EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 1

Emoties | Marjon Kuipers

“Waar zit je gevoel?” De mier zat naast de vlinder op de heuvel. De zon scheen, en het uitzicht stopte nergens. “Waar niet?” zei de vlinder. (Toon Tellegen)

Emoties Emoties lijken ons dagelijks leven te bepalen. Wij nemen onze beslissingen op basis van wat wij den-ken dat ons gelukkig, verdrietig of boos maakt. We kiezen vaak voor activiteiten op basis van onze gevoelens en onze emoties zijn direct verantwoordelijk voor ons geestelijk en lichamelijk welbevin-den. Over het algemeen zijn wij ons niet zo heel erg bewust van de invloeden van onze emoties op de be-slissingen die wij nemen. Toch vormen emoties de aanzet tot gedrag en zijn drijvend voor hoe men het leven beleeft en vormgeeft. Hoe ieder voor zich deze emoties ervaart is erg persoonlijk. Bij de een overheerst uitbundigheid in woede, angst of verdriet en bij de ander zijn deze emoties nauwelijks waar te nemen en lijkt het alsof men situaties als bijna onverschillig ervaart. Juist de verschillen in de emotionele beleving kan maken dat interactie moeizaam verloopt. Mede door de verschillen voelt vaak de één zich niet door de ander gekend en begrepen en omgekeerd is dat ook zo. Wat is een emotie Een emotie is een fysieke reactie op een gedachte. Het is een automatisch scanningsmechanisme dat wordt beïnvloed door ons evolutionaire en persoonlijk verleden. Emoties worden getriggerd door een stimulus en dienen als een signaal dat er een bepaalde belangrijke waarde van ons wordt over-schreden. Emoties zijn bepalend voor de manier van ons handelen. Emoties zijn universeel als dusdanig herkenbaar maar worden individueel verschillend ervaren. Emoties geven informatie over de betekenis en mate van belangrijkheid voor eenieder persoonlijk. Volgens psycholoog en emotie onderzoeker Nico Frijda1 gaan emoties gepaard met subjectieve ge-voelens, lichamelijke reacties en gedragsverschijnselen. Vaak is het niet meer te herleiden welke feedback vanuit de omgeving aanleiding heeft gegeven tot de betreffende emotie. Sommige emoties zijn aangeboren en andere emoties zijn aangeleerd. Emoti-oneel gedrag heeft een functie. Het motiveert automatisch het gedrag dat het meest effectief en ge-past lijkt voor de overleving van het systeem. Daarmee lijkt het soms of emoties ons overkomen.

1 Frijda, N.H. (2005) De emoties. Bert Bakker

EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 2

Basisemoties Emoties worden aangestuurd door interne processen en zijn niet of nauwelijks bewust te manipule-ren. Het is een reactie van onze hersenen op een trigger. Hierdoor zijn emoties zichtbaar in het ge-laat, gebaren en houding en in tonaliteit. Soms duidelijk waarneembaar maar vaak ook alleen in flashes in de micro–expressie. Paul Ekman2 is onderzoeker op het gebied van emoties. Vanaf 1955 tot heden heeft Ekman, voort-bordurend op het werk van Charles Darwin3 uit 1859 wereldwijd onderzoek gedaan naar de univer-seelheid van emoties uitgaande van de zeven basis emoties. Ekman koppelt aan de basisemoties de universele gezichtsuitdrukkingen die hiermee gepaard gaan. Darwin stelt dat de gezichtsuitdrukkingen niet alleen emoties uitdrukken maar van oorsprong aangestuurd werden ter bescherming van het individu. Omdat emoties rechtstreeks verband houden met overleving kan de emotie in “a split of a second” opkomen en houdt ook slechts een paar seconden aan. Als dit proces langzamer zou gaan dan was het niet zo nut-tig geweest. Dan was men immers al “opgegeten” voor men tot actie over kon gaan.

Is het gevaar eenmaal geweken dan vloeit de emotie gelijk af en gaat men over tot de orde van de dag. Duurt deze periode echter langer dan een paar seconden dan spreken we niet meer van een emotie maar van een stemming waarbij Ekman zelfs spreekt van misplaats emotioneel gedrag. Te lang in de stemming te blijven han-gen geeft een vertekening van de ma-nier waarop degene zichzelf en de we-reld waarneemt. Het blijven hangen in een stemming door een partij kan het lastig maken adequaat te functioneren

Binnen het interpersoonlijke proces spelen doorgaans verschillende emoties. Voor eenieder is het zeer helpend kennis te hebben van de verschillende emoties en hun evolutionaire oorsprong. Het daadwerkelijke op leven of dood gevaar is in ons westerse leven niet aan de orde. Bewust weten we dat. Onbewust echter zal het systeem alles op alles zetten ter verzekering van het voortbestaan.

2 Ekman, P. (2003) gegrepen door emoties. Uitgeverij Nieuwezijds

3 http://nieuwezijds.nl/Boek/9789057122750/Het-uitdrukken-van-emoties-bij-mens-en-dier/Blader/

25 mei 2015

De basisemoties volgens Ekman:

Boos

Blij

Walging

Verdriet

Angst

Verbazing

Minachting

EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 3

Soorten emotie Een veelvoorkomende emoties zijn bijvoorbeeld angst, boosheid en verdriet.

