BBL DOSSIER

KlimaatveranderingThe basics

Klimaatverandering The basics 2

Als het over klimaatverandering gaat, worden we om de oren geslagen met begrippen als ‘broeikaseffect’ en

‘emissierechten’, en met cijfers als ‘450 ppm’ en ‘2°C’. De kranten staan vol vurige opinieartikels van klimaatactivisten

en mooie en minder mooie beloften van onze politici. Maar de opwarming van de aarde, hoe werkt dat juist? En wat is in

hemelsnaam een COP? Ondervinden wij in België ook gevolgen van de klimaatverandering en kunnen we er überhaupt

wel iets aan doen? In wat volgt, leidt BBL je door de basics van het klimaatverhaal.

inleiding

Dit dossier werd gepubliceerd naar aanleiding van de 21ste internationale klimaatconferentie van de Verenigde Naties in Parijs (30 november t.e.m. 12 december 2015).

Auteur: Laurien SpruytEindredactie: Julie ReniersVormgeving: Geert Jespers

Meer info: laurien.spruyt@bblv.be

Verantwoordelijke uitgever: Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen vzw, Tweekerkenstraat 47, 1000 Brussel December 2015

Lees ook: “Klimaatbeleid. The basics” en kom te weten wat onze politici doen.

Inhoud

1. Wetenschap: verband tussen CO2-uitstoot en klimaatverandering

Een duik in de geschiedenis...Het broeikaseffectDe kritische grens van 2°C

2. Wat als we klimaatverandering verder laten ontsporen?Wereldwijd: gevaar voor voedsel, ziektes en overstromingenKlimaatverandering in BelgiëHet Zuiden: minste schuld, zwaarste gevolgen

3. Kansen en oplossingen4. Bronnen

Klimaatverandering The basics 3

1. WETENSCHAP: VERBAND TUSSEN CO2-UITSTOOT EN KLIMAATVERANDERING

Het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change, beter gekend als het VN-klimaatpanel) spreekt duidelijke taal:

“De menselijke invloed op het klimaatsysteem is duidelijk en blijkt uit de toenemende concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer, positieve stralingsforcering, waargenomen opwarming en ons inzicht in het klimaatsysteem.” (1)

Het wetenschappelijke bewijs dat de aarde opwarmt is onweerlegbaar, net als het feit dat de mens hiervoor verantwoordelijk is.

Een duik in de geschiedenis...

Eind 18de eeuw ging de industriële revolutie van start en in 1867 werd de verbrandingsmotor uitgevonden. Zo begon een tijdperk waarin de mens op grote schaal fossiele brandstoffen zoals steenkool, benzine, diesel, stookolie en aardgas ging verbruiken. Door toenemende verbranding van deze brandstoffen, is de concentratie aan CO

2 in de atmosfeer gestegen van

280 ppm (parts per million of deeltjes per miljoen) in 1850 naar ongeveer 400 ppm vandaag. Dit is een toename van maar liefst 40%.(2)

Sinds 1850 hebben we wereldwijd 1.475 gigaton CO2 uitgestoten, waarvan een derde in de voorbije 15 jaar (zie Figuur 1).

Hierdoor is de gemiddelde temperatuur op aarde ongeveer 0,85°C toegenomen. Als we de globale temperatuurstijging tot 2°C willen beperken, mogen we nog slechts 825 gigaton CO

2 uitstoten (zie Figuur 1). Als we aan hetzelfde tempo blijven

uitstoten als nu, komen we met dit koolstofbudget nog slechts 17 jaar rond. De transitie naar een maatschappij die niet langer afhankelijk is van fossiele brandstoffen, dringt zich dus op.

Figuur 1 toont ook dat als we alle voorraden aan fossiele brandstoffen die nog voorhanden zijn verbranden, het koolstofbudget (en dus ook de kritische grens van 2°C) ruim overschreden wordt. “Keep it in the ground”, ‘laat het in de grond zitten’, is dus de boodschap.

