ARRETE DU GOUVERNEMENT DE LAREGION DE BRUXELLES-CAPITALEOUVRANT LA PROCEDURED'INSCRIPTION SUR LA LISTE DESI"\UVEGARDE COMME MONUMENTDE LA TOTALITE bE L'EGLISESAINT-ANTOINE DE PADOUE SISEPLACE SAINT-ANTOINE 1 AETTERBEEK.

Le Gouvernement de la Région deBruxelles-Capitale ,

Vu I'ordonnance du 4 mars 1993 relative àla conservation du patrimoine immobilier,notamment les articles 7 et 8;

Vu la proposition de la Commission Royaledes Monuments et des Sites de la Région deBruxelles-Capitale du 7 novembre 1994;

Sur proposition du Ministre de la Région deBruxelles-Capitale ayant les Monuments etles Sites dans ses attributions;

Après en avoir délibéré,

ARRETE:

BESLUIT VAN DE BRUSSELSEHOOFDSTEDELIJKE REGERINGHOUDENDE OPENING VAN DEPROCEDURE TOT INSCHRIJVING OPDE BEWAARLIJST ALS MONUMENTVAN HET GEHEEL VAN DE SINT­ANTONIUS VAN PADOUA-KERKGELEGEN SINT-ANTOONPLEIN 1 TEETTERBEEK.

De Brusselse Hoofdstedelijke Regering,

Gelet op de ordonnantie van 4 maart 1993inzake het behoud van het onroerendeerfgoed, inzonderheid de artikels 7 en 8;

Gelet op het voorstel van de KoninklijkeCommissie voor Monumenten enLandschappen van het BrusselsHoofdstedelijk Gewest van 7 november1994;

Op voorstel van de Minister van hetBrussels Hoofdstedelijk Gewest belast metMonumenten en Landschappen;

Na beraadslaging,

BESLUIT:

....

Artiele unigue. - Conformément auxdispositions des articles 7 et 8 deI'ordonnance du 4 mars 1993 relative à laconservation du patrimoine immobilier,nous autorisons l' ouverture de la procédured' inscription SUf la liste de sauvegardecomme monument, en raison de sa valeurhistorique et artistique, précisée dans lanotice annexée au présent arrêté, de latotalité de l' église Saint-Antoine de Padouesise Place Saint-Antoine 1 à Etterbeek,connue au cadastre d'Etterbeek, 3èmedivision, secnon B, 2ème feuille, parcelle387/02.

Bruxelles, Ie 6- <.( __ Cfs

Le Ministre-Président du Gouvernement dela Région de Bruxelles-Capitale,

Enig artikel. Overeenkomstig debepalingen van de artikels 7 en 8 van deordonnantie van 4 maart 1993 inzake hetbehoud van het onroerende erfgoed wordtde toelating verleend tot opening van deprocedure tot inschrijving op de bewaarlijstals monument, omwille van zijn historischeen artistieke waarde, zoals nader bepaald inde nota bijgevoegd aan dit besluit, van hetgeheel van de Sint-Antonius van Padoua­kerk gelegen Sinr-Anroonplein 1 teEtterbeek, bekend ten kadaster teEtterbeek, 3de afdeling, sectie B, 2de blad,perceel 387/02.

Brussel, C u.: ts:

De Minister-Voorzitter van de BrusselseHoofdsn lijke Regering,

Charles PICQUE

Le Ministre du Gouvernement de la Régionde Bruxelles-Cap itale, chargé du Logement,de l' Environnement, de Ia Conservation dela Nature, de la Politique de I'Eau et desMonurnents et Sites .

De Minister van de BrusselseHoofdstedelijke Regering, belast metHuisvesting, Leefmilieu, Natuurbehoud,Waterbeleid en Monumenten enLandschappen.

REGION DE BRUXELLES-CAPITALE

ARRETE DU GOUVERNEMENT DE LAREGION DE BRUXELLES-CAPITALEOUVRANT LA ',PROCEDURED'INSCRIPTION SUR LA LISTE DESAUVEGARDE COMME MONUMENTDE LA TOTALITE DE L'EGLISESAINT-ANTOINE DE PADOUE SISEPLACE SAINT-ANTOINE 1 AETTERBEEK.