Angst heeft een beschermende functie. Het behoedt voor onbezonnen acties. Angst maakt dat het moeilijk is om aan andere zaken te denken dan het gene dat de angst veroor-zaakt. Angst zorgt dat het lichaam in staat van paraatheid komt en genereert de nodige energie om snel te kunnen handelen. De emotie angst is vaak de opmaat voor de emo-tie woede. Bij de emotie boosheid/ woede worden de wenkbrauwen naar beneden getrokken. Dit ter bescherming van de ogen. Lippen versmallen en zijn op elkaar geperst. Woede moti-veert om tot actie over te gaan. Indien men woede ervaart is er vaak sprake van een dwars-bomingsthema. Een overschrijding van waarden en verwach-tingen. Woede heeft vaak te maken met teleurstelling. De mensen waarom men het meest geeft zijn de mensen waarop men het meest kwaad kan worden. Het zijn de men-

sen die het meest kunnen kwetsen en waar men het meest teleurgesteld in kan zijn. Woede kan een gevaarlijke emotie zijn omdat het evolutionair gezien als doel heeft om het subject te elimineren.

De emotie verdriet is ten opzichte van de overige emoties een langer durende emotie. Boosheid en verdriet kunnen in een loop geraken. Verdriet om het verlies,

boosheid op de veroorzaker.

Vooral bij conflicten zijn deze patronen vaak van kracht. Een ander aspect dat hier kan spelen is dat verdriet niet altijd even goed gevoeld kan worden als erover gepraat wordt vanwege het feit dat het dan slechts woorden zijn. Pas op het moment dat de situatie feitelijk is kan het verdriet in alle hevig-heid toeslaan. Ook al tracht iemand zich nog zo goed te houden, emoties zijn onvrijwillige uitingen en komen te pas en te onpas tevoorschijn. De expressie van de emotie zal daarom altijd zichtbaar zijn ook al is het in een flash.

EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 4

Indien de emotie tijdig wordt herkent biedt dit extra diepgang in contact. Natuurlijk kan niemand ge-dachten lezen. De emotieherkenning is als een opmaat voor een vraag aan de betreffende persoon of een vraag aan jezelf of de gesignaleerde emotie klopt. Een beslissing uit angst zal anders uitvallen dan bijvoorbeeld een beslissing uit woede. Je kunt door kennis op dit gebied jezelf en een ander beter faciliteren dat beslissingen die gemaakt dienen te worden, genomen worden op de juiste gronden. Het vraagt veel oefening om ook bekwaam te worden in de emotieherkenning. Onder andere Paul Ekman biedt hiervoor een online4 trainingsprogramma. Het overlevingssysteem In tegenstelling tot onze voorouders in de oertijd hoeven wij in onze huidige moderne tijd niet meer letterlijk te “overleven”. Iedere dag opnieuw is ons bed, bad en brood gewaarborgd. Het leven is veilig en de dagelijks terugkerende alertheid rond eten of gegeten worden is vervaagd. Bij onze verre voorouders was deze alertheid primair aanwezig. Om te overleven moest men in een fractie van een seconde de situatie kunnen taxeren op veilig of onveilig en daarbij ook nog een pas-sende actie ondernemen. Een snelle associatieve (ver)werking van onbewuste processen was daarbij onmisbaar want het uitdenken van een geniale strategie zou immers zeker leiden tot het verworden van het hapje van de dag. Deze automatische taxatie was een voorwaarde tot overleving en is daar-door nog steeds diep ingebed in het brein. Ons brein is op dat gebied evolutionair niet zo veel veranderd. Ook nu werkt ons systeem van auto-matische taxatie voortreffelijk of we nu willen of niet. Het bewust weten dat er niets te vrezen valt dooft de angst niet. Steeds weer maken wij onbewust een snelle inschatting van mensen en situaties omdat ons systeem nog steeds wil overleven. Omdat ons brein al deze informatie niet goed kan verwerken wordt de informatie gefilterd. Deze filtering bepaalt onze realiteit. Dit zijn zeer complexe processen waarbij input in het soort filter effect heeft op de output. Twee mensen die naar hetzelfde object kijken, hetzelfde verhaal horen of hetzelfde materiaal voelen zullen vanwege hun eigen filters een totaal andere ervaring hebben. De eigen waarneming is de eigen perceptie op de wereld en niet de ervaring zelf. De complexiteit van filtering maakt dat ons brein altijd z’n best zal doen de eigen werkelijkheid te ordenen, hierover een bewust en onbewust standpunt in te nemen en hier op strategieën te ontwikkelen. Op basis van de gefilterde waarneming en het kiezen van de eigen werkelijkheid kiezen mensen hun eigen waarheid. Het is nu juist onze eigen waarheid en werkelijkheid die ons vaak op het verkeerde been zet.

4 http://www.paulekman.com/products/ 30 mei 2015

EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 5

Soms hebben we angsten die zo reëel lijken dat ze ons belemmeren in ons functioneren. Heb je al gevoelens bij de slang op het plaatje? En dat terwijl je bewust best weet dat je geen daadwerkelijk gevaar loopt bij het kijken naar een afbeelding.

