BELANG VAN BOSSEN EN BOMENuuid:21d457dc-43e1-4… · aanleg van wegen-mijnbouw...

BELANG VAN BOSSEN EN BOMENInfo voor leerkrachten

Inhoud

Producten van bossen en bomen 4

Hout en papier 4

Niet-houtige producten (socio-economisch en cultureel) 5

Diensten van bossen en bomen 6

Lucht- en waterkwaliteit 6

Buffer tegen klimaatverandering 7

Beleving 8

Biodiversiteit 9

Watervoorziening 10

Bestrijden van erosie en bodemverarming 10

Bedreigingen voor bossen en bomen 11

Illegale houtkap 12

Mijnbouw en olie-ontginning 12

Industriële veeteelt en landbouw 13

Bosbeheer in Paltas: een beeldverslag 15

2

BOS+ is een organisatie die zich specifiek inzet voor bosbehoud, beter bos en meer bos in Vlaanderen en de wereld. BOS+ vindt dat natuurlijke hulpbronnen, en bossen in het bijzonder, in eerste instantie toebehoren aan de bevolking die in de nabijheid leeft. Net dat is voor ons ‘bos voor duurzame ontwikkeling’.

BOS+ heeft een actieve werking in Zuid-Amerika en Afrika. Samen met lokale ngo’s en de bevolking werken we aan het behoud van bossen, herstel en uitbreiding van bos en duurzaam beheer van bos. Zo willen we ervoor zorgen dat lokale BOS+ is een organisatie die zich specifiek inzet voor bosbehoud, beter bos en meer bos in Vlaanderen en de wereld. BOS+ vindt dat natuurlijke hulpbronnen, en bossen in het bijzonder, in eerste instantie toebehoren aan de bevolking die in de nabijheid leeft. Net dat is voor ons ‘bos voor duurzame ontwikkeling’.

Maar BOS+ heeft ook een sterke werking in België: onze ontwikkelings-educatieve projecten. Het doel van die projecten is sensibiliseren én activeren. BOS+ richt haar ontwikkelings-educatieve projecten op twee grote doelgroepen: kinderen (9-12 jaar) en jongeren. In onze projecten voor lagere scholen maken we gebruik van kunst-educatieve werkvormen, om zo niet enkel te informeren maar ook op verschillende vlakken te prikkelen en te activeren. De projecten hebben als doel producten en diensten van bossen tastbaar en zichtbaar te maken, zodat kinderen het belang van bossen wereldwijd waarderen.

In deze bundel lichten we de voordelen van het bos voor mensen toe: bosproducten en -diensten. Daarnaast halen we kort de grootste bedreigingen voor bossen aan. Het beeldverhaal middenin dit boekje illustreert de verschillende producten, diensten en bedreigingen met voorbeelden uit Ecuador. Zo heb je als leerkracht voldoende achtergrond om met deze thema’s aan de slag te gaan.

3

Hout en papierBij producten van bossen denken we natuurlijk meteen aan hout. Sinds de 19e eeuw wordt veel papier van hout gemaakt, maar het grootste gedeelte van het papier (ongeveer 70%) wordt tegenwoordig van

hergebruikt en ingezameld afvalpapier gemaakt. Hout dat in Europa wordt gebruikt voor de productie van papier en karton is zowel afkomstig van naaldhout als van loofhout. Het overgrote deel komt uit productiebossen en plantages in Scandinavië, Zuidwest-Europa en Noord-Amerika. De papierindustrie gebruikt (vooral) dunningshout - kleine bomen en snoeihout als takken en kleine stammen - en zagerijresten.

De dikkere delen van de stammen en de grotere bomen (zouden moeten) worden gebruikt voor de bouw-, meubelen en verpakkingsindustrie. Ondanks de inspanningen op ecologisch vlak komt een deel van het papier ook uit niet-duurzaam bosbeheer en illegale houtkap.

