53091744 ASBEST JAARVERSL 08 - …asbestslachtoffers.nl/docs/asbest-jvs-2008-v5.pdfVerbond van...

Stichting Instituut Asbestslachtoffers

Directie en bureau:Bezuidenhoutseweg 60Postbus 904052509 LK Den HaagTelefoon: 070 - 349 97 54Fax: 070 - 349 97 96e-mail: [email protected]

www.asbestslachtoffers.nl

Uitvoering:Bredewater 6Postbus 6842700 AR ZoetermeerTelefoon: 079 - 750 71 50e-mail: [email protected]

Instituut Asbestslachtoffers

Verslag over 2008

Instituut Asbestslachtoffers (IAS)Het Instituut Asbestslachtoffers (IAS) adviseert de Sociale Verzekeringsbank (SVB) over het recht op een tegemoetkoming voor asbestslachtoffers met de ziekte meso-thelioom. Daarnaast bemiddelt het IAS tussen (ex-)werkgevers en (ex-)werknemers over het betalen van een schadevergoeding. Het IAS is daarvoor in 1999 opgericht door organisaties van werkgevers en werknemers, het Comité Asbestslachtoffers, het Verbond van Verzekeraars en de overheid. Meer informatie vindt u op de website van het IAS: www.asbestslachtoffers.nl.

ColofonUitgave van Instituut AsbestslachtoffersIAS publicatie 2009/1

RedactieS.A. Aarendonk–tevens eindredactieD. MorreauM.A. van der Woude

Druk en vormgevingArtoos Communicatiegroep B.V.April 2009

De brochures ‘Asbest en Mesothelioom’ en het algemeen informatieboekje zijn per e-mail te bestellen bij [email protected]

1

JAARVERSLAG 2008 INSTITUUT ASBESTSLACHTOFFERS

Inhoudsopgave

• Voorwoord 2

• Het IAS in 2008 4

- Resultaten bemiddeling en advies

- Onderzoeksprogramma IAS

- Voorlichting IAS

• Klanttevredenheid 6

• Kerncijfers IAS 2008 8

- Instroom, uitstroom, voorraad

- Regeling TAS en Regeling TNS

- Afgewikkelde aanvragen 2008

• Epidemiologische ontwikkelingen 14

- Aantal gevallen van maligne mesothelioom in

Nederland

- Kenmerken TAS- en TNS-gerechtigden

- Asbestziekten in Australië

• Medische ontwikkelingen 18

- Andere asbestziekten

- Ervaringen van mesothelioompatiënten

- Biologische markers voor mesothelioom

• Juridische ontwikkelingen 22

- Aansprakelijkheid buiten werkomgeving is complex

- Aansprakelijkheid bij andere asbestziekten dan

mesothelioom

- Geldend recht ter discussie

• Internationale ontwikkelingen 26

- Vergoedingsregelingen voor asbestslachtoffers

- Canadees chrysotiel asbest ter discussie

• Interviews

- Piet Hein Donner 7

- Jan Pieter Six 13

- Carl Moons 17

- Christa Busteros 21

- Jaap Hijma 25

- Paul Selen 29

• Nieuws

- IAS initieert breed onderzoek naar asbest en kanker 16

- Presentatie IAS op IMIG 2008 20

- Teveel vitamine A risico voor asbestblootgestelden 20

- Een medisch wonder 20

- School niet aansprakelijk voor asbestziekte leerling 24

- Vervroegd pensioen voor Franse asbestslachtoffers 24

- Britse verzekeraars aansprakelijk voor asbestclaims 24

- Asbestschandalen: toezicht faalt 28

- Innovatie in asbestverwijdering 28

- Zonnepanelen vervangen asbestdaken 28

• Personalia 30

• In memoriam Mr. Ben Asscher 31

• Financieel verslag over 2008 32

• Accountantsverklaring 42

• Missie, taken en werkwijze 43

• Summary 44

2


VoorwoordDe grote import en toepassing van asbest in de zestiger en zeventiger jaren heeft er ook in 2008 voor

gezorgd dat honderden mensen zijn getroffen door een asbestziekte. In tegenstelling tot eerdere pro-

jecties nam het aantal mesothelioom gevallen in Nederland nog toe. Deze toename vertaalde zich in

meer aanvragen bij het IAS, door ernstig zieke mensen die aanspraak maakten op een tegemoetko-

ming of schadevergoeding. Het IAS heeft zich weer tot het uiterste ingezet om deze aanvragen zo snel

en zorgvuldig mogelijk af te handelen binnen de in het Convenant vastgestelde kaders, dit in hechte

samenwerking met de Sociale Verzekeringsbank (SVB). In het verslag worden de resultaten van deze

inspanningen gepresenteerd aan de hand van verschillende kerncijfers. Dit nadrukkelijk in het besef

dat achter al deze getallen veel persoonlijk leed schuil gaat.

Het IAS is in 1999 opgericht om de zogenoemde juridische lijdensweg op zorgvuldige wijze te bekor-

ten. De snelle progressie van de ziekte mesothelioom, gekoppeld aan de slechte prognose, maakte een

alternatieve schaderegeling noodzakelijk, met afspraken over de hoogte van de schadebedragen en

onderzoeksprotocollen. De relevantie van het IAS bestaat negen jaar later helaas dus nog steeds. In

plaats van langdurige, belastende juridische procedures is een snel en goed verlopende procedure via

het IAS nog altijd van veel belang voor de betrokken asbestslachtoffers. Om die reden zijn onlangs ver-

dere verbeteringen doorgevoerd in de procedure via een nog laagdrempeliger intake en de mogelijk-

heid van huisbezoek, van welke faciliteit steeds vaker gebruik wordt gemaakt.

In de afgelopen periode ging ook een klanttevredenheidsonderzoek van start onder slachtoffers en

nabestaanden. De in dit verslag gepresenteerde resultaten laten zien dat betrokken respondenten in

2008 tevreden waren over de dienstverlening van het IAS. Een grote stimulans voor de IAS-medewer-

kers om met dezelfde grote inzet ook in 2009 en volgende jaren door te gaan. Die inzet treffen wij ook

aan bij de medewerkers van de SVB, die betrokken zijn bij uitvoering de TAS- en TNS-regeling. De in

2008 benoemde teamleider Paul Selen geeft in dit verslag een toelichting op de werkzaamheden van

de SVB, bij welke instelling snelheid en zorgvuldigheid, net als bij het IAS, hand in hand gaan. Zeer

goed bestede aandacht voor de zo zwaar getroffen mesothelioomslachtoffers, zoals voor mevrouw

Busteros, die voor dit verslag geïnterviewd werd.

Net als in de vorige jaren zijn in het jaarverslag 2008 enkele interviews opgenomen met personen, die

voor het IAS een belangrijke rol vervullen. Dat geldt natuurlijk in de eerste plaats voor minister Donner

van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, wiens ministerie aan de wieg heeft gestaan van het IAS en

beleidsmatig nog steeds nauw betrokken is bij de ontwikkelingen op dit gebied. De bewindspersoon,

jurist als hij is, toont belangstelling voor de verjaringsproblematiek en juicht het initiatief van het IAS

toe om, in aanvulling op geldend recht en het Convenant, te komen tot nadere afspraken over dit

onderwerp.

De voorzitter van de commissie, die zich op verzoek van het IAS buigt over de verjaring van de

vorderingen van asbestslachtoffers over problemen die samenhangen met stelplicht en bewijslast, is

mr. Hijma, hoogleraar burgerlijk recht in Leiden. In het interview pleit hij namens de commissie voor

een norm voor de periode waarin het slachtoffer de werkgever kan dagvaarden. Voor wat betreft de

stelplicht en bewijslast lijkt het volgens hem niet goed doenlijk te komen tot eenduidige richtsnoeren.

3


Het gaat immers om concrete feiten en omstandigheden, die sterk van elkaar kunnen verschillen. De

verwachting is dat het IAS-bestuur na overleg met de Raad van Toezicht en Advies het advies van de

commissie Hijma in de eerste helft van 2009 zal vertalen naar de uitvoeringspraktijk.

In 2008 ging het medisch onderzoeksprogramma van het IAS van start naar de relatie tussen asbest en

kanker. Hierbij wordt nauw samengewerkt met het AMC, NKI en de SVB. De uitvoering van het onder-

zoek is in handen van Julius Center van het UMC te Utrecht. Aan dit centrum is Carl Moons, hoogleraar

Klinische Epidemiologie, verbonden. Zijn ervaring met het evalueren van diagnostische processen en

testen om een ziekte vast te stellen, dan wel uit te sluiten, wordt benut voor onderzoek naar de gehan-

teerde diagnostiek in verschillende landen bij maligne mesothelioom. Prof. Moons verwacht, zo valt in

dit jaarverslag te lezen, dat het onderzoek zal leiden tot een betere diagnostiek. Of dit daadwerkelijk

ook zo is zal mogelijk al blijken uit de onderzoeksgegevens die op 26 januari 2010 tijdens het lustrum-

congres van het dan 10 jaar functionerende IAS worden gepresenteerd.

In 2008 overleed mr. Asscher, die als ervaren en gedreven kwartiermaker aan de wieg stond van het

IAS. Het IAS is Ben Asscher veel dank verschuldigd. In dit verslag wordt nader ingegaan op zijn verdien-

sten voor het IAS. Asscher zag het IAS als een schitterende vorm van alternatieve geschillenbeslech-

ting. Tot deze conclusie komt Jan Pieter Six, sinds de oprichting bestuurslid van het IAS, ook. ‘ Het gaat’,

in zijn woorden, ‘om een beschaafde oplossing voor het collectief van de slachtoffers met mesotheli-

oom.’ Dus niet om ‘het onderste uit de kan’ via een langdurige en belastende procedure voor het indi-

viduele slachtoffer.

Tot slot past een woord van dank aan de organisaties waarmee het IAS intensief samenwerkt. Naast de

SVB, zijn dat BSA schaderegeling, het Nederlands Mesotheliomen Panel, de Werkgroep Mesotheliomen

van de longartsenvereniging NVALT, TNO, de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Technische Univer-

siteit Delft. Samen met deze organisaties zal het IAS zijn werk met onverminderde inzet in de toekomst

blijven vervullen.

Den Haag, 14 april 2009

M.R. van der Heijden, voorzitter M.A. van der Woude, directeur

4


Het IAS in 20082008 was het negende jaar van het Instituut Asbestslachtoffers (IAS) en het eerste volledige jaar waarin

de tegemoetkomingsregeling voor niet-loondienstgerelateerde slachtoffers van mesothelioom (TNS)

werd uitgevoerd. Deze en andere belangrijke gebeurtenissen worden hierna toegelicht.

Resultaten bemiddeling en adviesAanvragers zijn tevreden en de uitvoering van de Regeling tegemoetkoming niet-loondienstgerela-

teerde slachtoffers van mesothelioom (TNS) verloopt goed en voorziet in een behoefte. Dit zijn belang-

rijke conclusies over het IAS in 2008. Hieronder een samenvatting van de belangrijkste resultaten.

In 2008 heeft het IAS 601 aanvragen in behandeling genomen en 631 dossiers uit verschillende jaren

afgewikkeld. Het aantal aanvragen was door de invoering van de TNS-regeling fl ink hoger dan in 2007

(507). In totaal werden in de afgelopen negen jaar 3632 aanvragen in behandeling genomen. Hiervan

was eind december 2008 93% (3369) afgewikkeld.

De uitvoering van de TNS-regeling verloopt goed en voorziet in een behoefte, schreef minister Cramer

van VROM aan de Tweede Kamer. Door de invoering van deze regeling kunnen sinds 1 december 2007

alle mensen bij wie de ziekte mesothelioom wordt vastgesteld in aanmerking komen voor een

fi nanciële tegemoetkoming van de overheid van € 17.050. In 2008 werden aan de SVB 390 adviezen

afgegeven voor een tegemoetkoming in het kader van de regeling TAS en 148 voor een TNS-tege-

moetkoming. In 428 gevallen (80%) adviseerde het IAS de SVB de tegemoetkoming toe te kennen, ver-

deeld over 308 (72%) positieve adviezen voor een TAS en 120 (28%) voor een TNS-tegemoetkoming.

Sinds de invoering van de regeling TAS in 2000 en de regeling TNS in december 2007 hebben 2044

slachtoffers na een positief advies van het IAS een fi nanciële tegemoetkoming ontvangen in de vorm

van een voorschot of eenmalige uitkering. Deze groep bestaat vrijwel geheel (96%) uit mannen, met

een gemiddelde leeftijd van 72 jaar. Van de in 2008 afgewikkelde bemiddelingen voor werknemers of

huisgenoten resulteerde 64% in volledige schadevergoeding voor de aanvrager.

Sinds 1 juli 2007 ontvangen de aanvragers van het IAS na sluiting van het dossier een vragenlijst met

het verzoek deze in te vullen en aan het IAS te retourneren. In het algemeen kan geconcludeerd wor-

den dat zij de werkwijze van en benadering door het IAS goed beoordelen. Op pagina 6 worden de

resultaten van het belevingsonderzoek nader toegelicht.

Onderzoeksprogramma IASIn het Convenant worden enkele speerpunten genoemd met betrekking tot onderzoek van het IAS:

- ontwikkeling en onderhoud datasysteem;

- kwaliteitsborging procedures/protocollen;

- onderzoek andere asbestziekten.

Langs deze lijnen zijn in 2008 drie onderzoeken voorbereid en opgestart. Zo is in het najaar van 2008

op initiatief van het IAS een breed onderzoeksprogramma gestart naar vormen van kanker ten gevolge

van asbestblootstelling: mesothelioom (longvlies/buikvlieskanker) en asbestgerelateerde longkanker.

Dit Medisch Onderzoeksprogramma IAS (MOPI) loopt tot en met 2011. Het wordt uitgevoerd door het

Julius Center van het UMC Utrecht in samenwerking met het AMC, het Nederlands Kanker Instituut

(NKI), de Sociale Verzekeringsbank (SVB) en het IAS (meer informatie op pagina 16). Tijdens het 10-jarig

lustrumcongres op 26 januari 2010 zal uitgebreid aandacht aan dit programma worden besteed.

5


Het Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR) ontwikkelt op dit moment voor het IAS een monitor

mesotheliomen die op de IAS-website gepubliceerd zal worden. De monitor zal aandacht besteden

aan trends in de incidentie van de ziekte naar leeftijd en geslacht, de regionale spreiding van slachtof-

fers en overlevingscijfers naar leeftijdsgroep en tumorlokalisatie. Dit op basis van cijfers uit twee lan-

delijke databanken: het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) en de Nederlandse Kankerregistatie

(NKR). Mei 2009 zal de eerste monitor gereed zijn. Op juridisch terrein werd in het najaar van 2008

opdracht gegeven aan een commissie bestaande uit de hoogleraren Hijma, Hartlief en Snijders om te

komen met richtlijnen inzake verjaring en stelplicht/bewijslast. De resultaten van dit onderzoek wor-

den begin 2009 bekend gemaakt.

