Asbest en asbestafvallaatst aangepast: 25 januari 2005

1

Inhoudsopgave

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.5 1.6 1.7 1.8 2 2.1 2.2 2.2.12.2.1.1 2.2.1.2

ASBEST EN ASBESTAFVAL: PRAKTISCH EN BONDIG...........................4 TWEE SOORTEN ASBESTHOUDENDE MATERIALEN ...................................................4 HOE ASBEST HERKENNEN ?......................................................................................6 MOET U ASBESTHOUDENDE MATERIALEN STEEDS VERWIJDEREN ? .......................13 WAAR NAARTOE MET UW ASBESTAFVAL ?............................................................14 De verwijdering van asbestcement en ander afval met hechtgebonden asbest ....14 De verwijdering van afval uit losgebonden asbest...............................................15 HOE ASBESTAFVAL VERPAKKEN ?.........................................................................16 WAT GEBEURT ER VERDER MET UW GEVAARLIJK ASBESTAFVAL ? ........................17 MAG U NOG ASBESTHOUDEND MATERIAAL GEBRUIKEN? ......................................19 WELKE VERPLICHTINGEN HEBBEN ONDERNEMINGEN ?.........................................20 VOOR WIE MEER WIL WETEN OVER ASBEST ......................................21 WAT IS ASBEST ?...................................................................................................21 VOORKOMEN EN HERKENNING VAN ASBEST .........................................................22 Asbest in materialen.............................................................................................22Waar(in) vindt u het ?........................................................................................................ 22 Meten van asbest in materialen ......................................................................................... 26

2.2.22.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3 2.2.2.4

Asbestconcentraties in de omgevingslucht ...........................................................26Inleiding ............................................................................................................................ 26 Is meten weten ? ................................................................................................................ 27 Normen voor lucht ............................................................................................................ 28 Metingen in Vlaanderen: conclusies.................................................................................. 29

2.3 2.4 2.4.12.4.1.1 2.4.1.2 2.4.1.3 2.4.1.4

WAAR NAARTOE MET ASBESTAFVAL.....................................................................32 DE GEZONDHEIDSRISICO'S BIJ AANWEZIGHEID EN VERWIJDERING VAN ASBEST ....35 Gezondheidsrisico's bij omgaan met asbest .........................................................35Inleiding ............................................................................................................................ 35 Asbestziekten .................................................................................................................... 35 Gevaarseigenschappen in functie van vezel(type) ............................................................. 37 De risicogroepen ............................................................................................................... 37

2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.32.5.3.1 2.5.3.2

Risicosituaties en maatregelen.............................................................................39 ASBEST IN BOUW- EN SLOOPAFVAL.......................................................................41 Hoeveelheden .......................................................................................................41 weren van asbest uit puinafval .............................................................................42 Normen voor asbest in puin .................................................................................42In Vlaanderen .................................................................................................................... 42 In Nederland...................................................................................................................... 43

2.6 2.6.1 2.6.22.6.2.1 2.6.2.2 2.6.2.3 2.6.2.4 2.6.2.5

WERKWIJZE VOOR VERWIJDEREN VAN GEVAARLIJK ASBEST UIT EEN GEBOUW .....44 Inkapseling ...........................................................................................................44 Verwijdering.........................................................................................................44Administratieve verplichtingen ......................................................................................... 44 Inrichting van de werkzone .............................................................................................. 44 Reiniging van de werkzone .............................................................................................. 45 Metingen tijdens de werken.............................................................................................. 45 Meest frequente problemen .............................................................................................. 47

2.7 2.7.12.7.1.1 2.7.1.2 2.7.1.3

ASBEST IN BODEMS ..............................................................................................47 Een Nederlands onderzoek..................................................................................47De labosimulatie............................................................................................................... 48 De praktijkgegevens ......................................................................................................... 49 Conclusies TNO-studie en voorstel nieuwe normen......................................................... 49

2.7.22.7.2.1 2.7.2.2 2.7.2.3

Bodemvervuiling met asbest in Vlaanderen ........................................................50Risico-inschatting............................................................................................................. 50 Bodemonderzoek.............................................................................................................. 50 Monsterneming................................................................................................................. 511

2.7.2.4 2.7.2.5

Mogelijke maatregelen ..................................................................................................... 52 de toekomst: een beleidsmatige aanpak............................................................................ 54

2.8 2.8.1 2.8.2 2.9 2.9.1 2.9.2 2.9.3 2.9.4 2.9.52.9.5.1 2.9.5.2 2.9.5.3

JURIDISCH BEKEKEN: WELK ASBESTAFVAL IS GEVAARLIJK AFVAL ?....................54 algemeen .............................................................................................................54 meer specifiek: asbesthoudend bouwmateriaal...................................................55 ENKELE VEEL GESTELDE VRAGEN MET BETREKKING TOT ASBEST ........................56 Kan men via de merknaam weten of een product asbest bevat ? ........................56 Moet asbest steeds verwijderd worden ?.............................................................59 Wat kost het om asbestafval te laten verwerken (eind 2001) ? ...........................60 Mag men asbestafval met een stofzuiger opruimen ?..........................................61 Is het ontmossen van dakbedekkingen met hogedruklansen toegelaten ? ...........61onderzoeksgegevens ......................................................................................................... 61 huidige wetgeving ............................................................................................................ 62 een juridisch precedent..................................................................................................... 62

2.9.6 2.9.7 2.9.8 2.9.9 2.9.10 2.9.11 2.9.12 2.9.13 2.9.14 2.9.15 2.9.16 2.9.17 2.9.18 2.10 2.11 2.12 3 4

Hoe zich beschermen tegen het inademen van vezels ?.......................................62 is er een asbestrisico in de omgeving van stortplaatsen ? ..................................63 Mag asbest nog gebruikt worden in producten ? ................................................63 Zijn andere minerale vezels ook schadelijk voor de gezondheid?.......................64 Wie dient het ARAB na te leven ?........................................................................66 Wat is de asbestinventaris ? ................................................................................66 Wat zijn de plichten van werkgevers bij werken met asbestvrijstelling ?............67 Hoe erkend worden als verwijderaar van asbesthoudende materialen ?............68 Moet een overbrenger asbestafval ook voldoen aan de ADR-reglementering ? .68 Wat te doen wanneer er asbest in een bodem wordt aangetroffen? ....................69 Zijn er andere verwerkingsmogelijkheden dan immobilisatie met cement?........69 Mag asbestafval in Vlaanderen in- of uitgevoerd worden ? ..............................70 Hoeveel asbestafval wordt in Vlaanderen verwerkt ? .........................................71 ASBEST OP HET INTERNET ....................................................................................72 HET ASBESTBELEID ..............................................................................................76 MOGELIJKE ONTWIKKELINGEN IN DE WETGEVING ...............................................77 DEFINITIES EN BEGRIPPEN ........................................................................78 BIJLAGEN .........................................................................................................82

2

ASBEST EN ASBESTAFVAL

Disclaimer: Dit document verstrekt informatie betreffende de asbestproblematiek, zonder dienaangaande volledig te kunnen zijn. De praktische consequenties van de wettelijke verplichtingen met betrekking tot asbestafval en asbest worden toegelicht waar dit nodig geacht wordt. De hyperlinks werden uitsluitend gekozen in functie van hun informatieve waarde. De OVAM wenst op geen enkele wijze de hierin vermelde activiteiten/instellingen/ondernemingen op enigerlei wijze te promoten, noch is de OVAM verantwoordelijk voor de inhoud van de website van deze instellingen/ondernemingen. Het is onze bekommernis om de inhoud van dit document zo correct mogelijk te maken doch de tekst is niet juridisch bindend. De OVAM kan dan ook op generlei wijze aansprakelijk gesteld worden voor eventuele tekortkomingen in de onderstaande tekst. Bij elke redelijke twijfel gelieve de bevoegde overheden te raadplegen. Uw suggesties, opmerkingen, aanmerkingen, bedenkingen betreffende dit document worden op prijs gesteld en kunnen gemeld worden aan damiaan.de.backer@ovam.be Het is ten stelligste verboden gegevens uit deze tekst geheel of gedeeltelijk te reproduceren zonder de expliciete toelating van de auteur.

3

1

Asbest en Asbestafval: praktisch en bondig

1.1

Twee soorten asbesthoudende materialenVrije asbestvezels zijn bij inademing schadelijk voor de menselijke gezondheid. Asbest werd in het verleden echter op grote schaal gebruikt. Vandaar deze tekst. Het risico dat asbesthoudende materialen kenmerkt wordt in de eerste plaats bepaald door de wijze waarop de asbestvezel gebonden is. Asbesthoudend materiaal kan op deze wijze in 2 soorten ingedeeld worden: materialen die vrije asbestvezels bevatten of deze bij hun normaal gebruik of bij hun verwijdering relatief gemakkelijk kunnen vrijstellen (NHA of niethechtgebonden asbest). De asbestvezels zijn derhalve niet stevig in een matrix ingebed. materialen waarin de asbestvezels hecht in een matrix gebonden zijn (HA of hechtgebonden asbest). Deze materialen stellen hun asbestvezels in principe slechts vrij na ondoordachte mechanische bewerkingen of doordat de normale levensduur van het product ruim overschreden is.

Materialen met niet hechtgebonden asbest zijn o.m. spuitasbest (op wanden en plafonds), zacht geperste isolatieplaten (brandwerende deuren, verwarmingsinstallaties), asbestisolatie rond leidingen. Dergelijke materialen kunnen, wanneer deze gemanipuleerd worden zonder de nodige beschermingsmiddelen en zonder kennis van zaken, een aanzienlijk risico voor de gezondheid opleveren. De ontmanteling/verwijdering van producten die vrije asbestvezels bevatten uit gebouwen e.d. is dan ook uitsluitend het terrein van gespecialiseerde ondernemingen. materialen met losgebonden asbest worden slechts zelden aangetroffen in particuliere woningen behalve eventueel als isolatie rond verwarmingsleidingen. Deze materialen werden in het verleden wel op grote schaal toegepast in openbare en overheidsgebouwen zoals zwembaden en kantoorgebouwen, omwille van hun brandwerende toepassingen. Het massale gebruik van losgebonden asbesthoudend materiaal kwam in Belgi vooral goed op gang na de desastreuze brand in de Brusselse "Innovation" in 1967. Materialen met (min of meer) hechtgebonden asbestvezels zijn vooral bekend onder de vorm van asbestcement. Asbestcement werd veelvuldig in particuliere woningen gebruikt en met name in asbestcementhoudende dakbedekkingen zoals golfplaten en leien en onder de vorm van gladgepolijst, gelakt of gekleurd asbestcement in vensterbanken, dorpels e.d., in badkamers ("masal" en "glasal", nauwelijks herkenbaar als asbesthoudend materiaal). Asbesthoudende kunststoffen zoals asbestvinyltegels ("colovinyl"), asbesthoudende mastiek/coatings en asbesthoudend bitumen worden ook als materialen met hechtgebonden asbest beschouwd. materialen met hechtgebonden asbest kunnen asbestvezels enkel vrijstellen wanneer men de materialen op ondoordachte wijze verwijdert of behandelt. Vooral bij verbrokkeld of beschadigd asbestcement is dit mogelijk. U hebt het gezondheidsrisico echter zelf in handen: indien u het asbestcement met de nodige zorgvuldigheid verwijdert is het risico minimaal.

4

De onderverdeling in materialen met al of niet hechtgebonden asbestvezels is slechts een eerste element voor de inschatting van het gezondheidsrisico. Het risico wordt ook niet in het minst bepaald door lokale omstandigheden en dient geval per geval beoordeeld te worden. Een beperkt aantal foto's van asbesttoepassingen vindt u op het volgende internetadres: www.heimer.com/photographs/asbestos.html.