PRODUCTEN VAN BOSSEN EN BOMEN

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit

-water: kwaliteit & kwantiteit

-bodem: erosie & verarming

-biodiversiteit

-beleving: cultuur/religie & ontspanning

buffer tegen klimaatverandering/CO2-opname

(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning

industriële veeteelt & landbouw

4

Een gouden (houten) tip:gebruik hout! Mits duurzaam bosbeheer is hout een duurzaam en klimaatvriendelijk product. Hout beschikt immers over een aantal unieke troeven, het is:

• Hernieuwbaar: Mits goed beheerd, groeit er steeds nieuw hout bij.

• Recycleerbaar: Aan het eind van een eerste ‘nuttig’ leven kan hout opnieuw gebruikt worden als bijvoorbeeld nieuw meubel, verpakkingsmateriaal, papier, plaatmateriaal of brandstof.

• Koolstofneutraal: Verbranding van hout voor energie is een gesloten kringloop! Bij andere toepassingen van hout blijft de koolstof gedu-rende de hele levensduur van het afgewerkte product opgeslagen!

• Een materiaal met gunstige warmte-eigen-schappen: het heeft een aangename opper-vlaktetemperatuur en is een goede isolator

• Een materiaal waarvan de productie en verwerking minder vervuilend en milieube-lastend is dan zijn alternatieven: 4 keer meer energie is nodig voor de productie van beton, 8 keer meer voor PVC, 60 keer meer voor staal, en wel 130 keer meer voor aluminium!

Niet-houtige productenSamen met het hout verdwijnen ook verschillende niet-houtige producten zoals vruchten, olie, zaden, … zaken waar

lokale bevolking gebruiksvoorwerpen van maakt of die ze als voedsel gebruikt.

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


5

LuchtkwaliteitIedereen die in België woont verliest gemiddeld 1 gezond levensjaar door luchtverontreiniging, hoofdzakelijk veroorzaakt door fijn stof. Bossen en bomen zijn een efficiënte manier om dit fijn

stof uit de lucht te filteren. We zien dan ook dat in grote steden zoals Antwerpen en Brussel de concentraties fijn stof vele malen hoger zijn dan op het platteland.

WaterkwaliteitMaar ook de waterkwaliteit wordt beïnvloed door bossen: ze kunnen verontreinigende stoffen opkuisen. Bomen kunnen de giftige stoffen ofwel opslaan of hen degraderen zodat ze minder

gevaarlijk zijn. Dat is een nuttig kunstje, waardoor bomen de overloop van rioolwater, de afspoeling van het wegdek of verontreinigde afvoer kunnen absorberen.

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


DIENSTEN VAN BOSSEN EN BOMEN

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


6

Buffer tegen klimaatverandering Het klimaat verandert. Dit komt door het broeikaseffect: dit is het gevolg van een stijgend aantal gassen in onze atmosfeer, die ervoor zorgen

dat inkomende zonnestraling die omgezet wordt in warmte (infrarood) blijft botsen op deze ‘gasdeeltjes’. Dat zorgt ervoor dat de warmte niet meteen terug weg kan naar de ruimte maar in onze dampkring gehouden wordt. Het broeikaseffect is deels natuurlijk. Een deel van de broeikasgassen hoort in onze atmosfeer. Het zorgt ervoor dat de aarde op een goede, leefbare temperatuur blijft. Maar de hoeveelheid broeikasgas neemt steeds verder toe. Dat komt doordat de mens (sinds de industriële revolutie) fossiele brandstoffen, zoals steenkool en aardolie, is gaan gebruiken voor zijn energievoorziening. Bij de verbranding hiervan komen grote

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


hoeveelheden extra broeikasgassen vrij. De koolstofkringloop is daardoor niet meer in balans: de deken wordt steeds dikker en de aarde warmt op.

Een belangrijk broeikasgas is CO2, of

koolstofdioxide. CO2 wordt door bossen via

fotosynthese omgezet in O2, zuurstof en suikers.

