NEDERLANDSENEDERLANDSE TUINARCHITECTUURTUINARCHITECTUUR

CHRISTELIJKE MIDDELEEUWENMIDDELEEUWEN

IAIAOpkomst van de tuinkunst in de tijd van de tuinkunst in de tijd van monniken, ridders en horigen: van monniken, ridders en horigen: tuinen van kloosters, kastelen en tuinen van kloosters, kastelen en boerderijen.boerderijen.

820 n.Chr. (of eind 8820 n.Chr. (of eind 8steste eeuw?). Plattegrond van Klooster Sankt eeuw?). Plattegrond van Klooster Sankt Gallen (Zw.): Gallen (Zw.): voorbeeld voor Benedictijner kloosters, met voor Benedictijner kloosters, met kerken en kloostergangen; tuin van de klooster-arts; tuin van kerken en kloostergangen; tuin van de klooster-arts; tuin van de tuinman en begraafplaats annex boomgaard.de tuinman en begraafplaats annex boomgaard.

Plattegrond behorend bij het gedicht Hortulus door de Plattegrond behorend bij het gedicht Hortulus door de monnik Walafried Strabo (842 n.Chr.). Deze is gevonden in monnik Walafried Strabo (842 n.Chr.). Deze is gevonden in de kloosterbibliotheek van St. Gallen. In 838 werd Walafried de kloosterbibliotheek van St. Gallen. In 838 werd Walafried abt van het klooster van Reichenau, niet ver van St. Gallen.

Reconstructie van de tuin van Walafried Strabo in Reconstructie van de tuin van Walafried Strabo in Openluchtmuseum Arnhem. De sierperken zijn afgebakend Openluchtmuseum Arnhem. De sierperken zijn afgebakend planken.planken.

Capitulare de villis (ca. 820): verordening van Karel de Grote verordening van Karel de Grote (742-814) over de planten die op zijn goederen in zijn rijk geplant (742-814) over de planten die op zijn goederen in zijn rijk geplant dienen te worden. Illustratie ook uit zelfde verordening.dienen te worden. Illustratie ook uit zelfde verordening.

Hier nog plaatje Hier nog plaatje van kasteel?van kasteel?

Petrus Crescentius (Italie)(1230-1321) schreef het boek:

Liber ruralium commodorum, (ca. 1306-1309).Deze uitgave dateert van ca. 1470.

Illustratie uit: Illustratie uit: Roman de la Roman de la RoseRose / G. de / G. de Lorris, 13de Lorris, 13de eeuw.eeuw.

Zoals Albertus Magnus opmerkte in de 13 de eeuw: de tuin is zo groot dat men er met een gezelschap in kan staan te converseren.

Kasteel Ammersoyen in de 18Kasteel Ammersoyen in de 18dede eeuw eeuw

Kasteel Ammersoyen te Ammerzoden, met Kasteel Ammersoyen te Ammerzoden, met binnenplaats (hof?) binnen de kasteelmurenbinnenplaats (hof?) binnen de kasteelmuren

Kasteel Ammersoyen met voorburcht, anno ca. Kasteel Ammersoyen met voorburcht, anno ca. 19801980

IBTuinkunst in de tijd van ontdekkingsreizen, hervorming en humanisme

Columbus vertrekt naar Columbus vertrekt naar Amerika, vanuit de Amerika, vanuit de haven van La Rabida in haven van La Rabida in Zuid-Spanje, in opdracht Zuid-Spanje, in opdracht van Koningin Isabella van Koningin Isabella van Castilievan Castilie

In 1492 wordt landt Columbus op San Salvador (Bahama’s). Dit is In 1492 wordt landt Columbus op San Salvador (Bahama’s). Dit is de ontdekking van Amerika. de ontdekking van Amerika.

De reis van Vasco da Gama (1497)De reis van Vasco da Gama (1497)

Opkomst van de wetenschap. Opkomst van de wetenschap. Oprichting van de botanische tuin in Oprichting van de botanische tuin in

Leiden.Leiden.

De Leidse hortus wordt vanaf 1594 aangelegd. Clusius (Kluis) De Leidse hortus wordt vanaf 1594 aangelegd. Clusius (Kluis) was de wetenschappelijk begeleider en inspirator; Clutius was de wetenschappelijk begeleider en inspirator; Clutius (Kluit) was de hovenier. Plattegrond van de hortus in 1594 en (Kluit) was de hovenier. Plattegrond van de hortus in 1594 en 1610.1610.

