RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en...

48
78 e jaargang nr. 5 2016, oktober, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: aouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW

Transcript of RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en...

Page 1: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

78e jaargang nr. 5 2016, oktober, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: a�ouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie.

RENOVATIE

RESTAURATIE

TRANSFORMATIE

EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW

mb05_cover.indd 1 14-10-16 09:06

Page 2: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

Extreem licht. Meer meters in minder tijd.

Werkt makkelijker.

Strikolith lanceert de O2-productlijn.

Een innovatieve reeks sier- en spuitpleisters

voor binnen en buiten. Het belangrijkste

ingrediënt van Strikolith O2 is lucht.

Lucht in de vorm van minuscule korrels die

samen een extreem lichtgewicht product creëren.

Want meer lucht is minder gewicht. En dat

betekent makkelijker, sneller en lichter werken.

Kies voor minder gewicht en meer resultaat.

Kies voor Strikolith O2.

LICHTJAREN VOORUIT.

LUNAO2

Spachtelpleister

Inhoud emmer: 9 kg. Verkrijgbaar in korrelgroottes 0,8 en 1,2 mm.

APOLLOO2

SPUITPLEISTER

Inhoud zak: 20 kg.

OrionO2 Spachtelpleister

Inhoud emmer: 15 kg. Verkrijgbaar in korrelgroottes 1, 1,5 en 2 mm.

Meer meters in minder tijd.

Kies voor minder gewicht en meer resultaat.

Kies voor Strikolith O2.

OrionO2

SpachtelpleisterSpachtelpleister

Inhoud emmer: 15 kg. Verkrijgbaar in korrelgroottes 1, 1,5 en 2 mm

STRIKOLITH.COM

+31 (0)162 514 750

MEERINFORMATIE

> Extreem lichtgewicht

> Vlakke korrelstructuur

> Zeer hoog rendement

> Matte fi nish

> Geschikt voor binnengebruik

> Arbo- en gebruiksvriendelijk

> Lichtgewicht

> Hoog rendement

> Afmessen niet nodig

> Kalkvrij

> COT 83.00 gekeurd

> Arbo- en gebruiksvriendelijk

> Extreem lichtgewicht

> Damp-open

> Zeer hoog rendement

> Matte fi nish

> Geschikt voor buitengebruik

> Arbo- en gebruiksvriendelijk

Page 3: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 3MEBEST oktober 2016 3

De afgelopen jaren is de renovatiemarkt de kurk geweest waar veel a� ouwbedrijven op hebben gedreven. De nieuwbouw lag zo goed als stil en dat heeft de branche goed gevoeld; er zijn veel banen en bedrijven verdwenen. Maar het had zo’n vaart niet hoeven lopen, zo lijkt het. Met een beetje goede wil hadden veel meer bedrijven het hoofd boven water kunnen houden. Verderop in deze Mebest kunt u lezen over bijvoorbeeld de transformatiemarkt. Daar had de hele bouwbranche blijkbaar meer profi jt van kunnen hebben als ontwikkelaars en gebouweigenaren wat water bij de wijn hadden gedaan. De renovatie-markt heeft weliswaar veel gered, maar ook daar is niet echt uitgehaald wat er in zat. In 2020 moet de complete voorraad huurwoningen van de woningcorporaties over gemiddeld energiela-bel B beschikken. Vooralsnog zit nog niet de helft op dat niveau, heel veel huurwoningen hebben nog energielabel E, F of zelfs G. Er moet dus enorm veel werk worden verzet om de doelstelling te halen. Werk dat in de afgelopen jaren prima had kunnen worden uitgevoerd, maar dat is blijven liggen. Met redenen uiteraard. Veel woningcorporaties hadden onvoldoende middelen om in grootscheepse renovatieprojecten te investeren. Regelgeving wordt als boosdoener genoemd; de verhuurdersheffi ng bijvoor-beeld, die de corporaties handen vol geld kost, en de ‘passend toewijzen’-regel die het corporaties onmogelijk maakt om inves-teringen die voor sommige woningen/huurdersgroepen zijn gedaan, terug te verdienen met een verhoging van de huur. Misschien is er hier en daar ook wat onzorgvuldig met het eigen vermogen omgesprongen, maar dat terzijde.Veel renovatiewerk te doen dus, maar het lijkt er niet op dat dat in de komende jaren wél voortvarend opgepakt gaat worden. Het gaat namelijk weer beter met de economie. Zo goed zelfs dat de vraag naar nieuwbouw-woningen voor heel veel druk begint te zorgen. De hypotheekrente is laag en de huizenprijzen ook dus de vraag naar nieuwbouwwoningen stijgt explosief. Maar het aanbod blijft achter. Er worden te weinig nieuwe wo-ningen gebouwd heeft de club van ontwikkelaars recent laten weten, dus daar moeten alle zeilen worden bijgezet. Schuld van de overheid natuurlijk, die is veel te traag met bouwplanningen en het afgeven van vergunningen. Maar al zou er sneller gebouwd kunnen worden, wie moet dat dan doen? Er is afscheid van heel veel personeel genomen en dat komt niet zo snel weer terug. Misschien wel helemaal niet, want wie zit er nou te wachten om weer aan de slag te gaan in een zo wispelturige branche. Jongeren in ieder geval niet, die laten duidelijk merken dat ze niet reikhalzend uitkijken naar een baan in de bouw, ze laten de opleidingen links liggen. Dus er komt te weinig nieuw bloed in de branche.Recessie of bloei, het blijft kommer en kwel in de bouw. Gelukkig maar, want als de bouwer niet klaagt, dan is ie ziek.

Tekst: Jan Willem KommerFoto: Henk van der Veen

Vroeger de boer, tegenwoordig de bouwer

mb05_column.indd 3 14-10-16 09:09

Page 4: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

4 MEBEST oktober 2016

78e jaargang nr. 5 2016, oktober, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: a�ouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie.

RENOVATIE

RESTAURATIE

TRANSFORMATIE

EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW

Boegbeeld van de Amsterdamse SchoolMuseum Het Schip is de schatkamer van de Amsterdamse School. Bij de recente renovatie werd de collectie uitgebreid met een aantal onverwachte parels: eigen-wijze terrazzovloeren van architect Michel de Klerk.Pagina 6

Informatie over A�ouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. 78e jaargang nr. 5 2016, oktober

In dit nummerEen oase van stilte in rustig Friesland

Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

Pagina26

Op de coverFryske Akademy, foto door Klokhuys tekst en foto.

Verf: de mantel der liefde. Haal hem weg en er kan zomaar een ravage onder vandaan komen. Zoals bij de stads-schouwburg Groningen. Het stucwerk aan de gevel bleek er veel ernstiger aan toe dan gedacht. Werk aan de winkel voor de restauratiespecialisten dus!Pagina 32

Niet voor de bühne maar voor het behoud

mb05_inhoud.indd 4 14-10-16 09:10

Page 5: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 5

Het (Dek)vloerenboekAchtergronden, systemen en aandachtspunten

voor in het werk vervaardigde (dek)vloeren

Het (D

ek)vloerenb

oek

Voor meer informatie:

Afdeling Techniek

Secretariaat Veenendaal

E-mail: [email protected]

Telefoon: 0318 - 505 602

Fax: 0318 - 550 119

Bedrijfschap Afbouw

Mauritskade 27

2514 HD Den Haag

Telefoon: 070 - 33 66 500

Fax: 070 - 33 66 533

E-mail: [email protected]

Internet: www.bedrijfschapafbouw.nl

T.2.004.10 - Uitgave juli 2010

en verder...

Lichtend voorbeeld voor vloerrenovaties

De vroegere arbeiderswoningen van Philips gloeilampenfabriek worden ge-renoveerd. Een maand of drie kunnen de huurders niet in hun huis. Als het alleen aan de speciale renovatievloer lag, zou dat maar drie dagen hoeven zijn.Pagina 38

46 Adverteerdersindex 46 Colofon

13 TBA-praktijk: Geluidslekken zitten soms in een klein hoekje

22 Restaureren: onderzoek is onontbeerlijk

33 Transformeren is mooi, maar wie gaat het betalen?

44 Mebest Kort

Goedgekeurde modelovereenkomst A� ouw

(Dek)vloerenboek in prijs verlaagd

NOA en ABN slaan handen ineen

Nieuwe subsidieregeling voor na-isoleren woningen

44

44

45

45

mb05_inhoud.indd 5 14-10-16 09:10

Page 6: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

6 MEBEST oktober 2016

De kleuren van de terrazzovloer

zijn klassiek maar ze zijn wel

op een opvallende manier

toegepast. Gebruikelijk is dat

de banden donker zijn en het

middenstuk licht, hier is dat net

andersom.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_schip.indd 6 14-10-16 09:11

Page 7: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 7

Museum Het Schip in de

Amsterdamse Oostzaans-

traat is uitgebreid. De oude

basisschool die midden in

het complex ligt, is toege-

voegd aan het museum

dat volledig gewijd is aan

de Amsterdamse School.

De transformatie leverde

een onverwacht cadeautje

op: sobere terrazzovloe-

ren uit het begin van de

vorige eeuw. Karakteris-

tieke pronkstukken zonder

pracht en praal, gerecon-

strueerd en gerestaureerd.

HET SCHIP: BOEGBEELD VAN DE AMSTERDAMSE SCHOOL

Tekst: Jan Willem KommerFotografie: Jan Willem Kommer, Henk van der Veen

mb05_schip.indd 7 14-10-16 09:11

Page 8: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

8 MEBEST oktober 2016

Museaal wonenHet is feest in Amsterdam; de Amsterdamse School viert dit jaar zijn 100-jarige bestaan. De bouwstijl kreeg een prachtig cadeau. Het Amsterdamse School museum is uitgebreid met maar liefst 1200 m2 vloeroppervlak. Het museum is gevestigd in één van de meest kenmerkende bouwwerken van de expressionistische bouwstijl, Het Schip. Architect Michel de Klerk ontwierp het wooncomplex in de Spaarndammerbuurt in 1917, voor woningbouwvereniging Eigen Haard. Het complex omvatte zo’n 80 arbeiderswoningen in de Hembrugstraat, de Oostzaanstraat en de Zaanstraat, een postkantoor aan de kant van het Spaarndammerplantsoen en een verenigings-huisje van Eigen Haard op het binnenterrein. In de woningen wordt nog steeds gewoond maar

het postkantoor is sinds de jaren negentig in gebruik als museum en het verenigingshuisje sinds 2009. Toen Het Schip werd gebouwd, stond er in de Oostzaanstraat al een schoolgebouw, de Veulens. De school is in 1913 gebouwd, maar niet in de stijl van de Amsterdamse School. Het is echter opgenomen in het ontwerp van De Klerk en zodanig aangepast dat het wel aansluit bij het wooncomplex. Tot voor kort was de school eigen-dom van de gemeente, maar sinds 2014 heeft Eigen Haard het in bezit. Dat zette de deur open naar een lang gekoesterde wens van Museum Het Schip: uitbreiding.

