het team van

betaalde krachten en vrijwilligers

• blijvend ingezet op het onderhouden van de bestaande contacten

en het activeren van andere landbouwers en pioniers om deze

doelgroep nog breder en dieper te betrekken. Boeren die actief

participeren als vrijwilliger vormen namelijk een belangrijk deel van

het menselijk kapitaal binnen de organisatie

53


j) de zorg voor professionaliteit en professionalisering

• tegen 2020 hebben we de competenties en talenten van de

betaalde en vrijwillige medewerkers in kaart gebracht

• de taken worden herverdeeld op basis van deze competence-

mapping

• zowel vrijwillige als betaalde medewerkers zullen van bijgepaste

vorming en opleiding worden voorzien

• eind 2015 starten raad van bestuur en ondersteunend team met

enkele reflectierondes rond de organisatieontwikkeling; we zullen

ons de komende beleidsperiode verder focussen op waar we staan

en vooral hoe we verder willen als organisatie

• blijven waken over het systeem rond kennis- en contact-

management

• vorige beleidsperiode werd er een overzichtelijke gedeelde online

agenda aangemaakt, de volgende beleidsperiode zetten we ons

onderzoek verder naar een tijdsregistratie-tool die onze

(project)werking het meest efficient kan ondersteunen

• het verbeteren van interne communicatie wordt de uitdaging om

mensen in en tussen verschillende teams te laten samenwerken

54


k) de manier waarop in de werking rekening wordt gehouden met

principes van integrale kwaliteitszorg

• tegen 2020 is het medewerkersbeleid (evaluatie, vorming,

tijdsregistratie en zelfzorg) verder uitgewerkt en geïmplementeerd

• tegen 2020 is het communicatiebeleid (herziening communicatie-

instrumenten zoals website, nieuwsbrieven, krant) verder uitgewerkt en

geïmplementeerd

• tegen 2020 is er een betere evaluatieprocedure van projecten, acties en

medewerkers uitgewerkt en geïmplementeerd

• tegen 2020 is er een beter tijdsregistratiesysteem opgezet, dat de

opdeling in projecten mogelijk maakt

• tijdens de volgende beleidsperiode blijven we ook inzetten op de interne

communicatie en het bespreekbaar maken van directe feed-back onder

collega’s

• we zullen ook volgende beleidsperiode verder inzetten op de

optimalisering van het gebruik van het kennisdelingsysteem op

GoogleDrive en het interne communicatienetwerk “Kervel 2.0” door de

hele beweging

55


BRONVERMELDING

• UNCTAD (2013). Trade and Environment Review 2013: Wake Up

Before it is Too Late

• Transversale beleidsnota Vlaanderen 2050. Februari 2015

• Vlaamse Regering. Beleidsnota 2014-2019: Landbouw en Visserij.

• Socius (2008). Voorzet omgevings-analyse ter ondersteuning van de

beleidsplannning in het sociaal-cultureel volwassenenwerk voor de

periode 2011-2015

• Socius: Toolbox beleidsplanning - SWO-ART

• 4th SCAR Foresight Exercise: sustainable agriculture, forestry and

fisheries in the bioeconomy, a challenge for Europe (2015)

• Bio-economie in Vlaanderen: visie en strategie van de Vlaamse

Overheid voor een competitieve en duurzame bio-economie in 2030

(2015)

56


Beleidsplan Wervel vzw 2016-2020

Documents

Transcript of Beleidsplan Wervel vzw 2016-2020