De HofEen bezit van klooster Echternach.

Een archeologische opgraving vansporen uit de IJzertijd en de VolleMiddeleeuwen op het plangebiedNeerakker te Bakel, gemeente

Gemert-Bakel (N.-Br.)

A. UfkesMet bijdragen van S.M. Beckerman, K.L.B. Bosma,

N. Bottema-Mac Gillavry, O. Brinkkemper, H. Buitenhuis,M. Daleman, D.J. Huisman, B. Huizenga, M. Schepers,

J. Schoneveld, W.J.F. Thijs, J.R. Veldhuis & M. van Waijjen

ARC-Publicaties 204

Groningen2010

ISSN 1574-6879

-Pub

licat

ies

Colofon

De Hof. Een bezit van klooster Echternach. Een archeologischeopgraving van sporen uit de IJzertijd en de Volle Middeleeuwen op hetplangebied Neerakker te Bakel, gemeente Gemert-Bakel (N.-Br.)

ARC-Publicaties 204ARC-Projectcode 2008/163

Opdrachtgever: Gemeente Gemert-BakelBevoegd gezag: Gemeente Gemert-Bakel, dhr. M. EmondsBeheer en plaats van documentatie: Provinciaal Depot BodemvondstenNoord-Brabant (PDB)

ARCHIS nummer onderzoek 30795

TekstA. Ufkes. Met bijdragen van S.M. Beckerman, K.L.B. Bosma, N. Bottema-Mac Gillavry,O. Brinkkemper, H. Buitenhuis, M. Daleman, D.J. Huisman, B. Huizenga, M. Scheper,J. Schoneveld, W.J.F. Thijs, J.R. Veldhuis & M. van Waijjen

TekeningenS. Beckerman, H.H. Burmann, B. Huizenga & F.B. Postma

FotosM. Bannink, G. Bervoets, H.H. Burmann, L. de Jong, J. Hoekstra, D.J. Huisman, M.Komen, K. Lenting, A.H. Meijers, R. Mundhenk, K. Schuitema, A. Ufkes, J.R. Veldhuis,M. van Waijjen, A. Wieringa, N. Witmond & K. Wojciechowska

Digitale beeldverwerkingM. van Kalmthout, P.J.A. Stokkel, B. Schomaker, S.J. Tuinstra & W.J.F. Thijs

RedactieA. Ufkes

EindredactieJ. Schoneveld

Status definitieve versie

Autorisatie C.G. Koopstra

Uitgegeven doorARC bvPostbus 410189701 CA Groningen

ISSN 1574-6879

Groningen, 2010

OmslagDeel van omgrachting erf 1 in werkput 50. Foto: A. Wieringa

Een recente lijst van de ARC-Publicaties is te vinden op www.arcbv.nl

Inhoud

1 Samenvatting 5A. Ufkes

2 Inleiding 7A. Ufkes2.1 Aanleiding voor het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72.2 Ligging van het onderzoeksgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.3 Objectgegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.4 Doel van het onderzoek en vraagstellingen . . . . . . . . . . . . . 92.5 Vooronderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.6 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

3 Sporen en structuren uit de IJzertijd 25A. Ufkes3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253.2 IJzertijderf 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283.3 IJzertijderf 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.4 Overige sporen en structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4 Sporen en structuren uit de Middeleeuwen 53A. Ufkes4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534.2 Typologie van middeleeuwse gebouwen in Brabant . . . . . . . . 544.3 Het hoofderf, erf 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564.4 Erf 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 924.5 Erf 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1034.6 Erf 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.7 Erf 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224.8 Overige structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344.9 Het leemwinningsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1434.10 Sloot- en greppelsystemen en karrensporen of paden . . . . . . . 161

5 Sporen uit de Tweede Wereldoorlog 175A. Ufkes & B. Huizenga5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1755.2 Vondst van Britse 1000-ponders . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1755.3 Historische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

1

5.4 Archeologische implicaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

6 Landschap en bodem 189W.J.F. Thijs6.1 Inleiding en werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

7 Historisch kader 195J. Schoneveld7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1957.2 Echternach en Bakel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1957.3 Bakel in de 12e eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1967.4 Het terrein van de opgraving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1997.5 De nieuwe ontginningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1997.6 De hof met boerderijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2017.7 De bereikbaarheid van Bakel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2027.8 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

8 Aardewerk 207K.L.B. Bosma & S.M. Beckerman8.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2078.2 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2078.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2088.4 Prehistorisch aardewerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2108.5 Aardewerk uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd . . . . . . . 2128.6 Beantwoording van de relevante onderzoeksvragen . . . . . . . . 2268.7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

9 Keramische artefacten, verbrande leem en glas 229A. Ufkes & J. Schoneveld9.1 Keramische artefacten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2299.2 Verbrande leem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2309.3 Glas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

10 Metaal 235M. Daleman10.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23510.2 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23510.3 Metaalvondsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23710.4 Slakmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23710.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

11 Natuur- en vuursteen 249J.R. Veldhuis11.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24911.2 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25011.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

2

11.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

12 Faunaresten 265H. Buitenhuis12.1 Inleiding en werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26512.2 Resultaten en conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

13 Hout en houtskool 269J.N. Bottema-Mac Gillavry13.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26913.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26913.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

14 Botanische macroresten 277M. Schepers14.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27714.2 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27714.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27814.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

15 Pollen 281O. Brinkkemper & M. van Waijjen15.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28115.2 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28215.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28315.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29115.5 Waarderingsresultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

16 XRF-metingen en micromorfologisch onderzoek van een looikuil 299D.J. Huisman16.1 Inleiding en werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29916.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30016.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

17 Synthese 311A. Ufkes17.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31117.2 Typologie van de middeleeuwse huizen . . . . . . . . . . . . . . 31217.3 Typologie van de middeleeuwse schuren . . . . . . . . . . . . . . 31917.4 Spiekers, hekken en rekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32517.5 Erven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32617.6 Historische bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33617.7 Landgebruik na de Middeleeuwen . . . . . . . . . . . . . . . . . 33717.8 Tot slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338

Literatuur 339

Afbeeldingen 347

3

Tabellen 357

Bijlagen 359

4

1 SamenvattingA. Ufkes

Op het plangebied Neerakker, of liever De Hof in Bakel (gem. Gemert-Bakel) is tussen september 2008 en februari 2009 een opgraving uitgevoerd doorArchaeological Research & Consultancy (ARC bv). De reden voor dit onderzoekis het voornemen van de Gemeente Gemert-Bakel om op het plangebied een woon-wijk te realiseren. Bij het onderzoek is 6 ha van het in totaal 10 ha grote plangebiednagenoeg vlakdekkend opgegraven. De uitwerking van deze opgraving vond plaatsin 2009 en 2010.