Sterker en zwaarderVan school naar museum lijkt een kleine stap. De structuur van het gebouw met zijn gangen en lo-

Heel jammer dat het origineel was gesloopt

Ter verheffing van de arbeiderIn de 19e eeuw werden vooral neobouwstijlen gehanteerd die hun inspiratie haalden uit classicisme, renaissance en gotiek. In de 20-ste eeuw sloeg dat om naar naar bouwstijlen als Art Nouveau en de Nieuwe Kunst van Berlage. Op die laatste, wat sobere en serieuze stijl reageerden architecten Michel de Klerk, Johan van der Mey en Piet Kramer met een frivolere bouwstijl, de Amsterdamse School. De stijl is nauw verweven met het socialistisch gedachtegoed. Vandaar dat de expressieve, fantas-tische en zelfs irrationele vormen die deze stijl kenmerken, vaak terug te vinden zijn in ondermeer het metselwerk, gevelversie-ringen en ramen van de arbeiderswoningen die in de de jaren tien en twintig van de vorige eeuw zijn gebouwd. De Amsterdamse School is echter meer dan een bouwstijl. In de hoofdstad is het nodige straatmeubilair ontworpen in de bij-zondere stijl: elektrische verdeelkasten bijvoorbeeld, lantaarn-palen, brandmeldpalen. En de stijl is gebruikt bij het ontwerpen van meubels, kleding, lampen, typografie, gebruiksvoorwerpen en veel meer. Museum Het Schip heeft een grote collectie van dit soort artikelen. Maar in feite is het gehele wooncomplex on-derdeel van het museum, compleet met een woning die geheel in originele staat is teruggebracht.

mb05_schip.indd 8 14-10-16 09:11

Page 9: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 9

kalen leent zich immers prima voor tentoonstel-lingen. De nieuwe functie vroeg echter diverse aanpassingen die verstrekkende gevolgen bleken te hebben, legt Cisca van der Leeden van Eigen Haard uit. Ze is bouwkundige en bouwhistoricus, en projectleider van de ingreep die zowel trans-formatie als restauratie én renovatie is. “Enorm belangrijk voor een museum is het klimaat. Dat moet je heel precies kunnen beheersen om de collectie intact te houden en stukken in bruikleen te krijgen. Het oude gebouw had stenen muren, enkelglas, geen isolatie en daarmee kwamen we bij lange na niet in de buurt van wat we hier wilden: klimaatklasse 1, de zwaarste museale klasse die je kunt verzinnen. We hebben dus heel veel moeten aanpassen. Zo is ondermeer het enkelglas vervangen door monumentenglas en

hebben de gevels voorzetwanden van 20 cm dik gekregen.” Naast ladingen gips en hout was er ook veel staal nodig om aan de huidige bouwnor-men te voldoen, en om de constructie te ver-sterken. De toevoegingen zorgen voor veel extra gewicht en daar waren fundering en vloeren van de school niet op berekend; die moesten worden aangepast.

Redden wat er te redden valtDe fundering van de voormalige school is hele-maal vernieuwd. Daarvoor moest de complete vloer van de begane grond worden verwijderd. “Toen kwamen we erachter dat daar een terrazzo vloer had gelegen. Heel jammer natuurlijk dat die was gesloopt, maar het kon echt niet anders”, zegt de projectleider van Eigen Haard. Op de

Vroegere school De Veulens, later Catamaran, is volledig over-

vleugeld door Het Schip van Michel de Klerk. Sommige elemen-

ten, zoals de ramen, zijn destijds aangepast om het gebouw zo

veel mogelijk te integreren. (foto: Henk van der Veen)

mb05_schip.indd 9 14-10-16 09:11

Page 10: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

10 MEBEST oktober 2016

De Amsterdamse School is meer dan

een bouwstijl. In het museum zijn

ook meubels, gebruiksvoorwerpen,

kledingstukken en meer te zien die zijn

vormgegeven in de bijzondere stijl.

(foto: Jan Willem Kommer)

Keuzes die in de context van die tijd passen

mb05_schip.indd 10 14-10-16 09:11

Page 11: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 11

twee verdiepingsvloeren bleek ook terrazzo in de gangen te liggen. Eigen Haard haalde Corradi & Zoon erbij om te kijken of die vloeren nog te red-den waren. En dat waren ze, al verkeerden ze in een niet al te beste staat. “Er was een egalisatie overheen gegaan en er zaten lijmresten op”, zegt Aldo Corradi van het Amsterdamse terrazzobe-drijf. “Waar vroeger klapdeuren hadden gezeten zaten nu gaten in de vloeren en ook waren ze hier en daar gescheurd. Maar de schades leken allemaal prima te herstellen en na een testje met schuren zag het er op zich goed uit.” En dus werd besloten de terrazzovloeren op de verdiepingen te herstellen.

Eenvoudig zwart witHet grootste probleem bij terrazzorestauraties, en dan vooral bij het aanhelen en het dichten van gaten en scheuren, is meestal de kleurschakering. Het cement van vroeger is lastig na te maken, en helemaal als er destijds met kleurstoffen is gewerkt. Dan is het vaak zoeken naar het juiste materiaal en de juiste verhoudingen om de kleur zo goed mogelijk te benaderen. “Ook de steentjes zelf zijn vaak een probleem. Vroeger werden ze anders gebroken dan nu, bijvoorbeeld”, zegt Aldo Corradi. “En de kleuren die honderd jaar terug zijn gebruikt, zijn niet altijd meer te vinden.

Schadelijke renovatieDe uitbreiding van het museum maakt on-derdeel uit van de restauratie van het gehele wooncomplex. Het is niet voor het eerst dat het Schip drastisch onder handen wordt geno-men, maar waarschijnlijk wel voor het eerst dat dat met zoveel respect voor het gebouw gebeurd. Vooral bij de renovatie in de jaren ze-ventig zijn keuzes gemaakt die het monument geen goed blijken te hebben gedaan en helaas onomkeerbaar zijn. “Het interieur van de wo-ningen is volledig in de container verdwenen”, zegt Cisca van der Leeden van Eigen Haard. “We hebben één woning gereconstrueerd, die maakt nu onderdeel uit van het museum.”“Het zijn keuzes die in de context van die tijd passen”, plaatst ze de rigoureuze renovatie in perspectief. “En doordat er binnen geen belemmering meer is, zijn we in staat om het gebouw zeer duurzaam te renoveren. We gaan nu naar energielabel A!” Minder drastisch maar minstens zo schadelijk is het herstel van het metselwerk geweest. “De metselstenen die toen zijn gebruikt zien er anders uit dan de originele stenen en dat is heel storend. Daarnaast zijn ze ook technisch niet in orde. Ze hebben een ander zettingsco-efficiënt en een andere chemische samenstel-ling dan de stenen van weleer en daardoor zijn er scheuren ontstaan. Maar met name de mortels die in de jaren zeventig gebruikt zijn en het zuur waar toen mee is gereinigd blijken desastreus te zijn. Ze veroorzaken schimmelculturen en zoutschades die niet zijn te herstellen. Er zit niets anders op dan de hele vijfde bouwlaag van de Zaanstraat te slopen.”

Om de nieuwe fundering mogelijk te maken was de terraz-

zovloer op de begane grond volledig gesloopt. Omdat hij

belangrijk is voor het beeld van de voormalige school is de vloer

teruggebracht. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_schip.indd 11 14-10-16 09:11

Page 12: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

12 MEBEST oktober 2016

Tijdens de verbouwing van de voormalige school kwam een

bijzondere terrazzovloer onder het linoleum tevoorschijn. Door

vakkundig repareren en schuren is het kenmerkende onderdeel

van het gebouw behouden. (foto: Jan Willem Kommer)

LogoBij de entree van het museum is het logo van Het Schip in de terrazzovloer verwerkt. Al is wel de typerende typografie van de Am-sterdamse School gebruikt, het logo is geen origineel onderdeel van de vloer maar een toevoeging die door terrazzobedrijf Corradi en Zoon is bedacht. “Bij de ingang zat een luik in de vloer dat eigenlijk een grote hap uit de terrazzovloer nam”, legt Aldo Corradi uit. “Ik heb toen voor-gesteld om dat luik met terrazzo te bekleden en er het logo van het museum in te maken.” De beschikbare dikte was beperkt, slechts 2,5 cm, en de solide ondergrond van een zandce-ment dekvloer ontbrak. Corradi gebruikte een Lux-element, een dunne plaat die aan twee kanten bewapend is met glasvezel. Daarop bracht hij de letters aan die hij in zijn werk-plaats had gemaakt. Vervolgens werd daar terrazzo omheen gesmeerd. Hoewel de ondergrond maar dun is, is de terrazzowerker niet bang dat het kunstwerkje stuk zal gaan. “Toen we het luik in de vloer plaatsten bleek de kleur wat af te wijken van de rest van de vloer. We hebben hem toen helemaal opnieuw gemaakt. Aan de ene kant jammer maar aan de andere kant gaf het ons wel de mogelijkheid om de afgekeurde plaat goed te testen en hij bleek met geen mogelijk-heid kapot te krijgen!”

Het levert allemaal verschillen op.” Juist bij sobere kleurstellingen als in de voormalige school vallen afwijkingen al snel op. De vloeren op de verdiepingen zijn eenvoudig uitgevoerd, een zwart middenstuk en lichte banden. Corradi heeft daar de gaten en scheuren open geslepen en gevuld met een mengsel dat zo goed mogelijk aansluit op het oude werk. “Voor het middenstuk hebben we nero ebano steentjes gebruikt in een grijs cement met 4% zwarte kleurstof en voor de banden carrara mar-mer met heel fijn nero ebano in grijs cement.” Dat komt heel dicht bij het origineel, het verschil is minimaal.

Precies andersomOp de begane grond viel niets meer te herstellen, daar was de originele terrazzovloer in de gang immers volledig verdwenen. Eigen Haard wilde het originele beeld wel graag terug hebben dus kreeg Corradi & Zoon de opdracht een compleet nieuwe vloer te leggen. “Alleen de terrazzolaag”, zegt de Italiaanse Amsterdammer. “Liefst leggen we ook de dekvloer. Dan weten we zeker dat hij dik en sterk genoeg is. Hier kon dat echter niet.” Cisca van der Leeden vult aan: “De nieuwe dek-vloer was al ingepland toen we erachter kwamen dat er terrazzo had gelegen en we besloten om dat terug te brengen.”Net als bij de vloeren op de verdiepingen zijn op de begane grond de banden licht en is het mid-denveld donker. Volgens Corradi is het een zeer ongebruikelijke variant. En dat maakt de terraz-zovloeren tot één van de kenmerkende onder-delen van de restauratie. Cisca van der Leeden: “Ik ben er vrijwel zeker van dat die omgekeerde kleurstelling een heel bewuste keuze is geweest van architect Michiel de Klerk; dat het zijn reactie was op de bouwstijl van deze school. Daarom wilden we de vloer graag reconstrueren. Het was natuurlijk jammer dat het origineel is gesloopt, maar bij dit pand is de beeldwaarde de meest waardevolle component, misschien nog wel belangrijker dan behoud van materialen.”

mb05_schip.indd 12 14-10-16 09:11

Page 13: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 13

Kleine foutjes, harde gevolgenLeegstaande kantoorpanden inzetten als ant-woord op de vraag om woonruimte is prachtig. Er is echter wel wat nodig voor zo’n transformatie. De eisen die in de woningbouw aan geluidsisola-tie worden gesteld bijvoorbeeld zijn niet bepaald kinderachtig. Dat is begrijpelijk, geluidsoverlast van de buren is nog altijd een zeer grote erger-nis voor veel mensen. Er moet dus een behoor-lijk hoog kwaliteitsniveau worden gehaald bij dergelijke transformaties. En dat terwijl verbou-wingen snel, efficiënt en tegen een niet al te hoe

De adviseurs van Technisch Bureau A�ouw

(TBA) worden regelmatig ingeschakeld als

er problemen zijn op a�ouwgebied. Maar

omdat voorkomen beter is dan genezen,

wordt hun expertise ook vaak gevraagd om

vooráf te adviseren en te controleren. Zo

doet technisch adviseur Hermen de Hek bij-

voorbeeld regelmatig geluidmetingen die

moeten uitwijzen of scheidingswanden vol-

doen aan de eisen.

GELUIDSLEKKEN ZITTEN SOMS IN EEN KLEIN HOEKJE

prijs worden uitgevoerd. Met gipsplaatwanden kan aan al die wensen en eisen worden voldaan. A�ankelijk van de opbouw kunnen ze een zeer hoge luchtgeluidisolatie en contactgeluidisolatie realiseren. Voorwaarde is wel dat ze goed zijn gemonteerd. Kleine foutjes kunnen namelijk voor hinderlijke geluidslekken zorgen.

Kantje boordZo’n geluidslek zou de reden kunnen zijn voor de klachten over geluidsoverlast tussen enkele kamers in een kantoorpand dat recent is omge-

Uit de praktijk van TBA

Technisch adviseur Hermen de Hek is bij Technisch Bureau

A�ouw de droge a�ouw-specialist. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_praktijk.indd 13 14-10-16 09:12

Page 14: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

14 MEBEST oktober 201614 MEBEST oktober 2016

bouwd tot studentenhuisvesting. Hermen de Hek van Technisch Bureau A� ouw werd gevraagd om dat uit te zoeken aan de hand van een geluidme-ting. Met speciale apparatuur, een Investigator 2250 van Bruel & Kjaer, voerde hij in één van die kamers een luchtgeluidmeting uit volgens NEN 5077.De meting leverde DnT,A,k = 46 dB op. Dat is net te weinig want volgens de eisen van het bouw-besluit zou de wand aan DnT,A,k = 47 dB moeten voldoen. Meetnorm NEN 5077 stelt echter dat die ene dB verschil binnen de marges van de meetafwijkingen valt.