Voorlichting IAS Het IAS heeft in 2008 verschillende voorlichtingsactiviteiten verricht, zowel voor haar primaire doel-

groep, de asbestslachtoffers, als voor andere betrokkenen. Zo werd onder andere een bijdrage gele-

verd aan de halfjaarlijkse vergadering van de Asbestslachtoffersvereniging Nederland (AVN), aan een

bijeenkomst van de werkgroep Mesotheliomen van de longartsenvereniging NVALT en aan een expert-

meeting over wet-/regelgeving inzake massaschade. Inleidingen werden verzorgd voor oud-medewer-

kers van het GVB Amsterdam, voor oncologie-verpleegkundigen en polikliniekassistenten in de Regio

Rijnmond en voor relaties van de FNV op een bijeenkomst over asbestgerelateerde aandoeningen. Op

26 september was het IAS verantwoordelijk voor de organisatie en inhoud van een seminar en hield

Prof. De Mol, namens het IAS een inleiding voor longartsen uit de gehele wereld op de conferentie van

de International Mesothelioma Interest Group (IMIG) die in 2008 in Amsterdam plaatsvond (meer hier-

over op pagina 20). In het begin van 2008 werd de TNS-regeling via een redactionele bijdrage aange-

kondigd in de huis-aan-huisbladen. Ook verschenen artikelen van het IAS in longartsenblad Pulmo-

script en in het juristenblad Verkeersrecht. In oktober ging de vernieuwde website (www.

asbestslachtoffers.nl) ‘de lucht in’. De site wordt goed bezocht. In 2008 bezochten bijna 20.000 mensen

minimaal één keer de website. In 60% van de gevallen werd de website gevonden via een zoekmachi-

ne, voornamelijk google, en in 40% van de gevallen door direct het zoekadres in te typen. Zoektermen

die het meest gebruikt werden, waren: asbest, asbestslachtoffers en instituut asbestslachtoffers. Het

IAS heeft in 2008 drie keer een elektronische nieuwsbrief verstuurd naar een vast adressenbestand. De

nieuwsbrieven deden verslag van gebeurtenissen die wereldwijd plaatsvonden op het gebied van

asbest en gezondheid.

Elke nieuwsbrief bevatte verder een ‘editorial’ waarin een deskundige zijn of haar visie gaf op een

thema dat de gemoederen bezighield. Geïnteresseerden kunnen de nieuwsbrieven van de website

downloaden.

6


Nieuws KlanttevredenheidDe dienstverlening van het IAS werd in 2008 goed gewaardeerd door de aanvragers. Dit kan geconclu-

deerd worden uit de resultaten van het belevingsonderzoek. Sinds 1 juli 2007 meet het IAS de tevre-

denheid van de aanvragers, teneinde de kwaliteit van de dienstverlening te monitoren en daar waar

nodig te verbeteren. Aanvragers ontvangen na afronding van hun aanvraag een vragenlijst die zij kos-

teloos en, indien gewenst, anoniem kunnen retourneren in de bijgesloten voorgefrankeerde envelop.

In 2008 werd aan 508 slachtoffers, of hun nabestaande of contactpersoon, een vragenlijst gestuurd.

Hiervan zijn 300 exemplaren (59%) terugontvangen en verwerkt. Dit resulteerde in de volgende ant-

woorden:

Vraag Ja NeeGeen

mening

Gaf het IAS voldoende uitleg bij het invullen van het aanvraagpakket? 274 8 12

Verliep het intakegesprek m.b.t. het arbeidsverleden goed? 279 5 9

Werd tijdens de bemiddeling voldoende informatie verstrekt over

de voortgang?

257 25 13

Werd de informatieverstrekking over het algemeen als duidelijk ervaren? 279 9 6

Was het contact met de medewerkers van het IAS prettig? 278 8 11

Van de ruimte voor suggesties en opmerkingen maakten 185 van de 300 respondenten gebruik, waar-

bij 115 lovende tot zeer lovende opmerkingen werden gemaakt over de behandeling van het dossier

door de medewerkers van het IAS.

Samengevat blijkt uit onderzoek dat 93% van de respondenten tevreden is over de dienstverlening van

het IAS, 3% niet tevreden is en 4% hier geen mening over heeft.

Figuur: mate van tevredenheid met dienstverlening IAS

Een belangrijk verbeterpunt betreft de informatie die de longarts verstrekt over de mogelijkheid van

tegemoetkoming en schadevergoeding. 39% van de respondenten vermeldde die informatie niet van

de longarts te hebben gekregen. Hierover vindt overleg plaats met de longartsenvereniging NVALT.

Tevreden93%

Geen mening 4%Niet tevreden 3%

T9

Geeen

7

InterviewPiet Hein Donner, minister van Sociale Zaken en

Werkgelegenheid (SZW)

‘De afgelopen negen jaar heeft het IAS belangrijk werk verricht ten behoeve van een

groep mensen die als gevolg van asbestblootstelling lang daarna geconfronteerd

wordt met maligne mesothelioom. Door de ernst en progressie van deze longziekte

zijn betrokken slachtoffers vaak niet in de gelegenheid tijdrovende juridische pro-

cedures te voeren om een fi nanciële vergoeding te krijgen. Met behulp van het IAS

lukt dit vaak wel. De afspraken die hiertoe gemaakt zijn tussen slachtoffers, werk-

gevers- en werknemersorganisaties, verzekeraars en overheid onderstrepen de

waarde van samenwerking. Door de uiteenlopende belangen te overbruggen en

gericht samen te werken kan, zoals in dit geval, veel worden bereikt. Het IAS vervult

daarmee een voortrekkersrol, die ook in het buitenland als zodanig wordt herkend.

Hoewel in 1978 de toepassing en verwerking van crocidoliet (blauw asbest) in Nederland verboden werd en

in 1993 een algemeen asbestverbod van kracht werd is het door de lange latentietijd van mesothelioom

helaas noodzakelijk dat het IAS in de komende jaren haar werk voortzet. Nog steeds neemt het aantal

asbestslachtoffers toe. Tegen deze achtergrond is het van veel belang dat de aandacht voor deze kwetsbare

groep niet verslapt.

In de afgelopen periode heeft deze aandacht er al toe geleid dat naast werknemers ook andere, zoals niet-

loondienst gerelateerde slachtoffers met de ziekte mesothelioom in aanmerking kwamen voor een fi nanciële

regeling.

Het IAS voorziet in een buitengerechtelijke bemiddeling met toepassing van het civiele aansprakelijkheids-

recht. In de bemiddelingspraktijk wordt het instituut geconfronteerd met enkele knelpunten van juridische

aard. Zo is het niet steeds duidelijk of en in hoeverre de verjaringstermijn voor een vordering van een meso-

thelioomslachtoffer kan worden doorbroken en wanneer een werkgever met succes een beroep kan doen op

verjaring. Een ander probleem doet zich voor rond de invulling van de stelplicht en bewijslast. Het valt in de

praktijk vaak niet mee om het feiten rond de fatale asbestblootstelling dertig jaar (of langer) na dato vast te

stellen. Gegeven deze knelpunten hecht ik er waarde aan dat het IAS via de Commissie Hijma onderzoek laat

doen naar de mogelijkheid om te komen tot aanvullende richtlijnen ter zake. Collectief gedragen afspraken

kunnen tijdrovende discussies voorkomen: de reden waarvoor het IAS begin 2000 is opgericht.

Tot slot wil ik de kennis- en onderzoeksfunctie van het IAS niet onvermeld laten. Ook op dit terrein heeft het

IAS de afgelopen tijd niet op zijn lauweren gerust. Ik hoop dat het in het najaar van 2008 gestarte Medisch

Onderzoeksprogramma, waaraan verschillende vooraanstaande onderzoekscentra meewerken, een bijdra-

ge zal leveren aan optimalisering van de medische procedure van het instituut en het beter in kaart brengen

van de groep slachtoffers met asbestgerelateerde longkanker.’


8


Kerncijfers IAS 2008Het IAS adviseert de Sociale Verzekeringsbank (SVB) over het recht op een tegemoetkoming van

17.050 (2008) voor asbestslachtoffers met de ziekte mesothelioom op grond van de Regeling tege-

moetkoming asbestslachtoffers (TAS) of (sinds 1 december 2007) de Regeling tegemoetkoming niet-

loondienstgerelateerde slachtoffers van mesothelioom (TNS). Daarnaast bemiddelt het IAS tussen (ex-)

werkgevers en (ex-)werknemers over het betalen van een schadevergoeding van € 55.163 (normbe-

drag 2008). Als het slachtoffer al overleden is kunnen nabestaanden bemiddeling aanvragen voor ver-

goeding van materiële schade en overlijdensschade (2008: elk € 2.760).

Hierna volgen de belangrijkste cijfers over 2008 inzake de advies- en bemiddelingsactiviteiten van het

IAS. In vergelijking met vorige jaarverslagen wordt dit keer meer informatie gegeven over het karakter

van de afgewikkelde aanvragen. De informatie in dit hoofdstuk laat zien dat een deel van de aanvragen

niet voor bemiddeling in aanmerking komt. Dit enerzijds omdat de diagnose mesothelioom niet door

NMP of NVALT bevestigd wordt, in andere gevallen omdat de werkgever niet meer bestaat of de vorde-

ringen inmiddels zijn verjaard. Ook TNS-aanvragen (die sinds 1 december 2007 tot de taken van het IAS

behoren) komen niet in aanmerking voor bemiddeling. In de analyse van de afgewikkelde aanvragen

op pagina 12 wordt een en ander nader toegelicht.

Instroom, uitstroom, voorraadHet IAS heeft in 2008 601 aanvragen in behandeling genomen en 631 aanvragen afgewikkeld. Onder-

staande tabel laat zien dat de instroom in de eerste 2 maanden van 2008 gemiddeld veel hoger was

dan in de overige maanden van dat jaar. De invoering van de TNS-regeling op 1 december 2007 is de

oorzaak van deze ontwikkeling. Tot 1 december 2007 konden alleen (oud-)werknemers of huisgenoten

aanspraak maken op een fi nanciële tegemoetkoming, sinds 1 december 2007 in principe alle mesothe-

lioomslachtoffers. De uitstroom was relatief hoger in de maanden maart en april waarin een deel van

de extra instroom uit december 2007 en januari en februari 2008 werd verwerkt.

Dossierontwikkeling 2008 jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec totaal

Instroom 96 83 45 46 41 40 42 46 48 37 46 31 601

Uitstroom 53 60 61 86 43 51 50 49 47 52 47 32 631

Tabel: totale instroom en uitstroom per maand in 2008

Dossierontwikkeling 2000-2008 Het diagram op de volgende pagina toont de afwikkeling van de instroom sinds de start van het IAS in

2000. Te zien is dat de instroom in 2008 fl ink hoger was dan in 2007. Het diagram laat eveneens zien dat

het aantal aanmeldingen in 2000 exceptioneel hoog was, en in 2003, 2007 en 2008 een sprong heeft

gemaakt. In 2000 was de instroom bijzonder hoog door de ‘oude claims’, die met de komst van het IAS

vooral in de eerste maanden ingediend werden (het zgn. stuwmeereffect). De invoering van de voor-

schotregeling is de meest waarschijnlijke oorzaak voor de stijging van het aantal aanmeldingen in 2003.

De stijging van 2007 en 2008 vloeit voort uit de invoering van de TNS-regeling in december 2007 en een

algehele toename van het aantal slachtoffers met mesothelioom (zie pagina 14). In totaal werden in de

afgelopen negen jaar 3632 aanvragen in behandeling genomen. Hiervan was eind december 2008 93%

9


Het diagram hieronder laat de verwerking van de instroom zien sinds de start van het IAS in 2000. Te zien

is dat de instroom in 2008 door de invoering van de TNS-regeling fl ink hoger was dan in 2007. Het dia-

gram laat eveneens zien dat het aantal aanmeldingen in 2000 exceptioneel hoog was, en in 2003, 2007 en

2008 een sprong heeft gemaakt. In 2000 was de instroom bijzonder hoog door de ‘oude claims’, die met

de komst van het IAS vooral in de eerste maanden ingediend werden (het zgn. stuwmeereffect). De

invoering van de voorschotregeling is de meest waarschijnlijke oorzaak voor de stijging van het aantal

aanmeldingen in 2003. De stijging van 2007 en 2008 is te wijten aan de invoering van de TNS-regeling in

december en een algehele toename van het aantal slachtoffers met mesothelioom (zie pagina 14).

afgerond

voorraad

238

212011000

363594

244260

341 342375 371

479

2000 2001 2002 2003 2004 2008

700

600

500

400

300

200

100

02005 2006 2007

Diagram: afwikkeling instroom 2000-2008 naar jaar van instroom

Regeling TAS en Regeling TNS Sinds de invoering van de Regeling TAS in 2000 en de regeling TNS in december 2007 hebben 2044

slachtoffers na een positief advies van het IAS een fi nanciële tegemoetkoming ontvangen in de vorm

van een voorschot of eenmalige uitkering. Sinds 2003 wordt de tegemoetkoming in de vorm van een

voorschot uitgekeerd. Het voorschot wordt verstrekt op basis van de diagnose maligne mesothelioom

en de aannemelijkheid dat het slachtoffer in zijn werk of op andere wijze is blootgesteld aan asbest.

Pas daarna vindt het onderzoek in het kader van de bemiddeling tussen de werknemers en de werkge-

ver/verzekeraar plaats. Vóór 2003 diende eerst bemiddeling plaats te vinden, voordat sprake kon zijn

van een tegemoetkoming krachtens de Regeling TAS. De voorschotregeling is ingevoerd omdat veel

slachtoffers overleden voordat het bemiddelingstraject volledig was afgerond.

Instroom aanvraag tegemoetkoming TAS/TNSDe tabel hieronder vermeldt de aanvragen voor een tegemoetkoming sinds de invoering van de voor-

schotregeling. Het effect van de invoering van de TNS-regeling is duidelijk te zien. In 2008 heeft het IAS

totaal 541 aanvragen voor een tegemoetkoming in behandeling genomen, 47% meer dan in 2007.

(3369) afgewikkeld. De voorraad bedroeg op dat moment 263 dossiers, 7,2% van de totale instroom.

Totaal jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec totaal

2002 1 1 1 2 5

2003 21 26 19 21 17 14 31 38 26 19 17 27 276

2004 17 21 25 26 23 23 26 23 29 20 26 18 277

2005 28 29 20 22 36 34 19 37 31 26 28 28 338

2006 28 22 33 28 24 24 36 30 28 30 41 25 349

2007 38 21 32 14 32 30 33 35 22 27 31 54 369

2008 66 68 47 52 38 44 41 37 38 45 43 22 541

Totaal 198 188 176 163 170 169 186 201 174 167 187 176 2155

Tabel: aanvraag TAS/TNS als voorschot per maand en jaar van instroom

10


Beslissing op aanvraag tegemoetkomingIn 2008 werden aan de SVB 538 adviezen afgegeven in verband met een aanvraag voor een tegemoet-

koming in het kader van de TAS of TNS-regeling, 390 adviezen voor een TAS en 148 voor een TNS. Het

totaal omvat 34 adviezen voor een tegemoetkoming aan nabestaanden in het kader van de overgangs-

regeling voor de TNS-regeling. Nabestaanden van slachtoffers konden recht hebben op een uitkering

op grond van de regeling als het slachtoffer in de periode tussen 10 november 2006 (het kabinetsbe-

sluit) en 1 juni 2008 was overleden en de aanvraag vóór 1 december 2008 was ingediend. Of als het

slachtoffer zelf al een verzoek tot bemiddeling bij het Instituut Asbestslachtoffers had gedaan

TASaantal

adviezenwaarvan negatief %

waarvan positief %

2003 223 85 38,3% 138 61,9%

2004 293 63 21,5% 230 78,5%

2005 317 68 21,5% 249 78,5%

2006 354 63 17,8% 291 82,2%

2007 371 61 16,9% 310 83,6%

2008 390 82 21,0% 308 81,1%

Totaal 1948 422 21,7% 1526 78,3%

TNSaantal

adviezenwaarvan negatief %

waarvan positief %

2007 5 5 100,0%

2008 148 28 18,9% 120 81.1%

Totaal 153 28 18,3% 125 81,7%

In 428 gevallen (80%) adviseerde het IAS de SVB de tegemoetkoming toe te kennen, verdeeld over 308

(72%) positieve adviezen voor een TAS en 120 (28%)voor een TNS. Het percentage positieve adviezen

dat jaarlijks afgegeven wordt is sinds 2004 stabiel en ligt steeds rond de 80%. Het advies was in 2008 in

110 gevallen negatief (20%). In de meeste gevallen (62%) was de afwijzingsgrond ‘geen mesothelioom’.