De oudste sporen stammen uit de Vroege IJzertijd, globaal rond 800 v. Chr. Eris sprake van een erf dat in twee opeenvolgende fasen is bewoond. Dit erf bestaatuit een huis, een of twee schuren en een veekraal. Ook zijn er akkers die bij deIJzertijdbewoning horen. Het best bewaarde huis kan worden toegeschreven aanType Oss 3B.

Pas in de Volle Middeleeuwen, rond 1150, wordt het terrein opnieuw in ge-bruik genomen. In oorkondes uit 1148 en 1161 bevestigt de paus aan het kloosterEchternach dat Echternach bezittingen heeft bij Bakel, namelijk de kerk en EenGehoft met daarop een aantal hoeves. Deze hof inde de belastingen voor kloosterEchternach. In deze periode zijn deze cijnzen in natura.

Uit de vele grondsporen kon De Hof worden gereconstrueerd. Strategischgelegen, nabij een bevaarbare waterloop en aan een landweg, ligt het hoofderf. Ditis een omgracht erf, met daarop een opvallend groot huis en een zeer grote schuur.Op dit erf werden de goederen opgeslagen en getransporteerd naar Echternach ofeen andere bestemming. Centraal op het terrein van De Hof bevindt zich eendriehoekig perceel, waar leem werd gewonnen. Rondom dit perceel zijn er vijfandere erven. Deze erven vervulden elk een specifieke rol binnen De Hof, inhet aanleveren en verwerken van de goederen die als belasting moesten wordenbetaald.

Omstreeks 1250 is De Hof verlaten. De inning van de belastingen, nu inmid-dels geldcijnzen, gebeurt dan elders. De erven verliezen daarmee hun bestaansrechten worden verlaten. Het hoofderf blijft nog twee generaties bewoond en uiteinde-lijk wordt het hele terrein rond 1300 in gebruik genomen als akkerland.

Twaalf niet-geexplodeerde Britse 1000-ponders uit 1944 kunnen tot de jongstearcheologische vondsten worden gerekend.

5

2 InleidingA. Ufkes

2.1 Aanleiding voor het onderzoek

De aanleiding voor het archeologisch onderzoek wordt gevormd door het voorne-men om op het plangebied Neerakker te Bakel een nieuwbouwwijk met bijbeho-rende infrastructuur te realiseren. Met de realisatie van de voorgenomen woning-bouw wordt het bodemarchief ter plaatse bedreigd. Proefsleuvenonderzoek heeftuitgewezen dat in het plangebied een uitgestrekt nederzettingscomplex aanwezigis bestaande uit gehuchten uit de Volle en Late Middeleeuwen en (mogelijk) spo-ren van bewoning uit de IJzertijd (Mousch et al. 2008). Deze resultaten warenaanleiding voor de Gemeente Gemert-Bakel om aan Archaeological Research &Consultancy (ARC) opdracht te verlenen voor het uitvoeren van een definitief ar-cheologisch onderzoek. Ten behoeve van dit archeologisch onderzoek is door mw.drs. E.N. Wieringa namens SRE Milieudienst een Programma van Eisen (PvE) op-gesteld (bijlage 2). SRE trad tevens op als directievoerende partij.

Het veldwerk werd uitgevoerd tussen 8 september 2008 en 6 februari 2009. Na-mens ARC waren betrokken: drs. Adrie Ufkes (projectleiding), drs. Joshua Veld-huis (dagelijkse leiding), drs. Erik Burmann (hoofd veldtechniek), Bart Huizengaen Ko Lenting (veldtechniek), drs. Katarzyna Wojciechowska, Jort Hoekstra MAen Anko Wieringa (velddocumentatie). Daarnaast werkten via Vriens Archeowerkvoor kortere of langere tijd de volgende mensen mee: Marielle Bannink, Ivo Bec-kers, Gerben Bervoets, Rick Bonnie, Jan van Gool, Mark Komen, Pawel Kubistal,Ruud Mundhenk, Karin Schuitema en Nienke Witmond. De graafmachines wer-den geleverd door fa. Basten, Horssen en bediend door John, Leendert, Richard,Chris en Job.

De uitwerking van de verschillende vondstcategorieen werd namens ARC ge-daan door drs. Sandra Beckerman en drs. Kristin Bosma (aardewerk), drs. NicolienBottema-Mac Gillavry (hout en houtskool), dr. Hijlke Buitenhuis (faunaresten),drs. Margot Daleman (metaal en slak), Ko Lenting (determinatie metalen objec-ten), Mans Scheper MA (botanische macroresten), drs. Jan Schoneveld (historischonderzoek), drs. Wouter Thijs (fysische geografie) en drs. Joshua Veldhuis (natuur-en vuursteen). Bart Huizenga leverde een inhoudelijke bijdrage aan de beschrij-ving van de vondst van bommen uit de Tweede Wereldoorlog. Bij de analyse vande sporen en structuren verleenden drs. Michel van Kalmthout en Bert Schomakertechnische ondersteuning. Mw. F.B. Postma (De Steekproef, Zuidhorn) vervaar-

7

Afbeelding 2.1. Luchtfoto van de onderzoekslocatie. Bron: Google-maps.