Boosdoener ontdektVoor het bedrijf dat de wanden monteerde was het uiteraard erg prettig om te horen dat de fout niet in hun werk zat. Gelukkig voor de eigenaar de eigenaar van het pand die met de klachten van zijn huurders te maken heeft, leverde de ge-luidmeting een andere mogelijke oorzaak op. Met zijn meetapparatuur constateerde Hermen de Hek dat er geluidslekken zaten in het verlaagde plafond boven de entree van de kamer. Volgens de technisch adviseur van TBA is het vrijwel zeker

dat omloopgeluid via de mechanische ventilatie-kanalen door die lekken voor geluidsoverlast in de woonkamer zorgt.

Voorkomen is echt beterIn een ander pand, eveneens een kantoorpand waar studentenwoningen in zijn gemaakt, deed Hermen de Hek ook geluidmetingen. Het monta-gebedrijf had de metingen aangevraagd voor de zekerheid, om te kijken of ze het werk goed had-den uitgevoerd. Luchtgeluidmeting tussen een aantal naast elkaar gelegen woningen leverden goede resultaten op: DnT,A,k = 48 dB en DnT,A,k = 49 dB terwijl DnT,A,k = 47 dB was geëist. Ook de metingen tussen een kamer op de ene verdieping en een daarboven gelegen kamer stemden tot tevredenheid. De luchtgeluidmeting kwam uit op DnT,A,k = 52 dB en de meting van het contactgeluid op LnT,A = 54 dB. Helemaal zonder kritische kanttekeningen bleef de meting niet. De visuele controle bracht aan het licht dat enkele sparingen niet goed waren afgedicht. Goed dat dit werd gezien, nu kon het montagebedrijf die potentiële geluidslekken dichten voor ze voor overlast kunnen zorgen.

Met speciale apparatuur kan

worden vastgesteld of de

geluidsisolerende prestaties van

wanden, vloeren en plafonds

voldoen aan de eisen. (foto: Jan

Willem Kommer)

Op www.tba� ouw.nl kunt u meer lezen over geluidmetingen en andere diensten die Technisch Bureau A� ouw levert.

mb05_praktijk.indd 14 14-10-16 09:12

Page 15: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

KHALIX Restauratiespeciaalproducten Oonksweg 40, 7621XW Borne - T 074-2654000 - M [email protected] - W www.khalix.nl

KHALIX is specialist op het gebied van:• Voeg-, metsel-, en stucmortels• Grout-, en injectiemortels• Natuurlijke (binnen)isolatiesystemen• Kelder afdichtingssystemen

KHALIX is leverancier van o.a.:• Natuurlijk hydraulische kalkmortels • Bastaard mortels; luchtkalk, tras en cement• Betonspuitmortels (Romeins beton)• Sanerende pleistersystemen• NHL 2, NHL 3,5 en NHL 5 bindmiddelen (EN 459-1)• Minerale verven (leem-, kalk-, en silicaatverf)• Ontzoutingspasta’s en zoutomvormers• Milieuvriendelijke gevelreinigingsproducten• Lichtgewicht renovatie dekvloeren• Impregneermiddelen op basis van bijenwas• Leempleisters en leemfinish

Shapes Brands & Partners (o.a.)Shapes Brands & Partners (o.a.)

Shapes Experience Center Nieuw geopend in Nieuwegein! Bezoek de bijzondere materialenexposi�e van plaatmateriaal, vloeren, wanden én plafonds. En maak gebruik van de �exibele werkplek én centrale vergaderloca�e.

Shapes Online Natuurlijk is de materialenbron ook online te raadplegen op Shapes.nl. Hier blijf je ook op de hoogte van al het nieuws dat Shapes brengt. Volg ons ook op Facebook & Linkedin! En meld je aan voor het gra�s Shapes e-Nieuws.

Shapes Events & TrainingExclusief en gra�s toegankelijk voor

interieur professionals. Prak�sch & leerzaam! Bekijk de complete kalender op Shapes.nl

en meld je aan!

Shapes Orakel Voor advies en maatwerk bij

(interieur-)projecten kan je een beroep doen op het Shapes Orakel.

Denk aan akoes�sche vraagstukken of speci�eke kleurwensen. Bij Shapes is méér

mogelijk dan alleen maar standaardoplossingen.

Shapes Experience Center, Ravenswade 4b, Nieuwegein www.shapes.nl

Shapes. Interieurs vormen.materialenbron I maatwerk I (ontwerp)tools

Page 16: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

16 MEBEST oktober 2016

In de jaren zestig bijna gesloopt

en nu volledig gerenoveerd,

gerestaureerd en verduu-

zaamd; het leven van een

stadsschouwburg staat bol van

de dramatiek.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_schouwburg.indd 16 14-10-16 09:16

Page 17: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 17

Ongewenste verrassingRuim 130 jaar oud is hij, de stadsschouwburg in Groningen. Het Rijksmonument is in 1883 gebouwd, naar een ontwerp van Frederik Willem van Gendt en Hugo Pieter Vogel. De bouwstijl is kenmerkend voor het laatste kwart van de 19e eeuw: eclectisch met veel klassieke elementen op de gevel zoals guirlandes, ionische zuilen, gecan-neleerde pilasters, kapitelen en geprofileerde lijsten. De gevel is een combinatie van rood geverfde baksteen en geel gesausd pleisterwerk. Gebouwen als deze hebben regelmatig onder-houd nodig. In de vorige eeuw was er een periode waarin de prioriteiten elders lagen. Als gevolg daarvan raakte de schouwburg dusdanig in verval dat er in de jaren zestig serieus over sloop

30 september is de stadsschouwburg in Groningen feestelijk heropend, na

een jaar lang renoveren en restaureren. Een broodnodige operatie, zeker

waar het het stucwerk van de gevel betrof. Dat bleek er aanzienlijk slechter

aan toe te zijn dan aanvankelijk gedacht.

NIET VOOR DE BÜHNE MAAR VOOR HET BEHOUDTekst: Jan Willem KommerFotografie: Jan Willem Kommer, Daniël Oudman

werd nagedacht. Gelukkig is dat niet gebeurd, en is het in de jaren daarop grondig gerenoveerd. Het afgelopen jaar is het monument wederom onder handen genomen. Zowel de binnenzijde van het pand als het exterieur zijn aangepakt; er is vernieuwd, hersteld en verduurzaamd. Voor de gezichtsbepalende gevel stond in eerste instantie vooral nieuw sauswerk op het programma, en wat bescheiden vlak stucwerk. Na het verwijde-ren van de verflaag bleek dat laatste een wat te optimistische inschatting. Grote delen van het decoratieve stucwerk waren er dusdanig slecht aan toe dat Kerbof Schilders, dat het gevelwerk zou uitvoeren, op zoek moest naar gespeciali-seerde restauratiestukadoors.

Restauratie stadsschouwburg Groningen

mb05_schouwburg.indd 17 14-10-16 09:16

Page 18: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

18 MEBEST oktober 2016

Herstellen en voorkomenStukadoorsbedrijf Oudman uit Oostwold is één van de bedrijven die de restauratie van het stuc-werk heeft uitgevoerd. Daniël Oudman van het Groningse bedrijf heeft zich voornamelijk bezig gehouden met het herstellen van de decoratieve stucelementen op de voorgevel van de schouw-burg. Dat was heel gevarieerd. Bij het blokver-band bijvoorbeeld ging het om niet veel meer dan vlak maken en opnieuw afwerken, bij de can-nelures was het vooral schoonmaken, gaatjes en scheuren dichtzetten en alles weer mooi vlak en strak maken. Er moest lijstwerk worden hersteld, scheuroverbruggend, met het oog op de nieuwe verflaag. Sommige lijsten konden niet meer wor-den gered dus die zijn opnieuw getrokken. “Veel

van de problemen waren door weersinvloeden veroorzaakt”, zegt Daniël Oudman. “Bij een res-tauratie hoort ook dat je probeert om toekomsti-ge schade te voorkomen. Bovenin de gevel zit een deel met ornamenten die allemaal hol zijn aan de achterzijde. Nadat ik ze had gerepareerd heb ik die holtes geïnjecteerd met een zachte kalk. Nu die ruimtes zijn gevuld heb je daar veel minder kans op problemen.” Stevig verankerdWeersinvloeden hadden ook hun tol geëist van de kapitelen. Zo erg dat ze alleen nog maar door de verf bijeen werden gehouden. In overleg met architect Holstein zijn ze helemaal vervangen. Eén kapiteel heeft Daniël Oudman gerepareerd.

Alsof het herfst was, waren bij het reinigen van het

schilderwerk alle blaadjes van de gevel gevallen. De

nieuwe blaadjes, met de hand geboetseerd, zijn met

veel zorg en aandacht teruggeplaatst.

(foto boven: Jan Willem Kommer, foto rechts: Daniël

Oudman)

Vernieuwd, hersteld en verduurzaamd

mb05_schouwburg.indd 18 14-10-16 09:16

Page 19: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 19

Samen met collega-stukadoor Peter Bogaard maakte hij daar een afdruk van om mallen te maken voor de nieuwe kapitelen; die zijn in de werkplaats gegoten. Het probleem met de oude kapitelen was dat water er op kon blijven staan en erachter kon komen. Om dat probleem in de toekomst te voorkomen zijn de nieuwe stukken bovenop iets schuin gemaakt zodat ze naar voren beter afwateren. De kroonelementen meten 50 bij 40 cm en wegen 30 kg per stuk. Dat maakt ze lastig te han-teren. Daarom maakte de stukadoor elk kapiteel in drie delen, een linker- en een rechterzijkant en een voorzijde. Met hulp van stukadoor Hubert Mertens zijn de onderdelen op de gevel tegen elkaar aan gelijmd en de naden zijn afgewerkt.

Om er zeker van te zijn dat ze op hun plek blijven zijn de kapitelen aan de gevel gelijmd én aan rvs-ankers gehangen die schuin in de bakstenen ondergrond zijn geboord. Vallende bladerenNet als de kapitelen moest ook het loofwerk boven de loggia worden vernieuwd. Dat was bij het verwijderen van de verflaag losgekomen van de gevel. Het merendeel van de scherven van de bladeren was gelukkig nog terug te vinden op de steiger. In de werkplaats heeft Daniël Oudman ze aan elkaar gepast. Aan de hand van foto’s nummerde hij ze zodat hij wist welk blad waar moesten komen. Vervolgens heeft hij het loof-werk ter plekke met de hand geboetseerd, met

Op een paar stukken na was het tamponeerwerk

onder de daklijsten was nog redelijk intact. Alleen de

sluitstukken hadden wat herstelwerk nodig.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_schouwburg.indd 19 14-10-16 09:16

Page 20: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

20 MEBEST oktober 2016

een restauratiemortel van Remmers. Om zeker te zijn dat de nieuwe blaadjes goed op hun plek zouden blijven, heeft de stukadoor een straffe test bedacht. “Ik heb eerst één blaadje op de ondergrond gemaakt en dat vier weken laten zit-ten. Daarna heb ik geprobeerd het er af te tikken met een hamer. Dat ging niet. Pas toen ik echt hard ging slaan met een bijlhamer kwam hij er in stukken af. Toen had ik er vertrouwen in.” Afgestemde productenOok de vorm van het loofwerk is iets aangepast zodat regenwater er niet op blijft liggen. En uiter-aard is ook dat in overleg met de architect ge-daan. “Bij een restauratie als deze schouwburg is het belangrijk om álles goed af te stemmen”, zegt de stukadoor. Hij deed dat vanaf het moment dat hij bij het werk betrokken raakte. Onder meer om de materiaalkeuze te bepalen. De producten van Remmers waren voorgeschreven maar toen het bestek werd gemaakt, was nog niet duidelijk wat er allemaal voor werk tevoorschijn zou komen.

De kapitelen werden alleen nog maar door de verf bij elkaar gehouden.

Ze zijn vervangen door nieuw gegoten stukken die iets beter zijn voor-

bereid op een lang bestaan aan de gevel van de schouwburg.