In een kwart van de gevallen (26%) ging het om mensen die al waren overleden en geen nabestaande

hadden in de zin van de TAS/TNS-regeling.

26% geennabestaande

12% diverseredenen

62% geenmaligne mesothelioom

seenn

Figuur: Reden voor afwijzing tegemoetkoming

Tabel: verdeling beslissing op aanvraag tegemoetkoming

11


Figuur: afgewikkelde aanvragen 2008 naar soort aanvraag

Afgewikkelde aanvragen 2008In 2008 heeft het IAS totaal 631 aanvragen afgewikkeld. 24 aanvragen vervielen al in het begin van de

procedure voordat het onderzoek kon worden opgestart. In dit onderzoek vraagt het IAS aan expert-

panels (pathologen en/of longartsen) om bevestiging van de diagnose mesothelioom. Tegelijkertijd

wordt samen met de aanvrager nagegaan hoe het contact met asbest heeft plaatsgevonden en of een

(ex-) werkgever aansprakelijk is te houden voor de gezondheidsschade. Dit resulteerde in: 391 loon-

dienstgerelateerde aanvragen voor TAS en bemiddeling van werknemers (374) of huisgenoten (17), 152

niet-loondienstgerelateerde aanvragen voor TNS en 64 aanvragen van nabestaanden voor vergoeding

van materiële schade en overlijdensschade.

25% TNS

11% nabestaanden

64%werknemers/huisgenoten

1%% enn

Resultaten onderzoek werknemers/huisgenoten62% van alle in 2008 afgewikkelde aanvragen waren loondienstgerelateerde aanvragen van slachtoffers

zelf (werknemers of huisgenoten). Bij hen is onderzocht of er recht was op een tegemoetkoming in het

kader van de TAS-regeling en of via bemiddeling met een werkgever c.q. verzekeraar schadevergoeding

kon worden verkregen. De tabel hieronder vermeldt de resultaten die voor deze groep zijn bereikt, waar-

bij een onderverdeling is gemaakt naar de groep die niet bemiddelbaar bleek en de groep die wel voor

bemiddeling in aanmerking kwam. In de rechterkolom staat de belangrijkste reden voor het niet toeken-

nen van tegemoetkoming of voor het niet verkrijgen van de schadevergoeding. Te zien is dat 64% van de

groep die bemiddeld kon worden de volledige schadevergoeding van € 55.163 heeft ontvangen.

Resultaten werknemers/huisgenoten

Resultaat Aantal Reden afwijzing

Groep niet bemiddelbaar 148

Geen vergoeding 75 Geen mesothelioom

TAS-tegemoetkoming 73 Werkgever onvindbaar,failliet; vordering verjaard

Bemiddelbare groep 243

TAS-tegemoetkoming, maar geen schadevergoeding

87Stelplicht,bewijslast onvoldoende ingevuld; discussie over verjaring

Volledige schadevergoeding 156 n.v.t.

Totaal 391

12


12

Resultaat Aantal Reden afwijzing

Groep niet bemiddelbaar 30

Geen vergoeding 30 Geen mesothelioom

Bemiddelbare groep 34

Geen vergoeding 16 Stelplicht,bewijslast en verjarings-discussie

Vergoeding materiële en overlijdens-schade

18 n.v.t.

Totaal 64

Resultaten nabestaanden

Doorlooptijden Doel van het IAS is schadeclaims van asbestslachtoffers zo snel en zorgvuldig mogelijk af te handelen.

Dit om patiënten een juridische lijdensweg te besparen in de korte tijd die hen nog gegeven is. Om dit

te bereiken heeft het IAS met de uitvoeringsorganisatie BSA Schaderegeling ‘service levels’ afgespro-

ken. Afspraken zijn gemaakt over doorlooptijden ten aanzien van de intake, het moment waarop het

advies inzake de tegemoetkoming wordt afgegeven en de periode die de bemiddeling in beslag kan

nemen.

Met betrekking tot de ‘intake’ is overeengekomen dat in 85% van alle aanvragen binnen 10 werkdagen

alle (ingevulde) formulieren ter ondertekening aan de klant zijn verzonden en alle arbeidsverledenge-

gevens voor handen zijn. Vervolgens dient in 80% van de complete aanvragen respectievelijk binnen

40 werkdagen een advies over de tegemoetkoming aan de SVB te worden verstrekt en binnen 125

werkdagen overeenstemming te zijn bereikt over het bemiddelingsresultaat voor het slachtoffer. Ver-

der dient de gemiddelde doorlooptijd voor het advies over de tegemoetkoming en de overeenstem-

ming over het bemiddelingsresultaat kleiner of gelijk te zijn aan respectievelijk 40 en 125 werkdagen.

Alle service levels zijn in 2008 bereikt met uitzondering van die voor de ‘intake’ in het eerste kwartaal

van 2008. In 29% van de aanvragen nam de intake in het eerste in het eerste kwartaal van 2008 meer

dan 10 werkdagen in beslag. De belangrijkste verklaring hiervoor was dat in een aantal gevallen een

huisbezoek niet snel genoeg kon worden ingepland wegens andere verplichtingen van de aanvrager.

Resultaten onderzoek nabestaanden Als het slachtoffer is overleden en zichzelf niet bij het IAS heeft aangemeld, kan zijn nabestaande het

IAS verzoeken te bemiddelen voor een vergoeding van € 2.760 voor materiële schade en nog eens

€ 2.760 voor overlijdensschade. In 2008 zijn 64 aanvragen van nabestaanden afgewikkeld. Hieronder

de tabel met de verdeling naar fi nancieel resultaat. 53% van de groep die bemiddeld kon worden heeft

de schadevergoeding ontvangen. Dat percentage is lager dan bij de groep werknemers/huisgenoten

(64%). Het blijkt voor nabestaanden moeilijker voldoende bewijs aan te leveren voor de asbestbloot-

stelling als het slachtoffer al is overleden.


13

InterviewJan Pieter Six, bestuurslid IAS. In het dagelijks leven verantwoordelijk

voor de verankering van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

bij verzekeringsconcern Eureko/Achmea.

‘Het aansprakelijkheidsrecht is niet geschreven voor beroepsziekten

als mesothelioom’

‘Ongeveer 15 jaar geleden was ik voorzitter van de aansprakelijkheidsverzekeraars in

Nederland. In die hoedanigheid was ik betrokken bij het bedenken van een oplossing voor

het probleem van de juridische lijdensweg van asbestslachtoffers. Het heeft daarna nog

een aantal jaren geduurd tot alle partijen het eens waren over de oprichting van een

bemiddelingsinstituut. Toen het IAS er eenmaal was ben ik in het bestuur terecht gekomen.

En ik hoop hier ook nog lange tijd een functie te kunnen vervullen. Want de asbestproble-

matiek, en de rol van het IAS daarbij, zijn het meest fascinerende en uitdagende dat ik in

mijn werkzame leven als verzekeraar heb meegemaakt.

Bij asbest is er voor het eerst sprake geweest van een beroepsziekte waarbij men op grote schaal is gaan pro-

cederen. Eigenlijk was er nog helemaal geen ervaring met een dergelijke “long-tail problematiek”, die allerlei

moeilijk te beantwoorden vragen opriep over de keten van causaliteit en aansprakelijkheid. Het was

allemaal te lang geleden gebeurd en niet meer te traceren. Het is dan ook geen wonder dat het gewone aan-

sprakelijkheidsrecht, dat geschreven is voor ongelukken, vaak geen soelaas bood. Procederen bleek dus las-

tig, slachtoffers stonden te vaak met lege handen. Het is geweldig dat de overheid zich destijds hiermee is

gaan bemoeien. En al snel bleek ook dat er op allerlei fronten draagvlak was voor een oplossing. Sommigen

hadden het over een fonds, maar dat was geen goed idee. Dat is bij beroepsziekten een panacee, zoals het

woordenboek zegt, is dat uitsluitend een denkbeeldige oplossing voor alle kwalen. Het lost namelijk niets op.

Want in de praktijk van een fonds krijg je met dezelfde problemen te maken, waar je ook bij het aansprake-

lijkheidsrecht tegenaan loopt.

Met het IAS is de goede oplossing wèl gevonden. Het instituut is uniek in de wereld, een echt product van het

poldermodel. Daarbij moeten we beseffen, dat wij een van de weinige landen zijn met werkgeversaansprake-

lijkheid voor beroepsziekten. Omdat het aansprakelijkheidsrecht niet voldeed bij de fi nanciering van long-

tail risico’s, moest er ook wel een ander en beter instrument komen. Het IAS is daarvan een prachtig voor-

beeld. Het geeft een beschaafde oplossing voor het collectief van de slachtoffers met mesothelioom. Daarbij

gaat het er niet om of het individuele slachtoffer volgens het aansprakelijkheidsrecht “het onderste uit de kan

heeft gehaald”. Vanuit de hoek van de gespecialiseerde letselschade-advocatuur is er daarom wel eens kri-

tiek op het IAS. Ik deel die niet. Ik denk niet dat slachtoffers zitten te wachten op zo’n benadering. Naar mijn

mening willen zij in eerste instantie erkenning van leed en snel worden geholpen. Het IAS is hiervoor bij uit-

stek geschikt. Dat blijkt ook wel uit de meting die we sinds kort onder de slachtoffers doen. Men blijkt in over-

grote meerderheid doorgaans zeer tevreden over de behandeling door het instituut.’

14


Epidemiologische ontwikkelingenAantal gevallen van maligne mesothelioom in NederlandEr zijn in Nederland vier databanken die gevallen van mesothelioom registreren: het Centraal Bureau

voor de Statistiek (CBS), de Nederlandse Kankerregistratie (NKR), het Pathologisch-Anatomisch Lande-

lijk Geautomatiseerd Archief (PALGA) en het Nederlands Mesotheliomenpanel (NMP). De hieronder

vermelde tabel laat het totaal aantal gevallen van mesothelioom zien volgens het CBS en de NKR, het

aandeel mannen en het aandeel jonger dan 65 jaar. In 2007 overleden in Nederland 470 mensen aan de

ziekte mesothelioom, iets meer dan in 2006 (CBS). Tussen 1999 en 2005 was het aantal sterfgevallen

stabiel en lag rond de 400 per jaar. Sinds 2006 is er sprake van een toename die in 2007 doorzet. Ook

de Nederlandse Kankerregistratie (NKR) laat een stijging zien; nadat de incidentie tot en met 2003 rond

de 400 per jaar lag, neemt deze sinds 2004 toe tot bijna 500 in 2005 en 2006 (resp. 498 en 485). De

groep bestaat grotendeels uit mannen. Ongeveer driekwart is boven de 65. Het aandeel jongeren

daalt. Dit komt omdat het asbestgebruik in Nederland in de vorige eeuw vanaf eind jaren 70 sterk

afnam, o.a. door het verbod op het gebruik van het blauwe asbest in 1978 en onder invloed van de

recessie in de bouw.

* Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS): sterftecijfers (mortaliteit) (Bron: CBS Statline)

* Nederlandse Kankerregistratie (NKR): incidentiecijfers (Bron: ikcnet.nl).

Kenmerken TAS en TNS-gerechtigdenDe groep asbestslachtoffers met recht op een TAS-uitkering bestaat vrijwel geheel uit mannen (96%),

met een gemiddelde leeftijd van 72 jaar. 66% is boven de 65. Meer dan driekwart is geboren in de peri-

ode tussen 1925 en 1944. Zij wonen veelal in gebieden waar in het verleden met asbest is gewerkt op

scheepswerven, in asbestproductie, isolatie- en asbestverwerkende bedrijven. Het gaat om de regio’s

Rijnmond, Amsterdam Noord, de Zaanstreek, Zuid Limburg, in Zeeland rond Vlissingen, Middelburg en

Veere, en in Twente rond Goor.

JAAR CBS NKR CBS NKR CBS NKR

totaal totaal % man % man %<65 jaar %<65 jaar

1990 273 271 86% 86% 41% 48%

1995 323 336 86% 87% 37% 42%

1997 377 350 87% 87% 35% 41%

1998 325 345 89% 92% 39% 38%

1999 402 413 87% 87% 30% 33%

2000 389 387 87% 88% 33% 38%

2001 401 391 86% 85% 30% 35%

2002 394 355 86% 86% 33% 34%

2003 393 388 88% 87% 25% 32%

2004 398 442 87% 88% 30% 34%

2005 382 498 90% 88% 24% 26%

2006 463 485 86% 85% 25% 28%

2007 470 86% 24%

15


TAS/TNS-gerechtigden 2000 t/m 2008: aantal mesothelioomslachtoffers per 100.000 inwoners op

31 december 2008. Bron: Sociale Verzekeringsbank, P. Covelli, maart 2009.

16


IAS initieert breed onderzoek naar asbest en kankerOp initiatief van het IAS is het Julius

Center van het UMC Utrecht in het

najaar van 2008 in nauwe samenwer-

king met het AMC, het Nederlands

Kanker Instituut (NKI) in Amsterdam

en de Sociale Verzekeringsbank (SVB)

een breed onderzoek gestart naar

kanker ten gevolge van asbestbloot-

stelling. Het onderzoek loopt tot en

met 2011. De eerste resultaten zullen

op het IAS-lustrumcongres op 26 janu-

ari 2010 bekend worden gemaakt.

Het programma bestaat uit vier projec-

ten:

1. Ontwikkeling van een gemeenschap-

pelijke databank waarin demografi -

sche en medische gegevens worden

gekoppeld aan gegevens over de wij-

ze waarop mesothelioomslachtoffers

in het verleden aan asbest zijn bloot-

gesteld, bijvoorbeeld in bepaalde risi-

coberoepen.

2. Onderzoek naar de kwaliteit van de

gehanteerde diagnostische technie-

ken en de werkwijze van de medische

panels op het gebied van de ziekte

mesothelioom. Er zal worden nage-

gaan of er nieuwe technieken zijn die voordelen bieden op het gebied van

nauwkeurigheid en effi ciëntie in ver-

gelijking tot de procedure die

momenteel wordt toegepast. De hui-

dige werkwijze wordt beoordeeld op

logistiek en effi ciëntie. Kan het beter

en sneller?