Zuurstof is essentieel voor de mens en de omzetting van het broeikasgas koolstofdioxide naar zuurstof door de bossen komt ons hierbij handig uit.

Bovendien hebben bossen naast hun capaciteit om koolstof op te slaan ook een bufferende werking op de temperatuurschommelingen van de aarde. Al deze effecten en maatregelen staan bekend als ‘mitigerend’: ze milderen de klimaatverandering.

7

CO2

Nu de opwarming van de aarde de natuur onder grote druk zet, moeten we het klimaatprobleem in de eerste plaats aanpakken bij de bron: dat wil zeggen dat de uitstoot van broeikasgassen, waaronder CO2, naar omlaag moet. Gebruik van hernieuwbare energie, bewust kiezen voor hout als grondstof, het verminderen van de uitstoot door transport zijn stappen in de goede richting. Daarnaast zetten internationale klimaatprogramma’s ook hoog in op CO2-opslag door ecosystemen: bossen zijn gigantische koolstofreservoirs!

Door CO2 op te slaan, komt die niet vrij in de atmosfeer; de opgeslagen CO2 draagt niet bij aan het broeikaseffect. Bossen zijn kampioen in CO2-opslag en daarom echte ‘koolstofreservoirs’. De CO2 in een bos wordt zowel in de bomen zelf, als in de dode biomassa in de bosbodem opgeslagen. Vooral jonge, opgroeiende bossen nemen grote hoeveelheden CO2 op.

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


BelevingEen mens wordt vaker beïnvloed door de natuur dan hij zou denken. Net zoals de natuur beïnvloed wordt door de mens. ‘Lang geleden, in een donker bos,

leefde eens...’ Zo beginnen heel veel sprookjes en kinderverhalen. Vaak spelen bossen en bomen een belangrijke rol in fabels, gedichten of verhalen. Die hadden traditioneel dan ook een belangrijk doel; aan de hand van sprookjes werd ons een les meegegeven. Vroeger werd een bos bijvoorbeeld vaak als gevaarlijk en mysterieus beschouwd, en werd zo dé ideale omgeving voor een kwaadaardige heks. De onderliggende boodschap voor kinderen was om weg te blijven uit de donkere bossen. Ook krijgen dieren of planten vaak eigenschappen toegeschreven die typisch menselijk zijn. Ze kunnen praten, denken, kleren dragen etc. Denk maar aan Reinaert de vos of De wolf en de 7 geitjes... Dat wijst op een zekere band die mensen voelden met hun natuurlijke leefomgeving en met alle wezens die daarin rondlopen. Verschillende godsdiensten en overtuigingen hebben een zeer nauwe band met de natuur, of

88

zoeken verklaringen van natuurverschijnselen in hun godsdienst. Zo waren er vroeger bij de Romeinen en de Grieken goden van de donder, de bliksem, de zee... Men zocht toevlucht tot godsdiensten en religies om onverklaarbare fenomenen uit te leggen of te begrijpen. Maar die godsdiensten werden dan vanzelfsprekend ook weer verbeeld door de natuur.

BiodiversiteitDoor het vernielen van grote stukken bos worden de leefomgevingen van vele planten diersoorten vernield, een bos is immers een ecosysteem dat bestaat

uit verschillende ecosystemen die interageren met elkaar. Indien men schakels weghaalt of verstoort sterven bepaalde planten diersoorten uit en verliest men aan ‘biodiversiteit’. Dit wil concreet zeggen dat er een minder grote variatie aan plantensoorten en dus mogelijke geneesmiddelen voorhanden zal zijn indien men op deze schaal verder blijft ontbossen. Nergens zijn zoveel verschillende planten diersoorten als in een