(foto boven: Daniël Oudman, foto onder: Jan Willem Kommer)

mb05_schouwburg.indd 20 14-10-16 09:16

Page 21: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 21

“Toen we daar wel een beeld van hadden hebben we met de architecten en de vertegenwoordiger van Remmers gekeken naar welk product we waarvoor zouden gaan toepassen.” Er zat immers nogal wat verschil in de ondergronden. Zo was het bestaande pleisterwerk heel hard. Na droging volgt ontspanningOndanks de gedegen voorbereiding doken er af en toe nog wel wat verrassingen op. “Het gebouw is volledig ingepakt geweest; in de winterperiode zelfs met folie, en toen is er ook verwarmd”, legt de stukadoor uit. “Daardoor werd de gevel zo droog als wat, en omdat alle verf verwijderd was zag je dat het stucwerk zich ging ontspannen. Dan pas blijkt wat de werke-

Leerzame samenwerking“We hebben met meerdere stuka-doorsbedrijven uit de regio aan deze restauratie gewerkt, onder andere Buisman uit Groningen en Mertens uit het Friese Hantumhuizen”, zegt Daniël Oudman. “Ieder had zo zijn eigen onderdelen van de gevel om te doen. Zo heeft Hubert Mertens onder andere de beelden boven op het gebouw helemaal hersteld en hebben de stuka-doors van Buisman bijvoorbeeld de geprofileerde gezichten bij de hoofdin-gang gedaan. Voor het eindresultaat maakt het veel uit om met vakbe-kwame mensen te werken. Daarnaast is het mooie van zo’n samenwerking dat je veel van elkaar leert.”

Aanvankelijk zou er alleen geschilder worden en hier

en wat stucwerk worden hersteld, maar de vele klas-

sieke stucelementen vroegen om veel meer dan een

simpele opknapbeurt. (foto: Jan Willem Kommer)

Belangrijk om álles goed af te stemmen

lijke schade is. Je kunt dan niet meteen aan de slag, je moet eerst overleggen of zo’n schade wel of niet moet worden hersteld.” Ook de manier waaróp zaken werden aangepakt sloot de stukadoor telkens kort. Hij maakte heel veel proefstukjes, samen met de schilder. “Je wilt immers zo zuinig mogelijk werken om niet de details van een ornament te vernielen.” Het werk werd vervolgens door de architect be-oordeeld. “Dat lijkt allemaal tijdrovend maar als je zomaar iets doet en het is niet goed, dan moet het over en dat kost nog meer tijd”, stelt de stu-kadoor. “En ook voor oplossingen moet je soms overleggen; je kunt immers niet alles weten. Ik denk dat je je daar als stukadoor niet voor hoeft te schamen.”

mb05_schouwburg.indd 21 14-10-16 09:16

Page 22: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

22 MEBEST oktober 2016

Van Hoogevest Architecten begeleidt al meer dan 100 jaar restauratie-

projecten. Bij het Amersfoortse bureau is dan ook een schat aan ervaring

op het gebied van herstel en behoud van cultureel erfgoed te vinden.

En bij elke restauratie komt daar weer wat kennis bij.

RESTAUREREN: ONDERZOEK IS ONONTBEERLIJK

Tekst: Jan Willem KommerFotografi e: Henk van der Veen, Luuk Kramer

Bij de restauratie van het stucwerk

van kasteel Amerongen, ook een pro-

ject van Van Hoogevest Architecten,

is met traditionele luchtkalkmortels

gewerkt. (foto: Henk van der Veen)

Interessante puzzels Restaureren gaat om behouden. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Er zijn namelijk nogal wat verschillende gradaties waarin en manieren waarop dat te doen. Een puur technische restauratie waarbij een gebouw in bouwkundig opzicht op orde moet worden gebracht bijvoorbeeld, vraagt iets anders dan een restauratie die gepaard gaat met een transformatie, een modernisering. Dat laatste was het geval bij bijvoorbeeld het Rijksmuseum in Amsterdam. De originele structuur en indeling van het gebouw moest zoveel mogelijk worden hersteld én het moest installatietechnisch en bouwkundig naar het hightech niveau van de huidige tijd worden gebracht. “Dat levert een interessante puzzel op”, zegt Ronald van

Wakeren van Van Hoogevest Architecten. Hij was veertien jaar lang projectleider van de operatie. “Om bijvoorbeeld de klimaatinstallaties goed te kunnen laten functioneren, moest de buitengevel worden geïsoleerd. Toenmalige Monumentenzorg gaf geen toestemming om dat met de gebruikelijke technieken en materialen te doen. Dan moet je op zoek naar een alternatief. Dat vonden we in Calcitherm, een erg dampopen product dat voldoende isolatiewaarde zou leveren. Alleen moest dat worden aangebracht op gevels waar historisch stuc- en schilderwerk zat en dat mocht uiteraard niet beschadigd raken. Pas na uitgebreide testen die aantoonden dat het oude stucwerk ook na vele jaren onbeschadigd onder de laag Calcitherm vandaan zou komen, mocht het worden toegepast.”

mb05_architecten.indd 22 14-10-16 09:17

Page 23: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 23

Op andere plekken in het museum is het waardevolle originele stucwerk achter voorzetwanden verdwenen. “Behoud wil niet zeggen dat je het per defi nitie moet herstellen en in het zicht moet laten”, legt Ronald van Wakeren uit. “Als men een vlakke witte wand wil om kunst aan te hangen of je moet installaties kwijt, dan heb je niets aan decoratief stucwerk. Een voorzetwand is dan een prima praktische oplossing, en verreweg te verkiezen boven kaal hakken en vlak pleisteren.”

Graven in de archievenUiteraard zijn in het Rijksmuseum ook historische elementen wél hersteld en in het zicht gelaten. De terrazzovloer in de bibliotheek bijvoorbeeld, die jarenlang verborgen heeft gelegen onder linoleum. Zoals bij de meeste restauraties van grote monumenten onder leiding van het Amersfoortse architectenbureau heeft architectuurhistoricus Carien van Hoogevest onderzoek gedaan naar de ontwerp- en bouwgeschiedenis van het gebouw. Dat heeft onder meer informatie over die terrazzovloer opgeleverd. “Daar is zulk onderzoek belangrijk voor, zodat je niet voor verrassingen komt te staan maar van tevoren goed inzicht krijgt in het gebouw, in welke onderdelen moeten

worden aangepakt en op welke wijze dat moet gebeuren.” Onderzoek kan namelijk ook belangrijke informatie opleveren over materiaalgebruik, mortelsamenstellingen, kleuren en technieken; en dat kan van groot belang zijn voor de technische uitvoering van de restauratie.

Afgekeken van de biebBij het Rijksmuseum was het onderzoek onmis-baar voor de reconstructie van de terrazzo-moza-iekvloer in de voorhal van de Eregalerij. Die vloer was in de jaren tachtig gesloopt. Aan de hand van tekeningen die Van Hoogevest in het Cuypersar-chief van het Nederlands Architectuur Instituut vond, kon hij worden teruggebracht. Nou is een reconstructie geen restauratie, de insteek is wel dat het teruggebrachte object in een historische context moet passen; in dit geval de complete voorhal zoals die vroeger geweest is. “Daarom hebben we bij het uitzoeken van de juiste kleuren en materialen geput uit de sfeer van de bestaande vloer in de bibliotheek. Ook hebben we veel aandacht besteed aan het toe-passen van oude technieken. Veel handwerk dus, want als je dit allemaal machinaal zou hebben gedaan, dan had dat er niet uitgezien”, aldus Ronald van Wakeren.

In de voorhal van de Eregalerij van het Rijks-

museum is de originele terrazzo-mozaïekvloer

gereconstrueerd. Strikt genomen is dat geen

restauratie, maar de vloer is een essentieel

onderdeel van het originele ontwerp van

architect Cuyper. (foto: Luuk Kramer)

Soms heb je niets aan decoratief stucwerk

mb05_architecten.indd 23 14-10-16 09:17

Page 24: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

24 MEBEST oktober 2016

Isoleren of transporteren?Samenwerking met de vakman is bij restauraties cruciaal. Restauratiearchitecten en bouwkundigen kunnen wel plannen maken, het moet ook nog worden uitgevoerd. Onvermijdelijk is dan dat er discussies ontstaan, spanningen soms zelfs. “Ik ben enigszins behoudend waar het om de invulling van materialen gaat en neig naar een wat historische insteek, met kalkmortels en dat soort zaken”, zegt Ronald van Wakeren. “In de uitvoering kom je echter nog wel eens vakmensen tegen die zeggen dat het tegenwoordig niet meer zo wordt gedaan.” Heel Nederlands is het dan om te polderen, hier wat te geven en daar wat te krijgen. De doorgewinterde projectleider wil echter niet te snel meegaan met de ander. “Een beetje vasthoudendheid kan geen kwaad.” Tijdgeest speelt echter een niet te stuiten rol; sommige ontwikkelingen zijn niet

tegen te houden. In de jaren zeventig en tachtig werden vocht- en zoutproblemen vaak heel anders aangepakt dan nu. Uiteraard werden de oorzaak van het probleem - een lekkende goot of slechte voegen bijvoorbeeld - en het slechte pleisterwerk verwijderd. Dan werd er een waterdichte stuclaag aangebracht zodat het vocht in de muur bleef, en werd er afgewerkt met een esthetische laag. “Dat ging eigenlijk altijd wel goed, maar tegenwoordig wordt dat soort problemen toch anders aangepakt”, is de ervaring van Van Wakeren. Een mooi voorbeeld van die aanpak is de restauratie van kasteel Beverweert, die Van Hoogevest Architecten heeft begeleid. Daar is na het wegnemen van de oorzaak en het zo goed mogelijk verlagen van het zoutgehalte in de muren, een saneermortel toegepast die vocht en zout kan transporteren en bufferen. Consequentie van deze techniek is wel dat er om de zoveel jaren moet worden schoongemaakt en geschilderd.

Nooit te oud om te lerenVolgens Ronald van Wakeren is de ene oplossing niet beter dan de andere. “Je moet gewoon eerst een goed beeld van de situatie hebben. Aan de hand van onderzoek stellen we vast of het pro-bleem weg te krijgen is. Kan het niet, dan kiezen we voor isoleren, kan het wel dan kiezen we een andere oplossing.” En dat die andere oplossin-gen kunnen afwijken van vertrouwde paden, hoeft geen rol te spelen. “We bestaan meer dan honderd jaar en hebben dus de nodige ervaring in dit werk. Maar dat wil niet zeggen dat we alles weten. Je leert elke dag weer bij.” Dat is ook een van de charmes van het restauratievak, vindt hij. “Het is continu zoeken naar oplossingen binnen een bestaande context. Daar zit voor mij meer uitdaging in dan in een nieuw gebouw neerzet-ten.”

Waar een halve eeuw geleden bij vochtproblematiek vooral

werd gekozen voor isoleren, wordt tegenwoordig ook vaak

gewerkt met saneermortels die vocht en zouten naar buiten

transporteren; zoals bij de restauratie van kasteel Beverweert in

2010. (foto: Henk van der Veen)

Behoud wil niet zeggen dat het in het zicht moet blijven

mb05_architecten.indd 24 14-10-16 09:17

Page 25: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

Noise Fire Solutions

Nofisol [email protected]+31-(0)162- 431231

Rood alshuiskleur, Groen vanbinnen;

NofisolBrand- &Geluidschotten CradletoCradlecertifiedTM;

Waarom CradletoCradle(C2C)?

NofisolstaatvoorMaatschappelijkVerantwoordOndernemen.

Vanuit die gedachte heeft Nofisol haar Nofisol Brand- en Geluidschottenprogramma Cradle to Cradle laten certificeren. Cradle to Cradle gaat namelijkveel verder dan alleen een product certificatie, maar heeft daarnaast ookbetrekking op de organisatie en de invloed van de organisatie op demaatschappij. Resultaat;

NofisolStandardBarriers :Silverlevel

NofisolHighValuedBbarriers :Bronzelevel

NofisoleXtreme barriers :Bronzelevel

[email protected]+31-(0)162 - 431 231

Rood als huiskleur, Groen van binnen; Nofisol Brand- & Geluidschotten Cradle to Cradle certifiedTM; Waarom Cradle to Cradle (C2C)? Nofisol staat voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Vanuit die gedachte heeft Nofisol haar Nofisol Brand- en Geluidschotten programma Cradle to Cradle laten certificeren. Cradle to Cradle gaat namelijk veel verder dan alleen een product certificatie, maar heeft ook betrekking op de organisatie en de invloed van de organisatie op de maatschappij. Resultaat;

Nofisol Standard Barriers : Silver level Nofisol High Value dB barriers : Bronze level Nofisol eXtreme barriers : Bronze level

TM

TM

TM

www.alsecco.nl

Als er over een gebouw wordt gesproken, gaat het vrij-wel altijd over de gevel. Het uiterlijk van de gevel en de techniek die erachter schuilgaat vormen een onlosmake-lijk geheel. Met steenstrips kan de traditionele uitstraling van gebouwen op een vernieuwende manier worden be-schermd en hersteld. Om u bij de totstandkoming van uw project alle mogelijke vrijheid te bieden, heeft alsecco

een ongeëvenaard assortiment steenstrips ontwikkeld. Alsecco steenstrips worden stuk voor stuk met de hand gemaakt en geven een authentieke baksteenuitstraling. Daardoor én dankzij het lage gewicht zijn de mogelijkhe-den met steenstrips vrijwel onuitputtelijk. In combinatie met de alsecco gevelisolatiesystemen levert uw gebouw bovendien opzienbarende energieprestaties.

