Overal in Nederland vinden we historische boerderijen. Ze maken onderdeel uit van het cultuurlandschap en dragen bij aan de eigenheid van de streek. Denk aan de Noord-Hollandse stolpboerderij, het Zeeuwse schuurtype of de gesloten hoeve in Zuid-Limburg. Steeds meer van deze boerderijen verliezen hun oorspronkelijke agrarische functie. Door schaalvergroting is het aantal boerenbedrijven in de afgelopen eeuw fors te-ruggelopen. In het verleden vielen veel van deze boerderijen ten prooi aan de slopershamer. Telde Nederland in 1941 nog tweehonderdduizend boerderijen, in 2001 bestonden er nog maar circa 91.000 boerderijen van vóór 1940. De verwach-ting is dat ook de komende decennia monumentale boerde-rijen hun agrarische functie verliezen. Uit onderzoek van de Universiteit Wageningen blijkt dat tussen 2010 en 2025 minstens zeventienduizend boerderijen in de verkoop gaan.

Behoud door ontwikkelingVandaag de dag worden de meeste vrijkomende historische boerderijen niet meer gesloopt en wordt steeds vaker gezocht naar een nieuwe functie. Volgens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gaat het in 90 procent van de gevallen om een woonfunctie. In de overige gevallen krijgen boerderijen vaak een andere bedrijfsfunctie, zoals kantoor of zorgboer-derij. Andere voorbeelden zijn een galerie, winkel, theeschen-kerij of hospice.Voor de Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland (AEN) is dit behoud door ontwikkeling een belangrijk principe om historische boerderijen te beschermen en een toekomst te blijven bieden. “Want leegstand betekent meestal verval,” vertellen Johan Laman Trip en Gerard Hendrix, respectieve-lijk voorzitter en projectleider bij AEN. Ik interview de heren

op een toepasselijke locatie: een door Laman Trip verbouwde boerderij uit 1740 in het fraaie coulissenlandschap in Bath-men, niet ver van Deventer. Laman Trip woont er samen met zijn vrouw, en heeft in een van de bijgebouwen zijn kantoor ondergebracht. Hij vertelt dat AEN in 2010 is opgericht en als koepel fungeert voor achttien boerderij(gerelateerde) stichtingen. Stichtingen die zich voor het behoud van agra-risch erfgoed inzetten en regelmatig met herbestemmings-opgaven te maken krijgen. “AEN ondersteunt de nationale, provinciaal en regionaal opererende stichtingen. En we verte-genwoordigen ze in politiek Den Haag. Zo hebben we het voor elkaar gekregen dat boerderijen nu als aparte categorie zijn opgenomen in de Monumentenwet.” Hendrix vult aan: “Ook zetten we ons ervoor in om aandacht te vragen voor het agrarisch erfgoed, bijvoorbeeld door evenementen te organi-seren. En de Agrarisch Erfgoed Academie is een netwerk voor kennisuitwisseling en een vraagbaak. We hebben een speciale Wikipedia voor boerderijen ingericht: de Agriwiki.”AEN vat agrarisch erfgoed overigens breed op. Het gaat niet alleen om monumenten (gemeentelijk en ‘rijks’) maar om alle boerderijen en agrarische bouwwerken met regionale ken-merken. Laman Trip: “Het betreft dan meestal boerderijen van voor 1955, dus inclusief de wederopbouwboerderijen, een eer-ste begin van standaardisatie. Daarna zet die standaardisatie door. Verder gaat het niet alleen om de boerderij, maar ook om de bijgebouwen zoals kippenhok, hooiberg en bakhuis.”

Vogelvrij Herbestemming van historische boerderijen met een be-schermde status is sinds de Modernisering Monumenten (MoMo, 2008) eenvoudiger. De bijzondere waarden blijven via de Monumentenwet 1988 en de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht gewaarborgd. Er geldt bovendien nog steeds een apart vergunningstraject met goed geregelde advisering en toezicht. Laman Trip: “Maar circa tachtigduizend van de 91.000 historische boerderijen hebben geen beschermde mo-numentale status en zijn in principe min of meer vogelvrij. Een ondeskundige herbestemming ligt dan op de loer. Het uiterlijke karakter verandert bijvoorbeeld door lelijke aanbouw of het interieur wordt wezenlijk aangetast door het weghalen van het gebint.” Hendrix: “Tot een jaar of vijf geleden leek alles te kunnen. Dat leidde tot de nodige excessen.” De rol van gemeenten is dus cruciaal voor beschermde én

onbeschermde historische boerderijen. Laman Trip: “In de structuurvisie kan de gemeente anticiperen op de vraag hoe ze met vrijkomend agrarisch erfgoed wil omgaan. In het bestemmingsplan kan de gemeente bepalen welke vormen van hergebruik zijn toegestaan.” Hendrix: “In nieuwe be-stemmingsplannen voor het buitengebied houden gemeen-ten gelukkig steeds vaker rekening met de historische boer-derijen en erven met een nieuwe functie. En dat in samen-hang met hun omgeving en cultuurhistorische waarden.”