digde objecttekeningen van het middeleeuwse aardewerk.Dankzij advies en bemiddeling van prof. dr. W.H. Zimmermann (Wilhelms-

haven / Hamburg) kon een zestal huisplattegronden correct worden bemonsterdvoor fosfaatanalyse, immers volgens Zimmermann (2008, p. 128): . . . every hou-se plan which is not overlapped by other features, and which is not P-mapped,is a lost chance. De fosfaatanalyse werd verricht door dr. J. Lienemann (Abo-la, Duitsland). Drs. Mark van Waijjen (BIAX Consult) deed de pollenanalyseen dr. Otto Brinkkemper verzorgde de verslaglegging hiervan. Dr. Hans (D.J.)Huisman, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort, verzorgdegeheel onbezoldigd chemisch en micromorfologisch onderzoek naar vermeendemiddeleeuwse runkuilen. Dergelijk onderzoek is in de commerciele archeolgiehoogstzelden haalbaar, en ik ben Hans en de RCE dan ook zeer erkentelijk voorhun medewerking. De 14C-dateringen werden verzorgd door Beta Analytic Inc.(www.radiocarbon.com) en het dendrochronologisch onderzoek werd uitgevoerddoor Preler GmbH, Planung und Bauforschung (Gersten/Emsland, Duitsland).Dhr. L.G.E.M. van de Kerkhof, voorzitter van de Heemkundekring Bakel en Mil-heeze leverde informatie betreffende historische bronnen en historisch kaartmate-riaal. Ook Vanessa Jolink, medewerkster archeologie en educatie van de gemeenteGemert-Bakel droeg documenten aan met betrekking tot de historische context vande onderzoekslocatie. Prof. dr. H.R. Reinders (Groninger Instituut voor Archeo-logie, Rijksuniversiteit Groningen, GIA) verschafte uitvoerige informatie omtrentwaterwegen in de Middeleeuwen. Prof. dr. R.T.J. Cappers (GIA) verleende vrien-delijke medewerking aan het onderzoek van de botanische macroresten. KapiteinA.H. Meijers, Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EODD) voorzag ons vannadere informatie omtrent de vliegtuigbommen uit de Tweede Wereldoorlog. Hier-bij wil ik al deze mensen bedanken voor hun inzet.

Tot slot wil ik in het bijzonder prof. dr. H.T. Waterbolk bedanken voor zijnwaardevolle aanvullingen bij het ontrafelen van de plattegronden. Daarnaast wasde timing van zijn publicatie Getimmerd verleden perfect wat betreft de uitwerkingvan de sporen en structuren van Bakel (Waterbolk 2009).

8

2.2 Ligging van het onderzoeksgebied

Het onderzoeksgebied ligt ten zuiden van de bebouwde kom van Bakel in de ge-meente Gemert-Bakel (provincie Noord-Brabant). Het plangebied wordt aan dezuidzijde begrensd door een gekanaliseerde beek (een zijtak van de Bakelse Aa) enaan de westzijde door landbouwgronden. Aan de oostzijde loopt een noord-zuidgeorienteerde weg van Bakel (noordelijk) naar de buurtschap Hilakker (zuidelijk).Aan de noordzijde wordt het plangebied begrensd door een speelweide en een bo-menrij (afb. 2.1). De onderzoekslocatie is op afbeelding 2.2 blauw omkaderd. Ophet moment van het veldwerk was het terrein grotendeels in gebruik als akkergrond,een strook in het oosten bestond uit grasland. Uit het historisch onderzoek is ove-rigens gebleken dat de het plangebied een onjuiste toponiem heeft (zie hoofdstuk7). Neerakker is gelegen zuidelijk van het plangebied, en het terrein zelf heet HetGeheuft, in modern Nederlands De Hof.

2.3 Objectgegevens

Provincie Noord-BrabantGemeente Gemert-BakelPlaats BakelToponiem NeerakkerKaartblad 51FCoordinaten 179.216/389.921; 179.680/389.921

179.764/389.634; 179.376/389.646Periode IJzertijd, MiddeleeuwenType object NederzettingType bodem Esdek op dekzand en beekafzettingGeomorfologie Dekzandrug (oost), beekdal (west)

2.4 Doel van het onderzoek en vraagstellingen

Ten behoeve van het archeologisch onderzoek is een Programma van Eisen (PvE)opgesteld door mw. drs. E.N. Wieringa, senior adviseur archeologie SRE Milieu-dienst (zie bijlage 2). In dit PvE is het doel van het onderzoek als volgt verwoord:

Het doel van de opgraving is het documenteren van gegevens enhet veilig stellen van materiaal van de vindplaats om daarmee infor-matie te behouden die van belang is voor de kennisvorming over hetverleden. Specifiek voor de vindplaats Neerakker geldt dat de aan-getoonde vindplaatsclusters uit de Middeleeuwen en de sporen uit deIJzertijd te weten vindplaatsclusters A, B (conform de waardering vanBAAC) en de aanwezige off-site fenomenen door middel van de op-graving ex situ behouden dienen te worden.

De opgraving dient een inhoudelijke bijdrage te leveren aan dekennis over de bewoningsgeschiedenis en het landschapsgebruik vanGemert-Bakel en omgeving. Doel van de opgraving is zicht te krijgen

9

177

178

179

180

388

389

390

391

B

akel

Leg

enda

Ond

erzo

eksl

ocat

ie

Afb

eeld

ing

2.2.

Topo

grafi

sche

kaar

tvan

deon

derz

oeks

loca

tie(b

lauw

omka

derd

)en

omge

ving

,voo

rzie

nva

nR

D-c

oord

inat

en.B

ron:

Topo

grafi

sche

Die

nstN

eder

land

.

op de aard van de nederzetting in zijn landschappelijke, ruimtelijke ensociale context.

Daarnaast zijn in het PvE de volgende specifieke onderzoeksvragen geformuleerd,die hieronder worden geciteerd:

Algemene onderzoeksvragen

1 Wat is de aard, datering, samenhang en spreiding van de archeologischeresten, grondsporen en structuren?

2 Wat voor een type sites en off site patronen kunnen worden onderscheiden enhoe laten deze zich ruimtelijk begrenzen?

3 Wat is het synchrone en diachrone kader van de vindplaats(en) in regionaalverband?

4 Welke onderzoeksvragen kunnen naar aanleiding van de opgraving Neer-akker geformuleerd worden voor toekomstig onderzoek (voorzien) voor hetaansluitende gebied rondom Neerakker ook wel het Overschot genoemd?

IJzertijd

Indien sprake is van structuren en/of een nederzetting uit de IJzertijd5 Wat is de precieze datering en gebruiksduur van de nederzetting(en) uit de

IJzertijd?6 Wat is de omvang van de nederzetting?7 Kan een verband worden gelegd tussen het voorkomen van sporen en de geo-

morfologische ondergrond/cq bodemsoort? Zo ja, kunnen daaruit conclusiesgetrokken worden voor het hele gebied?