5

1.2

hoe asbest herkennen ?Naarmate het bewustzijn groeide dat het gebruik van asbestvezels een zeker risico inhoudt voor de volksgezondheid zijn de producenten geleidelijk overgeschakeld naar asbestvrije producten. Deze producten bevatten andere vezels dan asbest. Het onderscheid maken tussen asbesthoudende en asbestvrije producten is echter niet evident. De aanwezigheid van asbest in een materiaal kan enkel met absolute zekerheid in een labo vastgesteld worden. Er zijn echter wel een aantal gevallen waarbij men enige tot vrij grote zekerheid kan hebben over de aard van de vezels die een materiaal bevat. De fotos en de vuistregels hieronder kunnen U mogelijk helpen om het onderscheid te maken tussen asbesthoudende en asbestvrije producten. De vuistregels zijn vooral van toepassing op dakbedekkingen en gevelbekledingen, welke ongeveer 95 % van de asbesthoudende materialen uitmaken.

producten met het merkteken NT zijn steeds asbestvrij. het merkteken kan gedrukt of in profiel aangebracht zijn en is niet altijd even duidelijk zichtbaar

Figuur 1: menuiserite, asbestvrij

Figuur 2: golfplaten, asbestvrij

6

wanneer men asbesthoudende producten breekt ziet men grote, goed zichtbare vezels op het breukvlak

Figuur 3: breukvlak met asbestvezels

Figuur 4: breukvlak met asbestvezels

asbestvrije producten hebben daarentegen veel fijnere vezels op een breukvlak

Figuur 5: breukvlak met fjnere vezels ( asbestvrij)

7

Figuur 6: breukvlak met fijnere vezels (asbestvrij)

een asbestvezel blijft gloeien wanneer men hem met een aansteker verhit zoals de gloeidraad van een gloeilamp. De asbestvezel smelt niet weg want is onbrandbaar bij deze temperatuur (ca. 400 C) andere vezels zijn meestal organisch en smelten weg of verliezen hun structuur bij verhitting met een aansteker

Figuur 7: opgloeiende asbestvezel

8

asbesthoudende producten hebben vaak een verweerd uitzicht asbestvrije producten hebben daarentegen een veel egalere kleur (zie figuur 2)

Figuur 8: asbesthoudende golfplaten

niet-geverfde asbesthoudende platen vertonen soms een duidelijke "asbestbloem" (gespikkeld uiterlijk) asbestvrije platen hebben een egaler uitzicht

Figuur 9: asbesthoudende (links) en asbestvrije plaat

Bij de dunnere leien zijn er meestal geen vezels te onderscheiden aan het breukvlak. Hier bieden andere kenmerken mogelijk soelaas: bij donkere leien wijzen witte spikkels in het breukvlak op de aanwezigheid van asbestvezels. Een ander onderscheid is de aanwezigheid van een gelaagde structuur in het breukvlak van asbestvrije leien. Asbesthoudende en asbestvrije producten werden immers gemaakt door een papje van water, cement en (asbest)vezels via een lopende band verschillende keren over een cilinder te laten lopen tot de gevormde plaat dik genoeg was. Het asbest zorgde ervoor dat de verschillende laagjes mooi in elkaar grepen, bij asbestvrije producten is dit echter minder het geval waardoor de gelaagdheid zichtbaar blijft. Asbesthoudende producten zijn op dit moment meestal nog een stuk ouder dan hun asbestvrije tegenhangers. Een verweerd uiterlijk, de aanwezigheid van mos, het opduiken van vochtranden op de plaats waar 2 golfplaten of leien over elkaar lagen duidt aan dat men waarschijnlijk met een asbesthoudend materiaal te maken heeft.

9

Een asbestplaat voelt harder en brosser aan en klinkt helderder. Een asbestvrije plaat is iets buigzamer en klinkt doffer. Recente golfplaten uit vezelcement waarin een versterkende kunstoflint is ingebed (meestal blauw gekleurd) zijn gegarandeerd asbestvrij. Dit lint is ingebed in elke golf van de golfplaat. Rioleringsbuizen e.d. op basis van cement bevatten bijna altijd asbest. De vaak voorkomende honingraatstructuur op de achterzijde van golfplaten is geen indicatie dat de golfplaat asbesthoudend is. Een honingraatstructuur zorgt voor stevigheid, het productieproces werd zowel bij asbesthoudende als bij asbestvrije producten gebruikt. Soms kan men uit de productnaam afleiden of het materiaal al of niet asbesthoudend is. De consumentenorganisatie Test-Aankoop biedt een test aan die zekerheid verschaft over de aanwezigheid van asbest in een materiaal. Voor 40 ontvangt u van Test-Aankoop een enveloppe met plastiek zak waarop het adres van een labo vermeld is en waarin u het staal moet voegen. De enveloppe bevat ook precieze instructies over hoe u het staal moet nemen. Het labo bezorgt u de analyseresultaten per post. Meer info over deze 'Asbesttest' vindt u bij Test-Aankoop Dienst Bestellingen, Hollanderstraat 13, 1060 Brussel, via het faxnummer 02/542 35 13 of via abonnement@test-aankoop.be. Sommige golfplaten of leien met specifieke afmetingen zijn steeds asbesthoudend, voor andere afmetingen geldt net het tegendeel. Dit wordt toegelicht in onderstaande beslissingsbomen voor de identificatie van golfplaten en leien. De beslissingsbomen zijn wel specifiek voor asbestcementhoudende producten van Belgische oorsprong. In Nederland werden vooral golfplaten gebruikt, in Belgi komen leien ook frequent voor.

10

Beslissingsboom golfplatenja NT markering in oppervlak neen ja ( A S B E S T H O U D E N D ) Verstevigingsstrippen in golven neen ja J ) ja Uitzicht nieuw neen ja Ongekleurd ja egaal lichtgrijs neen asbestbloem zichtbaar neen Gekleurd : geen onderscheid ja grote vezels fijne vezels ja vezels blijven gloeien vezels smelten weg11

Fabrikagedatum na 1997 neen ja Fabrikagedatum vr 1992 neen

ja

AT

Zichtbare vezels in breuklijn ja ja

vuurtest ja

NT

( A S B E S T V R I

Beslissingsboom leienja NT markering op rugkant neen ja ( A S B E S T H O U D E N D ) fabrikagedatum na 1996 neen ja J ) ja ja ja grotere witte vezels veel fijne haartjes ja vezels blijven gloeien vezels smelten weg12

fabrikagedatum voor 1990 neen merknaam

ja

Eterna Multex Big Ben Country neen formaat

Alterna Stonit neen

AT

ja

40 X 20 40 X 24 neen

60 X 40 60 X 32 45 X 32 neen zichtbare vezels in breukvlak

ja

vuurtest ja

NT

( A S B E S T V R I

1.3

Moet u asbesthoudende materialen steeds verwijderen ?De aanwezigheid van asbest in materialen heeft geleid tot bezorgdheid die in sporadische gevallen de vorm van lichte paniek aanneemt. Tot voor enkele jaren was verwijdering dikwijls de enige reflex op de aanwezigheid van asbest in een gebouw. De laatste jaren is een meer genuanceerde benadering merkbaar: u bepaalt deels zelf het risico. Algemene regel is nu dat de aanwezigheid van nietverweerd asbesthoudend materiaal in goede toestand en dat men onaangeroerd laat een heel beperkt risico voor de gezondheid met zich meebrengt. Dergelijk materiaal dient dus meestal niet verwijderd te worden. Bij de beslissing tot al of niet verwijdering dient men naast een visuele inspectie ter plaatse om de toestand te beoordelen ook rekening te houden met de bezettingsgraad en het gebruik van de lokalen of machines, de waarschijnlijkheid van beschadigingen, de mate waarin personen die zich niet bewust zijn van enig risico toegang hebben tot de locatie (vb. openbare ruimtes) e.d. Onderzoek heeft uitgewezen dat het verwijderen zelf ook risicos oplevert: bij het onoordeelkundig verwijderen van sommige soorten asbesthoudend materiaal uit gesloten ruimtes blijft er vaak nog gedurende lange tijd een hoge restconcentratie in de ruimte hangen. Indien u toch vermoedt dat er asbestvezels vrijkomen of dat er iets schort aan de kwaliteit van het asbesthoudende materiaal kan u een beroep doen op iemand met kennis van zaken om te beoordelen of er al of niet een risico is dat de asbestvezels in belangrijk mate in de omgevingslucht kunnen voorkomen. Personen met dergelijke ondervinding vindt u o.m. bij de laboratoria die erkend zijn voor de identificatie van asbest in materialen en/of voor het meten van asbestvezels in de lucht. U vindt een lijst van deze labo's in bijlage 2 van de interessante digitale brochure "asbest, veelzijdig maar levensgevaarlijk" (www.environment.fgov.be/Root/Pub/Asbest/main_nl.htm). De gratis brochure kan ook bij besteld worden op het volgende telefoonnummer: 02/210.45.32. (Mevrouw Anthierens van de Federale Diensten voor het Leefmilieu). De brochure "asbest in en om het huis" geeft U meer info over vragen zoals waar kan asbest in mijn huis voorkomen, welke voorzorgsmaatregelen kan ik nemen en moet ik het altijd laten verwijderen. U vindt deze brochure bij de website www.lucht.milieuinfo.be. Het laboratorium voor Industrile Toxicologie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg beschikt over veel praktische kennis over de noodzaak tot asbestverwijdering uit gebouwen en over de interpretatie van meetresultaten (algemeen telefoonnummer: 02/233.41.11, website www.meta.fgov.be). Indien het gebouw of de constructie waarin het asbest zich bevindt afgebroken wordt moet het vrijkomende asbest wel steeds afzonderlijk van het overige materiaal verwijderd worden. De te volgen procedure en de hierbij betrokken, complexe, wetgeving wordt in dit document toegelicht.

13

1.41.4.1

Waar naartoe met uw asbestafval ?De verwijdering van asbestcement en ander afval met hechtgebonden asbestAsbestcement wordt op dit ogenblik (en ten laatste tot 17 juli 2005) nog steeds niet als gevaarlijk afval beschouwd. Asbestcement mag afgevoerd worden naar een vergunde stortplaats voor inert afval (cat. III stortplaats) of naar een containerpark, mits het asbestcement er in een afzonderlijke container wordt opgeslagen. Volgende eenvoudige maatregelen zijn belangrijk bij demontage en afvoer van asbestcement: te demonteren platen worden met water bevochtigd. Bij de bevochtiging kan men eventueel een fixerende stof aan het water toevoegen; de asbestcementplaten worden n voor n verwijderd. De platen worden niet naar beneden gegooid of gebroken; men gebruikt geen sneldraaiende werktuigen zoals schuurschijven en hoekslijpmachines voor het bewerken of snijden van stukken in asbestcement. Dit laatste is trouwens verboden door het ARAB; het asbestcement moet op de bouwwerf in een afzonderlijke container ingezameld worden (dus niet samen met het andere puinafval). Puinafval wordt tegenwoordig vaak in een puinbreekinstallatie gerecycleerd. Het asbestcement mag niet in een dergelijke installatie terechtkomen om te vermijden dat de gevaarlijke asbestvezels zich tijdens het breekproces in het milieu verspreiden; eventueel kan men werkkleding en wegwerphandschoenen dragen die na de werken worden verwijderd. Zo vermijdt men contaminatie van bijvoorbeeld voertuigen. Men kan ook best een douche nemen en het haar goed wassen. asbestcement wordt met een dekzeil afgedekt bij afvoer; afvoer gebeurt naar een containerpark of naar een vergunde stortplaats voor inert afval (categorie 3-stortplaats). Het containerpark moet hierbij een eigen container voor inzameling van het asbestcement hebben. tenzij het asbestafval naar een containerpark wordt afgevoerd moet het transport van het asbestafval steeds vergezeld gaan van een identificatieformulier. De gegevens op het formulier moeten ingevuld worden voor het transport plaatsvindt en moeten ondertekend en gedateerd worden door de overbrenger en door de producent. Wanneer de hoeveelheid niet kan bepaald worden voor het vertrek mag de hoeveelheid ingevuld worden op de plaats van de bestemming; bij werken binnen zorgt men voor een goede verluchting.