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


BelevingOok in het Amazonewoud is de leefomgeving de inspiratie voor het ontstaan van legenden, mythen en volksverhalen. Bij inheemse religies staat vaak een harmonieuze relatie tussen mens en natuur centraal, met daaraan verbonden de verering van Pacha Mama of Moeder Aarde. De grenzen tussen het heilige, het natuurlijke en het dagelijks leven zijn vaag. Sommige stammen kennen heel eigen ontstaansrites. Zo ziet de Waorani gemeenschap in Peru zichzelf als afstammelingen van de levensgevaarlijke anaconda. Het doden van deze slangen is dan ook ondenkbaar. Integendeel, zij worden vereerd en hun patronen gebruikt ter versiering van allerlei kunst- en gebruiksvoorwerpen. Bepaalde bomen en plaatsen in bossen zijn heilig voor bepaalde bevolkingsgroepen die normaal gezien in en van het bos leven. Door ontbossing en vernietiging van het bosecosysteem verdwijnen deze plaatsen. 9

regenwoud. Peper, paprika, mango, rubber, banaan, ... zijn oorspronkelijk afkomstig uit dit woud. Ook parfum wordt gedeeltelijk gemaakt van planten uit het oerwoud. Er is nog heel veel niet ontdekt, bijvoorbeeld in de boomtoppen en op veel andere plaatsen werd nog maar weinig onderzoek verricht. Wie weet welke prachtige mogelijkheden tot medicijnen liggen daar verscholen, als oplossing voor tot nu toe misschien ongeneeslijke ziektes. Ontbossing is een grote bedreiging voor de ons bekende én de ons onbekende planten en dieren.

WatervoorzieningDoor opwarming van het klimaat verdampt veel water. Vooral bij zoetwaterrivieren is dit een probleem, er is al zeer weinig drinkbaar water op onze aarde, stevenen we op een tekort af? De bomen

verdampen ook grote hoeveelheden water en spelen zo voor buffer bij een teveel of tekort aan water. Door te ontbossen wijzigen we het natuurlijke evenwicht.

Bestrijden van erosie en bodemverarmingBegroeiing houdt de bodem op zijn plaats en vangt een groot deel van de regenval op; wortels van begroeiing

houden bodemdeeltjes bij elkaar en zorgen voor stevigheid. Na ontbossing zijn er geen stevige wortels meer om de bodemdeeltjes tegen te houden en is het gebied gevoeliger aan modderstromen en overstromingen, regen vindt haar weg vrij naar de bodem, zonder opgevangen te worden door een bladerdek. Wanneer het hard en langdurig geregend heeft, wordt ook de dunne bovenlaag van vruchtbare grond weggespoeld.

Vooral bij het kappen van tropisch bos verarmt de bodem enorm. Dit is reeds een arme bodem, die veel voedingsstoffen ontvangt van de neervallende bladeren en activiteit van fauna en flora, indien men de bossen kapt en dus het leven wegneemt zal de bodem zeer snel uitgeput zijn.

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


1010

Gezien de vele manieren waarop wij vandaag de aarde willen gebruiken is er nood aan een goede landgebruiksplanning. Dit concept staat voor een efficiënter landgebruik, zodat sociale, culturele en economische functies

binnen de grenzen van de natuurlijke realiteit passen. De taak van overheden en andere actoren is de inrichting van de open ruimte af te stemmen op de behoeften van de samenleving en op die van de natuurlijke omgeving. Het gaat bijvoorbeeld om het weloverwogen aanleggen van wegen, landbouw niet toewijzen aan de minst productieve gronden (want dan is er een groter areaal nodig voor dezelfde opbrengst), de plaatsen met de hoogste ecologische waarde vrijwaren van negatieve invloeden, multifunctioneel gebruik van land waar mogelijk, … Zo is een duurzamer gebruik van de natuurlijke omgeving mogelijk.