3. Onderzoek naar het aantal longkan-

kerpatiënten bij wie asbestcontact

een oorzaak kan zijn geweest. Eerst

wordt onderzocht wat precies onder

asbestgerelateerde longkanker wordt

verstaan. Op basis van de verschillen-

de defi nities die gehanteerd zouden

kunnen worden, zal een schatting

worden gemaakt van de omvang van

de groep asbestgerelateerde long-

kankerpatiënten in Nederland tussen

2008 en 2030. Vervolgens wordt

nagegaan welke groep vanwege

asbestblootstelling voor compen-

satie in aanmerking zou kunnen

komen.

4. Onderzoek naar de vraag of er een

relatie is tussen de manier waarop

iemand aan asbest is blootgesteld en

de aard van de kanker die daar het

gevolg van is.

Meer informatie over het onderzoek is

verkrijgbaar bij programmasecretaris

Simone Aarendonk, telefoon: 070 - 34

99 581 e-mail: [email protected]

Nieuws

* Voor bronvermelding zie website IAS: www.asbestslachtoffers.nl onder Nieuws

17

InterviewCarl Moons, hoogleraar Klinische Epidemiologie,

Julius Centrum UMC Utrecht

‘Kijken of de diagnostiek van mesothelioom effi ciënter kan’

‘Als epidemioloog ben ik verbonden aan het Julius Centrum voor Gezondheidswetenschap-

pen en Eerstelijns Geneeskunde (JC) in het UMC Utrecht, een onafhankelijk onderzoeksinsti-

tuut. In 2008 heeft het IAS ons benaderd met het verzoek of wij aan een aantal weten-

schappelijke vragen van het instituut konden meewerken. In eerste instantie zou het vooral

gaan om de evaluatie van het diagnostische proces om mesothelioom vast te stellen.

Aangezien ik ervaring heb met het evalueren van diagnostische processen en testen heb ik

deze opdracht namens het JC aangenomen. Uiteindelijk zijn daar ook andere interessante

vragen bijgekomen, waaronder onderzoek naar de relatie tussen asbest en longkanker.

In totaal bestaat het medisch onderzoeksprogramma (MOPI) dat wij voor het IAS doen uit

vier onderdelen.

Allereerst gaat het dus om de wetenschappelijke vraag of het diagnostische proces voor het aantonen of uit-

sluiten van mesothelioom, zoals dat nu wordt uitgevoerd, effi cïent (genoeg) is. Dat onderzoek is in volle

gang. We onderzoeken wat er beter kan en of er nieuwe testen zijn. Dat doen we deels met systematisch lite-

ratuuronderzoek en deels op basis van patiëntgegevens van het IAS, NMP en NVALT. We kijken daarbij vooral

ook naar de waarde van nieuwe biologische markers om mesothelioom aan te tonen of uit te sluiten. Biologi-

sche markers of, kort gezegd: biomarkers, zijn indicatoren van de biologische toestand van de mens die

gevonden worden in bloed, urine of ander weefsel. Bij het literatuuronderzoek bestuderen we onderzoeksge-

gevens uit andere landen waar veel met asbest is gewerkt, zoals Engeland, Australië en Japan. Dat het IAS

onderzoek wil doen naar de effi ciëncy van de diagnostiek van mesothelioom is niet zo verwonderlijk.

Zo blijkt dat een niet onaanzienlijk deel van de mensen met de diagnose mesothelioom de ziekte uiteindelijk

toch niet heeft. Ik verwacht dat we dat straks beter kunnen inschatten. Het blijkt inmiddels dat er internatio-

naal al tientallen biomarkers voor mesothelioom bestaan. Maar blijkbaar is er geen overeenstemming over

de accuratesse van één bepaalde biomarker, dus is het goed om hier eens systematisch naar te kijken. We

proberen ze allemaal te evalueren en na te gaan welke de beste is. We hopen hier snel duidelijkheid over te

kunnen geven. Begin volgend jaar- bij het 10-jarig bestaan van het IAS- kunnen we onze gegevens presente-

ren.

Een ander belangrijk onderdeel van het MOPI-onderzoek is de relatie tussen asbest en longkanker. Aangezien

we geen directe patiëntgegevens hebben, moeten we hier dus volledig uitgaan van literatuurgegevens en

simulaties. Allereerst kijken we naar wat de literatuur zegt over deze relatie, gecorrigeeerd voor bijvoorbeeld

roken, leeftijd en geslacht. Daarna maken we een koppeling met data uit bijvoorbeeld de asbestkaart (over

asbestblootstelling) en databases van de regionale kankercentra (over regionale incidenties van longkanker).

Het gaat bij dit onderzoek dus om het bij elkaar brengen van data en informatie uit allerlei verschillende

bronnen. Het is de enige manier om straks een goede inschatting te kunnen geven in hoeverre longkanker in

ons land het gevolg kan zijn van het werken met asbest.’



18

Medische ontwikkelingen*

Andere asbestziektenAsbest komt via de luchtwegen binnen, maar kan, volgens sommige onderzoekers, ook via drinkwater

opgenomen worden. Het is daarom aannemelijk dat de stof invloed kan hebben op het ontstaan van

allerlei aandoeningen. Regelmatig wordt onderzoek gepubliceerd dat hierover aanwijzingen geeft.

Volgens de Gezondheidsraad kan asbestblootstelling leiden tot twee vormen van kanker, namelijk

mesothelioom en longkanker, tot de stofl ongziekte asbestose en tot niet-kwaadaardige afwijkingen

aan het longvlies. Op dit moment is er, volgens de Gezondheidsraad, onvoldoende wetenschappelijk

bewijs om van een oorzakelijk verband tussen asbestblootstelling en andere ziekten uit te gaan

(Gezondheidsraad, 2005).

Asbestziekten of niet? De laatste jaren worden regelmatig resultaten gepubliceerd van onderzoek naar de relatie tussen

asbest en andere ziekten. Hieronder enkele voorbeelden.

• Asbestvezels kunnen de eierstokken bereiken. Dat constateerden Noorse onderzoekers bij een groep

vrouwen die in een papier- en pulpfabriek hadden gewerkt. Meer onderzoek is nodig om te bepalen

of de asbest in de eierstokken ook eierstokkanker kan veroorzaken.

• Blootstelling aan asbest kan schade aanrichten aan het immuunsysteem en dat kan leiden tot auto-

immuunziekten zoals reuma. Dat constateren Amerikaanse en Japanse onderzoekers in 2006 en 2007.

• Spaanse onderzoekers vonden bij 185 patiënten met slokdarmkanker een relatie met asbestblootstel-

ling. Het ging om mensen uit twee Middellandse Zeeregio’s die beroepsmatig aan asbest waren

blootgesteld.

• Bij Noorse vuurtorenwachters die asbest via drinkwater hadden binnengekregen werd een relatief

hoge incidentie van maag-darmkanker gevonden.

• Volgens het Amerikaanse ‘Institute of Medicine (IOM)’ is er voldoende bewijs om aan te nemen dat

asbestblootstelling tot kanker aan het strottenhoofd (larynx kanker) kan leiden. Voor maag-en darm-

kanker en kanker in de keelholte is het bewijs voor dit oorzakelijke verband onvoldoende. Wel zijn er

aanwijzingen voor een relatie tussen deze kankersoorten en asbest, aldus het IOM.

Ervaringen van mesothelioompatiëntenWoede, schuldgevoel en verwijten zijn de eerste reacties van Britse mesothelioompatiënten op de fata-

le diagnose maligne mesothelioom. Die woede en verwijten zijn gericht op de veroorzakers van de

ziekte: werkgevers en de overheid, aldus onderzoek dat in 2008 werd gepubliceerd. Britse mesotheli-

oompatiënten hebben veel behoefte aan informatie, psychosociale en emotionele steun, ook omdat ze

naast hun lichamelijke lijdensweg met complexe, medische en fi nanciële zaken te maken krijgen.

Ook het IAS heeft naar de ervaringen van een aantal aanvragers gevraagd. In 2004 gaven zij in interviews

aan dat ze bij het horen van de diagnose tijd nodig hadden gehad om alle informatie te laten bezinken.

Er kwamen gelijktijdig zoveel emoties op hen af dat ze in eerste instantie niet in staat waren veel infor-

matie op te nemen. De diagnose en de informatie over het IAS moesten daarom meerdere malen toege-

licht en besproken worden voordat besloten werd het IAS in te schakelen (Aarendonk, 2005).


19


Biologische markers voor mesothelioom Biologische markers of, kort gezegd biomarkers, zijn indicatoren van de biologische toestand van de

mens die gevonden worden in bloed, urine of ander weefsel. Bij het onderzoek naar mesothelioom

wordt gezocht naar biomarkers voor verschillende doeleinden, namelijk:

- markers die het mogelijk maken een mesothelioom vroegtijdig op te sporen;

- markers die het mogelijk maken een correcte diagnose te stellen en

- markers die aangeven hoe de tumor zich ontwikkelt.

Momenteel wordt veel onderzoek gedaan naar bepaalde stoffen die in het bloedplasma, in vocht ach-

ter de longen of in de buikholte voorkomen en als marker kunnen dienen. Enkele voorbeelden van

bloedmarkers zijn: Osteopontine, Soluble Mesothelin-Related Peptide (SMRP, ook mesotheline

genoemd) en Megakaryocyte Potentiating Factor (MPF). Een onderdeel van het Medisch Onderzoeks-

programma IAS (MOPI) is de evaluatie van het huidige medische protocol voor het stellen van de diag-

nose mesothelioom. Binnen dit project wordt aan de hand van systematisch literatuuronderzoek nage-

gaan of bepaalde biomarkers inmiddels voldoende accuraat zijn om de diagnostische technieken die

nu ‘gouden standaard’ zijn te kunnen vervangen. Een onderzoek naar biomarkers zou wellicht in

bepaalde gevallen minder ingrijpend voor de patiënt kunnen zijn dan de diagnostische methode die

nu toegepast wordt. Op pagina 16 vindt u meer informatie over dit onderzoeksprogramma.

VS: oprichting online databank voor mesothelioomSinds mei 2008 is in de VS de eerste elektronische databank voor mesothelioom online toegankelijk

voor onderzoekers. De “National Mesothelioma Virtual Bank” bevat kenmerken van 900 monsters van

mesothelioomweefsel van 600 patiënten. De databank is ondergebracht bij de Mesothelioma Applied

Research Foundation (MARF), een non-profi t stichting waarin nabestaanden, artsen, juristen en onder-

zoekers samenwerken in de strijd tegen mesothelioom. Meer informatie vindt u op http://www.meso-

tissue.org/

Nanobuisjes net als asbestKoolstof nanobuisjes, een van de belangrijkste nieuwe moleculen in de nanotechnologie, kunnen in

het buikvlies van muizen een ontstekingsreactie veroorzaken die lijkt op het beginstadium van meso-

thelioom. Dat blijkt uit een studie die in mei 2008 is gepubliceerd in het tijdschrift Nature Nanotechno-

logy. Volgens Ken Donaldson (universiteit van Edinburgh), één van de auteurs, is het te vroeg om te

concluderen dat mensen die in contact komen met nanobuisjes daar ook echt kanker van kunnen krij-

gen. De muizen kregen de nanobuisjes namelijk ingespoten in hun buikvlies. Om het risico voor men-

sen te bepalen moet vast staan hoeveel nanobuisjes mensen inademen en of die moleculen in het

long- of buikvlies terecht kunnen komen. Nanobuisjes bestaan uit koolstofatomen die op een speciale

manier met elkaar zijn verbonden. Ze worden al jaren verwerkt in consumentenproducten als tennis-

rackets, schokbestendige fi etssturen en bepaalde auto-onderdelen.


20


Presentatie IAS op 9debijeenkomst International Mesothelioma Interest Group (IMIG)Het IAS heeft een seminar en een pre-

sentatie verzorgd op de negende inter-

nationale conferentie van de Internatio-

nal Mesothelioma Interest Group (IMIG).

Deze conferentie vond plaats van 25 tot

27 september 2008 in congrescentrum

de Meervaart in Amsterdam. De IMIG is

een groep medici met bijzondere

belangstelling voor de ziekte maligne

mesothelioom. De meeste seminars op

deze conferentie waren daarom gewijd

aan medische onderwerpen. Eén semi-

nar had een breder aandachtsgebied

met als onderwerp: asbestslachtoffers:

epidemiologie, monitoring, compensa-

tie en bewustwording. Samen met de

School of Public Health, University of

Cape Town was het IAS verantwoorde-

lijk voor de organisatie en inhoud van

dit seminar.

Teveel vitamine A risico voor asbestblootgestelden

Experimenteel onderzoek heeft aange-

toond dat het gebruik van supplemen-

ten met ten minste 20 miligram beta-

caroteen (vitamine A) per dag het risico

op longkanker verhoogt bij rokers en

mensen die aan asbest zijn blootgesteld.

Dit vermeldt de Gezondheidsraad in het

advies “Naar een adequate inname van

vitamine A”. De Gezondheidsraad advi-

seert rokers en personen die beroeps-

matig zijn blootgesteld aan asbest om

supplementen met 20 milligram beta-

caroteen per dag of meer te mijden. Vol-

gens het advies levert een goede, geva-

rieerde voeding voldoende vitamine A,

zonder dat er risico bestaat op een te

hoge inname.

Een medisch wonder Een 46-jarige vrouw is zwanger gewor-

den kort nadat zij door haar artsen gene-

zen was verklaard van de ziekte meso-

thelioom. Dat meldt de Australische

krant “The Age” in juli 2008. Inmiddels is

zij vijf maanden zwanger. Volgens des-

kundigen behoort zij tot de ‘derde golf’

van asbestslachtoffers in Australië; men-

sen die als kind in een omgeving speel-

den waar met asbest werd gewerkt.

Nieuws*



21

InterviewChrista Busteros, mesothelioomslachtoffer

‘Geen idee waar ik met asbest in aanraking ben gekomen’

‘In februari 2006 kreeg ik last van hoesten en kortademigheid, vooral als ik had gesport. Ik

dacht aan een verwaarloosde verkoudheid, maar de huisarts stuurde me voor een longfoto

door naar het ziekenhuis. Ik bleek een pneumothorax (“klaplong”) te hebben en moest

direct worden opgenomen. Er werd een drain geplaatst in de borstholte en lucht weggezo-

gen met een vacuümpomp, zodat de long zich kon ontvouwen. Na een aantal dagen

mocht ik gelukkig naar huis, maar ik moest het wel rustig aan doen. Na een kleine week

werd ik toch weer wat kortademig. En waar ik al bang voor was bleek juist, de long was

weer ingeklapt. Het hele circus begon opnieuw. Maar omdat het de tweede keer was, werd

ik nu ook geopereerd om de long te ‘plakken’. Tijdens de operatie constateerde de chirurg

verdikt longvlies en heeft hij een stukje weefsel verwijderd. Een paar weken later kwam de

grote klap: ik bleek mesothelioom te hebben.

Door de emoties hoor je natuurlijk niet alles wat ze vertellen op zo’n moment, maar toch durf ik wel te zeg-

gen dat ik weinig informatie heb gekregen. Ook daarna heb ik veel over mesothelioom zelf moeten uitzoeken

via internet. Ik ben ook niet gewezen op het bestaan van het IAS. Ik kwam er pas achter toen ik een keer een

folder uit de wachtkamer heb meegenomen. Daarna werd snel duidelijk dat ik niet in aanmerking zou

komen voor bemiddeling of een tegemoetkoming. Want het is onwaarschijnlijk dat ik op mijn werk als peu-

terleidster met asbest in aanraking ben geweest. Ook mijn man heeft als grafi sch ontwerper niet met asbest

gewerkt. Ik heb echt geen idee waar ik de ziekte heb opgelopen. Eind 2008 wees een vriendin mij erop, dat er

tegenwoordig ook wordt uitgekeerd aan niet-werkgerelateerde slachtoffers. Toen de procedure eenmaal in

werking was gezet, heb ik vrij snel een tegemoetkoming op grond van de TNS-regeling gekregen.