Leidse hortus ca. Leidse hortus ca. 400 jaar na 400 jaar na oprichtingoprichting

Doronicum, tulp, pioen uit het kruidenboek van Clusius

Portret van Portret van Desiderius Erasmus Desiderius Erasmus of Gerrit Gerritszoon of Gerrit Gerritszoon 1466 (of-69) -1536 .1466 (of-69) -1536 .

Zijn boek waarin hij Zijn boek waarin hij een tuin beschrijft is een tuin beschrijft is getiteld:getiteld:

Convivium religiosumConvivium religiosum(1522)(1522)

Als humanist bepleit Als humanist bepleit hij in het algemeen hij in het algemeen de terugkeer naar de terugkeer naar Griekse en Romeinse Griekse en Romeinse teksten (bijv. teksten (bijv. Vitruvius en Serlio) Vitruvius en Serlio) en verdraagzaamheiden verdraagzaamheid

Portret van de architect Portret van de architect Hans Vredeman de Hans Vredeman de Vries (1527-1607). In Vries (1527-1607). In zijn tuinontwerpen geeft zijn tuinontwerpen geeft hij interpretaties van de hij interpretaties van de Italiaanse Italiaanse tuinarchitectuur.tuinarchitectuur.

Prent uit boek Prent uit boek Hortorum viridariumque ….formaeHortorum viridariumque ….formae, 1583. , 1583.

Prent uit boek Prent uit boek Hortorum viridariumque ….formaeHortorum viridariumque ….formae, 1583, met hele , 1583, met hele vroege toepassing van tulp.vroege toepassing van tulp.

Uit Hortorum…formae, 1583Uit Hortorum…formae, 1583

TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN:TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN:GOUDEN EEUWGOUDEN EEUW

NEDERLNEDERLAANDSENDSE TUINARCHITECTUURTUINARCHITECTUUR

IIAIIAHollands classicistische tuinkunst in de Hollands classicistische tuinkunst in de

tijd van Hooft en Huygens. tijd van Hooft en Huygens.

Na een reis naar Italie, liet Constantijn Huygens, secretaris van de Prins van Oranje, vanaf 1641 Hofwijk te Voorburg bouwen. De architecten Jacob van Campen en Pieter Post werkten samen in opdracht van Huygens aan dit project, dat geinspireerd is op de werken van Vitruvius en Palladio.

Jacob Cats liet Jacob Cats liet in 1651 het in 1651 het Huis Huis Sorghvliet, het Sorghvliet, het tegenwoordigtegenwoordige Catshuis, e Catshuis, bouwen. Huis bouwen. Huis en siertuin zijn en siertuin zijn in Hollands in Hollands Classicistische Classicistische stijl.stijl.

Beeckestijn aan het Wijkermeer

Kasteel Keukenhof te Lisse met het Kasteel Keukenhof te Lisse met het bergje of de koepel Meerzicht, bergje of de koepel Meerzicht, uitziend op het Haarlemmermeer.uitziend op het Haarlemmermeer.

Villa Lante Bagnaia, gebouwd in 1587.

Paleis Honselersdijk te Naaldwijk.

Gebouwd in 1633 voor Frederik Hendrik.

Hollands classicistische aanleg.

Titelprent van boek van Jan van der Groen:

Den Nederlandtsen Hovenier, 1669.

Jan van der Groen was hovenier van stadhouder Willem III.

Hierin staan ca. 500 planten beschreven en vindt men 100 modellen van tuinperken, veelal naar Italiaans en Frans model.

Het boek heeft gediend als bronmateriaal voor planten, bij de restauratie van Paleis Het Loo.

Voorbeelden voor tuinperl (links) van Serlio (1537-1551),uit zijn 5 boeken over Architectura, gepubliceerd vanaf 1537 en gepubliceerd in het Nederlands in 1539. Voorbeeld van Jan van der Groen (1669) rechts.

Ontwikkeling van de lange Franse perspectief-as

De lange perspectief-as van Versailles, aangelegd tussen 1660 en 1670 naar ontwerp van André le Notre.

Hofstede Clingendael te Wassenaar, de vroegste Frans classicistische aanleg?

