h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 1

‘Wereld in woorden’: de betoverende kracht van duizenden details

Door: Ben Salemans, Taalschrift, mei 2013 (dit is de uitgebreide versie van het taalschrift.org-artikel) “Literatuurgeschiedenis bij Nederlands op de middelbare school? Saai, man! Die middeleeuwen, met

al die vage praatjes over hoofse ridders, kluten, mirakelspelen, Gruusboek, of hoe heette die vent ook

alweer? Het zei me echt helemaal niets!” Heeft u ook slechte herinneringen aan literatuurgeschiede-

nis? Dan moet u toch eens het nieuwe boek Wereld in woorden van Frits van Oostrom proberen.

Wedden dat hij ook u weet te betoveren met zijn meeslepende schets van leven, literatuur en taal in

Nederland en Vlaanderen in de veertiende eeuw, de eeuw van de pest, maar ook een eeuw vol

vernieuwingen? Taalschrift interviewt professor Frits van Oostrom.

Taalschrift: “U heeft de afgelopen zes jaar vrijwel continu

gewerkt aan ‘Wereld in woorden’, uw Nederlandse literatuur-

geschiedenis van de 14de eeuw. Daarvoor werkte u zes jaar aan de voorganger daarvan, ‘Stemmen op schrift’, over de lite-

ratuur uit de 12de en 13de eeuw. Laten we ons richten op uw pas verschenen ‘Wereld in woorden’. Wat is het belangrijkste

nieuwe inzicht dat u heeft verworven over de 14de eeuw?”

Van Oostrom: “Dat die eeuw veel interessanter is dan ik eerder

dacht. In de literatuurgeschiedschrijving worden vaak complete

eeuwen met elkaar vergeleken. Daarbij is dan de 13de eeuw de

klassieke grote eeuw van de Middelnederlandse literatuur, met

zijn ridderromans, Hadewijch, de Reinaert, Jacob van Maerlant,

om maar enkele reuzen te noemen. Daarmee vergeleken is de

14de eeuw volgens literatuurgeschiedenissen (afgezien van

Ruusbroec en de abele spelen) toch een beetje een rommel-zolder. Die eeuw wordt vaak wat negatief beschreven in termen

van nabloei en epigonen-

werk. Maar de 14de eeuw

is veel spannender geble- Van Oostrom: “Om te fascineren heb je details ken, echt veel gedurfder en en dus ook ruimte nodig.” vernieuwender dan ik zes, zeven jaren geleden wist.”

Taalschrift: “Waarom schreef u een apart boek over de 14de eeuw?

Was dat niet te combineren geweest met uw eerdere deel van de litera-tuurgeschiedenis over de 12de en 13de eeuw, ‘Stemmen op schrift’?”

Van Oostrom: “Ik beschikte gewoon over veel interessant, rijk mate-

riaal. Als je dat tot zijn recht wilt laten komen, dan moet je dat vrij

gedetailleerd kunnen beschrijven. Natuurlijk had ik, als het had

gemoeten, alles in een boek kunnen proppen. Maar dan had ik veel

details moeten weglaten. Dat wilde ik niet. Ik zie Wereld in woorden

als een soort historische natuurfilm. Als je een natuurfilm op tv ziet,

kun je erdoor gegrepen raken en blijf je gefascineerd kijken. Daar hoef

Voorkant van de gebonden versie. je niet eens een echte natuurliefhebber of -kenner voor te zijn. Dat

zo’n film je zo kan grijpen, heeft volgens mij heel veel te maken met

de detaillering ervan. Stel je voor dat natuurfilmers met een vliegtuig over de pool zouden vliegen en

zouden zeggen: ‘Kijk, daar in de verte lopen pinguïns. En nu gaan we snel door, want er is nog veel meer

te zien.’ Natuurfilmers werken niet zo. Ze gaan maandenlang bij wijze van spreken in een iglo zitten om

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 2

die pinguïns te observeren en dan wordt dat heel gedetailleerd

gemonteerd en in beeld gebracht. Daardoor wordt het fascinerend;

daardoor denk je: wat een bijzondere wereld is dat. Om te fascineren

heb je details en dus ook ruimte nodig.”

Taalschrift: “In uw boek besteedt u aandacht aan vele honderden

personen, literaire en niet-literaire werken, handschriften, Hollandse

en Vlaamse steden. Ik heb daar vijfentwintig ‘pareltjes’ voor u uit geselecteerd (zie Kadertekst 5). Wilt u op uw beurt daaruit uw vijf

hoofdparels uit de 14de eeuw kiezen en elke keuze kort, binnen een

paar minuten, toelichten?”

Van Oostrom: “Nou nee hoor, daar begin ik echt niet aan! Ik houd

helemaal niet van die korte TEDx-exercities (zie: http://nl.wiki

pedia.org/wiki/TED_(conferentie); BS). Er zijn al veel recensies van

mijn boek verschenen. Die zijn soms geschreven door mensen die

blanco of tamelijk blanco aan dit boek zijn begonnen. Wat die Voorkant van de paperbackversie.

mensen allemaal zelf uit

het boek halen: geweldig! Ik wil het aan de lezers zelf

overlaten om te bepalen wat ze mooi of fascinerend in het boek

vinden. Natuurlijk zou ik wel wat pareltjes aan kunnen wijzen,

als je me met een revolver tegen mijn hoofd daartoe zou

dwingen: Ruusbroec, Lanseloet van Denemerken, een boerde

als De visser van Parijs. Maar de kracht van het boek wordt niet bepaald door enkele losse parels. Nee, het hele boek is een

kroon, zal ik maar zeggen. Het gaat mij om de hele kroon, niet

om enkele speciale parels die daarop zitten.”