Figuur 1 - Het koolstofbudget (‘carbon budget’): de hoeveelheid CO2 die we nog mogen

uitstoten om de klimaatopwarming binnen de perken te houden.(3)

Klimaatverandering The basics 4

Het broeikaseffect

Wat is het verband tussen een verhoogde CO2-concentratie in de atmosfeer en een stijging van de temperatuur? Onze

planeet is verpakt in een dunne laag van gassen: de atmosfeer. De atmosfeer bevat broeikasgassen, zoals koolstofdioxide (CO

2), waterdamp (H

20) en methaan (CH

4), die warmtestralen absorberen en zo zorgen voor een warmte-isolerende

werking. Dit noemt men het ‘natuurlijke broeikaseffect’. Hierdoor bedraagt de gemiddelde temperatuur op aarde 15°C. Zonder het natuurlijke broeikaseffect zou het te koud zijn om te overleven op onze planeet.

De verhoogde concentraties aan broeikasgassen in de atmosfeer versterken het natuurlijke broeikaseffect. Dat betekent dat ze leiden tot een verhoging van de gemiddelde aardtemperatuur én dus tot een globale klimaatverandering. Dit verschijnsel noemt men het ‘versterkte’ of ‘antropogene broeikaseffect’.

Meer weten?• Filmpje over het natuurlijke broeikaseffect• Filmpje over het versterkte of antropogene broeikaseffect• De huidige CO

2-concentratie in de atmosfeer kun je terugvinden op: co2now.org

De kritische grens van 2°CHoe meer CO

2 we uitstoten, hoe sterker de temperatuur stijgt. De huidige concentratie van CO

2 in de atmosfeer (ongeveer

400 ppm) veroorzaakte nu al een temperatuurstijging van 0,85 °C. Op de internationale klimaatconferentie in Kopenhagen (2009) werd een kritische grens van 2°C vastgelegd: als we gevaarlijke klimaatverandering binnen de perken willen houden, moet de wereldwijde stijging van de temperatuur onder de 2°C blijven. Dit wil zeggen dat de concentratie aan CO

2

in de atmosfeer niet hoger mag worden dan 450 ppm.

Belangrijke voetnoot: klimaatwetenschap berust voor een groot deel op modellen en veronderstellingen. Berekeningen en voorspellingen gaan dus steeds gepaard met een aanzienlijke foutenmarge en onzekerheid. Het is correcter om te zeggen dat we bij een CO

2-concentratie van 450 ppm ongeveer 50% kans hebben dat de temperatuurstijging onder de 2°C blijft.

Voor een optimist is het glas natuurlijk steeds halfvol, maar zou jij in een boot stappen die 50% kans heeft om te zinken? Zelfs de “veilige” klimaatdoelstellingen die onze beleidsmakers naar voren schuiven, houden aanzienlijke risico’s in. Daarom pleiten verschillende stemmen, waaronder vele ngo’s en de kleine eilandstaten, ervoor om de temperatuurstijging tot 1,5°C te beperken.

Verder is het ook niet zo dat een bepaalde toename van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer steeds een evenredige stijging van de temperatuur tot gevolg heeft. Wanneer de temperatuur een bepaalde drempel overschrijdt, kan dit abrupte, onvoorspelbare en potentieel onomkeerbare veranderingen teweegbrengen. Wetenschappers vrezen dat bij een te sterke stijging van de temperatuur positieve terugkoppelingssystemen (feedback loops) in werking zullen treden, die het proces van klimaatverandering nog versnellen. Voorbeelden zijn: het vrijkomen van het broeikasgas methaan uit de wegsmeltende permafrost in Siberië, het smelten van het poolijs dat veel zonlicht weerkaatst en plaats ruimt voor donkere aardoppervlakken die warmte absorberen en het afsterven van bosecosystemen die een belangrijke rol spelen bij het omzetten van CO

2 naar zuurstof.