Aanleg Ca. 1680; zichtas nog bestaand.

De lange as op Het Loo te Apeldoorn werd aangelegd nadat Willem III tot koning van Engeland was gekroond in 1689. Eerst reikte de aanleg tot de eikenlaan.

Prent van de aanleg op Kasteel Heemstede te Houten, in laatste decennium van de 17de eeuw.

Tekenaar Daniel Stoopendaal.

Oranjerie van Sorghvliet Den Haag, bestemd voor overhouden van Citrusbomen: sinaasappel, citroen, limoen etc. J. vd Aveelen, 1691-1698J. vd Aveelen, 1691-1698

Berceaux of lustprieelen op Sorghvliet te Den Haag. J. vd Aveelen, J. vd Aveelen, 1691-16981691-1698

Theekoepel Bosch en Hoven in Aerdenhout-Bloemendaal.Theekoepel Bosch en Hoven in Aerdenhout-Bloemendaal.

Parnassusberg op Sorghvliet te Den Parnassusberg op Sorghvliet te Den Haag. J. v.d. Aveelen, 1691-J. v.d. Aveelen, 1691-16981698

Hier komt dia van bergje op Hier komt dia van bergje op Sorghvliet/Den Haag of Sorghvliet/Den Haag of Gunterstein/Breukelen, nog scannenGunterstein/Breukelen, nog scannen

Cascade of waterval op Sorghvliet, Den Haag. J. vd J. vd Aveelen, 1691-1698.Aveelen, 1691-1698.

Grot op bergje, met uitzicht op berceaux. Sorghvliet, Den Haag. J. Grot op bergje, met uitzicht op berceaux. Sorghvliet, Den Haag. J. v.d. Aveelen, 1691-1698v.d. Aveelen, 1691-1698

Tuinbeelden Pomona (l) en Flora (r) in tuin van Huize Willet Holthuysen. Beeldhouwer Ignatius van Logteren, 1721.

Schelpengrot en schelpengalerij op Rosendael te Rosendaal (Gld).

Grand Canal op Renswoude te Renswoude. Aanleg 1708.

Vogelvijver en vogelvoliere (menagerie) op Sorghvliet te Den Haag. J. vd Aveelen, 1691-1698J. vd Aveelen, 1691-1698

Visvijver en loofgangen langs vijver, op Sorghvliet te Den Haaf. J. vd Aveelen, 1691-1698

Opkomst van landschapsstijl ten tijde Opkomst van landschapsstijl ten tijde van de Verlichtingvan de Verlichting

NEDERLANDSENEDERLANDSE TUINARCHITECTUUR TUINARCHITECTUUR

IV In Nederland heeft de landschapsstijl zich ontwikkeld In Nederland heeft de landschapsstijl zich ontwikkeld

uit het strakke keurslijf van de classicistische uit het strakke keurslijf van de classicistische tuinarchitectuur, onder invloed van verschillende tuinarchitectuur, onder invloed van verschillende Franse, Duitse en Engelse geschriften en de komst Franse, Duitse en Engelse geschriften en de komst van Duitse tuinarchitecten naar ons land. van Duitse tuinarchitecten naar ons land.

We noemen hier Franse werken van J.J. Rousseau en We noemen hier Franse werken van J.J. Rousseau en Le Rouge; het Duitse standaardwerk van C.L.L. Le Rouge; het Duitse standaardwerk van C.L.L. Hirschfeld; de tuinarchitectonische werken van Hirschfeld; de tuinarchitectonische werken van W.Kent, Lancelot Brown en Humphrey Repton; en de W.Kent, Lancelot Brown en Humphrey Repton; en de emigratie van Duitse tuin-architecten naar ons land, emigratie van Duitse tuin-architecten naar ons land, zoals van J.G.Michael en J.D.Zocher srzoals van J.G.Michael en J.D.Zocher sr

IV AIV ADe vroege pittoreske landschapsstijl De vroege pittoreske landschapsstijl (laatste kwart 18(laatste kwart 18dede eeuw - 1815) en eeuw - 1815) en de natuur-beleving in de Franse tijd.de natuur-beleving in de Franse tijd.