Lijsten van categorie 3-stortplaatsen en van containerparken vindt u op onze website www.ovam.be, klikken bij de rubriek "onderneming" en vervolgens bij " overbrengers/verwerkers". U kan een dergelijke lijst ook telefonisch aanvragen bij mevrouw Seghers

14

( 015/284.311) of op de dienst anorganische afvalstoffen van de OVAM ( 015/284 325).

Belangrijkste veiligheidsmaatregel bij verwijderen van asbestcement zijn: vermijd elke manipulatie die aanleiding geeft tot stofvorming en dus tot mogelijke inademing van de asbestvezels. Neem eenvoudige maatregelen waardoor de verspreiding van stof wordt beperkt

Er zijn nog andere materialen met hechtgebonden asbest dan asbestcement. Bij deze materialen is het asbest ingekapseld in vb. kunststof of kunsthars. Voorbeeld hiervan zijn sommige soorten imitatiemarmer, asbestvinylvloertegels, asbestbitumen, asbesthoudende remschoenen en koppelingsschijven, asbesthoudende mastiek. Deze afvalstoffen dienen met de huidige wetgeving zonder verdere voorbehandeling te worden afgevoerd naar een vergunde stortplaats voor bedrijfsafval (een zogenaamde categorie 1-stortplaats). De afvalstoffen dienen wel dubbelwandig te worden verpakt en te worden voorzien van een asbestetikettering. De afvalstoffenwetgeving betreffende deze producten zou in de toekomst veranderd kunnen worden. Voor informatie over de wettelijke verplichtingen betreffende de ophaling en verwijdering van dergelijke soorten asbesthoudende producten kan u dan ook best de OVAM contacteren.

1.4.2

De verwijdering van afval uit losgebonden asbestDeze materialen hebben vaak volgende kenmerken: een vezelige of wollige structuur, wit of grijs, de vezels komen makkelijk los. Dit materiaal wordt frequent aangetroffen onder de vorm van "touwvormig" materiaal rond buizen of als spuitasbest op constructie-elementen. Een visuele herkenning is echter moeilijk en enkel mogelijk door mensen met de nodige ervaring. Voor absolute zekerheid over de aanwezigheid van asbest is meestal een analyse nodig. Volgende zaken zijn belangrijk bij verwijdering van materialen met vrije asbestvezels of met weinig hechtgebonden asbestvezels: wanneer u geen particulier bent moet u een beroep doen op een door de FOD werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg erkende verwijderaar voor het verwijderen of demonteren uit gebouwen en/of constructies van gevaarlijk asbestafval. Een lijst van dergelijke erkende asbestverwijderaars vindt u op de volgend webadres van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg: www.meta.fgov.be/pg/nlg00.htm; bent u wel een particulier dan bent u niet verplicht de ARAB wetgeving na te leven. Doch wordt het u ten stelligste ontraden om zelf dergelijke gevaarlijke asbesthoudende producten te demonteren opdat u uw gezondheid niet in gevaar zou brengen. Vrije asbestvezels kunnen immers bij inademing aanleiding geven tot een aantal longziekten met vaak dodelijke afloop. Typisch voor deze ziekten is dat ze een lange incubatietijd hebben, dat ze m.a.w. nog kunnen optreden tientallen jaren na de blootstelling; het gedemonteerde gevaarlijke asbesthoudend afval moet opgehaald en afgevoerd worden door of in opdracht van een erkende overbrenger voor asbestafval. Deze verplichting geldt zowel voor bedrijven als voor particulieren.15

Het asbestafval dient bij transport verpakt te worden in een dubbelwandige verpakking met asbestetikettering. Een lijst van erkende overbrengers voor asbestafval kan u telefonisch bij de OVAM aanvragen ( 015/284.311) of vindt U op de OVAM website (rubriek "onderneming", "overbrengers/verwerkers"). Afvoer van asbestafval naar een containerpark is op de moment enkel voor asbestcement toegelaten; het transport van het asbestafval moet steeds vergezeld gaan van een identificatieformulier (zie ook vorige paragraaf). U vraagt steeds een kopie van het identificatieformulier aan de erkende overbrenger. Dit document vermeldt onder meer de hoeveelheid afgevoerd materiaal, de aard van het materiaal, de datum van afvoer, de bestemming en naam en adres van de producent van het afval, van de opdrachtgever en van de vervoerder (indien deze niet de opdrachtgever is). U houdt dit document bij, het kan bij eventuele latere betwistingen als bewijs voor legale afvoer dienen.

Informatie over beschermende kledij voor asbestsloop vindt u op de website http://www.horyon.nl/materiaal.htm. Algemene info over persoonlijke beschermingsmiddelen en over gevaarlijke stoffen vindt u op de website http://www.opb.be/pbm.htm.

Wanneer u enige twijfel hebt over de toegelaten verwijderings- en verwerkingswijze voor uw asbestafval dient u bij voorkeur de dienst anorganische afvalstoffen van de OVAM te contacteren ( 015/284.325, 015/43.44.02).

1.5

Hoe asbestafval verpakken ?Asbestafval moet zodanig worden verpakt dat er geen asbestdeeltjes in het milieu kunnen vrijkomen. Gevaarlijke asbesthoudende afvalstoffen moeten met name verpakt worden in een stofdichte, gesloten kunststofverpakking met de nodige asbestetikettering. De kunststofverpakking dient dubbelwandig te zijn wanneer het gevaarlijk asbestafval niet kan vermalen en gecementeerd worden of niet kan samengeperst worden. In deze gevallen is er immers nood aan een extra bescherming die het risico op vrijstelling van asbestvezels kan verminderen.

16

Een asbesthoudende afvalstof die in een dubbelwandige zak moet worden verpakt is bijvoorbeeld een metalen profielbalk bedekt met spuitasbest. Asbesthoudende afvalstoffen waarvoor een enkelwandige stofdichte verpakking volstaat zijn vb. asbestkoord, asbestisolatiemateriaal of met asbest verontreinigd kunststof. Het asbestetiket moet minimaal 5 cm hoog en 2,5 cm breed zijn en bestaat uit een witte letter "a" tegen een zwarte achtergrond en daaronder een witte of zwarte standaardtekst tegen een rode achtergrond. Indien het product blauw asbest of crocidoliet bevat moet de tekst "bevat asbest" vervangen worden door "bevat crocidoliet/blauw asbest". Een meer gedetailleerde toelichting over de asbestetikettering vindt u in het KB van 03.02.98 betreffende het beperken van het op de markt brengen, het vervaardigen en het gebruik van asbest. Het ARAB noch het Vlarem bevatten gelijkaardige bepalingen over de wijze waarop asbestcement moet worden verpakt: asbestcement moet enkel zo uit de werkzone verwijderd worden dat er geen stofverspreiding is.

Figuur 10: asbestetiket

In Walloni moeten golfplaten/leien/buizen in asbestcement, producten zoals Glasal, Masal, Pical, Pierrite en Granit vloertegels in dubbelwandige, van een etiket voorziene en hermetisch gesloten zakken verpakt worden. De binnenzak moet van doorzichtig polyethyleen zijn, min. dikte 80 m, de buitenzak moet bestaan uit polypropyleen met een minimale dikte van 200 m. Deze voorschriften gelden wel enkel voor asbestafval afkomstig van ingedeelde werven !

1.6

Wat gebeurt er verder met uw gevaarlijk asbestafval ?De verwerking van gevaarlijke asbestafval (dus asbestafval met uitzondering van asbestcement en enkele andere afvalstoffen met hecht gebonden asbest) verloopt verder als volgt: De asbesthoudende afvalstoffen worden, indien mogelijk, vermalen (in vakjargon: "vershredderd") tot asbestbrokken van max. 1 cm groot. Het asbestafval wordt vervolgens gecementeerd zodat de asbestvezels in het cement worden gefixeerd. De gecementeerde blokken worden verpakt in een stofdichte plastiekverpakking met asbestetikettering. Verpakkingsafval en plastiekafval verontreinigd met asbest wordt niet vermalen doch enkel in balen samengeperst (tot een minimale17

dichtheid van 400 kg/m). De balen worden eveneens in een stofdichte plastiekverpakking met de nodige asbestetikettering verpakt. Tenslotte heeft men nog asbestafval dat vermalen noch geperst kan worden zoals vb. metalen balken waarop spuitasbest is aangebracht. Dergelijk afval wordt enkel verpakt in een dubbelwandige stofdichte plastiekverpakking. Het ingepakte of gecementeerde asbestafval wordt vervolgens gestort. Het behandelen of storten gebeurt zodat geen asbest of asbestvezels kunnen vrijkomen in de lucht en geen vloeistoffen worden verloren die asbestvezels of asbeststof kunnen bevatten. Bovenvermelde werkwijze wordt voorgeschreven in artikel 5.2.4.1.3. van het Vlarem. Er is in Vlaanderen slechts 1 onderneming die de technische knowhow en de noodzakelijke milieuvergunning heeft voor het cementeren van gevaarlijk asbestafval: de onderneming Rematt, Lichtstraat 20 te Mol ( 014/86 18 62 of 86 60 21).

18

Onderstaande tabel geeft de evolutie weer van de hoeveelheid gevaarlijke asbesthoudende afvalstoffen die de laatste jaren In Vlaanderen verwerkt werd.

6000 5000 4000ton

3000 2000 1000 0 1997 1998 jaar 1999 2000

Figuur 11: in Vlaanderen behandeld gevaarlijk asbestafval

1.7

Mag u nog asbesthoudend materiaal gebruiken?Het hangt ervan af wat men onder gebruik verstaat: Er is in Belgi sedert 1998 een quasi volledig verbod voor het op de markt brengen, het vervaardigen of het gebruik van alle asbesthoudende materialen. Het verbod werd nog verscherpt in december 2001. Er zijn uitzonderingen voor asbesthoudende materialen voor onderzoeks-, ontwikkelings- of analysedoeleinden en, tot 1 januari 2005, voor chrysotielhoudende dichtingen en bekledingen die gebruikt worden bij installaties met vloeistofcirculatie bij hoge drukken en temperaturen. U mag dus geen nieuwe producten met asbest kopen en/of gebruiken. Dit betekent echter HELEMAAL NIET dat u alle asbesthoudende producten die zich op dit ogenblik in uw huis, onderneming of machinepark bevinden onmiddellijk moet laat verwijderen. U mag deze bestaande producten/materialen laten zitten tot wanneer de normale levensduur van deze bestaande producten verstreken is of tot wanneer de constructie waarin ze zich bevinden uit gebruik wordt genomen. Met normale levensduur kan verstaan worden de periode waarbinnen de kwaliteit van de asbesthoudende producten niet zodanig verslechtert dat er vrije asbestvezels vrijkomen of dreigen vrij te komen. Eens asbesthoudende producten/materialen uit gebruik worden genomen mogen deze NIET meer doorverkocht en/of door uzelf of door anderen hergebruikt worden doch dienen deze producten als afvalstoffen verwerkt te worden op de in dit document toegelichte wijze.