8 Welke structuren, solitaire sporen en activiteitengebieden zijn aangetroffenen hoe verhouden deze zich tot het algemene beeld van de betreffende perio-de? Met andere woorden wat is de aard van de nederzetting?1

9 Duiden de sporen en vondsten op gebruik van het landschap/menselijk han-delen in een marginale zone of kunnen ze eerder gerelateerd worden aan(zwervende) erven al dan niet buiten het plangebied gelegen?

10 Welke kenmerken vertoont de materiele cultuur en welke typologische affini-teiten zijn hieruit te herleiden?

Middeleeuwen

Onderzoeksvragen huis/erf11 Wat zijn de verschillende bewoningsfasen en hoe zijn deze te onderscheiden

in omvang en datering? Tot welke complextypes behoren de archeologischeresten?

12 Wat is op basis van het vondstmateriaal en dendrochronologisch onderzoekde datering en typologie van de huizenbouw en overige structuren zoals wa-terputten?

1In de wijdere omgeving zijn wel vindplaatsen uit de late prehistorie onderzocht zoals bij Lies-hout, Helmond en Deurne.

11

13 Zijn er bijzondere hoofd/bijgebouwen aanwezig? Zo ja, wat is de constructieen functie daarvan?

14 Is er een indeling van de huizen te geven? Is sprake van herbouw? Zo ja,wat kan hiervoor de reden geweest zijn?

15 Is er een ruimtelijke indeling van de erven te geven en zijn hierin verschillenaan te wijzen?

16 Wat is de omvang van de bewoningsclusters (aantal huishoudens)?17 Zijn binnen de huizen en erven sporen van (ambachtelijke) activiteiten waar-

neembaar?18 Wat is de materiele cultuur van het erf? Dat wil zeggen wat is de variabiliteit

en ruimtelijke spreiding van vondsten?19 Is er op basis van aard en vondstsamenstelling sprake van bijzondere con-

texten, zoals bouw- en verlatingsoffers, voorraad/afvalkuilen en wat is debetekenis hiervan geweest binnen de nederzetting?

Onderzoeksvragen nederzetting vs. landschap en inrichting20 Wat is het diachrone beeld van het landgebruik in de zin van wegen, per-

celering, weiland, akkers, grondstofwinning, venen/vennen in relatie tot deerven?

21 In relatie tot bovenstaande: Zijn er wegen of paden die gerelateerd kunnenworden aan historisch kaartmateriaal en zegt dit iets over de ruimtelijkeverspreiding van de bewoningsclusters? Zo is bekend dat de Oudestraataan de westkant van Neerakker de verbindingsweg vormde tussen Bakel enDeurne, maar liepen er mogelijk ook zandwegen over de akkers.2

22 Is er sprake van een functionele en/of mogelijk landschappelijke scheidingtussen de bewoningssporen in het noordelijk deel (waar aanmerkelijk meervondstmateriaal in de sporen is aangetroffen) en de bewoningssporen in hetzuidelijk deel van het plangebied (waar aanmerkelijk minder vondstmateri-aal in de sporen is aangetroffen? Zo ja, wat is dan de reden hiervoor?

23 Is er een synchrone en/of diachrone relatie tussen de vindplaats Achter deMolen en de bewoning in het gebied Neerakker? Is er (inderdaad) sprakevan verplaatsing van bewoning op de hoger gelegen delen van de dekzand-rug naar de flanken in de periode van de 10e en 11e eeuw?3 Zo ja, watis hiervoor de reden geweest? Kan deze reden ook vanuit het historischebronmateriaal gegeven worden?

24 Wat is het historische kader voor de Volle en Late Middeleeuwen in rela-tie tot de vraagstelling over de bewoning van het gebied Neerakker en hetOverschot?

25 Wat is per bewoningsperiode het beeld van de voedseleconomie? Wat werdper bewoningsperiode lokaal verbouwd? Zijn er indicaties en redenen voor

2Het trace van de Oudestraat volgt de rand van het akkercomplex Schouwakker/Hilakker. DeOudestraat loopt er met een boog omheen. De zandwegen zoals die te zien zijn op kaarten uit de19e eeuw vormden mogelijk kortere routes over de akkers. Gesuggereerd is ook dat deze zandwegeneen nog oudere datering kunnen hebben dan de Oudestraat en dat de Oudestraat ontstond om degewassen op de akkers te ontzien. Bron: Timmers 2004.

3Adrie Ufkes wil hierbij opmerken dat deze transitie pas veel later plaatsvindt, zie Verspay (2007),dit deel van deze onderzoeksvraag uit het PvE is derhalve onjuist.

12

Afbeelding 2.3. Het documenteren en fosfaat bemonsteren van IJzertijdhuis 3,foto richting zuidoost. Foto: M. Bannink.

het importeren van bepaalde grondstoffen?26 Wat is het beeld uit geanalyseerde botanische monsters van cultuurgewassen

en het natuurlijk voorkomen van planten en het gebruik daarvan door debewoners?

27 Wat kan gezegd worden over het (micro)relief op basis van de NAP-waardenen bodemkundige fenomenen in de opgravingsvlakken en profielen?

28 Wat is in aanvulling op het fysisch geografisch onderzoek uitgevoord doorBAAC in 2007 in Neerakker de ontwikkeling en datering van het esdek?

29 Kan op basis van het fysisch geografisch onderzoek (ook op basis van kaart-materiaal) uitspraken worden gedaan over de bestaande en mogelijk oudewaterlopen en in hoeverre deze een een natuurlijke begrenzing vormden voorhet gebied Neerakker?

30 Wat is de reden voor het einde van de bewoning in de 13e/14e eeuw?31 Wat is het globale beeld van de ontginningsgeschiedenis in het gebied?

2.5 Vooronderzoek

Als eerste is in het plangebied door BAAC een bureau- en booronderzoek uitge-voerd. Hieruit werd geconcludeerd dat het natuurlijke landschap in het oostelijkdeel van het plangebied bestond uit een dekzandrug en het westen bestond uit eenlager gelegen en vochtig terrein, waar Brabantse leem nagenoeg aan het oppervlaklag en waar plaatselijk veenvorming mogelijk was (Mousch et al. 2008, p. 9). Ditgeheel is afgedekt door een esdek. Door middel van boringen in een grid van ca.