Destijds werd me (alleen) chemo-therapie geadviseerd, maar dat wilde ik niet vanwege de bijwerkingen en

resultaten. Ik heb voor een andere benadering gekozen. Twee dagen per week word ik nu in Duitsland inten-

sief behandeld met een alternatieve therapie: Electro Cancer therapy (ECT) en Hyperthermie. Daarbij worden

kankercellen gedood of verzwakt met zwakstroom en microgolven. Ik weet niet wat de toekomst mij bren-

gen zal. Op dit moment voel ik mij naar omstandigheden redelijk. Zo werk ik nog steeds twee ochtenden per

week in de peuterspeelzaal en dat geeft me veel energie. Over het IAS en de SVB ben ik zeer tevreden. De pro-

cedure gaat snel en discreet. Ze nemen je alles uit handen, zodat het je als slachtoffer allemaal niet teveel

energie kost. Verder ben ik erg blij met de fi nanciële tegemoetkoming, omdat de ziektekostenverzekering de

onkosten van de therapie niet vergoedt.’

22


Juridische ontwikkelingen*

Aansprakelijkheid buiten werkomgeving is complex De aansprakelijkheid voor gezondheidsschade door asbest buiten de werkomgeving, is geen eenvou-

dige materie. Dat is op dit moment zo en dat zal ook wel zo blijven. Want het is in veel gevallen onmo-

gelijk om aan te tonen waar en wanneer iemand met asbest in aanraking is geweest en wie daarvoor

aansprakelijk is. Het is een internationaal probleem, getuige ook een rechtzaak die zich in 2008 afspeel-

de tussen twee klussers en een asbestproducent in Australië. Beide slachtoffers met mesothelioom

hadden hun huis verbouwd en daarbij producten gebruikt van asbestcementproducent Amaca Pty. In

hoger beroep oordeelde de rechter, dat beide mannen niet konden aantonen dat het klussen met deze

producten de doorsslaggevende factor was geweest bij het ontstaan van hun ziekte.

Toch lijkt het risico om aangesproken te worden voor schade door asbest op andere gronden dan

werkgeversaansprakelijkheid te groeien. Na analyse in 2008 van jurisprudentie op dit gebied, is dat de

conclusie van advocaat N. Vloemans. Hij tekent daarbij wel aan, dat uit de rechtspraak nog geen alge-

mene lessen geleerd kunnen worden. Daarvoor zijn de tot op heden gewezen uitspraken te casuïstisch.

Een verdere ontwikkeling van de rechtspraak ligt voor de hand. Dit ondanks het feit dat in ons land

sinds december 2007 een fi nanciële tegemoetkomingsregeling bestaat voor niet loondienst-gerela-

teerde asbestslachtoffers (TNS-regeling). De overheid zal immers proberen om -op basis van deze

regeling- betaalde voorschotten te verhalen op de partijen. Daarnaast kunnen slachtoffers ook zelf

ervoor blijven kiezen om via de rechter volledige schadevergoeding te krijgen

Aansprakelijkheid bij andere asbestziekten dan mesothelioom

Psychische klachtenHet gerechtshof Den Bosch oordeelde dat een aannemer aansprakelijk was voor angstklachten bij een

werknemer als gevolg van blootstelling aan asbest bij het bedrijf. Het stond vast dat werknemer onbe-

schermd met asbest in aanraking was geweest en dat de werkgever er niet op had toegezien om dit te

voorkomen. De rechter vond dat in het midden kon blijven hoe lang de blootstelling had geduurd. De

werkgever was dus tekort geschoten in zijn ‘zorgplicht’ voor een veilige werkplek en moest schadever-

goeding betalen.

LarynxkankerHet Spaanse hooggerechtshof heeft kanker aan het strottenhoofd (larynxkanker) als beroepsziekte

erkend bij een stuwadoor in de haven van Barcelona. Daar had hij geregeld asbest ingeademd. In 2006

oordeelde het Amerikaanse ‘Institute of Medicine’ al dat er een duidelijk verband was tussen de bloot-

stelling aan asbest en larynxkanker.

Geldend recht ter discussieDe bemiddeling van slachtoffers met mesothelioom binnen het IAS slaagt niet altijd. De meest voorko-

mende juridische knelpunten liggen bij de verjaring van de vordering en de stelplicht en bewijslast

met betrekking tot het dienstverband of de blootstelling.



23

Verjaring In 2004 is er een ‘subjectieve’ verjaringsnorm in de wet gekomen van vijf jaar. Iemand die (gezond-

heids)schade lijdt heeft daardoor vijf jaar de tijd om een vordering in te stellen, na kennisneming van

de schade en de daarvoor verantwoordelijke persoon. Komt hij pas na die tijd in actie dan is de vorde-

ring verjaard. Dit nieuwe systeem van verjaring geldt echter niet voor slachtoffers met mesothelioom,

die vóór 2004 met asbest zijn besmet. Voor hen geldt de aloude verjaringstermijn van 30 jaar, nadat ze

met asbest in aanraking zijn geweest. Gezien de lange latentietijd van mesothelioom, is op het

moment van ziek worden hun vordering in veel gevallen verjaard. Dat betekent dat veel slachtoffers

hun ex-werkgever niet meer met succes zouden kunnen aanspreken. De oplossingsrichting die de

Hoge Raad al in 2000 (van Hese/de Schelde) hiervoor bedacht, blijkt bij de bemiddeling door het IAS

vaak niet te voldoen. Ons hoogste rechtscollege oordeelde dat een werkgever in uitzonderlijke geval-

len op verjaring geen beroep kan doen. Hiertoe heeft de Hoge Raad ‘zeven gezichtspunten’ geformu-

leerd die daarbij een rol kunnen spelen. Maar daarbij bleef veel onduidelijk. Zo stelt de Hoge Raad fei-

telijk aan het slachtoffer de eis, om binnen redelijke termijn na bekend worden van zijn ziekte de

werkgever aansprakelijk te stellen en een schadeprocedure te beginnen. Maar wat deze redelijke ter-

mijn is, heeft de Hoge Raad er niet bij vermeld. Mr. J.L. Smeehuijzen, die in 2008 op het onderwerp

‘bevrijdende verjaring’, promoveerde, doet het voorstel van een termijn van 3 jaar, een termijn die het

slachtoffer voldoende tijd gunt na de periode van rouw, maar niet nodeloos lang is en aansluit bij de

verjaringstermijnen in omringende landen.

Ook de mate waarin de werkgever een verwijt treft voor het ontstaan van de ziekte speelt volgens de

Hoge Raad een rol, zonder dat dit op dit moment voldoende nader is ingevuld. Een heldere en eendui-

dige oplossing voor de verjaringsproblematiek is hiermee dus niet gegeven. Het IAS loopt hier in de

praktijk tegenaan, met negatieve gevolgen in termen van tijd en materieel resultaat voor het bemidde-

lingsproces.

Stelplicht en bewijslast Een slachtoffer moet stellen en in geval van voldoende gemotiveerde betwisting bewijzen dat hij bij

een werkgever is blootgesteld aan asbest en dat de blootstelling zijn klachten heeft kunnen veroorza-

ken. De lange termijn die sinds de blootstelling is verstreken, vormt hierbij geregeld een struikelblok.

Ondanks uitgebreid IAS-onderzoek naar het arbeidsverleden, moet dan helaas worden geconcludeerd

dat betrokken werknemer niet of onvoldoende kan aantonen dat hij de schade heeft opgelopen door

asbestblootstelling in zijn werksituatie en de bemiddeling geen kans van slagen heeft. Voor het slacht-

offer resteert dan de TAS-regeling en de mogelijkheid om via een civiele procedure alsnog schadever-

goeding te vorderen.

OnderzoeksopdrachtDe problematiek van verjaring en stelplicht en bewijslast, waarmee het IAS in de uitvoeringspraktijk

geconfronteerd wordt, heeft geleid tot een onderzoeksopdracht aan de Commissie Hijma, bestaande

uit de professoren mr. J.Hijma, mr. H.J Snijders en mr. T. Hartlief. De commissie heeft de opdracht om te

bezien of in deze nadere regels kunnen worden geformuleerd (zie meer hierover op pagina 25).


24


School niet aansprakelijk voor asbestziekte leerlingEen basisschool in De Bilt hoeft geen

schadevergoeding te betalen aan een

oud-leerling met buikvlieskanker. De

oud-leerling stelde zijn school aanspra-

kelijk, omdat hij meende dat hij de ziekte

alleen kon hebben gekregen door de

asbest die op school aanwezig was. De

rechtbank bepaalde dat de oud-leerling

onvoldoende heeft bewezen dat zijn

ziekte in verband staat met de destijds

aanwezige asbestplaten in de school. Hij

had zijn aanklacht beter moeten onder-

bouwen, bijvoorbeeld met een rapport

van een deskundige, oordeelde de rech-

ter. De SP gebruikte het voorbeeld van

de oud-leerling in een vijfpuntenplan

dat aan minister Cramer van VROM werd

overhandigd. In dit plan vraagt de SP

om verdergaande stappen zoals een

inventarisatieplicht en een schoonmaak-

en saneringsregeling voor gebouwen

die vóór 1993 zijn gebouwd en waarin

asbest is gebruikt. Minister Cramer heeft

de Tweede Kamer toegezegd extra voor-

lichting te geven aan burgers zodat ,,klip

en klaar’’ is wat de gevaren van asbest

zijn. Zij legt wel de eerste verantwoor-

delijkheid bij gemeenten.

Vervroegd pensioen voor Franse asbestslachtoffers Een Franse rechter oordeelde dat 17

medewerkers van een papierfabriek een

vergoeding wegens inkomstenderving

moeten krijgen omdat zij gedwongen

met vervroegd pensioen moeten gaan

wegens blootstelling aan asbest. De

werkgever, een papierfabriek, moet elk

van hen 35% van hun salaris vergoeden,

variërend van 9.000 tot 85.000 euro per

persoon. Daarnaast betaalt het bedrijf

elk van hen 10.000 euro voor de veroor-

zaakte stress en angst. De medewerkers

ontvangen uit een overheidsfonds een

vervroegd-pensioenuitkering van 65%

van hun salaris. Dit fonds is speciaal

opgericht voor werknemers die met

asbest hebben gewerkt en daarom

gedwongen zijn vervroegd met pensi-

oen te gaan.

Britse verzekeraars aansprakelijk voor asbest-claims In hoger beroep oordeelde een Britse

rechter dat verzekeraars aansprakelijk

zijn voor asbestclaims vanaf het eerste

moment dat een werknemer aan asbest

werd blootgesteld. De verzekeraars stel-

den dat de aansprakelijkheid pas in kon

gaan vanaf het moment dat de tumor

zich begon te ontwikkelen.

Nieuws*



25

InterviewJaap Hijma, hoogleraar burgerlijk recht

‘Soms kan de praktijk niet zonder een scherpe norm’

‘Ik ben sinds 1988 hoogleraar in het burgerlijk recht aan de universiteit te Leiden, met als

specialisme verbintenissenrecht. In die hoedanigheid ben ik in 2008 door het IAS benaderd

voor het geven van een advies over problemen waar men in de praktijk van de bemiddeling

mee worstelt. Het gaat met name om de verjaring van vorderingen van asbestslachtoffers

en om problemen van stelplicht en bewijslast. Ik heb geen specifi eke ervaring met asbest-

claims, maar heb de ontwikkelingen op dit terrein wel steeds met veel belangstelling

gevolgd. De problematiek van de asbestslachtoffers is maatschappelijk heel belangrijk en

juridisch bijzonder boeiend. In het onderwijs aan onze studenten besteden we er dan ook

de nodige aandacht aan. De afgelopen jaren heeft de Hoge Raad enkele interessante uit-

spraken gedaan, niet alleen over de verjaring, maar ook bijvoorbeeld over proportionele

aansprakelijkheid bij samenloop van roken en asbestbesmetting.

In de praktijk loopt het IAS vooral aan tegen vragen rond de wettelijke verjaringstermijn van 30 jaar. Dat

komt, doordat het vaak 30 tot 40 jaar duurt voordat mesothelioom zich openbaart. Wanneer de werknemer

ontdekt dat hij ziek is, is zijn claimtermijn dan in principe al verstreken. De Hoge Raad heeft die onhoudbare

situatie doorbroken. Hij heeft daarbij een reeks van gezichtspunten geformuleerd, maar die laten vragen

open. Zo is onduidelijk hoe lang de werknemer, als hij eenmaal met zijn ziekte op de hoogte is, nog mag

wachten met het aansprakelijk stellen van de werkgever. In het advies dat mijn collega’s en ik nu hebben uit-

gebracht, dragen wij hiervoor een scherpe norm aan van twee jaar. Als de verschillende convenantspartijen

met deze invulling instemmen, is een belangrijke hobbel weggenomen. Op het andere terrein dat ik noemde,

de stelplicht en bewijslast, is het heel moeilijk om eenduidige richtsnoeren aan te dragen. De vraag wie wat

moet stellen en bewijzen is nu eenmaal sterk afhankelijk van de feiten en omstandigheden van het concrete

geval. Wel vinden we dat steun kan worden ontleend aan expertsystemen, zoals de asbestkaart.

Het IAS doet zijn werk goed en gedreven en probeert te bemiddelen met snelle en zorgvuldige procedures. Wij

hopen dat ons advies hieraan zal bijdragen. Toch zijn er problemen waar het IAS vermoedelijk tegenaan zal

blijven lopen. In het algemeen zal het, naarmate er meer tijd verstrijkt, lastiger worden om een zaak goed op

te lossen. Zowel werknemers als werkgevers krijgen immers steeds meer moeite om de relevante gegevens op

tafel te leggen. Ik kan me voorstellen dat dit een reden oplevert om het bestaande bemiddelingsstramien

eens tegen het licht te houden. Om de snelheid erin te houden als partijen vastlopen, zou men aan arbitrage

kunnen denken. En mediation kan een geschikt instrument zijn om de juridische kaders wat los te laten.’

26


Internationale ontwikkelingen*

Vergoedingsregelingen voor asbestslachtoffers

Zwitserland: toename asbestcompensatieSUVA, de Zwitserse nationale ongevallenverzekeraar heeft tussen 1939 en 2006 meer dan 470 mln CHF

(290 mln euro) uitgekeerd aan 2104 asbestslachtoffers en hun nabestaanden. Sinds 2000 is het aantal

uitkeringen per jaar gestegen van 100 tot 285 in 2006, waarvan 127 voor pleurale plaques, 101 voor

mesothelioom en 7 voor asbestgerelateerde longkanker. De toename is vooral te danken aan de erken-

ning van pleurale plaques sinds 2006 als beroepsziekte.