19

1.8

Welke verplichtingen hebben ondernemingen ?De verplichtingen die werkgevers hebben met betrekking tot asbest worden beschreven in het ARAB (zie hoofdstuk II van dit document). Elke werkgever dient zo sedert 1 januari 1995 een asbestinventaris en het eventuele asbestbeheersplan op te stellen. Bij de verwijdering van oud, verweerd asbestcement zou een ondernemer de arbeidsgeneesheer moeten raadplegen. Laatste kan oordelen over de noodzaak om de werknemers te voorzien van de ademhalingstoestellen en andere individuele beschermingsmiddelen. Voor meer info hieromtrent gelieve de administratie Arbeidshygine en -geneeskunde (meta.fgov.be/pc/pcb/nlcb06.htm) van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg te raadplegen. Werkgevers hebben nog andere verplichtingen wanneer ze gevaarlijk asbestafval uit een gebouw of machine willen laten verwijderen.

20

2

Voor wie meer wil weten over asbest

2.1

Wat is asbest ?Asbest is een verzamelnaam voor een aantal vezelachtige, magnesiumhoudende silicaten die slijtvast, brand- en geluidswerend, (elektrisch) isolerend en vrij goedkoop zijn. Men onderscheidt in hoofdzaak: Bij de groep van de serpentijnen (plaatvormige silicaten): witte asbest (chrysotiel), komt het meest voor (ca. 90 %). Chrysotielasbest zou het minst schadelijk zijn voor de menselijke gezondheid. Chrysotiel is vooral zuurbestendig; bij de groep van de amfibolen (kettingvormige silicaten): blauwe asbest (crocidoliet), is de gevaarlijkste vorm. Is vooral in spuitlagen gebruikt, komt volgens sommige bronnen ook in asbestcementplaten voor, toch veel minder frequent dan witte asbest. Blauwe asbest werd tot 1978 wel frequent in buizen van asbestcement aangewend. Blauwe asbest is vooral basebestendig; bruine asbest (amosiet). Dit type asbest werd zelden gebruikt. Bruine asbest is gevaarlijker dan witte asbest. Amfiboolvezels munten uit door hun hittebestendigheid.

Daarnaast worden ook nog actinoliet, anthofylliet en tremoliet als asbest beschouwd. Tevens komen er in de natuur nog meer dan 100 andere mineralen sporadisch in een vezelige vorm voor. De vezelige vorm van deze mineralen wordt echter niet als asbest beschouwd. De term "amfibolen" en "serpentijnen" zijn verzamelnamen voor uitgebreide groepen rotsvormende mineralen die in vele gesteentes worden aangetroffen en die een gelijkaardige chemische samenstelling maar een verschillende stgructuur kunnen hebben. Deze rotsformaties bevatten maar zelden de gevaarlijke vezelige structuur. De asbestvezels worden aangetroffen in aders of in lagen, tussen gesteente met eenzelfde chemische samenstelling. Deze lagen zijn soms maar enkele centimeters dik. Wanneer dergelijke aders meer dan 1 % van het gesteente vormen is commercile exploitatie mogelijk. Dit is onder meer zo in Canada, Rusland, Zimbabwe en ZuidAfrika. De wereldproductie van asbestmineralen bedroeg in het jaar 2000 1,9 miljoen ton. Er is jammer genoeg nog voldoende over: de bewezen wereldwijde reserves bedragen 200 miljoen ton. Op microscopische schaal bestaan bruine en blauwe asbest uit rechtere en dikkere vezels dan witte asbest. Witte asbest of chrysotielasbest heeft een pluizig, wollig uitzicht. De pluisjes zijn eigenlijk bundels van zeer fijne vezels. Een individuele chrysotielvezel heeft een dikte van 0,02 tot 0,04 m en is hiermee de dunste natuurlijk voorkomende vezel.700 600 500 400 300 200 100 0 1999 jaar 2000

ton (x 1000)

Rusland China Canada Brazili

21

Figuur 12: wereldproductie van asbest

Smeltpunt van de asbestmineralen bedraagt ca. 1500 C voor witte en bruine asbest en 1200 C voor blauwe asbest. De dichtheid bedraagt ca. 2,4 kg/dm. Volgende fysische kenmerken maakten asbest tot een gegeerd product: een grote specifieke vezeloppervlakte waardoor asbest gemengd met andere stoffen (vb. cement) een zeer coherente massa vormt; een lage warmtegeleiding en nagenoeg onbrandbaar waardoor asbesthoudende producten bij brandbestrijding worden ingezet; Een ; isolerend daar lucht tussen de vezels wordt vastgehouden; bestand tegen vocht (het rot niet); schokbestendig en trillingswerend. Het werd om deze reden o.m. in de cabine van treinstellen gebruikt; trekvast (ca. 34 000 kg/cm), wegens een structuur gevormd uit grote stabiele moleculen waardoor asbest vaak als verstevigend bindmiddel met andere producten werd gemengd (golfplaten, beton, vinyltegels e.d.).

Omwille van hun verschillende fysische en chemische eigenschappen werden de asbestvezels soms gemengd om een ideale blend van eigenschappen in het eindproduct te bekomen.

2.22.2.12.2.1.1

Voorkomen en herkenning van asbestAsbest in materialenWaar(in) vindt u het ? Asbest wordt 4500 jaar geleden al gebruikt als grondstof voor het pottenbakken. Het Griekse woord asbestos betekende in de oudheid zoiets als onverwoestbaar. Asbest wordt sedert de industrile revolutie op grote schaal gebruikt, het werd o.m. in stoommachines aangewend. De uitvinding van asbestcement door de e Oostenrijker Hatscheck dateert van iets later, namelijk uit het einde van de 19 eeuw. Het gebruik van asbest is wijd verspreid: asbest wordt aangetroffen in honderden, mogelijk zelfs duizenden producten. Vroeger bevatte bijvoorbeeld zowat elke dichtingsring van een motor asbest. In Amerika werd crocidolietasbest tussen 1952 en 1957 zelfs gebruikt als filter voor sigaretten (http://loper.org/~george/trends/1998/Jan/88.html), wat een niet echt aan te bevelen combinatie was.

22

Vanuit humaantoxicologisch standpunt is het onderscheid tussen hecht gebonden asbest (door middel van cement of van kunsthars) en asbest in min of meer losse vorm belangrijk. Asbest is vaak hecht gebonden in/als: golfplaten als dakbedekking (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: asbestcement, grijsachtig; asbestleien als dakbedekking (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: vlakke, vierhoekige platen, vaak met zwarte coating aan de buitenzijde; vlakke gevelplaten als decoratie van buitengevels, balkons (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: asbestcement, al of niet fel uitwendig gekleurd, asbestboard (geproduceerd tot jaren 90). Kenmerk: vlak, dun, lichtbruine tot gele plaat, voelt zacht aan, bestaat uit asbestcement met eventueel cellulosevezels,) in diverse binnenhuistoepassingen zoals in ketelwanden, bij timmerwerk, in elektriciteitskasten, als onderdakplaat; gas-, water-, rookgas-, dakafvoer- en rioleringsleidingen (tot in 1998 geproduceerd). Kenmerk: asbestcement, grijze kleur, zonder coating; bloembakken (geproduceerd tot in jaren '80). Kenmerk: asbestcement; koppelingsplaten en remvoeringen van oude voertuigen, van vliegtuigen en in liften; asbesthoudende vinylvloertegels. Werd vaak gebruikt in vochtige ruimten zoals keukens, toiletten. Deze tegels duiken eerder zelden op en dan vooral in vloeren uit de jaren 70. Uitzicht: hard, beetje glanzend, vaak met wit "gevlamde" decoratie, de tegels zijn o.m. te herkennen doordat ze makkelijk breken wanneer men ze wil buigen; onderlaag van vloerbekleding (geproduceerd tot 1993). Bestaat uit asbestkarton, gebruikt als dunne, schimmelwerende onderlaag van vinylvloerbedekking in keukens, op trappen e.d.. Het werd toegepast omdat het rotbestendig was. Diverse combinaties komen voor: in lijm, tussen jute, enzHet werd vooral in Belgi gebruikt. Kenmerk: kartonachtig laagje aan de onderkant met lichtgrijze, lichtgroene of lichtbeige matte kleur. Wanneer de onderlaag stug is en dus makkelijk breekt en de vloerbedekking oud is, is er een behoorlijke kans dat de vloerbedekking asbesthoudend is. Het product is weinig risicovol: ook bij breken komen er weinig vezels vrij. Het is dan ook een grensgeval tussen hechtgebonden en niet-hechtgebonden asbestvezels; asbest als wapening of vulstof in kunststoffen (o.m. bij elektrische installaties als elektrische isolatie); asbest in betonnen vloeren (enkel sporadisch); imitatiemarmer voor vensterbanken, schoorsteenmantels en trappen (geproduceerd tot in jaren 80). Kernmerk: glad gepolijst oppervlak, zwart, soms met witte tekening; in bitumen; in brandwerende verven, coatings, lijmen e.d.;

Asbest in losse of niet hecht gebonden vorm komt o.m. voor als: spuitasbest (gebruikt in gebouwen opgericht tussen einde jaren 60' en 1978) als thermische en akoestische isolatie en als brandwerend materiaal). Spuitasbest werd vaak toegepast voor de bekleding van stalen balken, muren en plafonds in openbare gebouwen zoals schouwburgen, auditoria, zwembaden, eetzalen e.d.. Spuitasbest of gevlokt asbest heeft een vlokachtig uitzicht, het asbest is zeer los gebonden,23

asbestkoord rond leidingen en in kachels (geproduceerd tot jaren 80, wit tot licht grijs, vezelachtig, valt zeer gemakkelijk uiteen); geperste isolatieplaten of vloerplaten rond of onder verwarmingsketels en procesinstallaties, in schoorstenen, ventilatiekanalen, in liftkokers, in elektriciteitskasten, in vuilstortkokers, in of op deuren (geproduceerd tot 1982, dit plaatmateriaal bestaat uit asbestcement of uit gipsgebonden asbest, kenmerk: grijsachtig of witachtig, tot 90 % asbest, zeer los materiaal); asbestweefsels in brandwerende kleding en in brandwerende gordijnen; asbesthoudend isolatiegips rond warmte- en stoomleidingen (geproduceerd tot jaren 80, komt meestal voor in kelders van oudere huizen, vaak met doek omwikkeld vezelachtig gips met zeer losse structuur en met asbestgehalte tot 50%); asbesthoudend pleisterwerk (duidelijke vezelstructuur, bijna altijd geverfd); als beschermende mantel van elektriciteitsdraden in oudere woningen; wit-grijze pasta van pure asbestvezels die als muurpluggen gebruikt werden kort na de Tweede wereldoorlog (de zogenaamde "Herculesplug" of "wonderplug"). Er is geen scherp afgebakend onderscheid tussen de begrippen "hecht" en "niet-hecht" gebonden asbestafval. Veel hangt af van de toestand van het materiaal. Zo kunnen asbestcementplaten na 20 tot 30 jaar vaak met de hand verpulverd worden. Producten met gipsisolatie bevatten vaak asbest.

24

Benaming

Plaats van voorkomen

Uitzicht/kenmerken

asbestcement

afdichtkoord

brandwerende plaat Onderlaag van vinylvloerbedekking

grijze plaat gevels, rondom schoorsteen vaak met eenzijdige "wafelstructuur" bloembakken vrije dunne plaat, diverse vormen dakbedekking golfplaat met variabele dikte of vlakke leien toiletafvoer rond kanaal afdichting kachelruitjes- en wit tot vuilgrijs pluizig koord deurtjes, in oude haarden en verwijdering enkel met gepaste allesbranders beschermende maatregelen / vrij stug, moeilijk te buigen plafonds, trapbeschot, elektriciteitskast, onder cvlichtbruin tot geel, voelt zacht aan ketels, ketelwanden keukens, trappen zeer divers (kartonachtig, herkenning (geproduceerd vr 1993) is echter moeilijk) enkel verwijderen indien bekleding beschadigd is

Tabel 1. Vaak voorkomende asbesttoepassingen in woningen.