Van Oostrom: “Wat ik ook heel wezenlijk vind, is dat de 14de

eeuw een grote variatie aan teksten en taal te bieden heeft,

precies zoals in onze tijd. Wereld in woorden is niet alleen een

boek over literatuur, maar gaat ook over taal. Het Nederlands

in de 14de eeuw bestrijkt net zo’n breed gamma als het

Nederlands van nu: in beide tijdvakken vind je sacrale en

verheven taal, opiniërende taal, frivole of obscene taal, noem

maar op. Wereld in woorden toont die enorme variatie in de

14de-eeuwse literatuur. Naast heel verheven teksten van

Ruusbroec vind je er de meest scabreuze boerden. De 14de

eeuw is soms verrassend modern, vernieuwend, veel moderner

dan de 13de eeuw van Stemmen op schrift. Maar het blijft ook

een totaal andere wereld, met bijv. die pestflagellanten.”

Taalschrift: “Uw twee literatuurgeschiedenissen hebben de

titels ‘Stemmen op schrift’, over de 12de en 13de eeuw, en

‘Wereld in woorden’. Waarom heeft u voor uw literatuurge- schiedenis van de 14de eeuw de titel ‘Wereld in woorden’ gekozen?”

Perkamenten tekstrol van een pestflagellant. (Hetv Van Oostrom: “Ik heb daar lang naar gezocht. De titel Wereld einde van Kadertekst 1 gaat over flagellanten.) in Woorden drukt uit dat je in de 14de eeuw de echte wereld de literatuur ziet binnendringen. Eigenlijk is de titel ook een

grapje, of beter: een hommage. In 1965 verscheen een literatuurwetenschappelijke studie met dezelfde titel

van de hand van Samuel Dresden, die ik zeer hoog had en heb. Hij stelt in zijn studie juist dat het literaire

werk in zichzelf een wereld in woorden is. Hij legt de nadruk op het weglaten van de context van buiten het

literaire werk. In mijn Wereld in woorden gebeurt eigenlijk precies het omgekeerde: er wordt juist heel erg

getracht om die 14de-eeuwse wereld in woorden te laten doorklinken.”

http://nl.wikipedia.org/wiki/TED_(conferentie)http://nl.wikipedia.org/wiki/TED_(conferentie)

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 3

Taalschrift: “Wat ik ook fascinerend vond, is uw schets

van de ontwikkeling van het boek in de 14de eeuw.

Vroeger dacht ik dat de boekproductie pas goed op gang kwam met de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450.

Maar u laat zien dat in de 14de eeuw twee belangrijke vernieuwingen in het boekproductieproces plaatsvonden.

Ten eerste deed het papier zijn intrede, als goedkoop en

veel eenvoudiger te produceren alternatief voor het zo dure, bewerkelijke perkament. Ten tweede werd het

cursief schrift bedacht, de ‘littera cursiva’. Dat lettertype

(o.a. gebruikt in het handschrift-Van Hulthem - zie de af-beelding hiernaast; BS) maakte het mogelijk om teksten veel sneller te noteren, misschien wel vijf of tien keer zo snel als met de traditionele ‘littera textualis’. Beide ver-

nieuwingen betekenden dat boeken vele tientallen keren

sneller konden worden geschreven. Dat leidde al in de 14de eeuw tot een boekproductie-explosie.” Het revolutionaire cursieve lettertype komt o.a. voor Van Oostrom: “In de 14de eeuw zie je twee fenomenen in het handschrift-Van Hulthem. Lastig te lezen? Dat al aankomen, ofschoon ze er nog niet zijn. Dat is ten eerste valt wel mee, hoor. Hedendaagse handschriften van inderdaad de boekdrukkunst. Als je ziet hoe intensief de middelbare schoolleerlingen zijn vaak lastiger te lezen!

Moderne Devotie in de 14de eeuw bezig is met het Lees maar mee: “Die drie coninghen xxxvij / de(n)

produceren van boeken, dat schreeuwde bijna om de jerste(n) coninc / Salich kint vol heilicheden / Uwer uitvinding van de boekdrukkunst! Het tweede fenomeen conincliker moghentheden / Presenter ic hier van

dat je in de 14de eeuw al ziet naderen, is de universiteit in goude / Mine offerhande als die houde / Ziele en(de)

de Lage Landen. En uiteindelijk ook - maar dan zijn we van u te lene / Want ic gheloue int h(er)te rene /” (&c.)

eeuwen verder - de Nederlandstalige universiteit. Je ziet

eveneens dat in de 14de eeuw het Nederlands een taal van intellectuelen begint te worden. Dat was in de

13de eeuw veel minder. Ik vind de universiteit trouwens

misschien wel het mooiste erfstuk uit de middeleeuwen, naast

de kathedralen natuurlijk.”