DESCRIPTION SO:t\'Th'IAIRE ETJUS TIFIC i\ TlüN DE L'INTERETSELüN L' ARTICLE 2 § 1 DEL'üRDONNAL'fCE nu 4 MARS 1993

Vu pour être annexé à l' arrêté du

6-~ -- qs.

Le Ministre-Président du Gouvernement dela Région de Bruxelles-Capitale,

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJKGEWEST

BESLUIT VAN DE BRUSSELSEHOOFDSTEDELIJKE REGERINGHOUDENDE OPENING VAN DEPROCEDURE TOT INSCHRINING OPDE BEWAARLIJST ALS MONUMENTVAN HET GEHEEL VAN DE SINT­ANTONIUS VAN PADOUA-KERKGELEGEN SINT-ANTOONPLEIN 1 TEETTERBEEK.

BEKNOPTE BESCHRIJVING ENJVI0TIVERIN"G VAN HET BELAL"fGVOLGENS HET ARTIKEL 2 § 1 VAl'.fDE ORDONNANTIE VAl"\[ 4 MAART1993

Gezien om bij het besluit van-C:«: q! gevoegd te worden.

De Mini oer-Voorzitter van de BrusselseROOD Regering,

Charles PICQUE

Le Ministre du Gouvernement de la Régionde Bruxelles-Capitale , chargé du Logement ,de I ' Environnement, de la Conservation dela Nature , de la Politique de l'Eau et desMonuments et Sites.

De Mi n is te r van de Br uss e lseHoofdstedelijke Regering, belast metHuisvesting, Leefmilieu, Natuurbehoud,Waterbeleid en .Mo nume nre n enLandschappen.

;Jj

/

PROPOSITION D'INSCRIPTION SUK LA LISTE DE SAUVEGARDE

Titre:

Commune:

Dénomination:

Adresse:

Réf. cadastrale:

Monument

Etterbeek

Eglise Saint-Antoine de Padoue

Place Saint-Antoine 1

3ème division, section B, 2ème feuille, parcelle n°387/02

Description sommaire:

L'église Saint-Antoine de Padoue a été construite par les architectes EdmondSerneels et Cochaux entre 1905 et 1935 en style néo-gothique inspiré du styleogival de la fin du XlIIème siècle.

Le choeur et les trois travées de la nef furent construits en 1906, l'achèvementde la .nef et la réalisation de la tour terminèrent l'ouvrage en 1935.

La structure est simpie, il s'agit de maçonnerie portante peur les murs,maçonnerie et pierre peur les colonnes. L'existence d'éléments en béton armé aété relevée dans la tour.

Extérieurement, l'édifice est revëtu d'un parement complet en moellons depierre bleue de Namèche (vallée de la Meuse).

L'église présente la particularité d'être dépourvue de transept et d'ëtre conçueselon un axe de symétrie pour ce qui regarde la nef. Par contre, la façade ydéroge par la disposition d'un clocher pourvude 4 clochetons sur I'angle del'édifice, cöté droit.

Cöté gauche, contrastant avec cette tour de plan carré, Ie porche est f1anquéd'une tourel1e ronde dont la fonction est d'abriter un escalier à vis menant aujubé. Une galerie façade à balustrade sculptée relie les deux tours.

En façade latérale, deux tourelles rondes abritent chacune un escalier dont laseule fonction serait de donner accès et de permettre l'examen des corniches etdes toitures en ardoises qui complètent l'aspect d'unité de matériaux queprésente l'édifice.

A l'intérieur, des pans de murs enduits se déploient entre les arcades ogivales etles colonnettes engagées, a1ternant la brique rouge et la pierre blanche.