(op www.worksafe.org/Training/wherefind.shtml vind u een tekening met de voornaamste plaatsen in huis waar asbest kan voorkomen)

Samengevat blijkt asbest vaak voor te komen in leien/platen van gevels/daken en als isolatie en als brandwerend materiaal in en rond de technische installaties van gebouwen. Er is expertise nodig voor de visuele herkenning van asbest. Asbest kan bovendien louter visueel ook nooit met 100 % zekerheid gedentificeerd worden. Een waterdichte identificatie is enkel in een labo mogelijk met behulp van X-stralen of elektronenmicroscopie. Of een golfplaat asbest al of niet bevat is soms af te lezen op de golfplaat: komt de aanduiding NT (Non asbestos Technology) op de achterzijde van de plaat voor dan betekent dit dat de golfplaat geen asbest bevat. Komen de letters AT op de golfplaat voor dan bevat deze golfplaat zeker asbest. Spuitasbest of gevlokt asbest is n van de gevaarlijkste soorten asbesthoudend materiaal omdat het zeer los gebonden is en slecht hecht aan de drager. Het gebruik in Belgi is verboden sedert 1980. De structuren waarop het voorkomt zijn vaak verborgen achter platen e.d. Het spuitasbest is meestal nu al in slechte staat: de minste beroering kan vezels vrijstellen. Gelet op de ingevoerde verboden bij de productie en het gebruik van asbest verschuiven het voorkomen en de ermee samenhangende problemen die asbest kan veroorzaken langzaam van de productiefase en de gebruiksfase naar de fase van de afvalstoffenverwerking.

25

2.2.1.2

Meten van asbest in materialen De concentratie van asbest in een materiaal is een weinig relevante parameter wanneer men moet beslissen om asbesthoudend materiaal al of niet te verwijderen. Het is immers niet de massa in het materiaal maar het aantal vezels per volume-eenheid in de omgevinglucht dat het risico bepaalt. Indien men de concentratie toch dient te meten: Uit vakbekwaamheidsschemas blijkt dat men bij visuele inschatting van hoeveelheden asbest in een materiaal tot een zeer grote spreiding van de schattingen komt en dat men tevens een sterke overschatting maakt van de lage concentraties. Derhalve geven enkel meetresultaten een betrouwbaar beeld van de aanwezige hoeveelheid. De FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg erkent laboratoria voor het meten van asbest in materialen (www.meta.fgov.be/pg/pgc/nlgc6.htm). Indien asbestvezels bewust toegevoegd zijn aan een materiaal zal men het asbest steeds in vrij hoge concentraties terugvinden (meestal aanzienlijk meer dan 1 massapercent). Wanneer men asbestvezels in lage concentraties terugvindt gaat het over een ongewilde vervuiling daar het producttechnisch geen zin heeft om asbest in deze lage concentraties aan een product toe te voegen om het product bepaalde eigenschappen te geven. Naarmate de te bepalen concentratie lager is wordt de invloed van het inhomogeen karakter belangrijker: indien het asbest niet overal in een materiaal in dezelfde concentratie voorkomt (dus inhomogeen voorkomen) dan zal de kans groter worden dat men in een staal geen asbest terugvindt en in een ander staal wel naarmate er minder asbest in het materiaal voorkomt. De meetonzekerheid bij het meten van concentraties asbest in materialen is ook aanzienlijk en bedraagt ongeveer een factor 10 of 1000 %. Meet men 0,1 % kan de werkelijke concentratie net zogoed 0,01 % of 1 % zijn. De massa asbestvezels is geconcentreerd in een beperkt aantal dikke vezel(bundel)s. Het zij echter de fijnere vezels die gevaarlijk zijn bij inademing. Zo kan de massa asbest in een bepaald materiaal laag zijn en toch kan het aantal fijne vezels in het materiaal hoog zijn of vice versa.

2.2.22.2.2.1

Asbestconcentraties in de omgevingsluchtInleiding Asbest wordt overal in de buitenlucht in geringe doch meetbare concentraties aangetroffen, naast andere minerale vezels. Ca.15 % van de minerale vezels die men in de omgevingslucht aantreft bestaan uit asbestvezels. Men veronderstelt dat de achtergrondconcentratie ongeveer 1 000 tot 10 000 keer lager is dan de concentratie asbestvezels die kan optreden in professionele asbestgerelateerde omgevingen. Voor beide situaties worden dan ook verschillende meetmethodes gehanteerd. Bij luchtmetingen die in het kader van de wetgeving voor de bescherming van werknemers worden uitgevoerd (ARAB wetgeving) hanteert men de26

referentiemethode. De methode is geschikt voor het meten van relatief hoge blootstellingen aan vezels waarvan men kan veronderstellen dat het asbestvezels van een gekende soort betreft (amfibolen of chrysotielen). Bij luchtmetingen waarbij men de achtergrondconcentratie tracht te bepalen (dus de blootstelling waaraan in principe de volledige bevolking in een bepaald gebied kan worden blootgesteld) dient men, gelet op de veel lagere concentraties, veel gevoeliger meetmethodes (elektronenmicroscopen) te gebruiken. Resultaten van beide meetmethodes kunnen dan ook nauwelijks met elkaar vergeleken worden. Meetresultaten van asbestconcentraties in de buitenlucht verschillen ook sterk naargelang o.m. de meetmethode en de meteorologische toestand. Wanneer men zich een betrouwbaar idee wenst te kunnen vormen van de bloostelling van de bevolking aan asbest in een bepaald gebied of wanneer men de asbestbelasting tussen verschillende gebieden met elkaar wenst te vergelijken is het dan ook belangrijk om over een groot aantal meetwaarden te beschikken die ingezameld werden over een voldoende lange tijd en bij gevarieerde meteorologische omstandigheden.

2.2.2.2

Is meten weten ? Metingen van asbest in lucht kunnen zinvol zijn maar zijn op zich niet voldoende: Men ken vb. een luchtmeting in een gebouw uitvoeren om na te gaan of een asbesthoudend materiaal niet in zodanige toestand is dat er een risico is voor de aanwezigen. Zo 'n meting is enkel zinvol wanneer de meetomstandigheden zoveel mogelijk deze tijdens de normale activiteiten benaderen (luchtcirculatie, trillingen e.d.). Soms is een materiaal ook duidelijk gedegradeerd en meet men toch geen asbestvezels in de lucht. Het meten van asbest in lucht moet dan ook kaderen in een risico-evaluatie van de specifieke locatie waar het probleem zich voordoet. Meetwaarden kunnen ook niet zomaar met elkaar vergeleken worden: Concentraties kunnen uitgedrukt worden in gewichtseenheden of in vezels/volume. Methoden waarbij de asbestvezels worden geteld zijn nauwkeuriger dan methoden waarbij de asbestvezels worden gewogen. Analytische balansen hebben immers slechts een nauwkeurigheid tot ca. 1 g, met vb. de elektronenmicroscoop kan men individuele vezels waarnemen die slechts een fractie van een nanogram wegen. Telmethoden beklemtonen het voorkomen van kleine vezels, in tegenstelling tot gewichtsbepalingen. Dit is een voordeel want: kleine vezels komen in veel grotere mate in de omgevingslucht voor dan grote vezels (met uitzondering van plaatsen in de onmiddellijke nabijheid van emissiebronnen). kleinere vezels zijn gevaarlijker dan grote vezels want ze zijn beter inadembaar.

Bij de telmethodes maakt men gebruik van elektronenmicroscopie of optische microscopie.

27

Elektronenmicroscopie is de meest betrouwbare doch tevens een dure meetmethode. De methode laat toe om asbestvezels ondubbelzinnig te identificeren en de resolutie is voldoende om ook fijnere vezels te meten. Meest performant is de analytische transmissie-elektronenmicroscopie. Naast de kostprijs, zijn andere nadelen de soms lange analysetijden, het gebrek aan standaardisatie en het gebrek aan blootstellingsgegevens op basis van deze methodes in epidemiologische studies. Elektronenmicroscopie wordt vaak gebruikt bij milieumetingen. Lichtmicroscopische meetmethoden zijn eenvoudiger en goedkoper doch geven minder nauwkeurige resultaten. In arbeidssituaties waarbij men overwegend te maken heeft met veel hogere concentraties asbestvezels (men werkt vaak in gesloten ruimtes waar asbest voorkomt) gebruikt men de optische referentiemethode (membraanfiltratie gevolgd door optische fasecontrastmicroscopie). Deze referentiemethode moet eerder beschouwd worden als een vergelijkende maatstaf voor blootstelling dan als een exacte meting van de concentratie. De referentiemethode is niet geschikt voor het meten van lage blootstellingen zoals in de buitenlucht of in gebouwen met asbest, zelfs in relatief slechte staat, waarbij dit asbesthoudend materiaal niet beroerd wordt: de getelde vezels zullen voor een groot deel uit andere dan asbestvezels bestaan (gipsvezels, textielvezels). Er is geen vaste omrekeningsfactor om analyseresultaten via lichtmicroscopische metingen te vergelijken met analyseresultaten van elektronenmicroscopische metingen. De verhouding elektronenmicroscopisch versus lichtmicroscopisch waargenomen vezels kan variren van 100/1 tot 1/1. Een elektronenmicroscopische analyse van n staal kost ca 500 (20 000 BEF, situatie 2001), een analyse via optische microscopie ca. 125 of 5 000 BEF. De kostprijs per analyse daalt naarmate meer analyses worden uitgevoerd. Een heet hangijzer bij luchtmetingen is ook de vezeldefinitie. De meetmethodes en alle gezondheidsonderzoeken zijn op deze definitie gebaseerd. Volgens mineralogen zou men met deze definitie echter ook veel vezels meetellen die eigenlijk geen asbestvezels zijn. Men zou deze andere vezels in grotere mate uitsluiten mocht men de verhouding lengte/diameter optrekken (mocht men enkel dunnere vezels als asbestvezel beschouwen). De meeste landen en organisaties hechten op dit moment echter nog steeds aan de klassieke definitie van het begrip vezel. Luchtmetingen op plaatsen waar asbesthoudend materiaal louter aanwezig is en verder niet beroerd wordt, hebben meestal beperkte zin met het oog op risico-inschatting. Er is ook nog andere informatie nodig om eventuele maatregelen te kunnen nemen: visuele inspectie van de materialen ter plaatse, beoordeling van de bezettingsgraad en het gebruik van de lokalen en van de waarschijnlijkheid op beschadiging van de asbesthoudende materialen.

2.2.2.3

Normen voor lucht De Vlaamse milieuwetgeving bevat geen milieukwaliteitsnorm voor asbest (een milieukwaliteitsnorm geeft de maximaal toelaatbare concentratie aan waarmee een polluent overal in het milieu zou mogen aangetroffen worden).