Taalschrift: “Toen ik de titels ‘Stemmen op schrift’ en ‘Wereld

in woorden’ las, moest ik denken aan Suske en Wiske-strips met

hun allittererende, medeklinkerrijmende, boektitels. Zo kwam ik

op de volgende vraag. Stel dat u gebruik zou kunnen maken van de teletijdmachine van professor Barabas, waarmee u in een

flits naar een plaats of persoon in de 14de eeuw kon reizen. Waar zou u dan naar toe gaan?”

Van Oostrom: “Geloof me, ik heb echt nog nooit een Suske en

Wiske gelezen. Welke reis ik zou maken? Als onderzoeker ga je

natuurlijk naar de tekst of figuur toe die nu nog het meest

raadselachtig is. Dat zou dan voor mij de auteur zijn van de

Dialoog van meester Eckart en de onbekende leek. Dat is een

heel bijzondere, extreem vreemde tekst met een hele eigenzin-

ge stem. Het is nog steeds totaal onduidelijk waar deze auteur

Stapeltje Van Oostroms in de boekhandel in de zich bevond, wat voor iemand dat was. Dus dat zou ik heel

13de-eeuwse Dominicanerkerk te Maastricht. graag als wetenschapper willen weten. Anders wordt het als je

me vraagt: waar zou je zelf het liefst rond willen lopen, waar

zou je de sfeer willen proeven? Dan zou ik ervoor kiezen om naar Brugge rond 1400 te gaan. Het zou

indrukwekkend zijn om dat eens in het echt mee te maken. Het zou wel, vermoed ik, niet zo verrassend

zijn, want we hebben uit de bewaarde bronnen een vrij aardig beeld van het bruisende Brugge van rond

1400. Maar dan zou je al die schepen werkelijk zien, al die talen horen, zien hoe dat met die wisselaars

ging. Je zou het nachtelijk herbergleven kunnen meemaken. In dat milieu zou ik me ook iets beter thuis

voelen dan in de kloosterlijke huizen van de Moderne Devotie. Daar zou ik ook wel eens door een raam

willen kijken, maar ik hoef er niet per se zelf tussen te zitten.”

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 4

Taalschrift: “Zelf zou ik Ruusbroec wel eens willen ontmoeten,

toen die nog in Brussel leefde en later in Groenendaal. Ik zag

hem, voordat ik ‘Wereld in woorden’ las, als een zelfingekeerde, wereldvreemde geestelijke die vrijwel onbegrijpelijke mystieke

teksten schreef over eenwording met God. Maar u schetst hem als een toegankelijke ‘goeroe’, die heel close was met burgers en

andere geestelijken. Uw boek heeft ook mijn kijk op godsdienst

in de middeleeuwen veranderd. Ik dacht dat de katholieke kerk toen een absoluut machtsbolwerk was, waar pas rond 1450

verandering in kwam met de reformatie van Luther en Calvijn.

Uw boek laat zien dat al in de 14de eeuw burgers en geestelijken tegen de kerk aanschopten of zich niet al te veel van de kerk

aantrokken. Je ziet in de 14de eeuw al de contouren van de latere reformatie. Mijn beeld van een kerk die zei ‘luister maar

naar ons, want alleen zo kom je in de hemel’ klopte dus niet.”

Van Oostrom: “Als ik lezingen houd, leg ik daar ook vaak de nadruk op. In het noorden van Nederland leeft de stereotype opvatting over katholicisme dat dat een geloof is van alleen maar Deel van een beroemde boekminiatuur: , braaf ja en amen zeggen. Daarentegen zou in het protestantse Ruusbroec, schrijvend/krassend op een geloof en in het helemaal-niets-geloof een grote individualiteit en tafeltje met een toplaagje van was, waarop onafhankelijkheid centraal staan. Dat denken mensen dan. Nou, ik verbeteringen konden worden aangebracht. denk, zeg ik als niet-gelovige, echt overtuigde niet-gelovige, dat De tekst die hij op het wastafeltje noteert, het heel anders ligt. Die stereotype opvatting klopt gewoon niet. wordt hem ingefluisterd door een duif, de Ook daarom vind ik het middendeel van het boek, Het Heil, over Heilige Geest. (Een niet afgebeelde kopiistD geestelijke literatuur in de 14de eeuw, een belangrijk stuk.” schrijft de ‘wastekst’ daarna op perkament.)D

Taalschrift: “U heeft gezegd dat ‘Wereld in woorden’ uw laatste grote boek of project is geweest. Veel van

uw boeken zijn echte bestsellers en standaardwerken geworden. Ik noem achtereenvolgens: uw proefschrift ‘Lantsloot vander Haghedochte’ (1981), ‘Het woord van eer’ (1987), ‘Maerlants wereld’ (1996),

‘Stemmen op schrift’ (2006), ‘Wereld in woorden’ (2013). Welk boek is u het liefst?”

Van Oostrom: “Ik heb drie kinderen. Welk kind is mij het liefst? Zo kijkt toch geen enkele ouder naar zijn

kinderen? Echt, in die categorie valt het. Ik houd absoluut van al mijn boeken. Daar zitten hele stukken van

mijn leven in. Mijn boeken zijn voor mij verknocht aan mijn persoonlijk leven, aan levensfases. Dan denk

ik wel eens: ‘in die levensfase was ik met dat boek bezig’. Mijn drie zonen hebben alle drie een tweede

naam die uit Maerlants wereld stamt. Niet als eerste naam, dus het valt nog mee, haha. David, de oudste, heeft als tweede naam Martijn. Die van Maarten is Floris, en die van de jongste, Sander, is Willem.