BEDREIGINGEN VOOR BOSSEN EN BOMEN

11

Illegale houtkap Om allerlei socio-economische redenen die in dit draaiboek verder uitgespit worden wordt enorm veel hout illegaal gekapt, met de nodige ecologische

en sociale gevolgen. Mensen kappen hout omdat ze niet anders kunnen (overlevingslandbouw) of omdat ze niet de middelen hebben hun bos goed te beheren en er opbrengst uit te halen, grote bedrijven profiteren van een slechte reglementering om grote stukken te kappen of doen dit via politieke kanalen, corruptie zorgt voor zwart geld en massa’s niet geregistreerde bomen, …

Mijnbouw en olie-ontginningMetalen en mineralen zoals goud, koper, mangaan, nikkel en ijzererts en olie worden op allerlei manieren in dagdagelijkse producten verwerkt. De mijnbouwindustrie haalt elke dag dan ook zeer grote hoeveelheden van deze hulpbronnen uit de grond. Het toeval wil dat natuurlijke rijkdommen voornamelijk in het Zuiden te vinden zijn. De woekerwinsten van grote mijnbedrijven staan tegenover de

sociale en ecologische impact op de regio. De mijnsite moet goed bereikbaar zijn voor vrachtwagens en ander transport en ligt vaak zeer afgelegen middenin een natuurlijke omgeving en ook voor de aanleg van deze wegen en infrastructuur moeten veel bomen wijken.

Nog sterker vertegenwoordigd in onze gebruiksproducten en één van onze belangrijkste huidige energiebronnen, is aardolie. Onder

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


1212

meer in het Amazonewoud wordt deze in grote hoeveelheden ontgonnen. Een belangrijk gevolg van die olieontginning is de vervuiling van gronden rivierwater door toxische stoffen die gebruikt worden in het proces. Bovendien zijn ook de oliepijpleidingen dikwijls niet in goede staat en vertonen soms grote lekken, met ernstige gevolgen voor de inheemse bewoners en het hele ecosysteem.

Industriële veeteelt en landbouwOntbossing voor de uitbreiding van veeteelt gebeurt op kleine én grote schaal. Omdat te veel vlees wordt

geconsumeerd moeten de bomen wijken. Veeteelt en het telen van veevoeder geven grote bedrijven immers meer opbrengst dan het tropische woud op zich. Vlees en veevoeder gekweekt en geteeld op tropisch grondgebied worden massaal in Europa ingevoerd.

(Producten)

hout & papier

niet-houtig

(Diensten)

lucht: kwaliteit



-biodiversiteit



(Bedreigingen)

aanleg van wegen

-mijnbouw

olie-ontginning

-

houtontginning


Om weilanden aan te leggen moet regenwoud gekapt worden. Helaas kunnen de runderen maar een paar jaar op deze weilanden grazen en is al snel een nieuw stuk regenwoud nodig. Dit komt omdat de bodem van een regenwoud niet zo vruchtbaar is als men in eerste instantie verwacht: vooral de natuur erboven maakt groei opnieuw mogelijk. Kapt of verstoort men deze dan zijn er veel minder nutriënten. Bovendien spoelt de (al dan niet vruchtbare) grond door de vele regens zonder bescherming van het bladerdak van het woud veel sneller weg. Op kleine schaal breiden ook lokale veehouders uit, waardoor meer en meer bos moet wijken. Dit deels omdat ze niet weten hoe of omdat het voor hen praktisch onmogelijk is om hun bos degelijk en met een goede opbrengst van het hout te beheren. Ook worden gronden van kleine boeren opgekocht door multinationals. Deels doordat de sector van de veeteelt groeit, maar ook door de opkomst van biobrandstoffen en de voedselproductie in het algemeen, worden alsmaar grotere oppervlakten ingenomen en wordt het woud weggeduwd.