13

Afbeelding 2.4. Archeologische verwachting naar aanleiding van het booronder-zoek. Rood is hoge verwachting, oranje is middelhoge en geel is lage archeologi-sche verwachting. Uit: Mousch et al. (2008, afb. 3.1).

3535 m werden in totaal 116 boringen gezet. Dit resulteerde in een archeologi-sche verwachtingskaart (afb. 2.4).

Op basis van het booronderzoek werd de volgende verwachting geformuleerd(Mousch et al. 2008, p. 11):

Uit het booronderzoek is naar voren gekomen dat voor het meestoostelijk deel van het plangebied een hoge archeologische verwach-ting geldt. Zoals vermeld bevindt zich op dit hoogste gedeelte van hetterrein een oude akkerlaag onder het esdek. Voor het centrale deel vanhet plangebied geldt een middelhoge archeologische verwachting. Ditgedeelte ligt weliswaar lager, maar is waarschijnlijk nog droog genoegvoor bewoning. In ieder geval kon hier een podzolbodem tot ontwik-keling komen, die bij het booronderzoek plaatselijk onder het esdek isaangetroffen. Voor het meest westelijk deel van het plangebied geldteen lage archeologische verwachting. Dit gebied was in ieder gevalsinds de Steentijd te nat voor bewoning. Off-site (perifere) activiteitenzijn hier eventueel wel te verwachten.

Dat ook nu, ondanks het feit dat de pleistocene ondergrond is afgedekt door een(deels geegaliseerd) esdek, het westelijk deel van het plangebied lager is gelegen,is te zien op het Actuele Hoogtebestand van Nederland (afb. 2.5).

Ondanks het feit dat het westelijk terreindeel een lage archeologische verwach-ting heeft, is toch het gehele plangebied door middel van proefsleuven onderzocht,en wel door zes proefsleuven met een oost-west orientatie. In totaal is ongeveer

14

Afbeelding 2.5. Het plangebied Neerakker en omgeving op het Actuele Hoogte-bestand van Nederland. Bron: www.ahn.nl.

8300 m2 onderzocht, 7,5% van het totale plangebied. Naar aanleiding van hetproefsleuvenonderzoek werd de archeologische verwachting genuanceerd en opsommige punten bijgesteld. Afbeelding 2.6 toont de archeologische verwachtingop grond van het proefsleuvenonderzoek.

In het oostelijk deel van het plangebied zijn enkele IJzertijdscherven gevondenen een mogelijk prehistorische akkerlaag. Er kunnen resten uit de IJzertijd aanwe-zig zijn, maar . . . de archeologische waarde is vooralsnog middelmatig en de be-houdenswaardigheid ervan kan in twijfel getrokken worden (Mousch et al. 2008,p. 61, en m.n. voetnoot 43). In het meest noordwestelijk deel van het plange-bied zijn sporen aangetroffen die als veenwinnings- of grondverbeteringskuilenzijn genterpreteerd en die niet als behoudenswaardig worden beschouwd. Tweezones in het plangebied worden gewaardeerd met een hoge archeologische waar-de omdat hier bewoningssporen uit de Middeleeuwen kunnen worden verwacht.Op grond van de verspreiding van het vondstmateriaal zal het zwaartepunt van debewoning in het noordelijk deel van het plangebied zijn gelegen.

Overigens wordt opgemerkt dat, indien de proefsleuven anders (i.e. met eenandere orentatie) waren aangelegd, de verschillende terreindelen wellicht anderszouden zijn gewaardeerd (Mousch et al. 2008, p. 62). Indien er plattegronden wor-den verwacht met een oost-west orientatie, is de kans immers erg groot dat dezejuist worden gemist met proefsleuven in dezelfde orientatie. De archeologischeverwachting van het proefsleuvenonderzoek vormt de basis voor de aard en om-vang van het definitieve onderzoek, zoals geformuleerd in het PvE.

15

Afbeelding 2.6. Waarderingskaart naar aanleiding van het proefsleuvenonderzoek.Oranje is hoge verwachting, groen is middelhoge en blauw is lage archeologischeverwachting. Uit: Mousch et al. (2008, afb. 7.1).

2.6 Werkwijze

In het PvE staat verwoord dat van het ca. 10 ha grote plangebied minimaal 55.192m2 en maximaal 60.192 m2 wordt onderzocht. Hierin is een fasering aangebracht,namelijk:

. . . fase 1, ca. 50% van het plangebied, is bedoeld om de locatie van desporen en sporenclusters in kaart te brengen. Fase 2, ca. 10% van hetplangebied heeft als doel om het cultuurlandschappelijk beeld rondomde nederzetting verder te completeren. Fase 3 is optioneel en wordt al-leen aangelegd indien de gestelde onderzoeksvragen in fase 1 en fase2 niet afdoende beantwoord kunnen worden of in het geval er sprakeis van situaties waarvoor het PvE ontoereikend is. Daarnaast wordt inhet PvE vastgesteld dat er sprake is van zowel intensieve als extenten-sieve onderzoeksmethodes. Dit heeft enerzijds te maken met het feitdat er sprake is van een landschapsarcheologische ofwel gebiedsge-richte benadering en anderzijds met de aspecten tijd en geld. Daaromis vastgesteld dat alleen waterputten en waterkuilen en middenstaan-ders, behorende bij structuren, volledig gedocumenteerd en selectiefarcheobotanisch bemonsterd dienen te worden. Overige paalsporen,kuilen, greppels en sloten worden selectief gecoupeerd. Boomkuilenen ontginningssporen worden alleen getekend of gefotografeerd in re-latie tot het profiel van de werkput. Waterputten, sloten/greppels enprofielen worden selectief bemonsterd voor pollenanalyse en van tred-lagen/vloeren en stallen worden selectief fosfaatmonsters genomen.

Voor de fosfaatbemonstering is in eerste instantie gehandeld naar de Veldhand-leiding Archeologie. Hierin wordt echter een veel te grofmazig grid voorgeschre-ven. Na overleg met de Duitse collegas prof. dr. W.H. Zimmermann en dr. J. Liene-mann, die bijzonder veel ervaring met deze materie hebben, konden zes structurenalsnog zinvol worden bemonsterd (afb. 2.3).4 In het bijgeleverde puttenplan is defasering en onderzoeksmethode aangegeven (afb. 2.7).