Martijn, Floris V en de Roomse koning Willem II spelen hoofdrollen in Maerlants wereld. Mijn drie kinderen werden geboren toen ik met dat boek bezig was.”

Van Oostrom: “Ik zal, als het enigszins te vermijden valt, mijn boeken niet herlezen. Ook nu niet. Want ik

ben veel te bang dat ik dan weer iets zie staan waarbij ik denk dat ik iets anders had moeten zeggen, of dat

een bepaald hoofdstuk beter had gekund. Enzovoort. Dus ik sla ze dicht en ik zet ze weg. Paul Valéry heeft

over gedichten gezegd: men voltooit ze niet, men laat ze los. Dat herken ik zeer. Dat geldt ook voor Wereld in woorden. Ik heb er zes jaar aan gewerkt. En het is zeker niet overhaast gedaan. Het is helemaal gemaakt

en nog een keer gemaakt en nog een keer: in totaal waren er vijf versies. Toch heb ik nog het gevoel dat het

niet helemaal af is. Maar ik heb het wel losgelaten.”

Een korte versie en een lange versie van dit artikel: hoezo? Op de website http://www.taalschrift.org (mei 2013) staat een

sterk ingekorte versie van dit artikel, met een kortere interviewtekst en met minder Bijlagen/Kaderteksten. Volgens veel

deskundigen mag een artikel op internet namelijk niet te lang zijn: het interview dat u nu aan het lezen bent, met een omvang

van ca. 2000 woorden (4 pagina’s tekst met plaatjes; oei, ik had zelf al minstens 4 pagina’s vol ‘own darlings’ geschrapt...)

zou door de meeste internetlezers niet worden gelezen. In principe kiest de meerderheid van de Taalschiftredactie voor ‘fast

journalism’ op internet. Maar voor aanhangers van ‘slow journalism’ - en een van hen ben ik (daar wijst de titel van dit

artikel stiekem een beetje op) - wordt de lange versie van het artikel hier in pdf-formaat beschikbaar gesteld. Slow zucht. BS.

http://www.taalschrift.org/

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 5

(Bijlage / Kadertekst 1:) Gegevens over boek Wereld in woorden en enkele bijbehorende links

A. Bibliografische informatie

Wereld in woorden is verschenen als paperback en als gebonden boek (‘hardcover’) bij Uitgeverij

Prometheus / Bert Bakker te Amsterdam. Het boek wordt in België gedistribueerd door Standaard

Uitgeverij. Het boek is gemakkelijk verkrijgbaar via boekhandels en via de bekende websites.

Paperback (met een middeleeuwse prent met mannen onder een

sterrenhemel):

Frits van Oostrom. Wereld in woorden. Reeks Geschiedenis van de

Nederlandse literatuur, deel II, 1300-1400. Amsterdam: Uitgeverij

Prometheus Bert Bakker, 2013 (eerste druk: 7 februari 2013, vierde druk: 4

maart 2013). ISBN 9789035139404. EUR 45,00. Paperback, 656 pagina’s.

- Info Prometheus: http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?op tion=com_

pac&view=boek_detail&isbn=9789035139404&Itemid=6

- Info Standaard Uitgeverij: http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-

romans/isbn/9789035139404/wereld-in-woorden/

Gebonden (harde rode kaft met foto van een witte veer):

Frits van Oostrom. Wereld in woorden. Reeks Geschiedenis van de

Nederlandse literatuur, deel II, 1300-1400. Amsterdam: Uitgeverij

Prometheus Bert Bakker, 2013 (eerste druk: 6 februari 2013, derde druk: 28

februari 2013). ISBN 9789035139398. EUR 65,00. Gebonden / hardcover,

656 pagina’s.

- Info Prometheus: http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?op tion=com_

pac&view=boek_detail&isbn=9789035139398&Itemid=6

- Info Standaard Uitgeverij: http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-

romans/isbn/9789035139398/wereld-in-woorden/

B. Fraaie website bij Wereld in woorden: http://www.wereld-in-

woorden.nl/

Toen begin februari 2013 Wereld in woorden verscheen, zag ook een

bijbehorende website het internetlicht: http://www.wereld-in-woorden.nl.

Een bezoekje aan deze fraaie website is beslist de moeite waard. De site

bevat o.a. prachtige afbeeldingen uit het boek (directe link:

http://www.wereld-in-woorden.nl/illustraties), een bloemlezing van originele en vertaalde veertiende-

eeuwse tekstfragmenten uit het boek (goed te gebruiken in het onderwijs; directe link: http://www.wereld-

in-woorden.nl/bloemlezing), waaronder de schuine boerde De visser van Parijs, recensies (directe link: http://www.wereld-in-woorden.nl/recensiesinterviews) van Wereld in woorden.

C. Openingshoofdstuk ‘Profiel van een eeuw’ van Wereld in woorden te lezen op internet

Frits van Oostrom is een zeer begenadigd schrijver. Niet voor niets won hij in 1996 de AKO Literatuurprijs

voor zijn studie Maerlants wereld over Jacob van Maerlant. Nog nooit iets van Van Oostrom gelezen?