Stimuleren De gemeentelijke verantwoordelijkheid komt behalve in het ruimtelijk beleid ook naar voren in het stimuleren van be-houd en herbestemming. De nieuwe ‘Wet voor Plattelands-woningen’ helpt ze daarbij. De wet voorkomt dat woningen met een agrarische bestemming niet bewoond mogen wor-den door burgers. Hendrix en Laman Trip noemen Deventer als voorbeeld van een gemeente met een stimulerend beleid. Hendrix: “De wethouders en ambtenaren zijn er proactief, en denken mee over de vraag hoe je verantwoord een historische boerderij kunt herbestemmen.”Hendrix wijst verder op de zogenaamde knooperven. Op knooperven blijven monumentale boerderijen behouden en maken minder fraaie schuren en stallen plaats voor passende nieuwbouw. Op die manier kan de gemeente tegemoetko-men aan de woon- en werkwensen van mensen in de regio. Het Overijsselse Tubbergen is een goed voorbeeld, zegt Hen-drix. Hier kocht de gemeente een vleeskuikenbedrijf aan en kreeg daarmee bebouwde en onbebouwde grond in haar be-zit. Er worden nieuwe woningen gerealiseerd, deels in de bestaande bebouwing en deels in nieuwbouw. Hendrix: “De verkoop van de woningen levert geld op dat onder andere geïnvesteerd wordt in de verbetering van de kwaliteit van het landschap en de natuur.”

Inlevingsvermogen Een architect die een historische boerderij respectvol wil her-bestemmen, moet van goeden huize komen, zegt Laman Trip. “Inlevingsvermogen, kennis en geduld zijn het aller-belangrijkst. Onderzoek de geschiedenis van de boerderij en de wezenlijke kenmerken. En ook de relatie met het omrin-gende landschap.” Maar naast behoud van het historisch waardevolle, moet de architect tegemoet zien te komen aan de moderne eisen van nieuwe gebruikers. Eisen waar veel boerderijen juist niet aan voldoen. Laman Trip: “Denk aan het installeren van centrale verwarming, dubbelglas of een nieuwe keuken. Het is een voortdurend spanningsveld tussen behoud van het oude en inpassing van het nieuwe.”Dat architecten niets zouden verdienen aan herbestemming van historische boerderijen is volgens Laman Trip flauwekul. “De opdrachtgevers voor een herbestemming beschikken doorgaans over ruime financiële middelen.” Hendrix geeft nog wat tips voor opdrachtgevers van herbe-stemming: “Kijk het eerste halfjaar zo goed mogelijk rond in en om de boerderij, maar onderneem zo weinig mogelijk. Snelle ingrepen zijn vaak niet de juiste en veelal onherstel-baar. En wie zeer ruim in de slappe was, zit onderneemt al vaak te veel. Een sobere aanpak is het beste.”

AEN hoopt de komende jaren op een nog steviger draagvlak voor het behoud van historische boerderijen, ook door ver-antwoorde herbestemming. Laman Trip: “Daarvoor is het nodig om de cijfers beter in kaart te brengen. De cijfers over leegstand in historische boerderijen verschillen bijvoorbeeld nogal. Ook de definities over wat nu een boerderij is, lopen uiteen. We zoeken daarom een sponsor die ons met dit cijfermatig onderzoek kan helpen. Zodat we het belang van het agrarisch erfgoed en de urgentie van herbestemming nog beter voor het voetlicht kunnen brengen! In 2013 organiseren we daarom Actie 2013 met in het hele land en verspreid over het jaar verschillende evenementen. Verder willen we extra aandacht besteden aan herbestemming van historische boer-derijen.” µµ

Meer informatie op www.agrarischerfgoed.nl en www.actie2013.nl.

Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland zet zich in voor behoud door ontwikkeling

Herbestemming biedt historische boerderijen

een toekomst door Karl Bijsterveld

Steeds meer historische boerderijen verliezen hun agrarische

functie. Ze hebben vaak alleen een toekomst als ze een

nieuwe functie krijgen, zoals woning, zorgboerderij of

kantoor. Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland zet zich in

voor behoud door ontwikkeling van agrarisch erfgoed.

Fot

o M

useu

mbo

erde

rij K

ampe

reila

nd: W

im L

anph

en.

Fot

o S

tolp

boer

deri

j ‘A

rbei

d A

delt’

: Ger

ard

Hen

drix

.

AgrArisch ErfgoEd NEdErlANd iN hEt kort

stichting Agrarisch Erfgoed Nederland is het landelijk samen werkingsverband van de regionale organisaties voor agrarisch erfgoed Nederland. AEN zet zich in voor het behoud van de historische boerderij en haar bijgebouwen, onder andere door herbestemming. AEN • denkt mee over nationaal beleid & programma’s • verzamelt informatie en betrekt deskundigen; stelt

informatie beschikbaar via www.agriwiki.nl• organiseert activiteiten voor belangstellenden• behartigt de belangen van zijn leden, de deelnemende

stichtingen.

Museumboerderij Kampereiland (‘Erf 29’). Het betreft een terpboerderij.

Stolpboerderij ‘Arbeid Adelt’ in Middenbeemster.

18buildingbusiness renovatie en transformatie december 2012 19 december 2012 buildingbusiness renovatie en transformatie