G.L.Le Rouge: G.L.Le Rouge: Details des nouveaux jardins a la modeDetails des nouveaux jardins a la mode, 1777. , 1777. Dit plan van Petit Tranon in Anglo-chinese stijl is gedateerd Dit plan van Petit Tranon in Anglo-chinese stijl is gedateerd 1774.1774.

Rocher in Foret de Marly, door G.L.Le Rouge, uit Details des Details des nouveaux jardins a la modenouveaux jardins a la mode, 1777., 1777.

De Zwitsers-Franse Jean Jacques Rousseau (1712-1778) was filosoof, schrijver en componist. Hier zijn standbeeld (l) en zijn botanische boek Recueil de Plantes (r), geschreven door Rousseau en Jacques Aubrey. Afgebeeld Lilium candidum.

J.J.Rousseau was aan het eind van zijn leven, in 1778, 6 weken te gast bij Graaf René de Girardin, op de buitenplaats Ermenonville bij Parijs.Hier is hij overleden en De Girardin liet hem begraven op het Ile de peupliers aldaar. In 1794 is hij overgebracht naar het Pantheon.Links: Ile de peupliers, door J. Merigot, 1811.Rechts: foto 2006.

In Frankrijk, in Colmar’s Museum Unterdenlinden is deze wandschildering van Rousseau’s graf bewaard gebleven.

Invloed via 18de eeuwse Duitse tuinarchitectuur?

C.C.L.Hirschfeld schreef Theorie der Gartenkunst (1779-1785), dat tegelijkertijd in het Frans verscheen, onder de titel Theorie de l’art des jardins.

Ontwerp voor Stowe, door William Kent, ca. 1740 voor Lord Temple.

Vergelijk met Beeckestijn, 1772.

Situatietekening van Park Renswoude in 1769 (copie). Mooi voorbeeld van de overgang van barok naar landschapsstijl.

Anonieme Anonieme kaart v.d. kaart v.d. buitenplaatbuitenplaats s Cromvliet Cromvliet te Rijswijk, te Rijswijk, 1810.1810.

De grote cascade op Biljoen / Beekhuizen, ontwerp van J.G.Michael, 1784.

Ontwerp / opmeting van de buitenplaats Beeckestijn te Velsen, door J.G.Michael, 1772.Beeckestijn wordt in het algemeen beschouwd als eerste landschapspark in Nederland.

Onder een stukje bos met “Engels bloemhout”.

Engels bloemhout en slingerende paadjes, zoals door de tuinarchitect J.G.Michael voorgesteld.

IV BIV BDe latere, meer open landschapsstijl ( ca. 1815 – De latere, meer open landschapsstijl ( ca. 1815 –

1870) met veel exotische bomen en heesters 1870) met veel exotische bomen en heesters (gardenesk) en tuinsieraden, in de eeuw van de (gardenesk) en tuinsieraden, in de eeuw van de

Zochers.Zochers.

Het boek Het boek Anmerkungen uber die Anmerkungen uber die LandhaeuserLandhaeuser uit 1773, van C.C.L. uit 1773, van C.C.L. Hirschfeld is vertaald in het nederlands Hirschfeld is vertaald in het nederlands in 1779.in 1779.Dit boek was omstreeks 1780, toen Dit boek was omstreeks 1780, toen Zocher sr in Nederland arriveerde, veel Zocher sr in Nederland arriveerde, veel gevraagd in Nederland. Zocher zal zeker gevraagd in Nederland. Zocher zal zeker bekend zijn geweest met de boeken en bekend zijn geweest met de boeken en theorien van Hirschfeld en dit heeft hem theorien van Hirschfeld en dit heeft hem mogelijk geholpen zelf de mogelijk geholpen zelf de landschapsarchitectuur in Nederland te landschapsarchitectuur in Nederland te helpen verspreiden. helpen verspreiden.

Ontwerpen voor Meerenberg te Heemstede, door Daniel Marot (ca. 1730) en Ontwerpen voor Meerenberg te Heemstede, door Daniel Marot (ca. 1730) en Jan David Zocher sr (1794). Jan David Zocher sr (1794). Karakteristieke kenmerken voor de landschappelijke aanleg: dicht hakhout Karakteristieke kenmerken voor de landschappelijke aanleg: dicht hakhout binnen omgevende paden of lanen; zichtas behoud; solitaire bomenaanplant;binnen omgevende paden of lanen; zichtas behoud; solitaire bomenaanplant; open weiden; waterpartij met eiland.