28

Het Vlarem bevat wel een algemene emissienorm voor asbest die nageleefd moet worden door alle vergunningsplichtige inrichtingen. Deze norm bedraagt 0,1 mg/Nm (bijlage 4.4.2. van het Vlarem). Belangrijk is dat de emissienorm voor asbest ook bij het slopen van gebouwen, constructies en installaties gerespecteerd dient te worden (artikel 6.4.0.1. van het Vlarem). De wijze waarop emissies van asbest in de lucht dienen gemeten te worden wordt beschreven in bijlage 4.4.5. van het Vlarem. In de milieuvergunning kan opgenomen worden dat de concentratie van het in de emissies voorkomende asbest moet gemeten worden (artikel 4.4.4.1, 3 van het Vlarem). Ook de verplichte meting van de neerslag in de omgeving (een zogenaamde immisiemeting) kan eventueel in de milieuvergunning opgenomen worden. Volgens het Belgische ARAB mag de concentratie van amfiboolvezels en serpentijnvezels in de werkplaatsen max. 50 000 vezels/m respectievelijk 150 000 vezels/m bedragen zonder dat bijkomende specifieke beschermingsmaatregelen nodig zijn. Het meten van de asbestconcentratie in de lucht van de werkplaats dient te gebeuren door een hiervoor door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg erkend labo (www.meta.fgov.be/pg/nlg00.htm). In Nederland gebruikt men de begrippen verwaarloosbaar risiconiveau (VR) en maximaal toelaatbare risiconiveau (MTR), het VR werd vastgelegd op 1000 vezelequivalenten/m lucht, het MTR werd bepaald op 100 000 vezelequivalenten/m.

2.2.2.4

Metingen in Vlaanderen: conclusies Uit een meetcampagne van december 1998 tot december 1999 blijkt dat de normale achtergrondconcentratie in Vlaanderen (de concentratie in open lucht dus) ongeacht het gebied lager is dan 350 vezels/m. Dit is laag want de analytische detectielimiet bedraagt ca. 100 vezels/m. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de meetresultaten. De meetwaarden zijn gemiddelden over een jaar.

plaats nabij historische bron industrieel stedelijk residentieel verkeersrijk

beschrijving vroegere asbest industrie Gentse kanaalzone globaal achtergrond achtergrond druk kruispunt

concentratie (vezels/m) 260 - 421 191 - 391 65 - 203 72 - 237 128 -262

concentratie (veq/m) 1891 - 3057 742 - 1501 222 - 696 188 - 601 841 - 1718

29

Tabel 2. Jaargemiddelde asbestconcentratie (december 1998- december 1999) (elektronenmicroscopie)

Uit de tabel blijkt dat men nabij een historische bron (vroegere asbestverwerkende industrie) vooral de langere, meer schadelijke, vezels aantreft. Er blijkt ook dat aan een grenswaarde van 1000 v/m (of 5000 veq/m) in Vlaanderen haalbaar zou zijn wanneer in de nabije omgeving geen ondoordachte manipulaties op asbest plaatsvinden. Interessant zijn een ook aantal oudere meetwaarden van asbestconcentraties in en rond risicoplaatsen (metingen dateren van 1983) en recentere meetwaarden in de omgeving van 2 stortplaatsen voor inert afval (1997) en van een monostortplaats voor asbest (1196-1999):

activiteit/locatie Brusselse tunnels (in het verleden !!) slopen van gebouw zonder voorafgaande verwijdering van asbest ongecontroleerd storten (Boom, 1981) bij Vlaamse asbestcementproducent (in het verleden !!) stortplaats voor inert afval 1 stortplaats voor inert afval 2 monostortplaats voor asbest

concentratie (vezels/m) 300 000 220 000 000 tot 353 000 000

170 000 tot 1 200 000 130 000 tot 2 000 000 200 - 482 v/m 285 - 790 /m < 200 v/m

Tabel 3. Concentratie van asbestvezels in de lucht bij risico-activiteiten

De gegevens in tabel 2 en 3 suggereren dat er in de buitenlucht een aanzienlijke verbetering is opgetreden. De cijfers kunnen echter niet volledig met elkaar vergeleken worden: de gegevens uit tabel 3 zijn momentopnames: het betrof metingen met korte monsternemingsperioden (enkele uren tot dagen) i.p.v. meer relevante jaargemiddelden. Opmerkelijk is ook dat de concentratie asbest in de omgeving van de stortplaatsen voor inert afval (waar ook asbestcement mag aanvaard worden) en van de monostortplaats voor asbest laag bleek. Uit recente luchtmetingen bij dakbedekkers werden geen concentraties gevonden die hoger waren dan de toegelaten norm.

30

Op basis van het bovenstaande kan men het volgende besluiten: situatie in open lucht: De achtergrondconcentratie in Vlaanderen is buiten risicozones lager dan 350 v/m. Er kan in het algemeen dan ook niet echt van een risicosituatie gesproken worden. Relevante risico's kunnen enkel nog optreden in of nabij specifieke situaties/locaties zoals bij sloopwerken, in de omgeving van stortplaatsen of rond asbestafvalverwerkers. Bij metingen in de omgeving van stortplaatsen werden echter geen hoge asbestconcentraties gevonden. Op basis van beschikbare gegevens lijkt een grenswaarde van 1 000 vezels/m, te meten met transmissie-elektronenmicroscopie, een haalbare en ook aanvaardbare grenswaarde voor de maximaal toegelaten concentratie asbestvezels in de omgevingslucht: deze grenswaarde veroorzaakt bij een levenslange blootstelling 1 extra overlijden per 100 000 mensen. Dit wordt als een maatschappelijk aanvaardbaar risico beschouwd.

situatie in binnenruimtes: De concentratie van asbest in de binnenlucht schommelt meestal rond het verwaarloosbaar risiconiveau (VR). Bij de aanwezigheid van vrij of niet gebonden asbest komen concentraties voor in de buurt van het maximaal toelaatbare risiconiveau (MTR). Bij het deskundig verwijderen van asbest komen soms hogere concentraties voor. Bij het ondeskundig verwijderen van asbest komen zeer hoge concentraties voor.

Bij het aanbrengen van spuitasbest (verboden sedert 1978) traden zeer hoge concentraties op waartegen het niet mogelijk is zich doeltreffend te beschermen.

31

2.3

Waar naartoe met asbestafvalRegels over het gebruik van asbest en de verwijdering en de verwerking van asbesthoudende materialen zijn verspreid over verschillende wetgevingen. De wetgeving over asbest is dan ook complex en de bevoegdheid is over verschillende overheden verdeeld. De Federale of "Belgische" overheid is bevoegd voor o.m. productnormering (o.m. de verboden op het gebruik van nieuw asbest) en voor de wetgeving betreffende arbeidsomstandigheden welke beschreven wordt in het ARAB, het Algemeen Reglement op de Arbeidsbescherming. De Vlaamse overheid is bevoegd voor de wetgeving met betrekking tot het leefmilieu en dus o.m. voor reglementering over emissies van asbest in lucht en water en over de afvoer en verwerking van asbestafval. In de Vlaamse milieuwetgeving bevatten het Vlarea (Vlaams reglement betreffende afvalvoorkoming en -beheer) en het Vlarem (Vlaams reglement houdende bepalingen inzake milieuhygine) bepalingen met betrekking tot asbest(afval). Belangrijk is wel dat de bepalingen van het ARAB niet van toepassing zijn op privpersonen. De bepalingen van de milieuwetgeving (o.m. het Vlarem en het Vlarea) daarentegen zijn zowel op ondernemingen als op priv-personen. van toepassing. Als priv-persoon mag u dus zelf beoordelen of u het asbest op veilige wijze kan verwijderen. Het wordt u in elk geval sterk ontraden om zonder enige kennis van zaken op eigen houtje asbesthoudende materialen (met uitzondering van asbestcement) te verwijderen. In het algemeen zal u als priv-persoon enkel met asbestcement en eventueel asbestvinyltegels op veilige wijze kunnen omgaan. Eens men het asbesthoudend materiaal uit gebruik genomen heeft en dit materiaal zijn oorspronkelijke functie dus niet meer vervult wordt het materiaal juridisch als een afvalstof beschouwd en dient men het overeenkomstig de Vlaamse milieuwetgeving af te voeren en te verwerken. In onderstaande tabel vindt u de mogelijke verwerkingswijzen van asbestafval.

32

type asbestbenaming gevaarlijk afval ? (Vlarea)

wijze van verwijdering en verwerkingverwijdering via erkend verwijderaar * (ARAB, dus NIET voor privpersonen) afvoer via erkend overbrenger of een geregistreerd vervoerder ?

voorafgaande conditionering ? (Vlarem)

bestemming** (Vlarem)

(Vlarea)vergund stort voor: - inert afval (cat. III) - voor huishoudelijk afval (cat. II) - voor bedrijfsafval (cat. I) - afgifte op een containerpark (***) cat. I stortplaats welke vergund is voor asbestafval

asbestcement

NEEN (mogelijk tot 16 juli 2005)

NEEN

NEEN (tot 16 juli 2005)

NEEN

hecht gebonden asbestafval(vb.asbestvinyltegels) ander asbest(houdend) afval

NEEN (mogelijk tot 16 juli 2005) JA

NEEN

NEEN (tot 16 juli 2005)

NEEN

JA

JA

JA (zie ook tabel 5)

cat. I stortplaats welke vergund is voor gevaarlijk asbestafval

Tabel 4. De verwijdering en eindbestemming van asbestafval (*)

(*) Het ARAB meldt betreffende de verwijdering van asbest het volgende: Afbraak via een erkende verwijderaar is niet nodig voor het verwijderen van oud asbestcement, voor het beperkt herstel van buizen en leidingen waarvan de isolatie asbest bevat en voor het verwijderen van asbest en asbesthoudende materialen die gemakkelijk kunnen worden weggenomen door eenvoudige handelingen zoals losschroeven of uitzagen. (**) Op dit ogenblik is er een studie "stortcriteria voor asbest" aan de gang. Het is steeds mogelijk dat op basis van deze studie de toegelaten bestemming voor bepaalde soorten asbest of asbestcement kan wijzigen. In deze studie wenst men nieuwe criteria te ontwikkelen voor de indeling en de bestemming van de verschillende soorten asbestafval. De criteria zouden meer gerelateerd worden aan het effectieve gezondheidsrisico bij blootstelling aan asbestafval dan op dit ogenblik het geval is. Een mogelijk voorstel is: - afval waarvan asbestvezels kunnen loskomen: verpakken en afvoer naar een stortplaats voor huishoudelijk afval (=cat. II); - afval dat hoofdzakelijk uit vrije asbestvezels bestaat: cementeren en afvoer naar een stortplaats voor bedrijfsafval (cat. I stortplaats); - afval dat bij een normale manipulatie geen asbestvezels vrijstelt: vergunde stortplaats voor inert afval.(***) Containerparken zijn niet verplicht om asbestcement te aanvaarden. Indien men het aanvaardt moet er wel een afzonderlijke container voor het asbestcement moet zijn voorzien33

(artikel 5.2.2.1.3., 3 van het Vlarem). Sommige containerparken hebben op piekmomenten, onvoldoende personeel zodat er geen efficinte controle is op de zuiverheid van de aangeboden afvalstromen: het is soms nog mogelijk is dat asbestcement in een container voor gewoon puinafval terechtkomt wat men absoluut moet vermijden: indien het asbestcement mee in een puinbreker vermalen wordt komen de asbestvezels vooralsnog in het milieu terecht.