Op basis van het voorgestelde puttenplan uit het PvE is door ARC een putten-plan opgesteld conform de breedte van de voorgestelde sleuven: de breedte van dewerkputten bedraagt 10 m en de lengte varieert van 10 tot 60 m (afb. 2.8). Bij hetuitzetten van de werkputten is getracht om zoveel mogelijk werkputten een lengtevan 50 m te geven, rekening houdend met het A0-formaat van de tekenvellen.

Uit praktische overwegingen (aanwezigheid van kabels en leidingen, een hout-wal en een in gebruik zijnd onverhard pad) is besloten om aan de noord- en uiterstenoordoostkant van het plangebied de voorgestelde werkputten te laten vervallen.Deze zijn verplaatst naar die locaties elders op het terrein, waar uit aangrenzendewerkputten duidelijk was geworden dat er een grote kans was op archeologischesporen. Op afbeelding 2.9 zijn de verplaatste werkputten en de extra in te zetten

4Het verdient sterk de aanbeveling om de tekst aangaande de fosfaatbemonstering te herzien. Ge-reaadpleegde literatuur: A. Carmiggelt en P.J.W.M. Schulten (red.), 2002. Veldhandleiding Arche-ologie, Archeologie Leidraad 1. Zoetermeer. Uitgave: College voor de Archeologische Kwaliteit.www.sikb.nl. Bron op internet geraadpleegd in oktober 2008.)

17

BijlageC:

Puttenplanopgraving

"Neerakker"teBakel

025

50

75

100

12,5

Meters

7

65

8

9

11

10

4

23

3

24

25

22

27

26

12

28

13

2120

2

14

19

15

18

31

30

29

1716

1

3a

3a

6a

6a

4a

4a

5a

5a

2a

2a

9a

9a

7a

7a

8a

8a

10a

10a

1a

1a

A

B

1:1.500

opdrachtgever

GemeenteGemert-Bakel

project

Neerakker

omschrijving

Puttenplaninfasen

Bron:BAAC

projectnummer

tekeningnummer

formaat

schaal

fase

A3

projectnummer

014

revisie

omschrijving

getekend

akkoord

datum

omschrijving

J.d.V.

E.W.

15-04-2008

-

1:1.500

Legenda

Archeologischewaardering

Proefsleuvenonderzoek

HoogClusterA&B

Puttenplan

Fase1-43.856m2

oneven

even

Fase2-11.336m2

Fase3-5.000m2(optioneel)

Afb

eeld

ing

2.7.

Putte

npla

nui

thet

Prog

ram

ma

van

Eis

en.I

nbl

auw

heti

nten

sief

teon

derz

oeke

nar

eaal

enin

groe

nde

exte

nsie

fte

onde

rzoe

ken

terr

eind

elen

.

1

23

45

67

8

910

1112

1314

1516

1718

1920

2122

2324

2526

2728

2930

3132

3334

3536

3738

3940

4142

4344

4546

4748

4950

5152

5354

5556

5758

5960

6162

6364

6566

6768

6970

7172

7374

7576

7778

7980

8182

8384

8586

8788

8990

9192

93

9495

96

9798

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

Leg

enda W

erkp

ut

Pro

fiel

030

60

Met

ers

Afb

eeld

ing

2.8.

Putte

npla

nna

arhe

tPro

gram

ma

van

Eis

enm

etda

arin

dew

erkp

utnu

mm

ers.

Inro

odde

loca

tieva

nde

leng

tepr

ofiel

en.K

aart

:B.S

chom

aker

.

werkputten weergegeven, alsmede een voorstel om een aaneensluitend deel vande IJzertijdnederzetting te onderzoeken. Dit meerwerkvoorstel is niet gehonoreerdomdat de focus van het onderzoek ligt op de middeleeuwse erven in hun landschap-pelijke context.5 Wel heeft ARC besloten om met eigen middelen een IJzertijdhuiste onderzoeken waarvan het grootste deel zich direct ten noorden van het gegundeonderzoeksterrein bevond (werkput 141; zie paragraaf 3.2 en afb. 3.3).

De werkputten zijn getekend schaal 1:50. Coupes en profielen zijn getekendschaal 1:20. Voorts zijn de vlakken, coupes en profielen digitaal gefotografeerd.De locatie van de profielen was vastgelegd in het PvE, evenals de wijze van do-cumenteren. Een van de twee oostwestprofielen, de noordzijde van de werkputten2416 is, conform het PvE middels kolomopnames om de 20 m gedocumenteerdevenals die delen waar grondsporen in de putwand werden aangetroffen. Het twee-de oostwestprofiel was gepland aan de noordzijde van de werkputten 6860. Ditprofiel is nagenoeg volledig gedocumenteerd omdat hier zich erg veel grondspo-ren in de putwand bevonden (afb. 2.10). Aan de westzijde van de oneven sleuvenis eveneens de bodemopbouw van het profiel beschreven. Bijlage 21 geeft eenoverzicht van alle grondsporen.

De sleuven zijn beurtelings aangelegd, van west naar oost. Het archeologischesporenvlak bevond zich onder een esdek varierend in dikte van ca. 0,60 m tot ruim1,70 m. Er is gewerkt met twee veldteams, twee graafmachines om het vlak aante leggen en een derde graafmachine om de bovengrond te verwijderen en de afge-werkte sleuven weer dicht te gooien. Vanwege de grote hoeveelheid grondverzet isincidenteel ook een shovel ingezet om werkputten dicht te gooien.

Conform het PvE is 2025 cm boven het sporenvlak de bodem onderzocht opmetaalvondsten. Tijdens de aanleg van de vlakken zijn vondsten verzameld in seg-menten van 55 m en is eveneens gebruik gemaakt van een metaaldetector. Devondsten uit de sporen zijn geborgen tijdens het couperen en afwerken. Van kans-rijke, relevante grondsporen zijn monsters genomen ten behoeve van onderzoeknaar botanische macroresten, hout en pollen. Van zes eenduidige en solitaire plat-tegronden zijn fosfaatmonsters genomen om inzicht te krijgen in de functie en hetgebruik van deze structuren. In eerste instantie is slechts voor drie plattegrondentoestemming verleend om fosfaatanalyse te laten verrichten, met als reden de re-latieve onbekendheid van resultaten van fosfaatanalyses van huisplattegronden inZuid-Nederland. De selectie, die door ARC bv is gedaan, is volstrekt willekeurig.De bemonsterde plattegronden stammen zowel uit de IJzertijd als uit de Middeleeu-wen, het betreft zowel huizen als schuren en de bodemgesteldheid varieert binnenhet plangebied. Nadat de resultaten van de fosfaatanalyse waren beoordeeld doorhet bevoegd gezag, is ook van de overige drie correct bemonsterde plattegrondende fosfaatanalyse gegund.6 De vertraging die dit voor de uitwerking met zich meebracht, is goedgekeurd door het bevoegd gezag.