La voûte de la nef en carène de navire et les collatéraux à berceauxtransversaux sont réalisés à l'aide de profilés métalliques cintrés et d'unedouble coque d'entrevous en poterie. EUe est percée de deux registres defenêtres d'abord ogivales en triplet, puis cintrées jumelées par trois au niveausupérieur. Les arcades délimitant les chapelles latérales reposent sur des piliersde pierre blanche formés par la juxtaposition des colonnettes de l'arcade.

Des statues de saints ornent les piliers des trois premières travées.

,La tribune d'orgue (jubé) est précédée d'une arcade ogivale en matériauxalternés et d'un garde-corps ajouré.

Les vitraux du choeur ont été réalisés par Ie maître-verrier Steyaert et placés en1927 à l'occasion du Z5ème anniversaire de la fondation de la paroisse. Onpeut y deviner les traits des Cardinaux Mercier et Van Roey, du Doyen Boone,du curé Benoît Cornet de Pleissant, de ses vicaires, des animateurs des oeuvresparoissiales.

D'autres vitraux ont été réalisés plus tard: huit vitraux des nefs latérales en1935 par Colpaert, deux au baptistère en 1950 par Margot Weesmaes.

Le chemin de croix est attribué à Desmedt et réalisé sur beis en 1935.

La décoration de l'église comporte encore des cloches de bronze ornées datéesde 1935, une peinture murale représentant Ie christ en croix réalisée parJacques Müler en 1960, etc.

lntérêt présenté par Ie bien selon les critères définis à l'article 2 § 1 del'ordonnance du 4 mars 1993 relative à la conservation du patrimoineimmobilier:

lntérêt historique et artistique:

En 1901, un arrëté royal organisait la création d'une nouvelle paroisse dans cequartier d'Etterbeek alors en plein développement.

En 1906, une première partie de l'église est construite (Ie choeur et trois travées dela net).

En 1935, l'achèvement de la nef et la réalisation de l'avant-corps (tour, porche etbaptist èreiterminera la construction.

11 est clair que malgré l'hiatus de 29 années (1906-1935) entre la première phaseet la fin des travaux, l'église présente une unité de conception qui semble Ie fruitd'un plan global dès l'origine, dont la réalisation s'établit par phases en fonction decontingenees financières.

11 s'agit d'un édifice de l'école dite « n éo-gothique ». «Rejetant l'antiquité gréco­romaine, cette école voulait remettre à l'honneur les arts et les valeurs qui avaientfait la grandeur du Moyen Age en nos régions »1

Plusieurs tendances se manifestaient au sein de ce style entraînant desinterprétations très Iibres des «canons gothiques » en y mêlant parfois deséléments d'autres styles. Cette école aborda l'architecture de façon rationnelle parla mise en oeuvre de matériaux et de techniques constructives contemporainesconduisant à une expression claire de la strncture portante.

C'est Ie cas peur l'église-Saint-Antoine puisqu'on y chercherait en vain l'utilisationde procédés anciens de construction comme par exemple la présence de croiséesd'ogives cependant typiques de l'architecture gothique,

1 «Bruxelles, construire et reconstruire, Architecture et Aménagement urbain » 1780-1914 (CréditCommunal 1979)

L'église trouve sa place dans Ie développement de cette partie de la Commune'au début des années 1900, sur des terrains alors d'aspect campagnard oû laprésence humaine est toutefois attestée depuis Ie paléolithique.

Elle s'inscrit d'une manière volontaire sur une place dégagée créée dans Iemaillage des nouvelles voiries réalisées entre 1902 et 1906. Elle occupe uneposition dominante èn haut de l'avenue ]ules Malou et de la Place Saint­Antoine. Cette implantation relativement élevée (cote + 75 rn) la rend familièredans Ie paysage urbain sur les pentes conduisant au plateau du « Solboch » et àproximité immédiate de la « Chasse Royale »,

L'édifice est visible et repérable bien au -delà des Iimites du quartier et de laCommune.