Jan David Zocher jr (1792-1870), architect en tuinarchitect. Zijn Jan David Zocher jr (1792-1870), architect en tuinarchitect. Zijn bekendste bouwwerk was de Beurs op de Dam, 1845 geopend en bekendste bouwwerk was de Beurs op de Dam, 1845 geopend en 1903 afgebroken.1903 afgebroken.

Ontwerp van Park rond Slot Zuylen, door J.D.Zocher jr., 1839.

Ontwerpen van Fa. J.D. en L.P. Zocher (1850-1900) van De Schaffelaar (1853) te Barneveld (l) en De Keukenhof ( 1857) te Lisse (r)

Planten in de landschapsstijl: Rhododendron ponticum uit het boek van J.C. Krause: Afbeeldingen der fraaiste, meest uitheemse boomen en heesters… 1802; en rododendrons op Gooilust.

Ontwerp voor het Vondelpark en villapark Willemspark, Fa. J.D. Ontwerp voor het Vondelpark en villapark Willemspark, Fa. J.D. en L.P. Zocher, 1877en L.P. Zocher, 1877

IdeeenmagazinIdeeenmagazin …J.G.Grohmann, 1796 …J.G.Grohmann, 1796Magazijn van Tuinsieraaden… van Tuinsieraaden… Gijsbert van Laar, Amsterdam Gijsbert van Laar, Amsterdam 18021802

Het huisje van Ka-Buur op Elswout (r), geinspireerd op plaatje uit Magazijn van tuinsieraaden …van Gijsbert van Laar, 1802.

Gemengde stijl: de tijd van de tuinarchitecten Hugo Poortman en Leonard Springer.

Ca. 1880-1940

Hugo Poortmen, 1901. Ontwerp voor de binnentuinen op Middachten te De Poortmen, 1901. Ontwerp voor de binnentuinen op Middachten te De Steeg.Steeg.

Middachten Middachten

Ook op Twickel te Delden werkte Hugo Poortman als opzichter van Eduard F. André, voor een nieuw ontwerp van de binnentuinen, vanaf 1886. Dit ontwerp werd naar zijn eigen inzichten vanaf 1907 gewijzigd.

VV Tijd van wereldoorlogen en nieuwe technologie Tijd van wereldoorlogen en nieuwe technologie

V AV ANederlandse tuinkunst in de tijd van het Nederlandse tuinkunst in de tijd van het

Vredespaleis; Keizer Wilhelm II van Duitsland (op Vredespaleis; Keizer Wilhelm II van Duitsland (op Amerongen en Doorn, 1918-1941 ); Clingendael in Amerongen en Doorn, 1918-1941 ); Clingendael in het Spergebied en als huis van Seys Inquart en de het Spergebied en als huis van Seys Inquart en de

Benedictijner Kloosters Slangenburg te Benedictijner Kloosters Slangenburg te Doetinchemen en Doetinchemen en Mamelis bij Lemiers/Vaals, als bij Lemiers/Vaals, als

Duitse bezittingen.Duitse bezittingen.

Vredespaleis en zijn stichter Andrew Carnegie, met tuin.Ontwerp tuin door Th. Mawson, ca. 1910.

Tuinontwerp van Thomas MawsonTuinontwerp van Thomas Mawson uit 1910 in Architectonische Tuinstijl uit 1910 in Architectonische Tuinstijl Opening paleis 1913.Opening paleis 1913.

Pergola’s begroeid met Parthenocissus tricuspidata (wilde wingerd, 1860 uit China en Japan) karakteriseren de tijd van het Interbellum.

Verblijf van Keizer Wilhelm II op Amerongen 1918-1920. Hier de keizer en Graaf Bentick in de tuin van Poortman.

De cottage garden (rechts) en de geometrische tuin op de voormalige moestuinen, naar ontwerp van Poortman, tijdens het Interbellum.

Keizer Wilhelm II (1859–19411859–1941) op Huis Doorn, 1920-1941. Wilhelm II was van was van 1888 tot 1918 de laatste koning van Pruisen en de derde en laatste keizer van 1888 tot 1918 de laatste koning van Pruisen en de derde en laatste keizer van het Duitse Keizerrijk. het Duitse Keizerrijk. Hieronder links zijn toenmalige residentie Paleis SanssouciHieronder links zijn toenmalige residentie Paleis Sanssouci

Van 1920 tot zijn dood in 1941 genoot Keizer Wilhelm II gastvrijheid op Huis Doorn te Doorn. Ook hier heeft Hugo Poortman in 1919 in de tuinen zijn sporen achter gelaten.