Geïnteresseerd geraakt in Wereld in woorden? Lees dan het gehele openingshoofdstuk ‘Profiel van een

eeuw’ van Wereld in woorden (42 blz., inclusief foto’s) op de website van Uitgeverij Prometheus:

http://uitgeverijprometheus.nl/images/stories/downloads/ voorpublicaties/wereld-in-

woorden_vooruitboekje.pdf. Dit hoofdstuk schetst o.a. hoe de pest in de 14de eeuw huishield (30 van de 80

miljoen Europeanen stierven aan de pest, wat o.a. ook enorme economische consequenties had). Lees in dit

hoofdstuk hoe de zich zelf zwepende, boetedoende, pestflagellanten die, tegen de zin van de kerk in, door

steden trokken. Voor Van Oostrom is de rouwzwarte eeuw van de pest vooral ook een eeuw van allerlei

(literaire) vernieuwingen.

http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035139404&Itemid=6http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035139404&Itemid=6http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-romans/isbn/9789035139404/wereld-in-woorden/http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-romans/isbn/9789035139404/wereld-in-woorden/http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035139398&Itemid=6http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035139398&Itemid=6http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-romans/isbn/9789035139398/wereld-in-woorden/http://www.wpg.be/boeken/literatuur-en-romans/isbn/9789035139398/wereld-in-woorden/http://www.wereld-in-woorden.nl/http://www.wereld-in-woorden.nl/http://www.wereld-in-woorden.nl/http://www.wereld-in-woorden.nl/illustratieshttp://www.wereld-in-woorden.nl/bloemlezinghttp://www.wereld-in-woorden.nl/bloemlezinghttp://www.wereld-in-woorden.nl/recensiesinterviewshttp://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_van_Maerlanthttp://uitgeverijprometheus.nl/images/stories/downloads/voorpublicaties/wereld-in-woorden_vooruitboekje.pdfhttp://uitgeverijprometheus.nl/images/stories/downloads/voorpublicaties/wereld-in-woorden_vooruitboekje.pdf

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 6

(Bijlage / Kadertekst 2:) Wie is prof. dr. Frits van Oostrom?

Wie op internet zoekt naar ‘Frits van Oostrom’ vindt al vlug websites met info over hem, waaronder:

- http://www.fritsvanoostrom.nl: eigen website met veel info over Van Oostrom;

- http://nl.wikipedia.org/wiki/Frits_van_Oostrom: de wiki over Van Oostrom;

- http://www.wereld-in-woorden.nl/recensiesinterviews: op de speciale site over het boek Wereld in

woorden zijn vele (unaniem lovende) recensies te vinden, incl. informatie over Frits van Oostrom.

Via deze laatste link is de

recensie ‘Niet langer Latijn,

maar Diets’ van prof. Jaap

Goedgebuure te lezen,

verschenen in Trouw op 9

februari 2013 (p. 24-26). Op

p. 26 van deze recensie staat

een informatief kader over

Frits van Oostrom:

Rijkelijk gelauwerde specialist Frits van Oostrom geldt als de vooraanstaandste specialist op het gebied van de Nederlandstalige literatuur tussen 1100 en 1400. Zijn loopbaan is geplaveid met onderscheidingen en eer-bewijzen. Na een bekroond proefschrift over de ridder-roman ‘Lantsloot vander Haghedochte’ werd hij in 1982, negenentwintig jaar jong, benoemd tot hoogleraar aan de Leidse universiteit. Daarna publiceerde hij de eveneens gelauwerde studie ‘Het woord van eer’ (1987) over de hofcultuur in het veertiende-eeuwse Den Haag, de biografie van Jacob van Maerlant ‘Maerlants wereld’ (1996), waarvoor hij de AKO-prijs kreeg, en ‘Stemmen op schrift’ (2006), een literatuur- geschiedenis van de periode 1100-1300. Voor zijn wetenschappelijk werk tot dan toe kreeg hij in 1995 de Spinozaprijs. Van Oostrom was gasthoogleraar aan Harvard University, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en voorzitter van de commissie die de (geschiedenis)canon vaststelde. Sinds 2002 geniet hij als Utrecht universiteitshoogleraar een bijzondere status. De Katholieke Universiteit Brussel en de Universiteit Antwerpen verleenden hem eredoctoraten.

http://www.fritsvanoostrom.nl/http://nl.wikipedia.org/wiki/Frits_van_Oostromhttp://www.wereld-in-woorden.nl/recensiesinterviews

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 7

(Bijlage / Kadertekst 3:) Wat is de reeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur?

Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur is een breed en overkoepelend overzicht van de geschiedenis

van de Nederlandstalige literatuur in zeven delen. Twaalf vooraanstaande auteurs werken aan deze reeks. De verschillende delen beschrijven de literatuur uit Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot

2005. De reeks zal in 2014 compleet zijn. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur is geschreven als

doorlopend verhaal dat alle recente vondsten en de nieuwste wetenschappelijke inzichten bevat. De reeks is

niet alleen bedoeld voor neerlandici maar spreekt ook een breder publiek aan. De reeks (gefinancierd door

de Nederlandse Taalunie; BS) wordt uitgegeven door (Prometheus) Bert Bakker. Distributie in België

wordt verzorgd door Standaard Uitgeverij.