Les auteurs de projet furent les architectes Serneels et Cochaux. Le buste dupremier, sculpté par De Valériola, figure d'ailleurs au pied de l'église. EdmondSerneels (1875-1934) fut très actif à Etterbeek ou il signa les plans denombreux immeubles dont certains d'entre eux comme Ie 199 rue Louis Hap(son habitation personnelle), Ie 156 de cette mëme me, Ie 119 rue du Cornet,Ie 129 rue des Nerviens, etc. sont considérés comme importants, remarquablesvoire très remarquables. I1 est également l'auteur de l'église du Sacré Coeur,rue de Pervyse.

Quant à l'architecte Cochaux, il oeuvra égalernent à Etterbeek ou de nombreuximmeubles dus à son crayon sont inventoriés comme importants ouremarquables.

L'intérieur de l'église s'enrichit de vitraux intéressants; dans Ie choeur, lesvitraux du maître-verrier Steyaert (1927), huit vitraux des collatéraux parColpaert (1935), deux vitraux du baptistère par Margot Weemaes (1950).

Dans la culture architecturale bruxelloise, ce bätiment constitue un jalon quipermet de comprendre Ie panorama culture1 de l'époque. 11 appartient aupaysage des collines d'Etterbeek. Du point de vue urbanistique, l'église joue unröle focal typique des rues des faubourgs bruxellois de la fin et du début desXIXe et XXe siècles. (Initialement, Ie choeur aurait été envisagé à l'est, mais lesdispositions urbaines en ont décidé autrement).

Du point de vue architectural, la composition est intéressante. Elle se fonded'une part sur l'asymétrie des tours, et d'autre part sur Ie rele générateur de lanef principale, avec façade et chevet, qui rythme la mise en place descollatéraux et des « équipements » (sacristie,...).

L'espace intérieur tire sa spécificité de la manière dont il marie les directionscontraires des berceaux brisés des voûtes.

La technique constructive, notamment des voûtes, est particulière puisqu'ils'agit de voûtes légères en carreaux de terre cuite posés sur des arceaux de feret que la charpente est largement en fer.

Les éléments architecturaux, tels que les portails et fenêtres, sont traités avecun grand sens de la variation sur un thème commun.

, Comme dans d'autres oeuvres d'Edmond Serneels, Ie travail sur les proportionsest très maîtrisé.

Enfin, on peut dire que ce bätiment est une sorte de repertoire des détailsarchitectoniques typiques de cette architecture néo-gothique à tendancepositive et rationnelle, puisant autant dans les enseignements techniques duXIXe siècle que dans Ie Moyen Agegothique.

VOORSTEL TOT INSCHRIJVING OP DE BEWAARLIJST

Titel:

Gemeente:

Benaming:

Adres:

Kadastrale gegevens:

Monument

Etterbeek

Sint-Antonius van Padoua-kerk

Sint-Antoonplein 1

3de afdeling, sectie B, 2de blad, perceel 387/02

Beknopte beschrijving:

De Sint-Antonius van Padouakerk werd door de architecten Edmond Serneelsen Cochaux van 1905 tot 1935 in naar de gotische stijl van het einde van deXIIlde eeuw verwijzende neogotische stijl gebouwd.

Het koor en de drie traveeën van de hoofdbeuk werden in 1906 gebouwd, deafwerking van de hoofdbeuk en de verwezenlijking van de toren die het werkvoltooien, gebeurden in 1935.

De structuur is eenvoudig, het gaat om dragend metselwerk voor de muren,metselwerk en stenen voor de kolommen en er werden elementen vangewapend beton in de toren aangetroffen.

Aan de buitenkant werd het gebouw volledig met een parement afgewerktevenals blauwe breuksteen van Namèche (Maasvallei).

De kerk heeft deze bijzonderheid geen kruisbeuk te bezitten en volgens eensymmetrische as voor wie naar de hoofdbeuk kijkt, ontworpen te zijn. De geveldaarentegen wijkt af door de plaatsing van een toren voorzien van 4 torentjesop de hoek van het gebouw aan de rechterzijde.

Aan de linkerzijde in tegenstelling tot de toren die volgens vierkant plan is,wordt het portaal afgeboord door een ronde toren die het verbergen van eenwenteltrap als functie heeft en die naar het oksaal voert. Een gevel galerij metgebeeldhouwde balustrade verbindt beide torens.