STEENSTRIPS MET KARAKTER

ALS_advertentie_mebest_okt2016.indd 1 28-9-2016 13:21:36

Page 26: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

26 MEBEST oktober 2016

De vroegere Noorderkerk, ook

wel ‘It Aljemint’ genoemd,

biedt nu ruimte aan werkka-

mers, een gemeenschappelijke

werkruimte en een bibliotheek.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_akademy.indd 26 14-10-16 09:18

Page 27: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 27

Ziel en geheugenHet begon met een groot Woordenboek van de Friese Taal. Dat moesten de Friezen hebben want als een volk zijn taal kwijtraakt verdwijnt ook de cultuur en misschien zelfs wel de eigen geschie-denis. Taal is immers de ziel van een volk. Dus werd de Fryske Akademy opgericht, een weten-schappelijk onderzoeksinstituut dat de Friese taal ging vastleggen. Het woordenboek kwam er in maar liefst 25 delen, en er kwam nog veel meer. Er verschenen dialectwoordenboeken en er wordt onderzoek gedaan naar meertaligheid in zijn algemeenheid, ook in internationale context; de Fryske Akademy onderhoudt relaties met verschillende landen en gebieden waar dat een voorname rol speelt: Baskenland, Wales, China,

Wetenschappelijk onderzoek doen, daar is een rustige omgeving voor nodig.

Een goed akoestisch klimaat was dan ook een van de belangrijkste items bij

de vernieuwing van de Fryske Akademy. De missie is geslaagd, zeker de gere-

noveerde Noorderkerk is een oase van stilte.

FRYSKE AKADEMY:

Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer

Rusland. En van het registreren van de Friese taal is het een kleine stap geweest naar historisch onderzoek naar het middeleeuwse Friesland, toen de noordelijke gewesten van ons land eigen wetten kenden en de vermaarde Friese vrijheid nog bestond. Ook demografische en economi-sche ontwikkelingen van het latere Friesland zijn door de Fryske Akademy grondig onder de loep genomen. Daar zijn onderzoeksmethoden voor ontwikkeld die nu ook elders in ons land gebruikt worden om inzicht te krijgen in die materie.

Langdurige aanloopMet de groei in onderzoeksdoelen groeide ook de huisvesting van het wetenschappelijk instituut in Leeuwarden. Tot voor kort was de Fryske

EEN OASE VAN STILTE IN RUSTIG FRIESLAND

mb05_akademy.indd 27 14-10-16 09:18

Page 28: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

28 MEBEST oktober 2016

Akademy verdeeld over zo’n acht verschillende gebouwen aan de Groeneweg, de Doelestraat en de oude Noorderkerk, ook wel ‘It Aljemint’ genoemd, op het terrein daarachter. De leeftijd van de panden varieerde sterk - van dertig tot wel driehonderd jaar - maar de staat van onderhoud niet; die was over de gehele linie niet best. Reden om inmiddels al een jaar of tien geleden na te gaan denken over verbetering. Toen restauratie en renovatie te kostbaar bleek, werd er een plan gemaakt om de rijksmonumenten en ‘It Aljemint’ af te stoten en de veel jongere gebouwen aan de Groeneweg te slopen en te vervangen door nieuwbouw. Er werd een prijsvraag voor die nieuwbouw uitgeschreven. Het winnende ont-werp van Jo Janssen Architecten uit Maastricht was een gebouw van vijf tot zes lagen. Overleg met de gemeente Leeuwarden leerde echter dat

voor de realisatie daarvan het bestemmingsplan gewijzigd moest worden en dat zou jaren kunnen duren. De Limburgse architect maakte een nieuw plan dat bij zowel de wensen van de Fryske Aka-demy paste als bij die van de gemeente.

Nieuwbouw, renovatie en restauratieSlechts een klein deel van de gebouwen is gesloopt: onder meer een verwaarloosd 18de-eeuws koetshuis kon niet worden gespaard. Het hoekpand, een gemeentelijk monument, is behouden en dusdanig aangepast dat het goed aansluit bij de nieuwbouw. Die is met slechts één verdieping boven de begane grond een stuk minder hoog dan aanvankelijk de bedoeling was. De nieuwbouw biedt onvoldoende oppervlak voor het aantal gewenste werkplekken, een ge-meenschappelijke werkruimte en de bibliotheek.

Binnenkomen doe je via het vroegere koetshuis van Antoine Coulon. Omwille van

de spraakverstaanbaarheid vroeg de moderne afwerking vooral bij de receptie om

akoestische maatregelen. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_akademy.indd 28 14-10-16 09:18

Page 29: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 29

Daarom is er toch geen afscheid genomen van de voormalige Noorderkerk en zijn ook twee van de drie monumentale herenhuizen alsnog opgeno-men in de vernieuwde Fryske Akademy. Opgeteld zijn er nu 72 werkplekken, een bibliotheek, verga-derruimtes en een congreszaal.

Harde vloerenEen van de voornaamste aandachtspunten bij de inrichting van de ruimtes was de akoestiek. Voor een instituut dat wetenschappelijk onderzoek doet, is een rustige werkomgeving immers van wezenlijk belang. “In de oude situatie waren daar geen klachten over”, zegt Jos Tjalsma. Volgens het hoofd Algemene Zaken bij de Fryske Akademy had dat veel te maken met de vloerafwerking. “Door het hele gebouw lag tapijt. Het is ech-ter niet zo gemakkelijk om dat goed schoon te

houden, en we moesten het te vaak vervangen. We wilden nu iets dat onderhoudsvriendelijker is.” Het is een harde vloerbedekking geworden met hoge plinten; tegels in de nieuwbouw en ‘It Aljemint’, linoleum in de herenhuizen. Goed rei-nigbaar dus, maar aan geluidsabsorptie doet het niets. Daar heeft architect Jo Janssen een aantal praktische oplossingen voor bedacht.

Akoestiek en esthetiekIn de nieuwbouw zorgt een Danoline systeem-plafond van Knauf voor een prettige akoestiek. Het plafond bestaat uit een T-profielenraster met Unity 6 tegels van zestig bij zestig centimeter. De tegels zijn verdekt geplaatst zodat er maar een heel smal naadje te zien is. Ze zijn geper-foreerd en aan de achterzijde voorzien van een akoestisch vezeldoek. Het plafond is op twintig

Akoestische eilanden zijn een ideale oplossing als

karakteristieke beeldbepalende elementen in het zicht

moeten blijven maar er wel een geriefelijk geluidskli-

maat moet heersen. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_akademy.indd 29 14-10-16 09:18

Page 30: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

30 MEBEST oktober 2016

centimeter afgehangen. De combinatie van ge-perforeerde gipsplaattegels, akoestisch doek en luchtspouw zorgt ervoor dat geluidsgolven niet in de ruimte terugkaatsen maar worden geab-sorbeerd. Daarnaast is op de begane grond van de nieuwbouw het plafond deels vlak en deels schuin gemonteerd. Dat zorgt ervoor dat geluids-golven worden afgebogen wat de weerkaatsing vermindert.

Zwevende oplossingBij de receptie, op de grens van de nieuwbouw en het gerenoveerde hoekpandje, is nog een extra maatregel genomen. Een groot akoestisch eiland boven de balie zorgt daar voor een optimale spraakverstaanbaarheid. Plaveka Interieurs BV, dat de complete droge a�ouw verzorgde, maakte het eiland van Knauf Cleaneo plaat op een raster van aluminium profielen. Net als de tegels van het systeemplafond zijn de platen geperforeerd. Op het eiland ligt een veertig milli-meter dikke laag Acoustfit glaswol. Het isolatie-materiaal is niet te zien doordat de randen van het eiland netjes afgewerkt zijn met vouwgips.

Bewerkelijke montageVoor ‘It Aljemint’ maakte Plaveka nóg een aantal van deze akoestische eilanden. Ze zijn daar in de gemeenschappelijke werkruimte annex biblio-theek op de eerste verdieping gehangen. Vol-doende om het schip van het voormalige kerkje fluisterstil te maken was dat echter niet. Daarom heeft Plaveka de binnenzijde van het schuine dak volledig bekleed met Cleaneo gipsplaten. “Dat is een heel karwei geweest”, zo laat Dooitze Elsma van het bedrijf uit Sint Annaparochie weten. “Er zit daar een enorme hoeveelheid balken waar we omheen moesten werken en op aan moesten sluiten. Daarvoor moesten we iedere plaat op maat maken.” Dat moest dan wel zo gebeuren dat de perforaties goed op één lijn kwamen te lig-gen. “Als er één of twee millimeter verschil in zit, dan zie je dat niet vanaf de vloer. Maar het moet niet te veel gaan afwijken.”

Snelle afwerkingNormaal gesproken worden de Cleaneo pla-ten bevestigd door door het materiaal heen te schroeven. Die schroefgaten moeten vervolgens

mb05_akademy.indd 30 14-10-16 09:18

Page 31: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 31

worden afgewerkt en dat is een arbeidsinten-sieve bezigheid. Plaveka kon in ‘It Aljemint’ echter gebruik maken van een nieuwe oplossing die Knauf heeft bedacht voor de bevestiging, Cleaneo Caps. “Daarmee gebruik je in feite de perforaties als schroefgat”, legt Dooitze Elsma uit. Afwerken was niet nodig want doordat de caps wit zijn, vallen ze niet op.

Alternatief van houtNet als de verdieping is de begane grond van het voormalige kerkje deels werkruimte, deels biblio-theek. Ook daar is geperforeerd plaatmateriaal toegepast, maar in plaats van gips is het hout met een speciale fineerlaag. “Dit zijn vooral delen waar mensen gemakkelijk tegenaan stoten en daar kunnen deze houten platen beter tegen”, legt de eigenaar van Plaveka uit. “Hadden we hier gipsplaten gebruikt, dan zou er regelmatig gerepareerd moeten worden. En zeker met die perforaties in de platen is dat erg lastig.” Dankzij slimme oplossingen

zijn de gebruikers van ‘it

Aljemenet’ verzekerd van een

comfortabel klimaat, zowel qua

geluid als qua temperatuur.

(foto: Jan Willem Kommer)

Het was een lastige puzzel tus-

sen de houten balken in de nok

van het schip, maar noodzake-

lijk. Zonder de geperforeerde

Knauf Cleaneo-platen zou

het nog aardig galmen in de

voormalige Noorderkerk. (foto:

Jan Willem Kommer)

Absorberen en isolerenNaast geluidsabsorptie is er ook veel aandacht besteed aan geluidsisolatie. Plaveka plaatste tus-sen de kantoren scheidingswanden die tot wel 59 dB aan isolatiewaarde leveren. Dat zijn combi-wanden van 100 tot 150 millimeter dik, gevuld met Acoustifil glaswol en beplaat met een enkele laag gewone gipskartonplaat en een enkele laag Knauf Diamond Board. De plaat levert niet alleen een hogere bijdrage aan geluidseisen dan een standaardgipsplaat, maar is ook stootvaster en beter bestand tegen brand. Dooitze Elsma vindt het erg praktisch, die combinatie van eigen-schappen. “Vaak heb je allemaal verschillende platen voor diverse doeleinden, dat kan wel eens verwarrend werken. Het is veel handiger om één type plaat te hebben die je overal kunt toepas-sen.”