De Geschiedenis van de Nederlandse literatuur bestaat uit de volgende delen: deel 1 (I): Frits van Oostrom - Stemmen op schrift (Middeleeuwen tot 1300). Verschenen: voorjaar 2006

deel 1 (II): Frits van Oostrom - Wereld in woorden (1300-1400). Verschenen: februari 2013

deel 2: Herman Pleij - Het gevleugelde woord (Middeleeuwen II, 15de en 16de eeuw). Verschenen: najaar 2007

deel 3: Karel Porteman en Mieke Smits-Veldt - Een nieuw vaderland voor de muzen (1570-1700).

Verschenen: voorjaar 2008

deel 4: Joost Kloek, Inger Leemans, Gert Jan Johannes en Tom Verschaffel - (Een) Ritselende revolutie

(voorlopige titel, 18de eeuw). Verwacht: 2013

deel 5: Wim van den Berg en Piet Couttenier - Alles is taal geworden (19de eeuw). Verschenen: voorjaar

2009

deel 6: Jacqueline Bel - Literatuur in tijden van onschuld en oorlog (1900-1945). Verwacht: 2013

deel 7: Hugo Brems - Altijd weer vogels die nesten beginnen (1945-2005). Verschenen: voorjaar 2006

deel 8: Anne Marie Musschoot en Arie Jan Gelderblom - afsluitend deel met een verantwoording bij de

reeks. Verwacht: 2014.

(Bron: http://taalunieversum.org/inhoud/literatuurgeschiedenis)

(Bijlage / Kadertekst 4:) Abele spelen: de zwarte zwanen van de 14de eeuw

Taalschrift: “Het rijke Handschrift-Van Hulthem, door u

omschreven als de Ark van Noach van de Middelneder-

landse literatuur, bevat de vier abele spelen ‘Lanseloet van

Denemerken’, ‘Esmoreit’, ‘Gloriant’ en ‘Vanden Winter ende vanden Somer’. Deze vier serieuze (d.w.z.: niet

gemaakt om het publiek te laten lachen) wereldlijke

toneelspelen noemt u de vier zwarte zwanen van de 14de eeuw. Wat bedoelt u daarmee?”

Van Oostrom: “Zwarte zwanen zijn zeldzaam, al helemaal

als ze in een groepje van vier samen zijn. De abele spelen

zijn eveneens heel bijzonder, ook als je ze in de Europese

context bekijkt. In de middeleeuwen zijn veel toneelstukken

geschreven, zeker in de Franse stad Arras. Toneel uit de

14de eeuw is niet zeldzaam. Wat de vier abele spelen zo

bijzonder maakt, is dat ze al zo’n voldragen toneel bieden.

Ik ken geen vergelijkbaar Frans, Duits of Engels toneelstuk

uit de veertiende eeuw waarin profaan toneel, werelds

toneel, zo complex problematiserend, zo dramatisch, wordt uitgewerkt als in de abele spelen, met soms

lange clausen en een echte psychologische stilering van hoofdfiguren en bijfiguren. Het is veel

ingewikkelder, veel rijper toneel dan al die Arras-voorbeelden die altijd naar voren worden gehaald. De

abele spelen zijn complexe spelen, met een echte plot, een echte verwikkeling, gemaakt door een

dramaturg die speelde met zijn publiek, dat vaak meer weet dan de personages. Die dramat(urg)ische

rijpheid van de abele spelen is echt bijzonder.”

http://www.uitgeverijbertbakker.nl/http://www.standaarduitgeverij.be/http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035129443&Itemid=7http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=991:vooruitkijkboekje-frits-van-oostrom-online&catid=4:nieuws&Itemid=44http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035130449&Itemid=7http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035130296&Itemid=7http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035133594&Itemid=7http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=boek_detail&isbn=9789035131736&Itemid=7http://taalunieversum.org/inhoud/literatuurgeschiedenis

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 8

(Bijlage / Kadertekst 5:) De door Van Oostrom ‘geweigerde pareltjes’ uit de 14de eeuw

Frits van Oostrom voelde er tijdens het interview niet voor om vijf hoofdparels uit de 14de eeuw aan te

wijzen. Toch nieuwsgierig geworden naar de vijfentwintig pareltjes waaruit hij kon kiezen?

- Categorie Personen, in alfabetische volgorde:de Bijbelvertaler van 1360, heraut Beieren, Jan van

Boendale, Dirc van Delft, (pest)flagellanten, Geert Grote en de Moderne Devotie, Willem van

Hildegaersberch, Jan van Mandeville, Jan Moritoen (die Frits van Oostrom in zijn boek de beste dichter

- nota bene: een allochtoon - van de middeleeuwen noemt), Dirc Potter, Jan van Ruusbroec en de kring

van Groenendaal, Melis Stoke, Lodewijk van Velthem.

- Categorie Literaire Werken (werken van zojuist genoemde personen worden hier niet vermeld): abele

spelen (o.a. ‘Lanseloet van Denemerken’), ‘Beatrijs’, ‘Borchgravinne van Vergi’, ‘Egidiuslied’,

‘Lancelot-compilatie’, ‘Reynaerts historie’, ‘Roman van Limborch’.

- Categorie Handschriften: Gruuthuse-handschrift, Haags liederenhandschrift en handschrift-Van

Hulthem.

- Categorie Steden: Den Haag en Brugge.