Klimaatverandering The basics 5

2. WAT ALS WE DE KLIMAATVERANDERING VERDER LATEN ONTSPOREN?

Wereldwijd: gevaar voor voedsel, ziektes en overstromingen

Sinds de industriële revolutie nam de temperatuur op aarde met 0,85°C toe. De gevolgen daarvan zijn vandaag al zichtbaar. De temperatuurstijging leidt wereldwijd tot het smelten van gletsjers en ijskappen. Tussen 2002 en 2006 daalde het volume ijs op Groenland bijvoorbeeld met 150 tot 250 km3 per jaar.(4) De laatste eeuw steeg het zeeniveau hierdoor met 17 cm. Het gevolg: een verhoogd risico op catastrofale overstromingen.

Daarnaast bedreigen veranderende weersomstandigheden en onvoorspelbare neerslaghoeveelheden onze voedselproductie. Bovendien komen door de opwarming van de aarde ook steeds meer tropische ziekten en plagen voor in onze streken. De stijgende concentratie aan CO

2 in de lucht heeft er ook toe geleid dat de zuurtegraad van de oceanen met

30% toenam sinds de industriële revolutie. Klimaatverandering heeft wereldwijd dus een impact op de natuur, economie, gezondheid, veiligheid en voedselproductie en is volgens de Verenigde Naties het belangrijkste milieuprobleem van deze tijd.(5)

Figuur 2 (uit het befaamde Stern Review(6)) geeft een overzicht van de te verwachten gevolgen van klimaatverandering. Het is duidelijk dat het risico op ernstige, onomkeerbare effecten sterk stijgt naarmate de temperatuursverandering toeneemt.

Figuur 2 - De gevolgen van klimaatverandering. (6)

Klimaatverandering The basics 6

KLIMAATVERANDERING IN BELGIË

Ook in België ondervinden we de impact van klimaatverandering. In ons land is de temperatuur maar liefst 2,3°C gestegen sinds de pre-industriële periode. Het is vandaag dus een pak warmer in onze streken dan 200 jaar geleden. Het aantal hittegolven is verdubbeld en er valt gemiddeld meer regen, maar minder sneeuw. Het regent ook heviger: het aantal dagen met zware neerslag is verdubbeld.(7) In de Vlaamse natuur zijn steeds meer aanwijzingen voor de actuele impact van klimaatverandering te vinden: stuifmeelpieken van berken en grassen komen bijvoorbeeld steeds vroeger in het jaar en meer zuiderse libellensoorten vinden hun weg naar ons land.(8)

Onderstaand kaartje (Figuur 3) toont hoe ver de zeespiegel op termijn zal stijgen als de aarde 2°C opwarmt. Zelfs als de opwarming van de aarde zich tot 2°C beperkt, wonen op dit moment toch nog meer dan een miljoen Belgen in een gebied dat op termijn onder water zal komen te staan. Als we de klimaatverandering op haar beloop laten, zullen in de komende honderd jaar 1,6 miljoen mensen in België moeten verhuizen.(9)

Meer weten?• Filmpje: Klimaatverandering in Vlaanderen en België• MIRA Klimaatrapport 2015: In welke mate is de klimaatverandering nu al zichtbaar in Vlaanderen en België?• MO*: De klimaatverandering in België in 10 grafieken

Figuur 3 - Stijging van de zeespiegel bij opwarming van 2°C (10)

Klimaatverandering The basics 7

Het Zuiden: minste schuld, zwaarste gevolgen

De gevolgen van klimaatverandering wegen niet overal ter wereld even zwaar door. Het gecombineerd risico van zeespiegelstijging, extreme weersomstandigheden en productiviteitsverlies in de landbouw is het hoogst in Afrika, Centraal-Amerika en Zuid-Azië (Figuur 4).