Schotland: schadevergoeding voor pleurale plaquesDe Schotse regering keurde in februari 2008 een wetsvoorstel goed dat asbestslachtoffers met niet-

kwaadaardige aandoeningen als pleurale plaques de mogelijkheid biedt schadevergoeding te claimen

als zij door nalatigheid aan asbest zijn blootgesteld. Hiermee negeert de Schotse regering het House of

Lords, het hoogste Britse rechtsorgaan. In oktober 2007 oordeelde het House of Lords dat verzekeraars

geen schadevergoeding meer hoeven te betalen aan mensen die door asbestblootstelling pleurale

plaques, een niet-kwaadaardige verdikking van het longvlies, hebben gekregen. Dit omdat deze long-

afwijking niet als ziekte aangemerkt kan worden omdat deze zelden pijn of andere ziekteverschijnse-

len geeft. Het hebben van angst voor eventuele toekomstige klachten is op zichzelf niet voldoende om

vergoeding te kunnen eisen.

Japan: ook overheidsuitkering voor nabestaandenDe Japanse regering stemde in april 2008 in met een wetswijziging die regelt dat nabestaanden in de

rechten van een asbestslachtoffer kunnen treden als pas na het overlijden bij obductie de ziekte meso-

thelioom of asbestgerelateerde longkanker wordt vastgesteld.

Zuid-Afrika: 11 miljoen voor asbestslachtoffersIn Zuid Afrika is tot augustus 2008 147,5 mln rand (ca. 11 mln euro) schadevergoeding uitgekeerd aan

slachtoffers van de asbestmijnen in verschillende regio’s. Hiervoor zijn twee trustfondsen opgericht: het

Asbestos Relief Trust (ART: sinds 2003) en het Kgalagadi Relief Trust (KRT: sinds 2006). Zuid-Afrika heeft

een groot asbestprobleem omdat het voorheen zelf asbestproducent was. Tussen eind 19de eeuw en

2001 werd er in verschillende mijnen crocidoliet, amosiet en chrysotiel asbest gewonnen. Sinds 28 maart

2008 geldt er een verbod op gebruik, verwerking, productie, import en export van asbest.

Belgisch Asbestfonds kent 1211 keer schadevergoeding toeHet Belgische Asbestfonds (AFA) voorziet in een schadevergoeding aan mensen met asbestose en meso-

thelioom. Sinds haar start op 1 april 2007 heeft het 1766 beslissingen over aanvragen voor schadevergoe-

ding genomen. In 1211 (68,6%) gevallen werd die ook toegewezen, aldus de minister van Volksgezond-

heid in december 2008. In 870 gevallen (49%) betrof het een vergoeding voor mesothelioom. Gemiddeld

duurt de afhandeling van een mesothelioomdossier vijf maanden. In juni 2008 constateerde minister

Onkelinx na een parlementair onderzoek dat het fonds met achterstand kampte. Zij wil dat de onder-

zoekstermijn van de administratie korter wordt, met voorrang voor mensen met de ziekte mesothelioom.

Bij een volledige aanvraag inzake mesothelioom zou binnen vier maanden een beslissing moeten volgen.


27


10.000 pond voor Britse mesothelioomslachtoffersAlle Britse mesothelioomslachtoffers komen sinds 1 oktober jl. in aanmerking voor een vergoeding van

gemiddeld 10.000 pond (ca 10.000 euro) via het Mesothelioma Scheme 2008. Dit bedrag wordt binnen

zes weken na de bevestiging van de diagnose uitgekeerd. De kosten worden via de rechter verhaald op

aansprakelijke partijen. In november constateerde de Britse asbestslachtoffersvereniging dat de nieuwe

regeling niet voor alle slachtoffers positief uitwerkte. Sommige slachtoffers krijgen nu minder schade-

vergoeding uitgekeerd dan voorheen, bijvoorbeeld oud-werknemers van Turner & Newall die voor-

heen een beroep konden doen op het compensatiefonds van het bedrijf.

Australie: nieuwe wetgeving voor asbestcompensatieHet Australische parlement behandelt momenteel een wetswijziging die regelt dat mensen die eerst

de ziekte asbestose krijgen en daarna mesothelioom voor beide ziektes schadevergoeding kunnen

claimen. Momenteel vervalt het recht op schadevergoeding voor mesothelioom als men al een vergoe-

ding wegens asbestose heeft gehad. De regering verwacht dat jaarlijks ca. 50 mensen van deze wijzi-

ging kunnen profi teren.

In juni constateerde een Australische rechter dat de invoering van een kostenbesparende vorm van

mediation in 2008 tot vertraging leidt in de behandeling van claims van Australische asbestslachtof-

fers, waardoor deze overlijden vóórdat er een beslissing genomen is. De rechter dringt daarom bij de

regering van New South Wales aan op wijziging van de voorwaarden. De vertraging schijnt te komen

door de strenge eisen voor medisch bewijs.

Canadees chrysotiel asbest ter discussie Chrysotiel asbest, ook wit asbest genoemd, komt weer niet op de VN-lijst van gevaarlijke stoffen, de

Prior Informed Consent (PIC)-lijst. Twee jaar geleden gebruikte de Canadese regering in Genève zijn

veto om te voorkomen dat het breed gesteunde voorstel om chrysotiel op de lijst op te nemen zou

worden aangenomen. In oktober 2008 boden Vietnam, India, Pakistan en de Philippijnen, landen die

Canadees asbest importeren, het meeste verzet. De beslissing betekent dat tot tenminste 2010 het ver-

voer van chrysotiel niet aan de documentatie- en milieu-eisen ten aanzien van gevaarlijke stoffen hoeft

te voldoen. De FNV heeft Canada opgeroepen te stoppen met de productie en export van asbest. Dat

deed de vakcentrale in een protestbrief aan de Canadese ambassadeur. Volgens de FNV maakt Canada

zich met de export van asbest schuldig aan ‘werknemersmoord’ op grote schaal. Van een beschaafd

westers land mag ander gedrag verlangd worden, vindt de vakcentrale. Volgens het International Ban

Asbestos Secretariaat neemt Canada’s asbestproductie de laatste tijd sterk af. Dit komt door de steeds

groter wordende concurrentie en het toenemende besef dat asbest gevaarlijk is. In de jaren 70 van de

vorige eeuw werd asbest o.a. gewonnen in de regio Thetford Mines, in acht mijnen die werkgelegen-

heid boden aan 4.000 mijnwerkers. Inmiddels is de laatste ondergrondse chrysotielmijn in deze regio

gesloten. Nu wordt er alleen nog asbest gewonnen in het Lac d’Amiante du Québec (LAQ) mijn, ook

wel het “Zwarte mijnmeer” genoemd. Hier wordt nog 60.000 tot 200.000 ton asbest per jaar gewon-

nen. Volgens Canadese onderzoekers worden in Canada steeds meer gevallen van mesothelioom gere-

gistreerd, zonder dat er een relatie met asbest wordt gelegd. Zij schatten het aantal gevallen van meso-

thelioom in het district Ontario momenteel op 500 per jaar. In 2007 werden daar slechts 29 claims voor

compensatie goedgekeurd.


28


Asbestschandalen: toezicht faaltDe Nederlandse pers schonk in 2008

regelmatig aandacht aan zogenaam-

de asbestschandalen: situaties waarin

asbest illegaal en onzorgvuldig was

verwijderd. Ook kwam naar voren dat

het toezicht faalde, iets wat zorgen

baart. Inmiddels worden van over-

heidswege maatregelen getroffen om

het toezicht te verbeteren.

Begin 2008 presenteerden zowel de

inspectie van het ministerie van VROM-

inspectie als de Arbeidsinspectie veront-

rustende resultaten. Uit een onderzoek

van VROM bleek dat een aantal gemeen-

ten hun asbesttaken niet goed uitvoer-

den. Sloopvergunningen waren niet

aangepast aan de nieuwe asbestregel-

geving en bouwverordeningen niet

actueel. De Arbeidsinspectie consta-

teerde bij meer dan de helft van de con-

troles tekortkomingen bij sloop van

gebouwen en verwijdering van asbest.

Bij de helft van de sloopbedrijven in

Nederland wordt, volgens de inspectie,

onvoldoende rekening gehouden met

de risico’s van gevaarlijke stoffen zoals

asbest. Het gaat vooral om kleinere

bedrijven. De Rekenkamer meldde

voorts dat toezichthouders niet in staat

lijken te zijn om de regels goed te hand-

haven, omdat ze hun werk niet op elkaar

afstemmen. Volgens de Vereniging

Asbest Verwerkende Bedrijven zou een

asbestsaneringsstelsel naar Engels voor-

beeld beter werken. In Engeland worden

asbestsaneringsvergunningen door de

overheid uitgegeven. In Nederland

vraagt de overheid van de markt om zelf

te sanctioneren.

Innovatie in asbestverwijderingEen Amerikaans bedrijf heeft een tech-

nologie ontwikkeld die asbestafval,

zowel gebonden als niet-gebonden,

onschadelijk maakt: thermochemische

conversie. Het asbest wordt verhit, waar-

na een chemisch product wordt toege-

voegd dat ook in neusdruppels zit,

genaamd borax. Tien minuten later zijn

de asbestvezels verdwenen. Het eind-

product, glaskorrels, kan in de wegen-

bouw worden toegepast.

Zonnepanelen vervangen asbestdaken in DrentheGedeputeerde staten van Drenthe wil-

len het saneren van asbestdaken in de

landbouw koppelen aan de plaatsing

van zonnepanelen. In samenwerking

met de provincie Groningen trekt Dren-

the voor het proefproject “Zon voor

asbest in de Veenkoloniën “ 65.000 euro

uit. Agrarische bedrijven krijgen dan

5.500 euro subsidie als zij het asbest uit

hun daken verwijderen en daar zonne-

panelen voor terugplaatsen.

Nieuws*



29

InterviewPaul Selen, teamleider AOW/ANW en TAS/TNS-regeling bij de SVB

‘Alert blijven op snelle afhandeling van dossiers’

‘Ik werk al een aantal jaren bij de SVB, voornamelijk op het gebied van de AOW en de ANW.

Bij de asbestproblematiek ben ik feitelijk pas kort betrekken. In april 2008 heb ik als team-

leider de uitvoering van de TAS/TNS regeling in portefeuille gekregen. Dan gaat het dus om

slachtoffers waarvoor geen bemiddeling door het IAS mogelijk is en die, onder voorwaar-

den, van de SVB een uitkering kunnen krijgen. We hebben hier te maken met dossiers, je ziet

de mensen niet zelf. De medewerkers moeten er daarom alert op zijn dat ze de mens achter

het dossier voor ogen blijven houden. Het belang van een snelle afhandeling is te groot en

geen dossier mag blijven liggen.

Om nog beter te begrijpen waar mensen in de praktijk tegenaan lopen, heb ik onlangs

samen met een collega een bezoek gebracht aan het Antoni van Leeuwenhoek- ziekenhuis

in Amsterdam. Daar hebben we gesproken met asbestslachtoffers èn hun partners. Dan zie je dat gevoelens

vaak tweeledig zijn. Enerzijds de vaststelling dat zo iets verschrikkelijks je overkomt en dat leed een plek moe-

ten geven. Anderzijds blijdschap om een stuk erkenning, zoals blijkt uit de geldelijke tegemoetkoming die wij

verstrekken. In mijn beleving vindt men die erkenning ook belangrijker dan de hoogte van het bedrag. Dit

bezoek heeft ons een stimulans gegeven om nog voortvarender met de dossiers aan de slag te gaan.

Dagelijks zijn vijf collega’s met de uitvoering van de TAS/TNS-regeling bezig. Ze hebben ook nog andere

taken, maar het is zo georganiseerd dat er altijd voldoende menskracht voor de asbestdossiers beschikbaar

is. Voor een snelle voortgang is ook de samenwerking met het IAS van het grootste belang. Die contacten zijn

gelukkig uitstekend. We hebben een beleidsmedewerker, die de collega’s intern ondersteunt en zorgt voor

afstemming binnen de SVB en met het IAS. Daarnaast is er zeer geregeld en gestructureerd overleg, waarbij

we allerlei juridische en dossier-inhoudelijke zaken met het IAS bespreken. De relatief nieuwe tegemoetko-

mingsregeling voor mensen die niet in loondienst mesothelioom hebben opgelopen (TNS-regeling), roept

bijvoorbeeld allerlei juridische vragen op. Zo is de vraag of iemand in loondienst danwel als zelfstandige met

asbest in aanraking is gekomen, niet altijd even eenvoudig te beantwoorden. Met het IAS kijken we ook naar

procedures. Op dit moment zoemen we in op de mogelijkheid om gebruik te kunnen maken van gegevens uit

de database van het IAS. Als dat lukt kunnen bepaalde zaken nog sneller inzichtelijk worden en hoeven we

gegevens niet eerst op te vragen. Zo blijven we voortdurend alert op versnelling van het proces.’

30


Mw. F. Madjoe - assistent dossierverantwoordelijke

Mw. N. Bos - assistent dossierverantwoordelijke

H. Bout, re - huisbezoek

M. Dijkshoorn - huisbezoek

R. Kroezen - huisbezoek

Mw. J. Koster - huisbezoek

Mw. drs. A. van Veen - huisbezoek

*De medewerkers van BSA Schaderegeling BV, die in 2008 deel uitmaakten van de uitvoeringsunit van het IAS.

PersonaliaHet Instituut Asbestslachtoffers is een zelfstandige stichting. De stichting wordt geleid door een onaf-

hankelijk bestuur en een directeur. De stichting werd opgericht op 10 maart 1999 door negen maat-

schappelijke organisaties, die zijn vertegenwoordigd in de Raad van Toezicht en Advies.

BestuurM.R. van der Heijden, voorzitter

J. van der Linden

Prof. dr. mr. dr. B.A.J.M. de Mol

Jhr. mr. J.P.H. Six

Mr. G.J.H.M. Wagemans

Raad van Toezicht en AdviesDrs. J. Gmelich Meijling, voorzitter

Drs. P.F. van Kruining (MHP)

Drs. A.W. Hokken (LTO Nederland)

Mr. C. van der Lingen (VSO)

J.J.H. Koning (VNO-NCW)

Mr. W.M.J.M. van Mierlo (MKB-Nederland)

Mw. mr. W.H. Quaedvlieg-Meijer (Verbond van Verzekeraars)

Mr. R.F. Ruers (Comité Asbestslachtoffers)

Drs. W. van Veelen (FNV)

Drs. A. Woltmeijer (CNV)

BureauDrs. M.A. van der Woude, directeur

Mw. N. Martens, bureaumanager

Mw. drs. S.A. Aarendonk, beleidsmedewerker

Medisch adviseur Mw. drs. H.A. Voogt

Medewerkers*Drs. ing. M.C. Roumen, directeur

E.H.J. Joosten, directeur

Mr. M. Kuiper, teamleider unit IAS

Mw. A.B.M. Fiege - dossierverantwoordelijke

Mw. N.J. van Osch LL.B. - dossierverantwoordelijke

Mw. D.M. Valstar - dossierverantwoordelijke

Mw. H.E. Ruiter - dossierverantwoordelijke

A. Angoelal – dossierverantwoordelijke

31


In memoriam Mr. Ben Asscher

Op 2 juni 2008 overleed mr. B.J. Asscher. Ben Asscher was jarenlang het gezicht van de

rechtbank Amsterdam en genoot als rechtbankpresident grote landelijke bekendheid.

Ook na zijn pensioen in 1993 was hij zeer actief en vervulde nog tal van functies, waar-

onder kwartiermaker van het op te richten Instituut Asbestslachtoffers (IAS). In een

relatief kort tijdbestek heeft hij een zeer belangrijke bijdrage geleverd aan de tot-

standkoming van het IAS. Hieronder een korte terugblik.