Kanttekening BS. Het lijkt misschien niet zo netjes om die ‘pareltjes’ hier te melden, terwijl Van Oostrom in het interview

toch duidelijk heeft gemaakt dat hij liever niet op die manier naar 14de-eeuwse literatuur kijkt. Maar door die namen hier

toch te noemen zullen zoekmachines als Google die namen indexeren. Iemand die dan bijvoorbeeld zoekt op ‘Jan Moritoen’

of ‘Dirc Potter’ zal misschien in dit interview belanden en vervolgens beseffen dat hij het boek van Frits van Oostrom moet

gaan lezen. Dat kan Van Oostrom niet vervelend vinden...

(Bijlage / Kadertekst 6:) 14de-eeuwse wijsheid over de band tussen economie en cultuur

Taalschrift: “Wat kunnen wij nu, in de 21e eeuw, leren van de 14de eeuw?”

Van Oostrom: “Nou, als je het zo zegt: niks. Het is zo’n grote afstand van 600, 700 jaar... Wel is het zo dat

je in het verleden soms dingen ziet die een zekere inspiratie kunnen bieden, of een beetje een baken kunnen

zijn. Neem nou de verwevenheid van economie en cultuur. In Nederland van vandaag de dag worden die

twee vaak tegenover elkaar gesteld. Enerzijds heb je de economische wereld. Die moet vanzelfsprekend

goed draaien, want daar moet het geld worden verdiend. En dan heb je, anderzijds, de culturele wereld.

Daar wordt vooral geld opgemaakt: daar zitten de subsidieslurpers en het is eigenlijk bijna een beetje zonde

dat ze er zijn. Maar kijk nu eens naar Brugge van rond 1400, waar Wereld in woorden mee eindigt. Dat

biedt een prachtig voorbeeld van een grote verwevenheid van economie en cultuur. Dat vind ik wel

inspirerend. In het zeventiende-eeuwse Nederland zie je ook dat economie en cultuur heel vaak gelijk

opgaan en elkaar wederzijds bevruchten. Cultuur heeft een positieve invloed op de economie. In de cultuur

bestaat een cultus van creativiteit en die is in een innovatieve economie zeer welkom. Dat is misschien niet

een direct toepasbare les, maar toch minstens een wijsheid die de geschiedenis ons leert.”

(Bijlage / Kadertekst 7:) Tips voor leerkrachten?

Taalschrift: “Hoe kan volgens u het beste middeleeuwse literatuurgeschiedenis in het middelbaar onderwijs worden gegeven? Heeft u tips voor docenten Nederlands?”

Van Oostrom: “Ik wil vooropstellen dat ik nog geen seconde van mijn leven voor een middelbare

schoolklas heb gestaan. De ene school is de andere niet en in sommige klassen kun je als docent veel meer

kwijt dan in andere. Wereld in woorden is niet geschreven voor de middelbare school. Maar een bevlogen

leraar kan er misschien toch wel dingen uithalen die de leerlingen interessant vinden. Het boek biedt veel

gevarieerde 14de-eeuwse teksten. Dat loopt uiteen van chirurgische teksten tot en met schuine, scabreuze,

teksten (die kinderen altijd erg leuk schijnen te vinden!), toneel, mystiek, enz. enz. Of laat de leerlingen

eens een stukje Middelnederlands horen. Daar gaat vaak toch een bepaalde betovering van uit.”

Taalschrift: “Ja, in uw boek staan veel korte veertiende-eeuwse teksten die leerlingen zullen aanspreken. Ze houden wel van spannende of leuke verhalen, zeker als de docent die uitgebreid in modern Nederlands

navertelt. Dan vinden ze bijvoorbeeld ook een geestelijk verhaal als ‘Beatrijs’ wel te pruimen. Een lange

navertelling van ‘Lanseloet van Denemerken’ vinden ze ook spannend. De site die bij ‘Wereld in woorden’ hoort, biedt ook veel tekstfragmenten inclusief de vertalingen (zie: http://www.wereld-in-woorden.nl/

bloemlezing), die goed in een les literatuurgeschiedenis kunnen worden behandeld. Veel leerlingen

verkneukelen en verbazen zich over een schuine, scabreuze, tekst als ‘De visser van Parijs’. Ik heb die tekst

aan leerlingen van 4 havo en 5 vwo voorgedragen (en uitgelegd): die tekst sloeg in als een bom.”

http://www.wereld-in-woorden.nl/bloemlezinghttp://www.wereld-in-woorden.nl/bloemlezing

h t t p : / / w w w . t a a l s c h r i f t . o r g / m e i 2 0 1 3

Pagina 9

Van Oostrom: “Van enkele verhalen bestaan ook navertellingen voor de jeugd. Ik heb heel veel respect

voor iemand als Agave Kruijssen die iets heel eigens heeft gedaan met het verhaal van Beatrijs (boektitel:

Vrije Val; BS). Het is voor een docent niet eenvoudig om teksten die 600, 700 jaar oud zijn en die ook

helemaal niet voor ons geschreven zijn in deze tijd tot leven te brengen. Natuurlijk moeten leerlingen van

school enige culturele bagage meekrijgen. Daar hoort enige kennis van eeuwenoude teksten gewoon bij.

Niet voor niets zit Hebban olla vogala ook in de canon (zie: http://www.entoen.nu/).”