Van de grondsporen is meer gecoupeerd en gedocumenteerd dan in het PvEwas voorgeschreven. In het PvE lag een focus op het omringende landschap en in

5Verslag bijeenkomst 16 december 2008, opgesteld door E. Wieringa (SRE), in aanwezigheidvan E. Wieringa en R. Berkvens namens SRE Milieudienst en A. Ufkes, J. Veldhuis en C. Koopstranamens ARC bv.

6De eerste selectie voor fosfaatanalyse betreft structuur 5, structuur 10 en een groot deel van erf2. In tweede instantie zijn de structuren 2, 3 en 28 geanalyseerd.

20

141

142

143

144

145

146

147

148 1

49

67

8

910

1617

1819

2021

2223

2425

2627

2829

3031

3233

3435

3637

3839

4041

4243

4445

4647

4849

5051

5253

5455

56

5758

5960

6162

6364

6566

6768

6970

7172

7374

7576

7778

7980

8182

8384

8586

8788

8990

9192

93

9495

96

9798

99

100

101

102

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

14

70

128

126

15

1312

1112

7

103

0,44

ha

5,10

ha

0,47

ha

0,40

ha

6,41

ha

Opg

egra

ven

naar

eig

en in

zich

t

Ver

valle

n pu

t 0,4

4 ha

Mee

rwer

kvoo

rste

l

Uitb

reid

ings

voor

stel

Leg

enda Op

gegr

aven

Tot

aal o

p te

gra

ven

030

60

Met

ers

Afb

eeld

ing

2.9.

Putte

npla

nm

etde

verp

laat

ste

wer

kput

ten,

deui

tbre

idin

gen

hete

nm

eerw

erkv

oors

telv

anA

RC

bv.K

aart

:B.S

chom

aker

.

Afbeelding 2.10. Het documenteren van het noordprofiel van de werkputten 6860. Foto: N. Witmund.

die context is er een keuze gemaakt op intensief en extensief documenteren en be-monsteren. Tijdens het veldwerk bleken er complete en tevens te begrenzen ervenaanwezig te zijn. Dit leidde tot het besluit bij de uitvoerder om de werkwijze aan tepassen. Er is in de praktijk geen onderscheid gemaakt tussen intensief en extensiefonderzoek (zie afb. 2.7 en bijlage 2). Soms was het couperen noodzakelijk om deaard van het betreffende grondspoor vast te kunnen stellen. Daarnaast is door deuitvoerende partij besloten om zoveel mogelijk relevante archeologische sporen diezich binnen onderscheiden erven bevonden te couperen en documenteren, alsmedealle tijdens het veldwerk herkende paalsporen, dus niet alleen de middenstaandersmaar ook de wandpalen. Dit is enerzijds gedaan vanuit beroepsethiek en anderzijdsom bij oversnijdende plattegronden met behulp van de resterende diepte en decoupevorm vast te kunnen stellen welke paalsporen bij welke structuur horen.

In het Programma van Eisen en in de aanbesteding werd ruimte gereserveerdom de opgraving aan een groter publiek kenbaar te maken. Er werd gekozen omtijdens het veldwerk een open dag te organiseren, waar belangstellenden kenniskonden nemen van de archeologische bevindingen tot dusverre. Deze open dagwerd op zondag 9 november 2008 georganiseerd door de gemeente Gemert-Bakel,in de persoon van mw. Vanessa Jolink, bijgestaan door de heemkundekring Bakelen Milheeze. Ondanks de gure weersomstandigheden werd deze open dag zeergoed bezocht. In kleine groepjes werden in totaal circa 350400 mensen rondge-leid langs de opgraving (afb. 2.11). Onder de genteresseerden bevonden zich nietalleen inwoners van Bakel en omstreken, maar ook een groot aantal toekomstigeinwoners van plangebied Neerakker.

22

Afbeelding 2.11. Bezoekers op de open dag, zondag 9 november 2008. Foto: A.Ufkes.

Voor deze open dag werd een kleine expositie in en bij de schaftkeet ingericht,waarbij de bezoekers werden genformeerd omtrent de stand van zaken van hetveldwerk. Hiervoor werd ook een zeer voorlopige impressie gegeven van de ar-cheologische sporen op het plangebied (afb. 2.12). Op dat moment was iets meerdan eenderde van het op te graven terrein onderzocht, en de reconstructie van desporen en hun datering was op dat moment dan ook vooral een inspired guess.

23

1

23

45

678

9101112131415 161718192021222324 25262728293031323334353637

3839404142 4344454647484950515253545556

575859 606162636465666768 697071727374757677 787980818283 84858687888990

919293

949596

979899

100101102103

104105106107108109110111112113114115116117118119

120121122

123124125

0 30 60

Meters

huizen middeleeuws

sloten en greppels middeleeuws

(leemwinnings) kuilen middeleeuws

waterputten middeleeuws

Legenda

huizen ijzertijd

kuilen ijzertijd

karrenspoor

werkput

Afbeelding 2.12. Impressie van de archeologische sporen, open dag 9-11-2008. Kaart: B. Scho-maker en A. Ufkes.

3 Sporen en structuren uit deIJzertijdA. Ufkes

3.1 Inleiding

Op het plangebied zijn grondsporen aangetroffen uit twee verschillende archeo-logische perioden, namelijk uit de IJzertijd en uit de Middeleeuwen (bijlage 21).In dit hoofdstuk worden de sporen en structuren uit de IJzertijd behandeld. Dezesporen bevinden zich in het oostelijk en noordoostelijk deel van het plangebied.Dit gebied kenmerkt zich door hoger gelegen dekzanden, waarin een podzol is ge-vormd (afb. 3.1). Op sommige plaatsen is de oorspronkelijke bodemopbouw nogintact, elders is bij het in gebruik nemen van het terrein als akkergrond in deNieuwe Tijd de bodem afgetopt tot in de B- of tot in de top van de C-horizont.Dit bepaalt ook de kwaliteit van de grondsporen. Van ondiepe grondsporen zoalswandpalen van huizen, maar ook greppels, resteert vaak slechts weinig of ze zijnhelemaal verdwenen.