Mr. Asscher werd eind 1998 door staatssecretaris Hoogervorst van SZW benoemd als

kwartiermaker. Dit als opvolger van drs. Heerma die zijn werkzaamheden moest sta-

ken vanwege gezondheidsredenen. Beide heren kenden elkaar goed uit het Amster-

damse, waar Enneüs Heerma tijdens de zittingsperiode van Ben Asscher wethouder

economische zaken was. Als kwartiermaker zat Ben Asscher de zogeheten Kerngroep

voor, bestaande uit vertegenwoordigers van werknemers- en werkgeversorganisaties,

het Comité Asbestslachtoffers en de overheid. Hij was eerst en vooral een onafhanke-

lijk voorzitter die bij iedereen (zeker ook bij genoemde staatssecretaris) door zijn kennis

van zaken en houding al snel veel gezag afdwong, maar ook, door zijn betrokkenheid en humor laag-

drempelig was. Juist ook door zijn gevoel voor verhoudingen en overredingskracht lukte het om in

november 1998 een Convenant tot stand te brengen dat werd ondertekend door 9 maatschappelijke

organisaties. Daarbij voelde hij zich “soms meer een bemiddelaar dan een kwartiermaker”. Jammer

vond hij het wel dat geen overeenkomst kon worden bereikt over de exacte defi nitie van een ‘relevant

arbeidsverleden’, een situatie die nu 10 jaar later nog steeds de snelheid van het onderzoek frustreert.

Neemt niet weg dat het Convenant Instituut Asbestslachtoffers ‘door vriend en vijand’ geroemd werd

en dat in afgelopen jaren veel (ex-)werknemers met maligne mesothelioom (longvlies- of buikvlieskan-

ker) een schadevergoeding of tegemoetkoming hebben ontvangen.

Om dit onderhandelingsresultaat te bereiken heeft mr. Asscher van de werkgevers naar zijn mening

behoorlijke offers gevraagd: “Als je het totale juridische traject wilt versnellen ontkom je er niet aan de

werkgevers te vragen bepaalde waarborgen prijs te geven. Een lange procedure dient er immers ook

voor om de zaak tot de bodem uit te zoeken.” Maar ook de werknemers en nabestaanden hebben vol-

gens Asscher hier en daar iets moeten toegeven. “Veel meer kon niet, want ze hebben niks anders dan

hun eigen leven.” Op de vraag waarom hij de oprichting van het IAS zelf van belang achtte antwoordde

Asscher als volgt: “mijn juridische insteek is dat als de samenleving problemen zelf kan oplossen met

eigen instituties en door eigen werkzaamheid, dan moet je de rechtelijke macht niet inschakelen. Voor-

dat je naar de rechter stapt, moet je dus nagaan of er geen andere manier is om het confl ict op te los-

sen. Ik zie in het IAS een schitterende vorm van alternatieve geschillenbeslechting, waardoor de rechte-

lijke macht kan worden gereserveerd voor ‘echte’ zaken.” Hij hoopte en zag dat steeds meer zaken via

de buitengerechtelijke weg in Nederland konden worden opgelost en heeft hier zelf een zeer stimule-

rende rol bij gespeeld.

Ben Asscher was een scherp jurist, een inspirerend en hartelijk mens met een ‘open mind’, die het IAS

veel goeds heeft gebracht.

32


Financieel verslag over 2008Jaarrekening

Balans (bedragen in euro’s)(Voor resultaatverdeling)

Activa 31-12-2008 31-12-2007

Onderhanden werk 155.575 156.210

Debiteuren 73.335 107.873

Belastingen en sociale premies 41.696 15.987

Overlopende activa 32.210 69.190

Overige vorderingen 13.991 13.991

Vorderingen en overlopende activa 161.232 207.041

Liquide middelen 845.595 800.262

Totaal activa 1.162.402 1.163.513

Passiva 31-12-2008 31-12-2006

Eigen vermogen

Bestemmingsfonds 300.000 300.000

300.000 300.000

Langlopende schulden 0 0

Kortlopende schulden en

overlopende passiva

Subsidie SZW 243.247 187.387

Subsidie Defensie (R&D) 340.239 339.952

Algemene projectreserve 26.200 105.131

Crediteuren 79.588 161.280

Overlopende passiva 173.128 69.763

Totaal passiva 1.162.402 1.163.513

33


Winst- & verliesrekening (bedragen in euro’s)

31-12-2008 31-12-2007

Gefactureerde omzet 647.830 478.919

Mutatie onderhanden werk (omzet) -635 -125.180

Netto omzet 647.195 353.739

Uitvoeringskosten 1.112.011 865.339

Mutatie onderhanden werk (kosten) -22.915 -56.278

Kostprijs van de omzet 1.089.096 809.061

Brutomarge -441.901 -455.322

Personeelskosten -138.557 -126.234

Inhuurkosten -107.352 -78.624

Overige algemene kosten -156.529 -181.854

Overige bedrijfskosten -402.438 -386.712

Bedrijfsresultaat -844.339 -842.034

Financiële baten en lasten 29.130 16.202

Resultaat voor subsidies -815.209 -825.832

Incidentele baten 6.539 40.508

Vergoeding uitvoeringskosten SVB 808.670 785.324

815.209 825.832

Resultaat 0 0

34


Grondslagen voor waardering en bepaling van het resultaat

Tenzij in het navolgende anders wordt vermeld, worden de activa en passiva opgenomen tegen nomi-

nale waarde.

Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden

slechts opgenomen voorzover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Verliezen en risico’s die hun oor-

sprong vinden voor het einde van het verslagjaar worden in acht genomen indien zij voor het opma-

ken van de jaarrekening bekend zijn geworden.

Toelichting op de balans

Onderhanden werk

De waardering van het onderhanden werk geschiedt aan de hand van ervaringscijfers. Er wordt

bepaald hoeveel procent van de afgesloten dossiers heeft geleid tot een verhaalbare opbrengst. Het

gemiddelde percentage voor de jaren 2000 tot en met 2007 is berekend op 44,7%. Als gevolg van de

nieuwe overeenkomst met BSA en de neergaande trend van het slagingspercentage in de afgelopen

jaren is vanaf 2007 voorzichtigheidshalve een slagingspercentage gehanteerd van 40%. Het op basis

van dit percentage berekende aantal lopende dossiers, vermenigvuldigd met het bijbehorende tarief,

resulteert in de opbrengstwaarde van de nog te factureren omzet. Hierbij is rekening gehouden met

een gemiddelde voortgang van de onderhanden dossiers van 50%.

Het aantal dossiers in behandeling is van 295 dossiers ultimo 2007 gedaald tot 257 dossiers ultimo

2008, waarvan 12 dossiers op grond van de TNS-regeling niet zullen leiden tot een verhaalbare

opbrengst.

De berekening van de opbrengstwaarde is als volgt: (257-12) dossiers * € 3.175 *40%* 50% =

€ 155.575.

Vorderingen en overlopende activa

De post vorderingen en overlopende activa is als volgt opgebouwd:

31-12-2008 31-12-2007

Debiteuren 73.335 107.873

Omzetbelasting 45.346 19.250

Loonbelasting -3.650 -3.263

Overlopende activa 32.210 69.190

Overige vorderingen 13.991 13.991

Totaal vorderingen en overlopende activa 207.041 207.041

35


Het debiteurensaldo is € 34.538 lager ten opzichte van december 2007. De lagere stand wordt vooral

veroorzaakt doordat er in 2008 een actief beleid is gevoerd met betrekking tot het innen van oude

debiteurenvorderingen.

De overlopende activa bestaat uit opgebouwde rente op banktegoeden (€ 29.304) en vooruitbetaalde

verzekeringspremies (€ 2.906).

Liquide middelen31-12-2008 31-12-2007

Kas 117 176

Rabobank 68.136 14.041

Rabobedrijfsplusrekening 227.342 786.045

Rabobedrijfsplusrekening 550.000 0

Totaal liquide middelen 845.595 800.262

BestemmingsfondsMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

De destijds vooruit ontvangen subsidie bestaat uit een éénmalige bijdrage van € 1.134.451 van het

ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid, waarmee de resultaten van de Stichting Instituut

Asbestslachtoffers over de periode 1999 tot en met 2002 zijn verrekend. Het ontvangen bedrag is

bestemd voor het opbouwen van de Stichting Instituut Asbestslachtoffers.

Begin 2004 heeft de directie van het Instituut een projectenplan ten behoeve van de besteding van de

ontvangen subsidies bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (hierna te noemen:

SZW) ingediend. Vervolgens werd door het ministerie van SZW vastgesteld dat het Instituut een eigen

vermogen ad € 300.000 werd toegestaan en de bedragen zoals beschreven in het projectenplan

mogen worden besteed zoals vooraf is aangegeven. Na opheffi ng van het Instituut zal het bedrag ad

€ 300.000 of het restant hiervan terugvloeien naar het ministerie van SZW. Ditzelfde geldt ook voor

onbenutte projectgelden.

Het verloop van dit fonds is als volgt:

2008 2007

Beginstand 300.000 300.000

Mutatie boekjaar m.b.t. herbestemming 0 0

Eindstand bestemmingsfonds 300.000 300.000

36


Kortlopende schulden en overlopende passiva

In 2004 heeft het ministerie van SZW het Instituut akkoord gegeven op het ingediende projecten

bestedingsplan, welke door de directie van het Instituut is ingediend.

In november 2008 is een Medisch OnderzoeksProgramma IAS (MOPI) gestart dat tot en met 2011 zal

worden uitgevoerd. De eerste kosten van dit programma zijn gemaakt in het kader van het hieronder

genoemde project ODIS. MOPI omvat ook de projecten Evaluatie protocol diagnose maligne mesothe-

lioom en Onderzoek asbestgerelateerde longkanker.

Subsidies SZW 2008 2007Project website ontwikkeling

Beginstand 26.340 26.340

Af: herverdeling subsisies -26.340 0

Eindstand 0 26.340

Project IAS monitor

Beginstand 50.000 0

Bij: toegewezen subsidies 0 50.000

Eindstand 50.000 50.000

Project best practices

Beginstand 11.047 0

Bij: toegewezen subsidie 2007 0 20.000

Af: onttrekking uit hoofde van bestedingen 0 -8.953

Eindstand 11.047 11.047

Project ODIS

Beginstand 100.000 0


Af: onttrekking uit hoofde van bestedingen -4.800 0

Eindstand 95.200 100.000

Projectreserve SZW

Beginstand 0 0

Bij: toegewezen subsidie 2008 87.000 0

Eindstand 87.000 0

Totaal toegewezen subsidies SZW 243.247 187.387

37


Subsidies defensie 2008 2007Project evaluatie protocol diagnose

maligne mesothelioom



Eindstand 100.000 100.000

Project Asbestkaart 2



Af: onttrekking uit hoofde van bestedingen -48 -48

Eindstand 199.904 199.952

Project onderzoek asbestgerelateerde

longkanker

Beginstand 40.000 0

Bij: herverdeling subsidie 2008 335 0


Eindstand 40.335 40.000

Totaal toegewezen subsidies Defensie 340.239 339.952

Algemene projectreserve

Beginstand 105.131 598.234

Bij: herverdeling subsidie 2008 -60.995 0

Af: onttrekking uit hoofde van bestedingen -14.202 0

Af: retour betaalde subsidie SZW -3.734 0

Bij: overschot projecten voorgaande jaren 0 16.897

Af: toegewezen subsidies 2007 0 -510.000

Totaal algemene projectreserve 26.200 105.131

Overlopende passiva

Het saldo ultimo boekjaar is als volgt opgebouwd:

2008 2007Nog te besteden kosten onderhanden dossiers 205.008 227.923

Reservering uitvoeringskosten NMP/NVALT 52.814 0

Reservering detacheringskosten 71.784 150.408

Geld derden 7.266 10.009

Overige overlopende passiva 22.426 16.747

Vooruitontvangen SVB 622.500 450.000

Vergoeding uitvoeringskosten SVB -808.670 -785.324

Totaal overlopende passiva 173.128 69.763

38


Bij het bepalen van de nog te besteden kosten van de onderhanden dossiers is rekening gehouden

met het feit dat 95% van de onderhanden TAS-dossiers in rekening zullen worden gebracht en de

gemiddelde voortgang van de dossiers 50% bedraagt.

De berekening is dan als volgt:

- 245 TAS dossiers * € 1.700 * 95% * 50% = € 197.838

- 12 TNS dossiers * € 1.195 * 50% 7.170

Totaal € 205.008

Niet in de balans opgenomen verplichtingen

In maart 2007 is een nieuwe overeenkomst met BSA gesloten, waarbij in tegenstelling tot voorgaande

jaren, door BSA (achteraf) op basis van afgewikkelde dossiers wordt gefactureerd. De overeenkomst is

aangegaan voor een periode van 3 jaren, eindigende op 31 maart 2010.

Per 1 januari 2007 is er een overeenkomst gesloten om de detacheringovereenkomst tussen de Stich-

ting Instituut Asbestslachtoffers en het ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid te verlengen.

Deze overeenkomst loopt tot 1 september 2011 en de loonkosten zullen één op één worden doorbe-

last wat op een bedrag van circa € 100.000 per jaar zal neerkomen.

Ten slotte heeft het Instituut een huurverplichting, welke minstens zes maanden van te voren moet

worden opgezegd. De huurprijs op jaarbasis bedraagt € 25.712.

Toelichting op de winst- & verliesrekening

Algemeen

In de winst- & verliesrekening worden baten en lasten verantwoord die gedurende het boekjaar voort-

vloeien uit bedrijfsactiviteiten en toerekenbaar zijn aan het boekjaar.

Netto omzet

IIn 2008 is er een netto omzet gerealiseerd van € 647.195. Dit is € 293.456 hoger dan de omzet in 2007.

Dit heeft een aantal oorzaken:

- Door de gewijzigde berekening van het onderhanden werk is in 2007 eenmalig € 156.210 van de

omzet afgeboekt.

- Daarnaast zijn in 2008 meer TAS-dossiers afgewikkeld in vergelijking tot 2007 (420 resp. 402).

- Tenslotte heeft van deze afgewikkelde dossiers een hoger percentage (47,4%, 2007: 37,3%) geleid

tot een bemiddelingsopbrengst.

39


Kostprijs van de omzetDe uitvoeringskosten zijn als volgt opgebouwd:

2008 2007

Uitvoeringskosten BSA 956.691 736.967

Uitvoeringskosten NMP/NVALT 120.000 105.280

Overige uitvoeringskosten 35.320 23.092

Totaal uitvoeringskosten 1.112.011 865.339

De uitvoeringskosten van BSA zijn gestegen door een absolute toename van het aantal afgewikkelde

dossiers, alsmede een relatieve toename in het aantal huisbezoeken.

De werkzaamheden betreffende onderzoek van bovennormatieve materiële schade zijn in 2008 door

BSA en door ingehuurde expertisebureaus uitgevoerd. Onder de post “uitvoeringskosten overige” zijn

de volgende kosten geregistreerd;

• Onderzoeken bovennormatieve materiële schades

• Aansprakelijkheidsonderzoeken

• Expertise uitgaven betreffende beoordeling asbestzaken

• Overig (medisch) advies

• Uittreksels Kamer van Koophandel

Personeelskosten, inhuurkosten en overige bedrijfskostenDe voornaamste inhuurkosten zijn de kosten van detachering van de directeur van de Stichting

Instituut Asbestslachtoffers, evenals de kosten ten behoeve van managementondersteuning bij het

Instituut.