Een rustige werkomgeving is van wezenlijk belang

mb05_akademy.indd 31 14-10-16 09:18

Page 32: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

32 MEBEST oktober 2016

Fryske AkademyOpdrachtgever: Fryske Akademy, LeeuwardenArchitect: Jo Janssen Architecten, MaastrichtAannemer: Bouwgroep Dijkstra Draisma, BolswardPlafond en wandmontage: Plaveka Interieurs, Sint AnnaparochieStukadoorswerk en vloeren: Perdok A�ouw, Groningen

Zowel in ‘It Aljemint’ als in de nieuwbouw is nog heel ander soort scheidingswand geplaatst. “Vroeger waren alle wanden en deuren gesloten, kon je nergens doorheen kijken. We wilden van die hokjesgeest af”, aldus Jos Tjalsma van de Fryske Akademy. Dat is gedaan met transparante cassettewanden van Wipro. Het dubbele glas, met isolatiemateriaal ertussen, is in rubbers geplaatst en de glazen deuren hebben valdorpels zodat een goede geluidsisolatie is gewaarborgd.

Werk aan de winkelOver het geluid in de gerestaureerde herenhuizen is Jos Tjalsma minder te spreken. “Er is een con-ferentiezaal, daar is het goed, maar voor de rest is het eigenlijk minder dan het was.” Dat komt doordat het tapijt is vervangen door linoleum en de oude balkenplafonds en stucplafond weer in ere zijn hersteld. Akoestische maatregelen zijn hier niet getroffen, gordijnen moeten het probleem straks oplossen. Uiteraard waren er wel andere mogelijkheden, maar het budget voor de verbouwing had zijn grenzen en onder meer de thermische isolatie ging hier voor. Die wordt onder meer verzorgd door voorzetwanden die Plaveka tegen de buitengevel plaatste. Ze zijn 150 millimeter dik, bevatten een dubbele laag

glaswol en zijn beplaat met een enkele laag gips-kartonplaat en een laag Knauf Diamond Board. Dat levert een Rc-waarde op van meer dan 2,5.

TijdPlaveka heeft zo’n drie tot vier maanden werk gehad aan de Fryske Akademy. Op de totale bouwtijd is dat niet veel, die besloeg vanaf de start tot aan de oplevering ruim anderhalf jaar. En dat is weer relatief kort ten opzichte van de planfase. De eerste ideeën voor de verbouwing dateren immers van tien jaar geleden. Maar voor een instituut dat de eeuwenoude taal, cultuur en geschiedenis van Friesland documenteert is tijd nu eenmaal wat minder dwingend dan voor de bouw.

Restauratie en

renovatie van alle

panden van de Fryske

Akademy was niet

haalbaar, een deel is

nieuw gebouwd.

(foto: Jan Willem

Kommer)

We wilden van die hokjesgeest af

mb05_akademy.indd 32 14-10-16 09:19

Page 33: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 33

Een tekort aan studentenwoningen aan de ene kant en een enorme hoeveel-

heid leegstaande kantoren aan de andere kant. 1 + 1 = 2 zou je denken, maar

waarom is de a�ouwbranche dan niet massaal aan het werk in de transfor-

matiemarkt? Studentenhuisvester DUWO legt uit waarom voor hen het re-

kensommetje niet klopt.

TRANSFORMEREN IS MOOI, MAAR WIE GAAT HET BETALEN?Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer

Meer dan 2 keer de helft“Studenten hebben niet veel eisen als het om woonruimte gaat, het moet goedkoop zijn en in de buurt van de universiteit” zegt Arne Dolle, directeur vastgoed bij DUWO. Voor Nederlands grootste studentenhuisvester - meer dan 30.000 wooneenheden in portefeuille - zijn locatie en betaalbaarheid ook belangrijke componenten. In feite zijn het precies dé redenen dat de corporatie zich niet volop op het transformeren van onge-bruikte kantoorpanden heeft gestort. “Leegstand zit vooral op plekken waar wij studenten liever niet laten wonen, zoals bedrijvenparken. Bij grote schaarste zouden ze daar nog wel naar toe willen maar op het moment dat de markt draait zit je met leegstand.” En als ze niets opleveren kunnen zulke panden een fatale ballast worden. DUWO schrijft getransformeerd vastgoed in 25 jaar af terwijl investeringen in nieuwbouw in 50 jaar kunnen worden terugverdiend. “En dan klopt het sommetje niet”, zegt Arne Dolle. “Een kantoor-pand verwerven en er studentenwoningen in ma-ken is namelijk duurder dan een stukje weiland kopen en er een studentenflat neerzetten.”

Voormalige verzorgingshuis Monica in Delft is nu

studentenflat. Een transformatie die relatief weinig

voeten in aarde had. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_DUWO.indd 33 14-10-16 09:20

Page 34: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

34 MEBEST oktober 2016

Innovaties helpen, maar niet genoegEen deel van het probleem is dat er een forse investering nodig is om van kantoorgebouw een woongebouw te maken. “De schil en de structuur zijn vaak te afwijkend om zo’n pand met een paar simpele ingrepen een woonfunctie te geven. Kan-toren uit de jaren 70 en 80 bijvoorbeeld hebben te dunne vloeren, die voldoen niet aan de huidige eisen op het gebied van geluid- en brandwerend-heid.” Ook gevels zijn vaak een probleem met ramen die niet open kunnen of die zo verdeeld zijn dat woningen erg klein of erg groot moe-ten worden. De markt is wel erg innovatief en bedenkt allerlei concepten die zo’n transformatie enorm vergemakkelijken, vindt Arne Dolle. “Denk aan prefab badkamers, die hoef je alleen maar op hun plek te zetten en aan te sluiten. Superhandig en een prachtige innovatie, alleen ligt daar het eigenlijke probleem niet. Zo’n prefab badkamer drukt de verbouwingskosten misschien met een procent, maar het wezenlijke probleem zit hem toch echt in de verwervingskosten. Die prijzen zouden met 20 tot 30% omlaag moeten. Gebou-weigenaren willen echter geen verlies maken.”

Betaalbaar en rendabelNatuurlijk gebeurt het wel dat kantoorpanden worden omgetoverd tot studentenflats. Maar dat wordt door commerciële partijen gedaan die hu-ren vragen van € 600 of meer, en dat kan DUWO niet. “Wij moeten als corporatie voor betaalbare woningen zorgen. Daarom willen we de huurprijs onder de huurtoeslaggrens van ongeveer € 400 houden; dan kan de student nog huursubsidie krijgen.” Evengoed heeft ook DUWO wel getransformeerd vastgoed in de portefeuille. In Den Haag een bejaardentehuis dat is omgebouwd tot 160 stu-dentenwoningen en in Delft een verzorgingshuis dat nu plek geeft aan ruim 60 studenten. “Bij dat soort panden is de ingreep minimaal doordat ze al een woonfunctie hadden. En we hebben ze niet zelf aangeschaft maar doen alleen de exploitatie.” In Amsterdam heeft DUWO wél een voormalig kantoorpand in bezit waar 244 studenten-woningen in zijn gemaakt. “Het voormalige Elseviergebouw, bij Bos en Lommer. Dat hebben we van Rochdale overgenomen. Zij hebben het pand verbouwd en er enorm op afgeboekt zodat wij het konden overnemen. Maar dat is ook een wooncorporatie die, net als wij, een sociaal maat-schappelijke insteek heeft. Dat onderscheidt ons van commerciële partijen.”

HufterproofOf het nu om transformatie of nieuwbouw gaat, bij het bouwen van studentenwoningen moet je er rekening mee houden dat je het niet voor een standaard doelgroep doet, is de ervaring van Arne Dolle. “Studenten zijn jong en onervaren, vaak wat wild en onzorgvuldig dus er gebeurt nog wel eens wat. Daarom besteden we heel veel aandacht aan brandveiligheid. En bij de bouw en a�ouw kiezen we vooral voor hufterproof. Kamerscheidende wanden maken we een tikje zwaarder en we zijn fan van kale beton, linoleum en staal.”

De gangen hebben wat aan breedte ingeboet omwille

van sanitaire voorzieningen. Maar wanneer dat nodig

is kunnen de natte cellen weer worden weggehaald.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_DUWO.indd 34 14-10-16 09:20

Page 35: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 35

Transformatie van ZweinsteinStudentenhuisvester DUWO is momenteel bezig met een opvallend herbestemmingsproject; de transformatie van het zogenaamde Harry Potter-gebouw aan de Kanaalweg in Delft. Het monument dankt zijn naam aan de associatie die het oproept met kasteel Zweinstein uit de Harry Potter-verhalen, waarschijnlijk vanwege de neogotische stijl waarin het in 1903-1904 is gebouwd. Tot 1930 deed het dienst als laborato-rium van de Afdeling Physica en Electrotechniek van de Polytechnische School, zoals de TU vroeger heette. Van 1930 tot medio jaren zestig was het de huisvesting van de Afdeling der Electrotech-niek waarna de inmiddels opgeheven faculteit Wijsbegeerte en Technische Maatschappijwe-tenschappen erin trok. Toen DUWO het gebouw begin deze eeuw verwierf, stond het al een aan-tal jaren leeg. “We zijn nu bezig er ons nieuwe

kantoor in te maken en 47 wooneenheden voor promovendi”, zegt Arne Dolle. Een vreemde keuze, gezien de houding van DUWO ten aanzien van transformeren. “Het is het resultaat van ne-gatieve keuzes”, aldus de directeur Vastgoed. “We hadden er andere plannen mee; een bedrijfsver-zamelgebouw bijvoorbeeld, en kantoorruimte. Bestemmingsplannen en nieuwe regelgeving voor wooncorporaties zaten dat echter in de weg. Heel jammer want in management-, advies- en automatiseringsbedrijf Brink Groep hadden we zelfs al een huurder. Het is fantastisch dat ze ondanks de tegenvaller toch als bouwmanager de transformatie begeleiden.”

Heel dikke voorzetwandDe wooneenheden zijn bestemd voor promo-vendi. Een bewuste keuze want het woonge-deelte creëren was een kostbare ingreep, en aan promovendi kan DUWO een wat hogere huur vragen dan studenten. “Ze zijn vaak ouder dan 23 waardoor voor hen de huurtoeslaggrens hoger ligt, terwijl het inkomen dat ze hebben meestal onder de grens voor subsidie ligt”, legt Arne Dolle uit.De woonunits zijn in het voorste gedeelte van het monument gebouwd. De structuur van dat deel, lange gangen met kamers en lokalen aan de gevel, leende zich daar goed voor. Met gipsplaatwanden zijn de kamerscheidingen gemaakt maar er was onvoldoende ruimte om in de kamers natte cellen te plaatsen. De gangwan-den verplaatsen was echter geen optie gezien de monumentenstatus, ingrepen moeten immers omkeerbaar zijn. Met een soort extreem dikke voorzetwand die ongeveer eenderde van de gangbreedte beslaat is dat probleem opgelost. In de metalstudconstructie zijn voordeur, een halletje, het toilet en de badkamer opgenomen. De uitbouwen kunnen worden weggehaald zonder blijvende schade aan de structuur van het gebouw en de monumentale terrazzovloeren in de gangen achter te laten.

Terrazzo en stucDie terrazzovloeren hebben toch al littekens ge-noeg. Het gebouw is niet gedilateerd en de wer-king ervan heeft in de loop der jaren voor forse scheuren in de vloeren gezorgd. De scheuren zijn

Wonen en werken in het Harry Potter-gebouw; het

heeft iets magisch. (foto: Jan Willem Kommer)

mb05_DUWO.indd 35 14-10-16 09:20

Page 36: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

36 MEBEST oktober 2016

hersteld en de vloer zelf is geschuurd om hem zo-veel mogelijk van zijn oude glans terug te geven. Het oude stucwerk op de binnenzijde van de ge-vel en de wanden was niet meer te redden. Vocht en zouten hadden zoveel schade aangericht dat vrijwel alles opnieuw moest worden afgewerkt. Dat is met een dampopen saneermortel gedaan zodat vocht en zout uit de muur kunnen zonder schade aan te richten.

Slimme plafondeilandenDe stichtingskosten van het nieuwe kantoor van DUWO zijn vrijwel gelijk aan die van nieuwbouw. Het is gemaakt in het achterste gedeelte van het pand. De voormalige docentenkamers zijn daar gemakkelijk aan te passen zonder dat het monumentale karakter geweld wordt aange-daan; onder meer met akoestische en technische plafondeilanden. En in de oude collegezalen zijn heel goed demontabele kantoorunits te realise-ren. Een vereiste was dat één van de collegeza-len in originele staat werd teruggebracht. Niet helemaal origineel, want met ondermeer een akoestische spuitpleister en isolerende maatre-gelen is de ruimte dusdanig aangepast dat hij ook daadwerkelijk kan worden gebruikt, voor bijvoorbeeld lezingen.