Onderstaande tabel verduidelijkt op welke wijze het gevaarlijke asbestafval onschadelijk wordt gemaakt bij een gespecialiseerde verwerkingsinrichting alvorens het gestort wordt.

soort asbestafval

soort voorbehandeling

vergunde verwerker

-voorafgaand vermalen als asbestbrokstukken > 1 cm -cementeren; -verpakken in stofdichte, kunststofverpakking met asbestetikettering verpakkingsafval en -samenpersing tot min. kunststofafval 400 kg/m; verontreinigd met asbest -verpakken in stofdichte, kunststofverpakking met asbestetikettering -verpakken in dubbelwandige, niet vershredderbaar stofdichte, kunststofverpakking materiaal bedekt met met asbestetikettering asbest(houdend materiaal) afvalstoffen die vrije asbestvezels bevatten zoals spuitasbest en asbeststof

NV Rematt 2440 Geel, Acaciastraat 14C 014/86 60 21 014/86 60 16

Tabel 5. Verplichte voorbehandeling van gevaarlijk asbestafval (artikel 5.2.4.1.3., 1, 3 van het Vlarem)

De lijst van in Belgi erkende ondernemingen voor afbraakwerken van asbest(houdende)materialen vindt je op het volgende internetadres: http://www.meta.fgov.be/pg/pgb/nlgb00.htm. Lijsten van in Vlaanderen erkende overbrengers voor asbestafval, vergunde categorie 3-stortplaatsen, containerparken, categorie 1-stortplaatsen e.a. kan geraadpleegd worden op http://www.ovam.be/lijsten/lijsteninrichtingen.asp.

34

2.42.4.12.4.1.1

De gezondheidsrisico's bij aanwezigheid en verwijdering van asbestGezondheidsrisico's bij omgaan met asbestInleiding De eerste volledige beschrijving van asbestose dateert van 1927. Over het verband tussen longkanker en blootstelling aan asbest verschijnen reeds rapporten in Duitsland in 1938 doch het duurt tot het midden van de jaren 60 tot er hierover een wetenschappelijke consensus ontstaat. De maatschappelijke gevolgtrekkingen van de vaststelling van het risico dat asbestblootstelling veroorzaakt gebeurt zoals dit dikwijls het geval is met grote vertraging. De eerste specifieke reglementering in Belgi verschijnt in 1978.

2.4.1.2

Asbestziekten Asbestvezels zijn voornamelijk gevaarlijk bij inademing. Theoretisch kan elke blootstelling, hoe klein ook, leiden tot asbestgerelateerde ziekten. Het is met andere woorden met de huidige beschikbare gegevens niet mogelijk om op puur wetenschappelijke basis een grenswaarde voor blootstelling vast te stellen waaronder er geen enkel risico is op mesothelioom of longkanker. Het risico neemt natuurlijk wel toe naarmate de blootstelling groter is en/of langer duurt. Hoe meer vezels je ingeademd hebt, hoe groter het risico. In praktijk is het zo dat asbest enkel in specifieke situaties een relevant risico schept voor de volksgezondheid. De asbestziektes zijn voornamelijk beroepsgebonden, in zo'n 80 % van de gevallen kan men de asbestziekte toeschrijven aan een beroepsmatig contact met asbest. Asbestgerelateerde ziektes komen ook veel minder bij vrouwen voor als gevolg van hun vroegere afwezigheid op de risicovolle werkplekken. Omdat in gewone buitenlucht ook asbestvezels voorkomen ademt iedereen kleine hoeveelheden asbestvezels in. In de buitenlucht zit echter doorgaans zo weinig asbest dat het risico op asbestgerelateerde ziektes in niet-risicosituaties met de huidige kennis als gering wordt beschouwd, vergeleken met het gezondheidsrisico te wijten aan de talrijke andere gezondheidsbelastende stoffen die in ons milieu voorkomen. Alle epidemiologische studies zijn gebaseerd op de huidige vezeldefinitie. De inademing van asbestvezels kan het voorkomen van volgende ziekten veroorzaken of ertoe bijdragen: asbestose (frequentie ca. 1 % van de asbestziekten ). Asbestose wordt gekenmerkt door een fibrose of verbindweefseling van de longen zodat de zuurstofuitwisseling wordt bemoeilijkt. Door de vermindering van de longfunctie moet het hart harder werken. Hartproblemen vormen een belangrijke doodsoorzaak bij asbestosepatinten. Ca. 10 tot 50 % van de gevallen van asbestose leiden tot longkanker. Asbestose wordt veroorzaakt door een relatief hoge blootstelling aan asbest en komt dan ook vooral voor bij sommige beroepsgroepen: in Nederland bleken veel isoleerders (ca. 5 tot 10 %) aan asbestose te leiden.35

Asbestose (asbest stoflongen) treedt in de regel op bij hoge tot zeer hoge blootstellingen. Voor chrysotiel zou een grenswaarde van 25 vezeljaren het voorkomen van asbestose nagenoeg uitsluiten. In uitzonderlijke gevallen worden afwijkingen gezien bij een concentratie van 5 vezeljaren; mesothelioom (ca. 1/3). Het betreft een zeldzame vorm van kanker aan het long- en of buikvlies die altijd dodelijk is en bijna enkel veroorzaakt wordt door bruine of blauwe asbest, de incubatietijd bedraagt gemiddeld 38 jaar na de eerste blootstelling. De diagnose is soms moeilijk. Bij mesothelioom is in 85 % van de gevallen een verband met asbest aannemelijk aangetoond. Mesothelioom komt hoofdzakelijk voor als beroepsziekte (dus bij hoge en/of langdurige blootstellingen) maar kan ook veroorzaakt worden door een betrekkelijk lage blootstelling; longkanker (ca. 2/3). Deze ziekte is bijna altijd dodelijk. Men veronderstelt dat het risico op longkanker door asbest niet bepaald wordt door een incidentele hoge piek in de blootstelling, maar door een langdurige verhoogde blootstelling. Voor longkanker wordt als vuistregel gehanteerd dat de kans op het ontwikkelen van deze ziekte met 1% toeneemt per vezeljaar blootstelling. Longkanker gaat vaak samen met asbestose en wordt dan ook als een beroepsziekte beschouwd. Bij asbestverwerkers is er statistisch een lineair verband vastgesteld tussen blootstelling en kankerrisico, bij mensen die aan kleinere doses werden blootgesteld is dit verband niet aangetoond. In het geval van longkanker kan het verband maar zelden met zekerheid rechtstreeks aan asbest toegeschreven worden. Er zijn vele andere invloeden die longkanker kunnen veroorzaken of ertoe bijdragen zoals bijvoorbeeld roken. Het risico op longkanker verhoogt zo met een factor 50 bij asbestblootstelling wanneer men bijkomend ook rookt: men spreekt van een synergetisch effect. Het is bovendien moeilijk om de effecten van roken en asbestblootstelling op de ontwikkeling van longkanker statistisch uit elkaar te halen daar het ziektebeeld niet verschilt; maag- en darmkanker: wordt vastgesteld bij beroepsgroepen die aan blauwe asbest worden blootgesteld. De vezels zijn hierbij waarschijnlijk niet afkomstig van orale opname doch komen in het maag/darmkanaal terecht door migratie vanuit longen buikvlies e.d. Asbestvezels die via het maag/darmkanaal opgenomen worden zijn waarschijnlijk niet gevaarlijk: er is op dit ogenblik geen verband aangetoond tussen vormen van kanker en orale opname. Er zijn wel vermoedens dat dit het geval kan zijn (bron: Ecomanager, n 56), het eventueel risico is bij orale opname echter veel geringer dan bij inademing van asbestvezels.

Over het juiste mechanisme waardoor asbest longkanker veroorzaakt tast men in het duister. Puur hypothetisch worden wel eens volgende mogelijkheden geopperd: asbest kan vrije zuurstofradicalen genereren die een rol kunnen spelen bij de bevordering van tumoren; asbestvezels kunnen als drager voor kankerverwekkende stoffen zoals PAK's dienen.

36

2.4.1.3

Gevaarseigenschappen in functie van vezel(type) Niet elke soort vezel is even gevaarlijk: de kankerverwekkende eigenschappen houden vooral verband met de afmetingen van de vezels en met het type vezel. Langere en dunnere vezels zijn gevaarlijker dan kortere en dikkere. De gevaarlijkste vezels hebben een lengte tussen 5 en 40 m en een diameter tussen 0,05 en 1 m.. Volgens de laatste bevindingen geven vezels met een vezeldiameter van 1-2 m de grootste neerslag in de longblaasjes. Vezels met een lengte/diameterverhouding < 3 zijn minder gevaarlijk. Ook de duurzaamheid en splijtbaarheid spelen een rol: hoe duurzamer en hoe beter splijtbaar hoe gevaarlijker de vezel. Blauw en bruin asbest zijn zeer duurzaam in het lichaam. Uit het voorkomen van mesothelioom en longkanker blijkt dan ook dat blauwe en bruine asbest gevaarlijker zijn dan wit asbest. Het relatief risico op mesothelioom en longkanker wordt in onderstaande tabel weergegeven.

ziektebeeld

chrysotiel (witte asbest)

amfibolen amosiet crocidoliet (blauwe asbest) (bruine asbest)

mesothelioom longkanker

1 1

100 10 tot 50

500

Hodgson en Darnton, UK, Annals of Occupational Hygiene 44 N 8, 565-601, 2000

Tabel 6. Relatieve gevaarseigenschappen in functie van vezeltype

de niet -zichtbare vezels zijn gevaarlijk: deze vezels zijn zo fijn dat de verdedigingsmechanismen van onze luchtwegen (neusharen-trilhaartjes in slijmvlies) omzeild worden en de vezels zich in onze longblaasjes kunnen nestelen.

2.4.1.4

De risicogroepen De 2 belangrijkste risicogroepen zijn: mensen die tewerkgesteld waren bij de "primaire" productie of bewerking van asbest of asbesthoudend materiaal: de producenten van isolatiemateriaal, scheepswerven, ovenbekleders, producenten van remschoenen enz; mensen die beroepsmatig omgaan met asbesthoudende producten ("secundaire sector"): de bouw en de sloopsector, de sector van verwarmingstechnieken, de energiecentrales enz37

Sedert 1992 worden er in Belgi in epidemiologische studies meer gevallen van met asbestlichaampjes besmette longen waargenomen bij de laatste bevolkingsgroep dan bij de eerste. De geraadpleegde bronnen geven niet altijd nduidige informatie: Asbestgerelateerde ziekten zouden enerzijds vooral optreden in de gebieden waar veel met asbest is gewerkt, met name bij scheepswerven, isolatiebedrijven, asbestcement- en petrochemische bedrijven. De gegevens in het Britse mesothelioomregister lijken anderzijds te suggereren dat de beroepsgroepen die zich meestal van geen enkel gevaar bewust zijn op het gebied van asbest, zoals installateurs van centrale verwarming en sanitaire toestellen, elektriciens schilders, schrijnwerkers en loodgieters, het grootste risico lopen. Dit register wordt sedert 1968 in Groot-Brittanni bijgehouden en vermeldt alle gevallen waarbij mesothelioom op het overlijdenscertificaat is vermeld. In een periode van 20 jaar van 1971 tot 1991 werden er 183 doden uit de asbestnijverheid geregistreerd. In dezelfde periode vielen er buiten de asbestindustrie 10 985 doden te betreuren. De meeste blootstellingen zouden plaatsgehad hebben in beroepen waar het asbestrisico niet werd onderkend. Voornamelijk in de bouwwereld werd weinig aandacht geschonken aan het risico van blootstelling terwijl een groot aantal mensen in deze sector toch met asbest in aanraking is gekomen (weliswaar op minder intensieve wijze dan in de eigenlijke asbestnijverheid). In de asbestnijverheid zelf zorgde de strenger geworden reglementering en de groeiende bewustwording geleidelijk aan voor een steeds hoger beschermingsniveau van de werknemers. De gegevens uit het Britse mesothelioomregister zijn mogelijk niet zomaar naar andere landen te extrapoleren (o.m. de wetgeving en de mate waarin ze werd toegepast kunnen van land tot land verschillen). Het aantal slachtoffers zal volgens diverse bronnen in de nabije toekomst nog toenemen omdat het geruime tijd duurt eer de effecten van blootstelling zich vertalen in de typische asbestgerelateerde ziektes en omdat de grootste mate van blootstelling aan asbest rond 1970 zou gebeurd zijn. De toename kan o.m. te wijten zijn aan een betere diagnose, een betere rapportering van doodsoorzaken (artificile stijging), een verandering van de leeftijdspyramide, een langere gemiddelde levensduur (echte stijgingen). Men verwacht dat 1 op 100 van alle Britse mannen ouder dan 50 zouden kunnen overlijden door mesothelioom. In Nederland zijn er ca. 600 slachtoffers/jaar als gevolg van vroegere blootstelling aan asbest. Omgerekend zou dit ongeveer overeenkomen met ca. 400 slachtoffers/jaar in Belgi. Ter vergelijking: het aantal jaarlijkse Belgische verkeersdoden bedraagt ca. 1 500.(zie ook www.nivre.nl/artikelen/0501br01.htm , www.lkaz.demon.co.uk/ban19.htm)

Andere bevolkingsgroepen die een zeker risico lopen zijn: bewoners van bepaalde regio's in de wereld waar er een aanzienlijke "natuurlijke blootstelling is aan asbestvezels als gevolg van de geologische aanwezigheid van asbesthoudende formaties. Dit is bijvoorbeeld het geval voor grote delen van Turkije. Contact treedt dan op door landbouw, door circulatie op besmette gronden, door het huishoudelijk gebruik van met asbest verontreinigde grond (gebruik als dakbedekking of als witmiddel);38

huisgenoten van mensen die met asbest omgaan (contactbesmetting via kleding, voertuig enz..).