Aan de zijgevel, twee ronde torentjes die elk een trap hebben met als enigeschijnbare functie, het verlenen van toegang tot en het onderzoek van dekroonlijsten en de bedakingen van leisteen die het eenheidsaspeet van hetmateriaal dat het gebouw bezit te vervolledigen.

Binnenin vindt men bepleisterde muurvakken tussen spitbogen en ingewerktekolommetjes, afwisselend van rode baksteen en witte steen.

Het kielgewelf van de hoofdbeuk en de zijbeuken met dwarse tongewelven zijnuitgevoerd met behulp van gebogen metalen profielen en een dubbeletussenruimte in aardewerk. Deze is voorzien van twee registers ramen, eerstdrielichten met spitsboog, vervolgens per drie geplaatste tweelichten onderrondboog op het bovenste niveau. De bogen die de zijkapellen afbakenen

•

rusten op pijlers van witte steen gevormd door het naast elkaar plaatsen van de, kolommetjes van de booggewelven.

Standbeelden van heiligen sieren de pijlers van de drie eerste traveeën.

Een orgeltribune (oksaal) wordt voorafgegaan door een spitsbeogewelf vanafwisselende materialen en een opengewerkte borstwering.

De glasramen werden gemaakt door meester glasblazer Steyaert en in 1927geplaatst ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van de stichting van deparochie. Men kan er de trekken in raden van Kardinaal Mercier en van VanRoey, van Deken Boone en van pastoor Benoît Cornet de Pleissant, zijnvicarissen, de bezielers achter de parochie-werken.

Andere glasramen werden later gemaakt: acht glasramen van de zijbeuken in1935 door Colpaert, twee van de doopkapel in 1950 door Margot Weesmaes.

De kruisweg wordt toegeschreven aan Desmedt en werd in 1935 van houtgemaakt.

De versiering van de kerk omvat nog versierde en in 1935 gedateerde bronzenklokken, een muurschilderij die Christus op het kruis voorstelt van de handvan Jacques Mül1er in 1960, enz..

Belang van het goed volgens artikel 2, paragraaf 1, bepaald in deOrdonnantie van 4 maart 1993 inzake het behoud van het onroerendeerfgoed:

Historisch en artistiek belang:

In 1901 organiseert een nieuw Koninklijk Besluit de oprichting van eennieu we parochie in deze wijk van Etterbeek die in volle ontwikkeling is.

In 1906 wordt een eerste kerk gebouwd (het koor en drie traveeën van dehoofdbeuk) .

Deze zal in 1935 beëindigd zijn door de afwerking van de hoofdbeuk en hetbou wen van het vooruitspringend gedeelte van de kerk (toren, portaal endoopkapel) .

Het is duidelijk dat ondanks het hiaat van 29 jaar (1906-1935) tussen deeerste fase en einde van de werken, deze kerk een eenheid van ontwerp toontdie de vrucht blijkt te zijn van een globaal plan vanaf het begin, waarvan deuitvoering uitgevoerd werd in fases in functie van de financiële middelen.

Het handelt om een gebouw van de zogenoemde "neogotische" school. « Dezeschool die de Grieks-Romeinse oudheid verwierp, wilde de kunsten enwaarden die de grootheid van de Middeleeuwen in onze streken haddenwaargemaakt terug in ere herstellen» I

Verschillende trends drukken zich in deze stijl uit, die soms zeer vrijeinterpretaties van de "gotische waardebepalingen" hanteren en er soms

1 "Bruxelles construire et reconstruire, Architecture et Aménagement urbain 1870-1914" (Gerneentekrediet 1979)

. ~

•

elementen van andere stijlen in verwerken. Deze school pakte de architectuurop rationele wijze aan door het gebruik van hedendaagse materialen enbouwtechnieken die naar een duidelijke uitdrukking van de draagstructuurvoert.