In 2030 lopen maar liefst 632.000 mensen het risico te sterven aan de gevolgen van de klimaatverandering, door honger, ziektes en milieurampen. Tot 98% van de klimaatslachtoffers valt vandaag in ontwikkelingslanden. Deze landen zijn niet alleen ‘slecht’ gelegen, maar beschikken ook over te weinig middelen om zich te beschermen tegen de desastreuze gevolgen van klimaatverandering.(11)

Bovendien zijn net deze landen er nauwelijks verantwoordelijk voor. Historisch gezien hebben de ontwikkelingslanden immers het minst bijgedragen tot de uitstoot aan broeikasgassen.(12) Het zijn de allerarmsten, ook binnen de ontwikkelingslanden, die het eerste slachtoffer zijn van klimaatverandering.

Meer weten?• Kaart: Aandeel CO

2-uitstoot van de verschillende landen

Figuur 4 - Welke landen lopen het hoogste risico op extreme weersomstandigheden? (13)

Klimaatverandering The basics 8

3. Kansen en oplossingen

De boodschap is duidelijk: als we de klimaatverandering binnen de perken willen houden, moeten we onze CO2-uitstoot

terugdringen door ons op fossiele brandstoffen gebaseerde energiesysteem om te vormen en ontbossing een halt toe te roepen. We moeten onze vraag naar milieubelastende activiteiten verminderen en het aanbod vergroenen.

In Vlaanderen zijn er vier cruciale bouwstenen om de duurzame samenleving met een volledig hernieuwbare, circulaire economie vorm te geven. De voorziening en het gebruik van energie, voeding, grondstoffen en ruimte moet helemaal anders. We hebben een transitie nodig naar 100% hernieuwbare energie, duurzame voedingsproductie, circulaire economie en een open ruimte met sterke kernen. Lees er alles over in de Langetermijnvisie van de Milieubeweging 2050.(14)

Inspanningen voor klimaat en energie creëren welvaart, een betere gezondheid en een hogere levenskwaliteit. Ze beschermen de biodiversiteit en maken het ‘het goede leven’ mee mogelijk. Inzetten op hernieuwbare energieproductie, energierenovaties, een slim elektriciteitsnet en milieuvriendelijk vervoer zal in België alleen al tienduizenden nieuwe jobs opleveren.(15) (16) (17)

Overal ter wereld zetten miljoenen burgers en duizenden vooruitziende bedrijven en coöperaties nu al in op de transitie naar een duurzaam energiemodel en een klimaatvriendelijke samenleving. In 2014 is er wereldwijd voor het eerst meer hernieuwbare dan vuile, fossiele energie bij gekomen. Het aantal groene jobs groeit jaar na jaar. In de EU zijn dat er al meer dan 14,5 miljoen. Tegen 2020 kan dit al oplopen tot 20 miljoen jobs. De verandering is al aan de gang, maar moet dringend meer vaart krijgen.(18)

Daarom ligt er huiswerk klaar voor onze beleidsmakers. Ze moeten zich losrukken van de fossiele lobby en het pad effenen voor een rechtvaardige transitie naar een duurzame economie die draait op 100% hernieuwbare energie. Daarbij is er ook geen plaats meer voor valse oplossingen zoals biobrandstoffen. Politici moeten de rechten van werknemers, kleine landbouwers en de slachtoffers van klimaatverandering beschermen en versterken. De geïndustrialiseerde landen moeten voldoende financiering voorzien om de meest kwetsbaren te helpen zich aan te passen aan de klimaatverandering en de armste landen de technologie aanreiken om hun economie op een koolstofarme manier uit te bouwen.

Overal ter wereld moeten politici een stimulerend kader scheppen via een daadkrachtig klimaatbeleid. Op wereldschaal is er nood aan een globaal, ambitieus en bindend klimaatakkoord.