Hulp bij hindernissenHergebruik van een monument is een lastig opgave. Leegstand betekent achteruitgang dus is het belangrijk dat zo’n gebouw weer in gebruik wordt genomen. Daarvoor moet worden gezocht naar manieren om het aan te passen aan moderne eisen en gebruikerswensen zonder dat het gebouw wordt beschadigd. Arne Dolle: “Om het beste uit een monument te halen, heb je een ambtenaar met inlevingsvermogen nodig; geen purist maar iemand met respect voor het mo-nument én een praktische kijk. Gelukkig was de specialist monumenten van de gemeente Delft waar we hier mee hebben kunnen samenwerken zo’n man.” De verwachting is dat DUWO én de promovendi het getransformeerde Harry Potter-gebouw voor het einde van 2016 in gebruik kunnen nemen. Met minimaal zichtbare ingrepen heeft het gebouw zijn elan weer teruggekregen en wordt het een razend speciale plek om in te wonen en te werken.

Reversibel bouwen

is een must bij de

transformatie van een

monument. Vandaar

demontabele wanden

in het nieuwe kantoor

van DUWO. (foto: Jan

Willem Kommer)

Schil en de structuur zijn vaak te afwijkend

mb05_DUWO.indd 36 14-10-16 09:20

Page 37: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

0

300

600

900

1200

1500

0

2000

4000

6000

8000

10000

0

50

100

150

200

250

300

350

Bereik onder architecten Bereik onder afbouwbedrijven (zowel nat als droog)

Kosten per 1.000 bereikte afbouwbedrijven (zowel nat als droog)

Kosten per 1.000 bereiktearchitecten

3.904 € 1.235 € 3806.476 9.340 8.782 8.545 € 263 € 316 € 325

De Architect

De Architect

Mebest

Mebest

Mebest

Mebest

Plafond en Wand.in

fo

Plafond en Wand.in

fo

Woning Afbouw magazine

Woning Afbouw magazine

MEBEST biedt een top bereiktegen de scherpste tarieven

Bel met Shahin Habbah, tel. 0314 – 355 834 of stuur een mail:[email protected]

Mebest feiten:- met 23.000 exemplaren de hoogste oplage

- met 1 advertentie bereikt u de gehele afbouwbranche

- op de deurmat bij alle architecten in Nederland

- gemiddeld 1,9 meelezer ➔ bereik per editie van 38.000 personen

- hoogste bereik onder afbouwbedrijven

- advertenties in Mebest worden gratis doorgeplaatst in

de digitale uitgaveBr

on ci

jfers

:Ret

rieve

r,ok

tobe

r 201

4

Benieuwd naar decommunicatiemogelijkheden?

Mebest bereikt meer architecten dan bijvoorbeeld het magazineDe Architect. Daarnaast zijn de kosten per 1.000 bereikte architec-ten ook veel lager.

Mebest bereikt meer afbouwbedrijven en de kosten per 1.000gedrukte exemplaren zijn lager.

Stopper Mebest 10-10-2014 10:58 Pagina 2

Page 38: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

38 MEBEST oktober 2016

Vocht, schimmel, zwam; houten balkenvloeren met kruipruimtes zijn er

goed in. Isoleren doen ze daarentegen minder. Reden voor woonbedrijf

Eindhoven om ze bij de renovatie van Philipsdorp te vervangen door een

vloersysteem dat korte metten maakt met vocht en kou.

Tekst en fotografi e: Jan Willem Kommer

De Plataanbuurt heeft maar weinig last van

het leggen van de renovatievloeren. Slechts

één ochtend per week staan er twee vracht-

wagens opgesteld, eentje met kleikorrels en

eentje met de ingrediënten voor de dekvloer.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_philipsdorp.indd 38 14-10-16 09:21

Page 39: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 39

PHILIPSDORP: LICHTEND VOORBEELD VOOR VLOER-RENOVATIES

mb05_philipsdorp.indd 39 14-10-16 09:21

Page 40: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

40 MEBEST oktober 2016

Tijd voor vernieuwingDe auto van de zaak is uit, net als de laptop en de mobiele telefoon. Tegenwoordig moet je als werkgever een goede pensioenregeling, reiskos-tenvergoeding en flexibele werktijden bieden om werknemers aan je te binden. Vergeleken met 100, 150 jaar geleden is dat een koopje. Toen bouwden werkgevers hele woonwijken voor hun personeel. In Eindhoven bestaat nog steeds Phi-lipsdorp, een cluster van ruim 750 woningen die Anton Philips tussen 1910 en 1925 liet bouwen om de werknemers van zijn gloeilampenfabriek te kunnen huisvesten. In een eeuw tijd is er nogal wat veranderd qua woonwensen en -eisen, en er zijn forse ingrepen nodig willen de arbeiders-woningen uit die tijd daar in mee kunnen. Niet zelden is slopen en nieuwbouw praktischer en

voordeliger, maar zeker bij fabrieksdorpen spelen er ook andere dingen mee. Philipsdorp heeft een grote cultuurhistorische waarde, is grotendeels beschermd stadsgezicht en bevat een flink aantal gemeentelijke monumenten. Allemaal redenen waarom woningcorporatie Woonbedrijf heeft gekozen voor renovatie van de woningen. Complete opknapbeurtDe renovatie van Philipsdorp is in 2011 gestart en neemt in totaal zo’n zes jaar in beslag. Dat is lang maar de 771 woningen worden dan ook van nok tot kruipruimte aangepakt; kozijnen, hang- en sluitwerk, dakpannen, badkamer, keuken, toilet en vlizotrap worden vervangen. Ook worden maatregelen getroffen om het energielabel van de woningen te verhogen van D, E of F naar B.

Als de kruipruimte is uitgegraven wordt langs de

wanden isolatieband aangebracht om koudebruggen

te voorkomen. (foto: Jan Willem Kommer)

Voor de dekvloer

wordt gelegd, wordt

de laag korrels vlak-

gemaakt en bedekt

met folie. Die zorgt

ervoor dat de korrels

op hun lek blijven en

dat er geen specie in

de ondergrond kan

komen. (foto: Jan Wil-

lem Kommer)

mb05_philipsdorp.indd 40 14-10-16 09:21

Page 41: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 41

Eén van die maatregelen is de vervanging van de vloer. Zoals bij de meeste woningen die voor 1950 zijn gebouwd, hebben de huizen een hou-ten balkenvloer met een kruipruimte daaronder. Qua isolatie is dat niet best en het levert vaak ook vochtproblemen op, schimmel en zwam. De speciaal voor dit soort renovaties ontwikkelde Vloer+ moet aan dat leed een eind maken. Geëxpandeerde kleikorrelsHet Vloer+ systeem is een product van de crisis. “Er werd nauwelijks nieuw gebouwd dus ik ben op zoek gegaan naar alternatieven”, zegt vloeren-ondernemer Marc van de Middegaal. “De reno-vatiemarkt bood wel kansen, maar niet met de gebruikelijke technieken en prijzen die zo enorm onder druk stonden. Ik moest dus met iets anders

komen.” Hij stuitte op de geëxpandeerde kleikor-rels die vooral worden gebruikt als vulmateriaal onder wegen en achter damwanden, en als substraat in daktuinen. Het materiaal is licht, het weegt maar zo’n 340 kilo per kuub, en heeft een prima isolatiewaarde. “Ideaal om kruipruimtes mee te vullen”, aldus Marc van de Middegaal. “In tegenstelling tot bijvoorbeeld schelpen of tem-pexkorrels nemen deze kleikorrels vocht op; en veel ook. Als het grondwater 10 cm stijgt, dan zul je zien dat de korrels tot 2 cm daarboven nog nat zijn, maar dat ze daarboven droog blijven.” Dat betekent dat dus ook de dekvloer en de vloeraf-werking droog blijven. Omdat de korrel hard is en zijn vorm behoudt, kun je er een dekvloer op maken en kunnen mensen dus ook harde vloeraf-werkingen, coatings en gietvloeren kiezen.

De kruipruimte is opgevuld met een dikke laag

kleikorrels. Die zorgen voor isolatie en ze houden

de boel droog. (foto: Jan Willem Kommer)

Ideaal om kruipruimtes mee te vullen

mb05_philipsdorp.indd 41 14-10-16 09:22

Page 42: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

42 MEBEST oktober 2016

Eenvoudig en razendsnelHet principe is simpel. Nadat de houten balken-vloer uit de woning is verwijderd en de opleg-gaten zijn dichtgemaakt, wordt er isolatieband langs de wanden aangebracht. Die kantstrook houdt de vloer los van de wanden zodat er geen koudebruggen ontstaan. Vervolgens worden vanuit een vrachtwagen de kleikorrels in de leeggehaalde kruipruimte van de woning gebla-zen. De laag varieert van zo’n 25 cm tot 60 cm, a�ankelijk van de diepte van de kruipruimte. De korrellaag wordt vlak gemaakt en bedekt met plastic folie. Die afdeklaag zorgt ervoor dat de korrels op hun plek blijven liggen als de dekvloer wordt aangebracht en hij voorkomt dat er specie in de korrellaag komt; samengeklonterde korrels isoleren immers minder goed.Volgende stap is het aanbrengen van de 7 cm dikke gewapende zandcementdekvloer. Die wordt gevlinderd en dan is de vloer klaar. Het geheel gaat in een razend tempo, in Philipsdorp doet Vloer+ twee tot drie woningen op een dag. Ook na het leggen blijft de snelheid erin. Na een dag kan er op de vloer worden gelopen en na twee weken kan de vloerbedekking erop. “Normaal gesproken duurt het een week of zeven

voor zo’n vloer droog is, maar voor de renovatie van een huurwoning is dat te lang” zegt Marc van de Middegaal. “Daarom werken we met droog-tijdversnellers. Als het moet kunnen we ervoor zorgen dat mensen al na drie dagen weer in hun woning kunnen.” Timing is allesMarc van de Middegaal bedacht zijn nieuwe vloerconcept precies in de periode dat Woonbe-drijf de plannen ontvouwde voor de renovatie van Philipsdorp. Bij dat project was de Bouwhulp-groep betrokken, een architecteninitiatief dat zich nadrukkelijk richt op renovatievraagstuk-ken. “Zij hebben een concept bedacht waarbij woningen worden gerenoveerd met complete componenten. Het idee is om met een vaste club partijen in een heel korte tijd zo’n onderdeel van een woning te kunnen vervangen. Voor bijvoor-beeld daken en gevels hadden ze al zo’n systeem, maar nog niet voor de vloer. Mijn plan paste goed in het concept dus ik kwam op het juiste mo-ment. Vanaf het begin zijn we bij deze renovatie betrokken, in bijna alle woningen in Philipsdorp ligt onze vloer.”

Vanuit de vrachtwagen met automatische menginstallatie

wordt de specie de woning ingepompt. Bij zulke kleine vloerop-

pervlakken als in de voormalige arbeidswoningen in Philipsdorp

gebeurt het afreien van de vloer nog wel handmatig.

(foto: Jan Willem Kommer)

Het gaat in een razend tempo

mb05_philipsdorp.indd 42 14-10-16 09:22

Page 43: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 43

Wachten op een ISSO-codeVoor het mooie zou Vloer+ misschien een paar jaar eerder bedacht moeten zijn; dan had de vloer bij de start van de renovatie al de ISSO-code gehad waar nu nog het wachten op is. “De ISSO-code geeft aan dat de isolatiewaarde van een product is onderzocht en dat er een bepaalde waarde aan is gekoppeld”, legt Marc van de Mid-degaal uit. “Door de waardes van alle isolerende maatregelen in een woning op te tellen, wordt het energielabel vastgesteld.” Omdat Vloer+ zonder ISSO-code nog niet meedoet in die reken-som en Woonbedrijf wel label B wilde behalen, moesten wat extra maatregelen worden getrof-fen op andere plekken in de woning; bijvoorbeeld door betere isolatie toe te passen bij het dak of in de gevel. Of door, zoals bij de hoekwoningen gebeurde, een laag tempex op de korrellaag te leggen voordat de dekvloer werd aangebracht.

“Misschien zouden de woningen zelfs naar label A gaan als onze vloer meetelt”, zegt Marc van de Middegaal. Hij hoopt dat aan het eind van dit jaar te weten, dan verwacht hij de ISSO-code voor Vloer+ op zak te hebben.