Dit is het geval voor de Sint-Antoniuskerk want men zal er tevergeefs hetgebruik van oude bouwwijzen in zoeken, zoals bij voorbeeld de aanwezigheidvan kruisbogen, die nochtans typisch zijn voor de gotisch architectuur.

De kerk kan geplaats worden binnen de ontwikkeling van dit gedeelte van degemeente bij het begin van de jaren 1900, op terreinen met op dat eenlandelijk uitzicht waar de menselijke aanwezigheid nochtans werd bewezensinds het paleolithicum.

Ze werd vrijwillig op een plaats die in het netwerk past van wegen die tussen1902 en 1906 aangelegd worden. Ze bezet een dominerende plaats bovenaande jules Maloulaan en het Sint Antoonplein. Deze betrekkelijk hoge plaatsing(zeespiegel + 75m) maakt van haar een vertrouwde verschijning in hetstedelijk landschap van de hellingen die naar het plateau dvan de « solboch »

voeren in de onmiddelijke omgeving van de « koninklijke jacht».

Het gebouw is duidelijk zichtbaar buiten de grenzen van de wijk en van degemeente.

De auteurs van het project waren de architecten Serneels en Cochaux. Debuste van de eerste, gebeeldhoud door De Valériola, staat trouwens aan de voetvan de kerk. Edmond Serneels (1875-1934) was zeer actief in Etterbeek waarhij talrijke plannen tekende voor gebouwen waaronder een aantal zoals hetnummer 199 van de Louis Hapstraat (zijn persoonlijke woning), het nummer156 van dezelfde straat, het nummer 119 van de Hoornstraat, het nummer129 Nerviërstraat, enz. als belangrijk, opmerkelijk of zeer opmerkelijk worden

. beschouwd. Hij is eveneens ·de ontwerper van de Heilige-Hartkerk in dePervijzestraat,

Architect Cochaux van zijn kant werkte eveneens te Etterbeek waar talrijkegebouwen onder zijn potlood zijn ontstaan en die opgetekend staan alsbelangrijk of opmerkelijk.

Het interieur van de kerk is verrijkt met interessante glasramen; in het koor deglasramen van meester glasblazer Steyaert (1 927), acht glasramen in dezijkapellen van de band van Colpaert (1935) en twee glasramen in dedoopkapel door Margot Weemaes (1950).

In de architecturale Brusselse cultuur vormt dit gebouw een baken die toelaathet cultureel panorama van die tijd te begrijpen. Het behoort tot hetheuvellandschap van Etterbeek. Vanuit urbanistisch standpunt is deze kerk hettypisch middenpunt van de belangstelling van de straten van de Brusselsevoorsteden van het begin en het einde van resp. de XIXe en de XXe eeuw.(Oorspronkelijk voorzag men het koor naar het Oosten te richten maar destedelijke schikkingen beslisten hier ander over)

, De samenstelling van het geheel is belangwekkend. Enerzijds gebaseerd op deasymmetrie van de torens en anderzijds op de overwegende rol van dehoofdbeuk, met gevel en hoogkoor, die de irtplaatstelling van de zijaltaren enandere" uitrusting en inrichting" ritmeert (sacristij ,...)

De binnenruimte haalt haar eigenaardig karakter uit de manier waarop detegenovergestelde richtingen van de gebroken gewelfbogen mooi bij elkaarpassen.

De technische bouwconstructie, met name van de gewelven, is uitzonderlijk,vermits het gaat om lichte gewelven in gebakken tegels aangebracht op ijzerenbogen en dat het grootste deel van het gebinte in ijzer is.

Bouwkundige elementen zoals de portalen en de vensters vertonen een grotezin voor variatia op een alledaags thema.

Zoals bij andere werken van Edmond Serneels beheerst hij ook hieroverduidelijk het verwerken van de verhoudingen.

Uiteindelijk mag men beweren dat dit gebouw een soort repertorium is vantypische architectonische bijzonderheden van deze nee-gotieke bouwkunstmet positieve en rationele strekking, zowel puttend uit de technische lessen uitde XIXe eeuw als uit de Middeleeuwse gotiek.