Meer weten? • Het rapport ‘Energy [R]evolution’ van Greenpeace toont aan dat een omschakeling naar 100% hernieuwbare energie in

Europa tegen 2050 mogelijk is.• Het rapport ‘Our Energy Future’ van Bond Beter Leefmilieu, WWF en Greenpeace onderzoekt de mogelijkheden voor

hernieuwbare energie in België.• Visietekst rond klimaat & energie in Vlaanderen van Bond Beter Leefmilieu• Jobs4Climate: investeringen in duurzame jobs: goed voor mens én milieu!• Ambitieuze klimaatmaatregelen creëren 420.000 Europese jobs• Natuurpunt over de natuur als buffer tegen klimaatverandering en ecosystem based adaptation

Klimaatverandering The basics 9

4. Bronnen en verwijzingen

(1) Intergovernmental Panel on Climate Change [IPCC] (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Core Writing Team, Pachauri, R. K., Meyer, L. A. (Eds.). IPCC, Geneva, Switzerland, 151 pp. Retrieved from United Nations [UN] www.un.org/climatechange/the-science/

(2) Climate Challenge (2013). De mens en het klimaat. Retrieved from www.climatechallenge.be/

(3) Information is beautiful (2014). How many gigatons of carbon dioxide. Retrieved from www.informationisbeautiful.net/visualizations/how-many-gigatons-of-co2

(4) NASA’s Jet Propulsion Laboratory (2015). Global climate change: Vital signs of the planet. Evidence. Retrieved from www.climate.nasa.gov/evidence/

(5) United Nations Environment Programme [UNEP] (2010). Climate Change: Introduction. Retrieved from www.unep.org/climatechange/Introduction.aspx

(6) Stern (2006). The Stern Review on the Economics of Climate Change. Retrieved from www.wwf.se/source.php/1169157/Stern%20Report_Exec%20Summary.pdf

(7) Milieurapport Vlaanderen [MIRA] (2015). MIRA Klimaatrapport 2015: Over waargenomen en toekomstige klimaatveranderingen. Retrieved from www.milieurapport.be/nl/publicaties/topicrapporten/mira-rapport-klimaat-2015/

(8) MO* (n.d.). De klimaatverandering in België in 10 grafieken. Retrieved from www.mo.be/artikel/de-klimaatverandering-belgie-10-grafieken

(9) Climate Central (2015). Mapping Choices: Which sea level will we lock in? Retrieved from www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-3274955/Will-city-survive-century-Interactive-map-reveals-414-doomed-cities-obliterated-rising-sea-levels.html

(10) De Standaard (2015). 2 graden warmer? Meer dan een miljoen Belgen kopje-onder (09/11/2015). Retrieved from www.standaard.be/cnt/dmf20151108_01961265

(11) 11.11.11 (2015). Ontwikkelingslanden hebben het meeste te verliezen in Parijs. Retrieved from www.11.be/component/zoo/item/ontwikkelingslanden-hebben-het-meeste-te-verliezen-in-parijs

(12) The Carbon Map (n.d.). Retrieved from www.carbonmap.org/#Historical

(13) Center for Global Development (n.d.). Mapping the Impacts of Climate Change. Retrieved from www.cgdev.org/page/mapping-impacts-climate-change

Klimaatverandering The basics 10

(14) Bond Beter Leefmilieu vzw (2012). Milieubeweging blikt vooruit: langetermijnvisie 2050 en concrete doelen voor 2020. Retrieved from www.bondbeterleefmilieu.be/page.php/458

(15) Ernst & Young (n.d.). Macro-economic impact of renewable energy production in Belgium. Retrieved from www.edora.org/2012/doc/menu_200/141022-ey-study-macro-economic-impact-of-res-in-belgium-executif-resume.pdf

(16) Knack (2015). Agoria: Ons land telt 40.000 groene technologiejobs (01/12/2015). Retrieved from www.datanews.knack.be/ict/agoria-ons-land-telt-40-000-groene-technologiejobs/article-normal-630643.html

(17) Klimaatcoalitie (2014). Jobs4Climate: Investeringen in duurzame jobs, goed voor mens en milieu. Retrieved from www.jobs4climate.be/acties/jobs4climate/

(18) Klimaatcoalitie (2015). Waarom gaan we naar de klimaattop in Parijs? Retrieved from beweging.bondbeterleefmilieu.be/news/waarom-gaan-we-naar-de-klimaattop-parijs