Nog zat te doenVloer+ is heel specifiek voor de renovatiemarkt ontwikkeld, en dan vooral voor de vervanging van houten balkenvloeren. Dat type vloer is sinds de jaren vijftig bij nieuwbouw echter succes-sievelijk vervangen door beton dus de markt is eindig. Bang om zonder werk te komen zitten is de vloerenondernemer echter niet. Volgens de cijfers zouden er in Nederland nog zo’n 2 miljoen woningen met dit soort vloeren moeten zijn dus voorlopig kan hij nog even vooruit. “Daarnaast is het een vloer die je evengoed in nieuwbouw toe kan passen en die markt leeft weer.”

Al twee weken nadat de vloer

is gelegd kan de vloerbedek-

king erop.

(foto: Jan Willem Kommer)

Vlinderen maakt de vloer nog wat

vlakker en dichter. Daarna mag er

een dag niet op worden gelopen.

(foto: Jan Willem Kommer)

mb05_philipsdorp.indd 43 14-10-16 09:22

Page 44: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

44 MEBEST oktober 2016

Het (Dek)vloerenboekAchtergronden, systemen en aandachtspunten

voor in het werk vervaardigde (dek)vloeren

Het (D

ek)vloerenb

oek

Voor meer informatie:

Afdeling Techniek

Secretariaat Veenendaal

E-mail: [email protected]

Telefoon: 0318 - 505 602

Fax: 0318 - 550 119

Bedrijfschap Afbouw

Mauritskade 27

2514 HD Den Haag

Telefoon: 070 - 33 66 500

Fax: 070 - 33 66 533

E-mail: [email protected]

Internet: www.bedrijfschapafbouw.nl

T.2.004.10 - Uitgave juli 2010

De redactie behoudt zich het recht voor de ingezonden berichten in te korten. De inhoud

van de pers- en nieuwsberichten valt niet onder de verantwoordelijkheid van de Mebest-

redactie. Met plaatsing van een bericht spreekt de redactie van Mebest dan ook geen

waardeoordeel uit over de genoemde kwaliteit en/of prestaties van diensten en producten.

Wordt samengesteld aan de hand van pers- en

nieuwsberichten van, voor en over de a� ouwsector.

Berichten voor deze rubriek kunt u sturen naar:

mebest@tba� ouw.nl

(Dek)vloeren-boek in prijs verlaagdHeeft u het Dekvloerenboek al? Zo niet, grijp dan nu uw kans! Er zijn nog maar enkele exemplaren beschikbaar van hét naslagwerk dat eigenlijk onmisbaar is voor iedereen die met vloerenleggen te maken heeft.

Het (Dek)vloerenboek, geschreven door C.A. van der Steen en uitgegeven door Technisch Bureau A� ouw, gaat in op vrijwel alle facetten van de vele verschillende vloeren die we kennen. Van de samenstelling van dekvloeren tot en met aandachtspunten bij de uitvoering van siergrindvloeren. Van vloeistofdichte vloeren tot en met monolithisch afgewerkte betonvloeren. Diverse vormen van schades komen aan de orde en uiteraard ontbreken onderwerpen als normontwikkeling en meet- en beproevingsmethoden niet.

Het (Dek)vloerenboek is te koop voor € 15,-, inclusief verzendkosten. Wilt u een exemplaar bestellen? Stuur dan een mail naar post@tba� ouw.nl of bel 070 - 33 66 500.

NOA en ABN gefuseerdOp 9 september 2016 is op de Bijzondere Algemene Ledenvergadering van beide ondernemersverenigingen unaniem ingestemd met de fusie tussen de Nederlandse Ondernemersvereniging voor A� ouwbedrijven (NOA) en de Algemene Nederlandse Bond voor Natuursteenbedrijven (ABN Natuursteen). De naam van de gefuseerde verenigingen blijft NOA en het secretariaat blijft gevestigd in Veenendaal. NOA kent met haar 1.600 leden op dit moment drie hoofdsectoren: stukadoors- en a� ouwbedrijven, vloeren- en terrazzobedrijven, plafond- en wandmontagebedrijven. ABN Natuursteen wordt met haar 167 leden, werkzaam in de bouw, a� ouw, restauratie, renovatie, onderhoud, gedenktekens en interieur, een aparte hoofdsector ABN Natuursteen. Het huidige bestuur van ABN wordt het bestuur van de hoofdsector Natuursteen. Twee bestuursleden uit het huidige ABN-bestuur treden toe tot het NOA-hoofdbestuur.De fusie zorgt voor schaalvergroting waardoor de collectieve en individuele belangenbehartiging voor alle leden wordt versterkt in de diverse sectoren. Ook wordt de kennis en expertise op de diverse terreinen uitgebreid in de volle breedte van de a� ouw- en natuursteensector.

ABN en NOA zijn gezamenlijk van oordeel dat de bij de verenigingen aangesloten bedrijven veel gemeenschappelijke kenmerken en belan-gen hebben. Daardoor is het verstandig om gezamenlijk op te trekken voor de midden- en kleinbedrijven. Denk dan aan collectieve arbeids-voorwaarden, pensioen- en bedrijfstakregelingen, garantieregeling, leveringsvoorwaarden, geschillenregeling, sociale zekerheid, juridi-sche aangelegenheden en wet- en regelgeving. Door de fusie zal NOA nog steviger op landelijk niveau kunnen opereren en een krachtige gesprekspartner zijn voor overheid, brancheorganisaties, midden- en kleinbedrijf, werknemersorganisaties, belangenorganisaties, uitvoe-ringsorganisaties en ondernemers.

me05_kort.indd 44 14-10-16 09:23

Page 45: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

MEBEST oktober 2016 45

Goedgekeurde modelover-eenkomst Afbouw voor gehele sector beschikbaarCao-partijen A�ouw (FNV, CNV Vakmensen en NOA) zijn verheugd dat de sectorale modelovereenkomst voor de a�ouw door de Belas-tingdienst is goedgekeurd en nu door alle stukadoors-, a�ouw-, vloe-ren-, terrazzo-, natuursteen en plafond- en wandmontagebedrijven gebruikt kan worden. De modelovereenkomst zal op de site van de Belastingdienst worden geplaatst.

Door de wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties per 1 mei 2016 kwam de VAR te vervallen Zoals afgesproken in de cao A�ouw hebben cao-partijen A�ouw zich gezamenlijk gebogen over een sectorale modelovereenkomst. De modelovereenkomst is met raadplegen van ZZP-ers en opdrachtgevers en rekening houdend met de belangen van opdrachtgevers en ZZP-ers tot stand gekomen. Na meerdere overlegrondes met de Belastingdienst is het voor elkaar: de Modelovereenkomst A�ouw is akkoord! Het is de meest compacte overeenkomst die is goedgekeurd.

Voor bedrijven die ZZP-ers contracteren voor het uitvoeren van werkzaamheden, en ook voor de ZZP-er zelf, is deze door de Belasting-dienst goedgekeurde modelovereenkomst A�ouw de enige moge-lijkheid om - vooraf - vrijwaring te verkrijgen voor het inhouden en afdragen van loonheffing door de opdrachtgever. Men moet dan in de praktijk ook daadwerkelijk werken zoals in de modelovereenkomst is afgesproken. Indien dat niet het geval is, kan de opdrachtgever door de Belastingdienst mogelijk als werkgever worden aangemerkt.

De modelovereenkomst A�ouw is gratis te gebruiken door alle bedrijven en ZZP-ers in de A�ouwsector. Binnenkort zal de overeenkomst onder nummer 90516.40170 ook gepubliceerd worden op de website van de Belastingdienst. Bij de modelovereenkomst hoort een toelichting met de belangrijkste aandachtspunten voor correct gebruik.

Nieuwe subsidie regeling voor na-isoleren woningenDe overheid heeft een nieuwe subsidie-regeling ingezet om energiebesparing in bestaande koopwoningen te stimuleren. De bijdrage kan oplopen tot zo’n 20% van de investering. De Subsidieregeling Ener-giebesparing Eigen Huis geldt voor indivi-duele huiseigenaren en verenigingen van eigenaren.

Om voor de subsidie in aanmerking te ko-men moeten er ten minste twee nieuwe isolatiemaatregelen worden getroffen. Dat kan gaan om gevelisolatie, vloer-/bode-misolatie, dakisolatie, spouwmuurisolatie en hoogrendementsglas. Voorwaarden zijn er ook ten aanzien van de minimale isola-tiewaarde en het minimale aantal m2 dat worden geïsoleerd.

Ook voor maatwerkadvies, energiepresta-tiegarantie en aanvullende maatregelen als een isolerende buitendeur kan subsidie worden aangevraagd.

Precieze details van de regeling zijn te vin-den op de website van de Rijksoverheid, www.rvo.nl onder Subsidies & financie-ring. Daar is ook het aanvraagformulier te vinden.

me05_kort.indd 45 14-10-16 09:23

Page 46: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

46 MEBEST oktober 2016

Technisch Bureau A�ouwMauritskade 27, 2514 HD Den HaagTelefoon: 070 - 33 66 500Fax: 070 - 33 66 533E-mail: info@tba�ouw.nlWebsite: www.tba�ouw.nlAbonnementen aanvragen, opzeggen en wijzigen via bovenstaande gegevens.

MebestWebsite: www.mebest.nlTwitter: @MebestNL

Redactie: Jan Willem Kommer - Klokhuys teks & foto, DelftE-mail: Mebest@tba�ouw.nlTelefoon: 06 - 29 21 79 59

Fotografie: Jan Willem Kommer, Delft; Henk van der Veen, Maas-sluis; Luuk Kramer, Amsterdam; Daniël Oudman, Oostwold

Vormgeving: Sylvia Oxenham, X-Media Solutions, Doetinchem

Druk: Senefelder Misset B.V., Doetinchem

Advertenties, tarieven en inlichtingen uitsluitend bij:PSH Media SalesMercuriusstraat 35, 7006 RK DoetinchemPostbus 68, 7000 AB DoetinchemTelefoon: 0314 - 355 800Fax: 0314 - 355 643E-mail: [email protected]: www.pshmediasales.nl

Reproductie:Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van de in-houd van deze uitgave berusten bij Technisch Bureau A�ouw, de betreffende auteur en/of de betreffende fotograaf. Niets uit deze uitgave mag zonder hun toestemming openbaar worden gemaakt of verveelvuldigd.

Astrimex/Tectum

Cosmar

DAW/Alsecco

Khalix

Metabo

Nofisol

PSH

Strikolith

Technostuc Systemen/Pavatex

Eerstvolgende uitgave: Mebest nr. 6-2016 Verschijningsdatum: 9 december 2016Aanlevering advertentiemateriaal: 23 november 2016

Adverteerdersindex

15

47

25

15

48

25

37

2

47

mb05_colofon.indd 46 14-10-16 09:23

Page 47: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

Voor informatie en advies: T +31 (0)53 433 03 60 - E [email protected]

www.technostuc.nl

n uOnzichtbaar i de m ur,a e d oang naam als e z n.

Informatie, berekeningen en prijzen op aanvraag.

Elektrische infra rood wandverwarming voor in stucwerk.Maakt een verwarmingsketel en cv-leidingen overbodig. Ideaal voor zolderkamers, werkkamers en uitbouwen.

Door iedereen gemakkelijk aan te brengen.

Technostuc Greenheat IR

isolatie systemenGezond bouwen wandverwarming

elektro infra rood

Verstand van stucwerk én na-isolatie

Page 48: RENOVATIE RESTAURATIE TRANSFORMATIE€¦ · Restauratie, renovatie, transformatie, sloop en nieuwbouw; het vernieuw-de onderkomen van de Fryske Akademy heeft het allemaal ondergaan.

Meer informatie op www.metabo.com

DE NIEUWE BOORHAMERS VAN DE 2 KG KLASSE:

EXTREEM ROBUUST VOOR ZWAAR CONTINU GEBRUIK.

MADE IN GERMANY

Extreem robuust door robuuste behuizing en aluminium tandwielhuis

Extreem krachtigdoor uitermate sterk slagmechanisme en Marathon motor

Extreem handzaamkortste boorhamer in zijn klasse

NIEUW

TOT 3,4 JOULE

Boorhammer_adv_236x306.indd 1 25-08-16 13:48

Naamloos-3 1 12-10-16 11:39