Het meest bekende asbestslachtoffer is ongetwijfeld de Amerikaanse filmacteur Steve McQueen. Steve McQueen stierf op 7 november 1980 aan de gevolgen van mesothelioom. Mogelijke oorzaken waren het dragen van met asbest gesoleerde racepakken tijdens autoraces of de blootstelling aan asbest tijdens zijn legerdienst bij de Amerikaanse "Marines".

2.4.2

Risicosituaties en maatregelenDe verspreiding van asbestvezels in het milieu zal mogelijk toenemen wanneer vele asbesthoudende producten zoals asbestcementplaten het einde van hun levensduur bereikt hebben en op al of niet legale wijze verwerkt worden. Er wordt niet verwacht dat dit een merkbare invloed zal hebben op de achtergrondconcentratie in open lucht en op de volksgezondheid. De gemeten achtergrondconcentraties zijn en blijven immers laag vergeleken met het blootstellingsniveau bij risicoberoepen/risicosituaties. De verspreiding van asbestvezels kan o.m. tegengegaan of beperkt worden door een meer doorgedreven aandacht en controle bij het slopen, de inzameling en verwerking van bouw- en sloopafval, door legale verwerking en door specifieke risicosituaties zoals het onzorgvuldig reinigen van asbestdaken (met hogedrukreiniger) te vermijden of met zorg te benaderen. Als risicosituaties worden beschouwd: de aanwezigheid van asbest op paden, landbouwwegen e.d.; asbesthoudend afval in puinbrekers; asbest bij sloop- en schrootbedrijven; het reinigen van asbescementen daken met hoge druk; het agressief bewerken (zagen, breken, verkleinen) en verwijderen van asbestcement tijdens klusjes of bij het slopen; opruimen van puin na brand; particulieren/KMOs die zich ontdoen van kleine hoeveelheden gevaarlijk asbestafval (er is geen goed inzamelcircuit voor dergelijke kleine partijen); afgifte bij containerparken (weinig toezicht/opleiding bij gemeentearbeiders, risico op besmetting asbestcement met gevaarlijk asbestafval); storten op een stortplaats.

De tabel hieronder is een samenvatting van een beperkte studie uitgevoerd door Fibrecount in opdracht van Rematt. In deze tabel worden een aantal typische asbestproducten gerangschikt in de mate waarin ze in laboratoriumomstandigheden vezels vrijstellen bij een geforceerde beluchting. Deze tabel kan derhalve een indicatie geven van de sterkte waarmee asbestvezels gebonden zijn in sommige asbesthoudende producten. De resultaten kunnen echter niet rechtstreeks als leidraad fungeren om de schadelijkheid van asbesthoudende producten in rele omstandigheden in te schatten.

39

type asbestmateriaal asbestbevlokking asbesthoudende gipsisolatie 1 asbestplaat low density

benaming spuitasbest

asbestgehalte (in volume%) > 95 % 15 %

andere kenmerkenDikte 5 cm zeer broze gipsmatrix vlakke, lichte plaat, gemakkelijk te breken

vezels/l 52 727 47 857 25 667

"pical" brandwerend e platen

tot 60 %(10 tot 50 % wit, 1 tot 10 % blauw),

rest = kalk verweerde golfplaten asbestcementplaat voor high density dakbedekking asbesthoudende gipsisolatie 2 abestcementplaat "menuiserite" high density geverfde asbestdoek asbesthoudende "klingerite" pakking (voor dichten van leidingen) asbesthoudende "collovinyl" vloertegel met resten van asbestlijm plafondtegel van asbestkarton "panocel" 50 % 60 % 5 %, rest = kalk/cement 95 % 70 %dikte 0,5 cm golfplaat Dikte 3 cm broze gipsmatrix dikte 0,5 cm vlakke plaat dikte 0,4 cm dikte 0,3 cm cellulosematrix

4 018 954 600 280 167

1%

dikte 0,3 cm kunststof dikte 1 cm met nzijdige alufolie

109

50 %

67

Tabel 7. Vrijkomen van asbestvezels bij geforceerde beluchting

Uit deze tabel zou blijken dat naast de producten die los gebonden asbest bevatten, ook sommige producten met zogenaamde hechtgebonden asbestvezels in niet onaanzienlijke mate asbestvezels kunnen vrijstellen wanneer deze producten verweerd zijn. Voorzichtigheid wordt dus steeds aanbevolen, ook bij het verwijderen van het als relatief onschadelijk beschouwd asbestcement. De schadelijkheid van asbestcement hangt blijkbaar in belangrijke mate af van de ouderdom van de plaat en van de plaats van voorkomen: zo zal de aan de buitenlucht blootgestelde zijde van asbestcementplaten sneller verweren dan de beschutte binnenzijde door o.m. de inwerking van zure regen. Bij het verwijderen van asbestcement is de algemene regel: voorkom stofvorming. Dit kan door volgende eenvoudige beschermingsmaatregelen.

40

Een aantal van deze maatregelen worden trouwens verplicht gesteld door het ARAB: Het ARAB verbiedt het gebruik van mechanische werktuigen met grote snelheid, van schuurschijven en van hoekslijpmachines bij het bewerken van asbestcement, het ARAB verplicht tot de bevochtiging van asbestcement tijdens verwijderingwerkzaamheden. Andere types asbesthoudend materiaal dan asbestcement verwijdert u bij voorkeur niet zelf . Als u geen particulier bent moet u voor het verwijderen van gevaarlijk asbesthoudend afval trouwens verplicht een beroep doen op een erkende verwijderaar (zie ook hoofdstuk 6.: waar naartoe met asbestafval). Asbesthoudende materialen moeten zeker niet altijd verwijderd worden: in gebouwen waar asbesthoudende materialen in goede toestand voorkomen en ongemoeid gelaten worden kan het gezondheidsrisico voor de aanwezigen beperkt tot verwaarloosbaar zijn en/of aanzienlijk kleiner dan wanneer men het materiaal op ondeskundige wijze verwijdert. Bij de beslissing tot verwijdering spelen ook factoren een rol zoals de mate waarin het lokaal betreden wordt, het soort asbest en de wijze waarop het in het materiaal verwerkt werd.

2.52.5.1

Asbest in bouw- en sloopafvalHoeveelhedenAsbest is wijd verspreid in de bouwsector: zo werd o.m. op containerparken reeds asbest aangetroffen tussen het grof huisvuil en het bouw- en sloopafval. Ongeveer 80 % van het ooit geproduceerde asbest werd gebruikt in de bouwsector. In Nederland komt er naar schatting nog 4 miljoen ton asbesthoudend materiaal voor (met ca. 4 % puur asbest). In Nederland komt er jaarlijks zowat 70 000 ton asbesthoudend materiaal vrij. Deze hoeveelheid zal in de toekomst waarschijnlijk toenemen. In Duitsland zouden er zowat 1 miljard m asbestcementplaten gebruikt zijn, wat ruwweg overeenkomt met zowat 24 miljoen ton asbestcement. Bij een afbouwtijd van 50 jaar zal er jaarlijks 450 000 ton asbestcement gestort worden. Bij extrapolatie van de Nederlandse en Duitse schattingen zou er in Belgi nog zowat 2,5 miljoen ton asbesthoudend materiaal voorkomen. In de veronderstelling dat dit asbest over een periode van ca. 20 tot 50 jaar vrijkomt betekent dit een jaarlijks vrijkomende hoeveelheid van ca. 50 000 tot 125 000 ton asbesthoudend materiaal in Belgi of ca. 30 000 tot 75 000 ton voor Vlaanderen. Een andere schatting gewaagt van 1 miljoen m of 2 miljoen ton asbestcement in Vlaanderen, half om half leien en golfplaten. Dit betekent dat er jaarlijks ca. 40 000 ton tot 100 000 ton asbestcement vrijkomt. Indien men dit cijfer vergelijkt met de hoeveelheid bouw- en sloopafval die er in Vlaanderen vrijkomt (ca. 5 miljoen ton/jaar) zou het bouw- en sloopafval gemiddeld ca. 0,6 % asbesthoudend materiaal bevatten.

41

2.5.2

weren van asbest uit puinafvalGelet op de variteit van (constructie)materialen waarin asbest aangewend werd en gelet op het tekort aan bewustwording en kennis over de gevaren van asbest in de bouwsector lijkt het onvermijdelijk dat er een groot gedeelte van het vroeger gebruikte asbest in het bouw- en sloopafval terechtkomt. Wanneer asbesthoudend bouw- en sloopafval in een puinbreker terechtkomt kunnen echter zeer veel asbestvezels vrijkomen. Het vermalen van asbestcement in puinbrekers kan een emissie van asbestvezels bewerkstelligen die zo'n factor 10.000 hoger ligt dan de continue emissie uit verweerd asbestcement. Wat dus ten stelligste moet vermeden worden. Selectief slopen van gebouwen met de nodige aandacht voor het afzonderlijk houden van asbesthoudend materiaal is n van de efficintste en goedkoopste maatregelen om de verdere verspreiding van asbestvezels in het milieu te beperken. De herkenning en identificatie van asbesthoudend materiaal is soms moeilijk daar het asbest vaak als nevenproduct en vermengd met andere stoffen in de leidingen, platen, isolatiematerialen e.d. werd gebruikt. Het gebeurt frequent dat er al of niet gebonden asbest wordt aangetroffen in granulaten die werden aangewend als materiaal voor onderfunderingen bij wegenbouw e.d. Zo is er bijvoorbeeld asbest gebruikt bij de aanleg van wandelpaden in het natuurgebied Blaasveld in de gemeente Willebroek (opm. ondertussen is dit asbest deskundig afgedekt) of werd er asbest teruggevonden in puingranulaten gebruikt in het "Rivierenhof" te Antwerpen. Indien er asbest wordt gevonden in bodems is het bodemsaneringsdecreet van toepassing. Dit decreet bepaalt in welke omstandigheden een bodem dient gesaneerd te worden. Het decreet bevat echter geen saneringsnormen voor asbest. Derhalve zal geval per geval bekeken worden of sanering al of niet noodzakelijk is.

2.5.32.5.3.1

Normen voor asbest in puinIn Vlaanderen Volgens het Vlarea (dat de voorwaarden voor hergebruik van