(Bijlage / Kadertekst 8:) Wereld in woorden: bomvol prachtige middeleeuwse taaljuweeltjes

Van Oostroms Wereld in woorden (hieronder afgekort als WiW) is veel meer dan een 14de-eeuwse

literatuurgeschiedenis. Op p. 402 zegt hij hier zelf over: “Literatuurgeschiedenis kan zo veel meer zijn dan

het olympische gesprek met grote geesten”. In Wereld in woorden staat 14de-eeuwse geletterdheid centraal

en daarmee ook de taal die in de 14de eeuw in de Lage Landen werd gesproken en geschreven. Wereld in woorden biedt de lezer vele honderden prachtige of opmerkelijke Middelnederlandse spreuken, levens-

wijsheden, zegswijzen en uitdrukkingen uit de 14de eeuw. Die trof Van Oostrom aan in bronnen als de

Dietsche Catoen (met uit het Latijn vertaalde wijsheden van Cato op rijm), de Rijmspreukenverzameling (een nog niet uitgegeven verzameling - er is nog steeds een hoop werk te verrichten! - van ruim drie-

duizend spreekwoorden, spreuken, etc. uit de 14de en 15de eeuw, aangelegd door dr. Willem de Vreese),

Der leken spiegel en de Dietsche Doctrinael, beide van Jan van Boendale (spreek uit: ‘Boondale’), het handschrift-Van Hulthem met o.a. vijfhonderd rijmspreuken, Willem van Hildegaersberch, Dirc van Delft,

etc. Ook staat Van Oostrom regelmatig stil bij fraaie woorden die wij niet meer kennen, zoals het 14de-

eeuwse werkwoord ‘beknagen’ (= via stemmingmakerij iets bekritiseren of onderuithalen; WiW, p. 233).

Om u een idee te geven van de pracht van de 14de-eeuwse taal in Nederland en Vlaanderen presenteer ik

hier, vrij willekeurig, enkele taaljuweeltjes of opmerkelijk woorden die ik aantrof in Wereld in Woorden: a. “Die niet ne zueret, niet ne zoet” (Dietse Catoen, WiW, p. 121) = Wie het zure niet proeft, zal het zoete niet smaken.

b. “Die te sinen wille al wilt keren, dien siet men selden werden out oft sinen mesthof wel ghestrout” (Dietse Catoen, WiW, p. 122) = Wie alles naar zijn hand wil zetten, die ziet men maar zelden oud worden of in een gespreid bedje

belanden (letterlijk: zijn mestvaalt met stro bedekt krijgen).

c. “Die twee dinghen te gader doet, die sijn selden beide goet" (Rijmspreukenverzameling,WiW, p. 125) = Wie twee dingen tegelijk doet, levert zelden twee maal kwaliteit.

d. (Zoek bij voorkeur een vrouw van uw eigen stand, want) “twee ossen onghelijc, trecken selden eenpaarlijc” (Jan van Boendale, WiW, p. 155)

e. “Als ik enen andren lere, so leeric mi selve mede” (Van Boendale, WiW, p. 159) = Als ik iemand anders iets leer, onderwijs ik mijzelf ook.

f. “Goud mach te niete gaan, maer leringhe moet altoos staen” (Van Boendale, WiW, p. ???) = Je geld of goud kun je verliezen, maar wat je geleerd hebt, zal altijd bij je blijven.

g. “Dlant en staet niet biden here, maer biden lieden vele mere” (Van Boendale, WiW, p. 165) = Het land staat of valt niet bij zijn heer/leider, maar veeleer bij zijn inwoners.

h. “Dwijf es van natuere loes / vrecke ende ghierech altoes / onvreedsam en ongestadech / wrakelech en onghenadech / over den ghenen die si haet (...) Van sinnen sijn si onghestade / ende haer lachen ende gheween / dat leghet beyde bi

een” (Van Boendale, WiW, p. 167)

= De vrouw is van nature onbetrouwbaar, hebzuchtig en gierig, twistziek en wispelturig, wraakgierig en genadeloos

jegens degene die zij haat (...) Ze zijn onstandvastig van karakter, en huilen en lachen liggen bij hen dicht bijeen. (Ik haast

mij hierbij aan te tekenen dat Van Boendale zich ook wel eens positief uitlaat over vrouwen; maar dan heeft hij het over

‘vrouwen’ en niet over ‘wiven’... BS)

i. “Achter rouwe en es al niet meer dan eerscrouwe” (Van Boendale, WiW, p. 171) = Achteraf spijt hebben is niet meer dan krabben aan je aars/kont.

j. “Die waerheit hoertmen node daer die sculdighen sijn voor oghen” (Willem van Hildegaersberch, WiW, p. 415) = De waarheid hoort men niet graag als de schuldigen aanwezig zijn.

k. “So creech dat recht een grote cromme” (Van Hildegaersberch, WiW, p. 415) = (Over een schrijnend geval van corruptie in de rechtbank:) Zo kreeg het recht een fikse kromming.

l. “Tis een anxtelic gheluyt, daer die meente roept om wraeck” (Van Hildegaersberch, WiW, p. 415) = (Over broeiende onlust onder het gewone volk:) Het is een angstaanjagend geluid, als de goegemeente om wraak roept.

m. “Die diepe zee, de winter zure, ten schaet hem niet maer baet hem al” (Van Hildegaersberch, WiW, p. 415, over een woekeraar die speculeert op andermans tegenslag).

n. (Vertaald:) “Rechtspraak lijkt dikwijls op spinnenwebben: kleine vliegen blijven erin hangen, maar grote vogels vliegen er dwars doorheen” (Dirc van Delft, WiW, p. 468).

http://www.entoen.nu/