13

Overdadig watergebruik door de landbouw en menselijke consumptie leidden de laatste jaren tot meer en meer waterschaarste in de regio Paltas in het Zuiden van Ecuador. Het project ‘Herbebossing in Paltas’ wil via herbebossing de

watervoorziening in de regio verzekeren, voor drinkwater en voor irrigatie. De Andes heeft zeer specifieke natuurlijke systemen die je nergens anders ter wereld vindt. De bomen bepalen het weer en het klimaat in het Westelijk deel van Latijns-Amerika, zijn onmisbaar voor de opvang en opslag van water en fixeren de bodem zodat aardverschuivingen beperkt blijven.

BOSBEHEER IN PALTAS: EEN BEELD- VERSLAG

15

Het gebied is hoog gelegen (2500-4000) en heel droog. Er wordt bebost met tara (ook wel vainillo/caesalpina spinoza), een boomsoort met belangrijke eigenschappen voor dit gebied: enerzijds de resistentie tegen droogte (ook met het oog op klimaat-verandering) en anderzijds de zeer nuttige peulen

In samenwerking met de lokale NGO ‘naturalezza y cultura’ en lokale scholen ‘ecoclubs’ worden bomen geplant. Dit enerzijds om de regio te wapenen tegen klimaatverandering en anderzijds voor economische doelen: een nieuw inkomen genereren voor een kwets-bare bevolking. In dit project wordt dus gewerkt aan verschillende producten en diensten!

Producten Het economisch luik is een belangrijke pijler in dit project. De peulen van de taraboom hebben verschil-lende gebruiken. De zaden zijn eetbaar en worden gebruikt voor de productie van een gom (gebruikt als bindmiddel in de voedings- en chemische industrie) met een veevoeder als restpro-duct. De peulen worden ver-malen tot een meel waaruit tannines geëxtraheerd worden, die gebruikt worden in de leerlooierij, voor het klaren van wijnen en bieren en in de farmaceutische- en verfindustrie.

De markt voor de tannines en gom groeit jaar na jaar en de productie in Ecuador kan de vraag niet bijhouden. Er werd gekozen voor niet-hou-tige bosproducten zodat de bomen jaar na jaar kunnen blijven produceren. Daarbij wordt wel rekening gehou-den met een duurzaam bosbeheer onder meer door een samenwerking met de gemeente en de aanleg van een gemeentereservaat.

Diensten Een integraal beheerplan zorgt voor een maximale biodiversiteit en buffer tegen klimaatverandering. De boomwortels houden water vast en bieden schaduw aan de bodem, de lucht- en waterkwaliteit verbetert door hun zuiverende rol en de boomsoort is als stikstof-fixeerder uiterst geschikt voor bodemherstel. Het project wordt gecombineerd met aanleg van irrigatie wat voor landbouwers een extra stimulans wordt om erin mee te stappen.

Beleving Via de samenwerking met scholen wordt ingespeeld op recreatief en educatief aspect van bos. Daarbij is er ook gezorgd voor uitwis-seling tussen verschillende groepen (verschillende regio’s) en hun ervaringen met de boom. Intercambio’s worden georganiseerd om de groepen te versterken en kennis te delen. Daarbij komt die culturele beleving steeds naar boven. Tara wordt zoals heel veel bomen en planten in Ecuador ook geneeskun-dig gebruikt en kent dus zijn eigen legendes en verhalen

Bedreigingen Vanwege het harde klimaat (droogte en hoogte) zijn de gronden waarop aangeplant wordt minder gegeerd en bevochten dan het geval is in veel Amazonegebieden. De grootste bedreiging van bos en bomen hier lijkt dan ook de klimaatverandering zelf. In mindere mate is er ook sprake van houtkap (als bouwmateriaal en verwar-ming) en veeteelt. Maar niet op dezelfde schaal als bv. soja of palmolie in het Amazonebekken.

BELANG VAN BOSSEN EN BOMENuuid:21d457dc-43e1-4… · aanleg van wegen-mijnbouw...

Documents

Transcript of BELANG VAN BOSSEN EN BOMENuuid:21d457dc-43e1-4… · aanleg van wegen-mijnbouw...