Of heb je zin in Balut? Een bevrucht eendenei met een kuikentje. De traditie schrijft voor het ei eerst even uit te zuigen alvorens het kuikentje te eten. Ik gok dat je de emotie walging laat zien. Toch zijn er ook mensen die hier van smullen! Soms ervaren we emoties die ons zo in de weg zitten dat het ons functioneren belemmerd. Misschien is er in het verleden daadwerkelijk een heftige gebeurtenis geweest en hebben we onbewust al een strategie bedacht die nu en in de toekomst ons zal behoeden voor weer een dergelijke ervaring. Dus ook de hedendaagse mens zal, zoals zijn onderbewuste “lijfwacht” hem of haar instrueert onbewust reageren “of zijn leven ervan afhangt”. Deze lijfwacht heeft namelijk slechts één prioriteit; overleven5. Dreigt er gevaar, dan neemt deze lijfwacht de regie over om direct tot actie over te kunnen gaan. De hormonen adrenaline, nor-adrenaline en cortisol worden in het lichaam afgegeven om op de vlucht te kunnen slaan, te vechten of te verstijven. Tegelijkertijd stopt het denkvermogen, de neo-cortex (ook het rationele brein genoemd), waardoor de rem op de emoties niet meer goed functioneert. In dreigende situaties ontbreekt immers de tijd om

verstandig te overleggen wat het beste plan van aanpak zal zijn. Een snelle reactie vanuit ons reptielenbrein zorgt er dus voor dat we het gevaar kunnen ontwijken nog voor we beseffen dat we ons in een dergelijke situatie bevinden. Op het moment dat wij deze stress ervaren komt er in ons lichaam een proces op gang. De mate van deze stressreactie is bij iedereen verschillend. Zodra de

5 Kuipers, M & Horvers, G., plan B, SWP Amsterdam 2013

EMOTIES | MARJON KUIPERS | MEI 2016 AUTISME ACADEMIE® 6

stressreactie in opbouw of reeds aanwezig is gaat ons systeem over in een vecht-vlucht- of verstij-vingsreactie. Deze reactie stelt ons als mens sinds de oertijd in staat om snel en adequaat te reage-ren op gevaarlijke situaties. Binnen deze automatische processen hebben negatieve stimuli voorrang. Dit fenomeen wordt automatische waakzaamheid6 genoemd. Ook al is er geen reëel fysiek gevaar aanwezig, ons brein kan een situatie toch als onveilig labelen en hier reflexmatig op reageren. Als de emotie en stemmingen zich langdurig manifesteren zullen de hersenen zich hierin gaan specialiseren en daarin steeds bekwamer worden. Het overlevingsmechanisme gaat op stand-by en de uitingen van de stemmingen zullen steeds dichter aan de oppervlakte komen te liggen.

Bijvoorbeeld: het puntje van de staart van de leeuw achter de boom zal daarom eerder onze aandacht trekken dan de bes-jes aan de struik. Om zo veel als mogelijk neutraal ten opzichte van je omge-ving te kunnen zijn is het van belang jouw eigen triggers te le-ren kennen. Een trigger7 is een onbewuste zintuigelijke waarneming die automatisch een bepaalde emotie oproept. Bewustzijn van de eigen triggers geeft controle op gedrag. En dat gedrag altijd is zichtbaar, hoe subtiel dan ook. We kun-

nen immers niet, niet communiceren. Communicatie is meer dan woorden alleen. Kijk maar eens hoe een baby reageert op mimiek of op de geluidjes die je maakt. En we kennen allemaal die meester op de lagere school wel die alleen al met zijn blik de hele klas stil kreeg. Dus niet alleen wat je zegt, dus de inhoud, is van belang, maar ook hoe je iets zegt en wat je lichaam hierbij ‘zegt’. Woorden zijn immers het minst effectieve middel om iets over te brengen. Woorden zijn een middel, het zijn niet de gevoelens, gedachten of de ervaringen zelf. Al is de intentie van je com-municatie nog zo goed, het succes is afhankelijk van hoe de boodschap wordt ontvangen. Het is zelfs zo dat voor de woorden zijn uitgesproken de bijbehorende uitdrukking al op je gezicht te zien zijn. Het onbewuste gevoel dat je bij iemand hebt zal dus op micro of op macroniveau zichtbaar zijn en daarom worden opgepakt. Hoe meer bewust je hiervan bent hoe beter je je eigen neutraliteit kunt borgen. Veel zaken in ons leven roepen emoties op. Hersenen stemmen af op de reactie van de emoties die worden ervaren. Als je bewust bent van en de verantwoordelijkheid neemt voor je eigen communicatie, dan ben je meer in staat het vermogen te ontwikkelen om je eigen gedrag en je reacties te veranderen. Emoties: doe er iets mee! Autismeacademie 2016 | Marjon Kuipers

6 Vonk, R. (2013) Sociale psychologie. Noordhof Uitgevers 7 Kuipers, M & Horvers, G., plan B, SWP Amsterdam 2013