De opbouw is als volgt:

2008 2007

Personeelskosten 138,557 126.234

Detacherings- & overige kosten m.b.t.

inhuur personeel 107.352 78.624

245.909 204.858

Voorlichting 22.873 8.343

Kosten juridische vraagstukken 0 3.243

Implementatie TNS-regeling 2.000 36.511

Huisvestingskosten 29.711 23.412

Bestuurskosten 28.060 40.755

Administratiekosten 24.960 17.352

Overige kosten 48.925 52.238

156.529 181.854

Totaal personeelskosten, inhuurkosten

en overige bedrijfskosten 402.438 386.712

40


Het Instituut heeft in 2008 twee medewerkers in dienst, waarvan één bureausecretaris en één beleids-

medewerker. De gehele administratie wordt door een derde partij uitgevoerd. In 2008 is de afrekening

ontvangen van de detacheringskosten van de directeur van het IAS over het jaar 2007. Dit heeft voor

2008 een extra detacheringslast opgeleverd van ca. € 16.000 wegens een te lage reservering per

ultimo 2007.

De kosten voor voorlichting in 2008 betreffen de productie van het jaarverslag en organisatie van en

bijdragen aan bijeenkomsten, in het bijzonder een bijdrage van € 10.000 aan het iMiG-congres.

De bestuurskosten betreffen met name de vergoedingen, welke op kwartaalbasis aan de bestuursle-

den en de voorzitter van de RTA van het Instituut worden uitgekeerd.

Financiële baten & lasten2008 2007

Bankkosten en provisie -255 -327

Ontvangen bankrente 29.385 16.529

Totaal fi nanciële baten en lasten 29.130 16.202

Vergoeding uitvoeringskosten IAS door SVBIn 2008 is er van de SVB een voorschot aan het Instituut uitbetaald ad € 622.500. Het SVB zal het tekort

voor de daadwerkelijke uitvoeringskosten nog aanvullen.

2008 2007

Verrekening uitvoeringskosten met

voorschotten SVB 622.500 450.000

Tekort uitvoeringskosten -808.670 -785.324

Te ontvangen van de SVB -186.170 -335.324

41


Verdeling TNS- en TAS-regelingIn de jaarrekening van de Stichting Instituut Asbestslachtoffers zijn de kosten welke gemaakt zijn ten

behoeve van (de implementatie van) de TNS-regeling volledig meegenomen. Naast de direct toere-

kenbare kosten wordt voor de overige kosten een verdeling gemaakt op basis van het aantal afgewik-

kelde dossiers van TAS respectievelijk TNS. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de TNS-regeling

eerst per 1 december 2007 is ingevoerd en in 2008 derhalve relatief veel TNS-dossiers behandeld zijn.

Een uitsplitsing van de winsten verliesrekening tussen TNS- en TAS-regeling is als volgt:

TNS TAS Totaal

31-12-2008 31-12-2008 31-12-2008

Gefactureerde omzet 0 647.830 647.830

Mutatie onderhanden werk (omzet) 0 -635 -635

Netto omzet 0 647.195 647.195

Uitvoeringskosten 246.131 865.880 1.112.011

Mutatie nog te besteden kosten -22.108 -807 -22.915

Kostprijs van de omzet 224.023 865.073 1.089.096

Brutomarge -224.023 -217.878 -441.901

Personeelskosten -36.462 -102.095 138.557

Inhuurkosten -28.251 -79.101 -107.352

Overige algemene kosten -42.932 -113.597 -156.529

Overige bedrijfskosten -107.645 -294.793 -402.438

Bedrijfsresultaat -331.668 -512.671 -844.339

Financiële baten en lasten 7.666 21.464 29.130

Resultaat voor subsidies -324.002 -491.207 -815.209

Incidentele baten 0 6.539 6.539

Vergoeding uitvoeringskosten SVB 324.002 484.668 808.670

324.002 491.207 815.209

Resultaat 0 0 0

42


Aan: het bestuur van de Stichting Instituut Asbestslachtoffers

Accountantsverklaring Verklaring betreffende de jaarrekening

Wij hebben de jaarrekening 2008 van Stichting Instituut Asbestslachtoffers te Den Haag bestaande uit de balans per

31 december 2008 en de winst-en-verliesrekening over 2008 met de toelichting gecontroleerd.

Verantwoordelijkheid van de directie

De directie van de Stichting Instituut Asbestslachtoffers is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het

vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, in overeenstemming met de grondslagen van de stichting. Deze

verantwoordelijkheid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem

relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen

afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondsla-

gen voor fi nanciële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn.

Verantwoordelijkheid van de accountant

Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze

controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor

ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate

van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat.

Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toe-

lichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvor-

ming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als

gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw

weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde

keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet

tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de stichting. Tevens omvat

een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor fi nanciële verslagge-

ving en van de redelijkheid van schattingen die de directie van Stichting Instituut Asbestslachtoffers daarbij heeft gemaakt,

alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening.

Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

Oordeel

Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van

Stichting Instituut Asbestslachtoffers per 31 december 2008 en van het resultaat over 2008 in overeenstemming met de

grondslagen voor waardering en bepaling van het resultaat zoals opgenomen in de jaarrekening.

Den Haag, 12 februari 2009

Ernst & Young Accountants LLP

W.G.W. Flikweert AA

43


Missie, taken en werkwijzeInstituut Asbestslachtoffers (IAS)MissieHet Instituut Asbestslachtoffers (IAS) is op 10 maart 1999 opgericht door het Comité Asbestslachtoffers, FNV, CNV, MHP, VNO-NCW, MKB-Nederland, LTO-Nederland, Verbond Sectorwerkgevers Overheid en Verbond van Verzekeraars. Dit op basis van het Convenant Instituut Asbestslachtoffers, dat naast bovengenoemde organisaties, op 23 november 1998 mede onderte-kend werd door de ministeries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Justitie. Het Convenant omvat afspraken die gericht zijn op de versnelling van de procedures met betrekking tot schadeclaims van asbestslachtoffers met de ziekte maligne mesothelioom. De missie van het IAS is de in het Convenant verankerde procedures zo snel en zorgvuldig mogelijk af te han-delen. Dit door het uitoefenen van drie hoofdtaken: advies, bemiddeling en voorlichting.

Taken van het IASAdviesMensen met de ziekte mesothelioom kunnen via het IAS een aanvraag indienen voor een tegemoetkoming van € 17.050,–*. Het IAS gaat met hen na hoe het contact met asbest heeft plaatsgevonden en adviseert de Sociale Verzekeringsbank (SVB) over een tegemoetkoming op grond van de Regeling tegemoetkoming asbestslachtoffers (TAS) of de Regeling tegemoetko-ming niet-loondienstgerelateerde slachtoffers van mesothelioom (TNS). De SVB beslist vervolgens om wel of niet de tege-moetkoming toe te kennen en uit te keren.

BemiddelingHet IAS bemiddelt ook tussen (ex-)werkgevers en (ex-)werknemers of hun huisgenoten over het betalen van een schadever-goeding. Hierover zijn afspraken gemaakt met het Comité Asbestslachtoffers, organisaties van werkgevers en werknemers, het Verbond van Verzekeraars en de overheid. Het IAS heeft als doel deze schadeclaims zo snel en zorgvuldig mogelijk af te handelen. Dit geldt zowel voor de bemiddeling zelf als voor het hieraan voorafgaande medische en arbeidshistorische onder-zoek. De hiermee samenhangende kosten worden bij werkgevers en verzekeraars in rekening gebracht. Voor slachtoffers is de dienstverlening van het IAS daardoor altijd kosteloos. Wel is het van het allergrootste belang zo snel mogelijk de (ex-)werkge-ver per aangetekende brief aansprakelijk te stellen. Hiervoor kan de aanvrager de tekst van een door het IAS beschikbaar gestelde voorbeeldbrief gebruiken. De (ex-)werkgever of diens verzekeraar betaalt standaard een schadevergoeding van € 55.163,-*.

VoorlichtingHet IAS vervult een verwijs- en voorlichtingsfunctie voor asbestslachtoffers, werkgevers, verzekeraars en intermediaire orga-nisaties. Ten behoeve hiervan verricht het IAS onderzoek. Via jaarverslagen, rapporten, de IAS-website (www.asbestslachtof-fers.nl), elektronische nieuwsbrief en de Asbestkaart (www.asbestkaart.nl) worden de onderzoeksresultaten bekend gemaakt.

Werkwijze van het IAS1. AanmeldingDe aanvrager meldt zich aan bij het IAS: telefonisch (079-750 71 50), met de antwoordkaart uit de brochure of per e-mail ([email protected]). De medewerker van het IAS vult telefonisch samen met de aanvrager de aanvraagformulieren in. In een tweede gesprek gaat het IAS met de aanvrager na hoe het contact met asbest heeft plaatsgevonden. Dat kan telefo-nisch of bij de aanvrager thuis. Het IAS stuurt daarna de ingevulde formulieren toe. De aanvrager controleert ze en stuurt ze direct ondertekend terug. Ook machtigt hij/zij het IAS om medische informatie op te vragen en de SVB om eventuele schade via de rechter te verhalen.

2. Tegemoetkoming Het IAS vraagt het Nederlands Mesotheliomen Panel (NMP) om bevestiging van de bij de aanvrager gestelde diagnose malig-ne mesothelioom. Daarna adviseert het IAS de SVB om u wel of niet de tegemoetkoming te betalen. Beslist de SVB positief, dan ontvangt de aanvrager € 17.050,-*. Het IAS en de SVB streven ernaar de procedure voor de tegemoetkoming binnen twee maanden af te ronden.

3. SchadevergoedingAls de aanvrager bij een werkgever aan asbest is blootgesteld, stelt hij/zij deze per aangetekende brief aansprakelijk. Hiervoor kan de voorbeeldbrief gebruikt worden die het IAS beschikbaar stelt. Het IAS onderzoekt daarna of de (ex-)werkgever aan-sprakelijk is te houden voor de gezondheidsschade en bemiddelt vervolgens tussen de aanvrager en de (ex-)werkgever of zijn verzekeraar. Als de werkgever of verzekeraar aansprakelijkheid aanvaardt, ontvangt de aanvrager een schadevergoeding van € 55.163,-*. Het IAS streeft ernaar het gehele traject binnen zes maanden af te ronden.

* Genoemde bedragen voor schadevergoeding en tegemoetkoming gelden voor 2008 en worden jaarlijks geïndexeerd.

44


SummaryThis report for 2008 gives a brief account of the nineth operational year of the Dutch Institute for

Asbestos Victims (IAS) and the year in which the Compensation Scheme for Victims of Non-work-rela-

ted Mesothelioma (TNS scheme) was implemented for the fi rst time.

The IAS advises the Social Insurance Bank (SVB) on entitlement to compensation for asbestos victims

suffering from mesothelioma. The IAS also mediates between current and former employers and

employees about the payment of compensation. The IAS was set up for these purposes in 1999 by

employers’ and employees’ organisations, the Asbestos Victims Committee, the Association of Insu-

rance Companies and the government.

The Institute has three main tasks:

- to advise the SVB with respect to claims under the Asbestos Victims Compensation Scheme (TAS sche-

me) and the Compensation Scheme for Victims of Non-work-related Mesothelioma (TNS scheme);

- to mediate between asbestos victims with mesothelioma and their employers or former employers to

secure compensation for health damage;

- to increase knowledge and provide information on the subject of asbestos and health damage.

Results of mediation and adviceCustomer satisfaction is high. The implementation of the Compensation Scheme for Victims of Non-

work-related Mesothelioma (TNS scheme) is proceeding smoothly and clearly meets a need. These are

the main conclusions for the IAS in 2008, and for the fi rst year of the TNS scheme. In 2008, the IAS star-

ted processing 601 claims, and 631 claims were settled. The introduction of the TNS scheme led to a

sharp rise in the number of claims compared with 2007 (507). In the nine years up to the end of 2008,

the IAS took on 3,632 claims, and succeeded in settling 93% of them (3,369).

In 2008, 390 assessment decisions under the TAS scheme and 148 under the TNS scheme were sent to

the SVB. Of these, 428 (81%) recommended the award of compensation: 308 (71.6%) awards under the

TAS scheme and 120 (27.9%) under the TNS scheme. Since the introduction of the TAS scheme in 2000,

and the TNS scheme in December 2007, a total of 2,044 people have received fi nancial compensation in

the form of an advance payment or a lump-sum payment following a positive recommendation by the

IAS. Mediation cases for employees or housemates which were completed in 2008 resulted in 64% of

claimants receiving full compensation.

Other events in 2008- Following on from the main points in the Agreement, the IAS set up and implemented a broad

research programme in 2008. Included in this programme is the development of a mesothelioma

monitor based on fi gures from national databases (CBS Statistics Netherlands, NKR Netherlands Can-

cer Registry) and the wide-ranging IAS Medical Research Programme (MOPI) to study the link bet-

ween asbestos and cancer more closely. In the autumn of 2008, three senior lecturers in law, Hijma,

Hartlief en Snijders, were together commissioned to draw up guidelines for limitation and the obliga-

tion to furnish facts/burden of proof.

- The IAS carried out a number of activities in 2008 aimed at providing information not only for victims

but also for professionals with an interest in the subject (lung specialists, nurses, members of the legal

profession and the other parties to the Agreement). October saw the launch of the new website

(www.asbestsslachtoffers.nl).

Instituut Asbestslachtoffers (IAS)Het Instituut Asbestslachtoffers (IAS) adviseert de Sociale Verzekeringsbank (SVB) over het recht op een tegemoetkoming voor asbestslachtoffers met de ziekte meso-thelioom. Daarnaast bemiddelt het IAS tussen (ex-)werkgevers en (ex-)werknemers over het betalen van een schadevergoeding. Het IAS is daarvoor in 1999 opgericht door organisaties van werkgevers en werknemers, het Comité Asbestslachtoffers, het Verbond van Verzekeraars en de overheid. Meer informatie vindt u op de website van het IAS: www.asbestslachtoffers.nl.

ColofonUitgave van Instituut AsbestslachtoffersIAS publicatie 2009/1

RedactieS.A. Aarendonk–tevens eindredactieD. MorreauM.A. van der Woude

Druk en vormgevingArtoos Communicatiegroep B.V.April 2009

De brochures ‘Asbest en Mesothelioom’ en het algemeen informatieboekje zijn per e-mail te bestellen bij [email protected]

Stichting Instituut Asbestslachtoffers

Directie en bureau:Bezuidenhoutseweg 60Postbus 904052509 LK Den HaagTelefoon: 070 - 349 97 54Fax: 070 - 349 97 96e-mail: [email protected]

www.asbestslachtoffers.nl

Uitvoering:Bredewater 6Postbus 6842700 AR ZoetermeerTelefoon: 079 - 750 71 50e-mail: [email protected]

Instituut Asbestslachtoffers

Verslag over 2008

53091744 ASBEST JAARVERSL 08 - …asbestslachtoffers.nl/docs/asbest-jvs-2008-v5.pdfVerbond van...

Documents

Transcript of 53091744 ASBEST JAARVERSL 08 - …asbestslachtoffers.nl/docs/asbest-jvs-2008-v5.pdfVerbond van...