De eerste vrouw van keizer Wilhelm II was Augusta Victoria. Naar haar De eerste vrouw van keizer Wilhelm II was Augusta Victoria. Naar haar overlijden in 1921 werd deze Augusta Victoria - rozentuin aangelegd.overlijden in 1921 werd deze Augusta Victoria - rozentuin aangelegd.

Slangenburg bij Doetinchem, sinds 1895 Duits bezit (familie Passmann) Slangenburg bij Doetinchem, sinds 1895 Duits bezit (familie Passmann) en in 1945 verbeurd verklaard als vijandelijk vermogen. Sindsdien is het en in 1945 verbeurd verklaard als vijandelijk vermogen. Sindsdien is het

kasteel het gastenverblijf van de Sint – Willibrordsabdijkasteel het gastenverblijf van de Sint – Willibrordsabdij (Benedictijner (Benedictijner Klooster), terwijl de gronden in eigendom zijn van Staatsbosbeheer.Klooster), terwijl de gronden in eigendom zijn van Staatsbosbeheer.

Arboretum en boomgaard binnen de grachten, op De Slangenburg bij Doetinchem.Na WOII zijn deze ‘tuinen’ beheerd en opgeknapt door Staatsbosbeheer.

Bekendste tuinarchitect tussen 1880 en 1920 is Leonard Springer (1855-1940). Hij was in zijn tijd zeer bekend als tuinarchitect, schrijver van artikelen en dendroloog. Oprichter van de Bond van Nederlandse Tuinarchitecten (BNT) en de Nederlandse Dendrologische Vereniging (NDV). Zijn tuinen en parken munten uit door een rijk sortiment.

De abdij St. Benedictusberg te Mamelis (bij Vaals) was vóór de oorlog gebouwd door Duitse Benedictijnen en dus Duits bezit.De oude abdij is gebouwd door D. Boehm en M. Weber in 1922.Na WO II (vanaf 1956) heeft DOM Hans van der Laan het ontwerp voor de binnentuin en de processietuin gemaakt in modernistische stijl.

Begin van processietuin (vgl. middeleeuwse pandhof), ontworpen door DOM Hans van der Laan, vanaf 1956 en aangelegd door P.A.M. Buys tussen 1960 en 1965. De hier toegepaste stijl noemen we modernisme.

St. Benedictusberg te Mamelis/Vaals. Kijkje in de binnentuin. Ontwerp DOM Hans van der Laan, vanaf 1956.

V BV BOpenbaar en gemeenschappelijk groen in de Openbaar en gemeenschappelijk groen in de

tijd van Wederopbouw (1945-1960). tijd van Wederopbouw (1945-1960). Modernistische tuiarchitectuurModernistische tuiarchitectuur

In de Wederopbouw-periode was Mien Ruys (1904-1999) een veelgevraagde tuinarchitecte, ook voor parken en gemeentegroen.Links de gesloten binnentuin van de Muzenhof in Amsterdam; in het midden de watertuin in Dedemsvaart en rechts tuinaanleg bij gebouwen van het NUON in Alkmaar..

Stedenbouwkundig ontwerp van Mien Ruys voor Nagele (1947-1949). Verschillende ontwerpers werkten in groepsverband. Dit is het aandeel van Mien Ruys.

In dienst van de gemeente Amsterdam werkte de tuinarchitect Hans Warnau in een uitgesproken functionalistische stijl. Darwinplantsoen, 1952

Kromhoutpatk, Tilburg, ontworpen door Buro B+B, Stedebouw en Landschapsarchitectuur BV, 1991. Situatie 2006.

Zicht over het Kromhoutpark te Tilburg. Ontwerp Buro B+B, Stedebouw en Landschapsarchitectuur BV, 1991. Foto 2006.

Oeverreservaat De Blaauwe Kamer, Rhenen/Wageningen. Dijkdoorbraak 1992. Ecologisch beheer door groot wild. Natuurlijke soorten (flora en fauna) nemen toe. Idee: Plan Ooievaar.