De IJzertijdsporen onderscheiden zich van de middeleeuwse sporen doordatze sterk door bodemvorming zijn benvloed. Rondom de sporen en aan de onder-kant zijn de sporen door verrijking met mineralen (B-horizont) donkerbruin ge-kleurd, terwijl de kern van de diepere paalsporen bestaat uit uitgeloogd materiaal(E-horizont) en een homogene lichtgrijze kleur hebben.

De structuren uit de IJzertijd bevinden zich aan de noordoostzijde van het plan-gebied en het akkerland ligt aan de oostzijde van het plangebied. Het gaat omhuizen, schuren1, (afval)kuilen en omheiningen2. De begrenzing van de IJzertijd-bewoning kan niet worden vastgesteld. Aan de noordzijde zal de bewoning zichverder uitstrekken onder de nieuwbouwwoningen die zich direct ten noorden vanhet plangebied bevinden. Ook aan de oostzijde zullen de bewoningssporen doorlo-pen. Alleen aan de zuidoostzijde zijn geen bewoningssporen aangetroffen, hoewelde bodem onder het esdek intact is.

1Schuren zijn bijgebouwen die voor diverse doeleinden worden gebruikt, zoals het stallen vanvee en opslag van goederen. Er wordt in deze publicatie geen specifiek onderscheid gemaakt tusseneen schuur en een stal. De reden hiervoor is dat dit onderscheid archeologisch meestal niet aan-toonbaar is in de grondsporen, en het hoogst zelden absoluuut wordt aangetoond door bijvoorbeeldfosfaatanalyse.

2Voor veekralen en andere omheiningen wordt verwezen naar Waterbolk (2009, pp. 139149).

25

Afbeelding 3.1. Noordprofiel van werkput 127 met intacte bodemopbouw. Foto:G. Bervoets.

De huizen en schuren lijken zich vooral aan de noordoostzijde te bevinden, ter-wijl aan de oostzijde meer off-site sporen zijn. Ook kon hier op enkele plaatsen inhet profiel een akkerlaag worden waargenomen. Helaas kon de relatie tussen dehuizen en de akkers niet worden vastgesteld. Dit heeft te maken met het voorge-schreven puttenplan, waarin een voor de IJzertijdnederzetting cruciale zone nietmocht worden onderzocht. Voor zover mogelijk zijn de huizen getypeerd conformSchinkel (1998). Afbeelding 3.2 toont deze IJzertijd-huistypologie. In bijlage 3worden alle structuren opgesomd.

Er zijn twee IJzertijderven gereconstrueerd, die beide bestaan uit een huis, ten-minste een maar wellicht twee bijgebouwen en daarnaast een veekraal die met hetbetreffende erf kan worden geassocieerd. Er zijn wetmatigheden tussen de afstan-den van de verschillende erf-elementen. Er zijn echter geen oversnijdende sporenin de gebouwen, en daarom kan niet worden vastgesteld welke van de twee ervenhet oudst is. De structuren van IJzertijderf 1 bevinden zich ten noorden van destructuren die tot IJzertijderf 2 worden gerekend.

De beschrijving van de beide erven heeft derhalve geen enkele chronologischewaarde. Voor de terminologie die bij de beschrijving is gehanteerd wordt verwezennaar Waterbolk (2009) en Huijts (1992). De weergaven van de plattegronden isgedaan conform Waterbolk (2009). Alle tekeningen zijn noord-gericht en op schaal1:200, tenzij anders is aangegeven.

26

SINT ANTHONIS 19

Figuur 4.4 Huistypologie Oss volgens Schinkel

Afbeelding 3.2. Huistypologie volgens Schinkel (1998). Uit: Van Wijk & Van Hoof (2007).

Afbeelding 3.3. Overzicht van IJzertijdhuis 3, foto richting west. Foto: J.R. Veld-huis.

3.2 IJzertijderf 1

Erf 1 is, zoals gezegd, niet noodzakelijkerwijs het oudste erf. Deze meest noorde-lijke groep structuren bestaat uit IJzertijdhuis 3, schuur 1, schuur 4 en veekraal 7.De afzonderlijke elementen worden hieronder beschreven. Op p. 38 wordt inge-gaan op de ruimtelijke indeling van erf 1.

Huis 3

onderzoekHet meest compleet bewaard gebleven huis is structuur 3, waar niet alleen de bui-tenstijlen, maar ook grote delen van de wand- en binnenconstructie bewaard zijngebleven (afb. 3.3). De zuidoosthoek van dit huis werd aangetroffen in werkput126. Door de directievoerder werd geen toestemming gegeven om dit huis op tegraven, hoewel het bij de realisatie van de geplande nieuwbouw verloren zou gaan.Daarom is door ARC bv besloten om dit huis op eigen kosten op te graven en is devoorgestelde werkput 141 alsnog voor het grootste deel vrijgelegd (zie paragraaf2.6 en afb. 2.9 op p. 21). Deze plattegrond is integraal bemonsterd ten behoeve vanfosfaatanalyse, met als doel de ruimtelijke indeling van de structuur te onderzoe-ken.

constructieHuis 3 betreft een westnoordwest-oostzuidoost georienteerd huis met een lengtevan 16 m en een breedte van 8 m (afb. 3.4). Het huis heeft acht paren, op zeerregelmatige afstanden geplaatste, binnenstijlen. Deze vormen samen een zuiver

28

Afbeelding 3.4. IJzertijdhuis 3. Kaart: M. van Kalmthout.

rechthoekige binnenconstructie. De afstanden tussen de paren binnenstijlen be-draagt 2 m, behalve daar waar ingangen in de lange zijde zijn gepostuleerd, hier isde tussenafstand 2,5 m.

wandenDe lange zijden van de buitenwand hebben vermoedelijk uit acht wandstijlen be-staan, maar deze bevinden zich niet op regelmatige afstanden van de binnenstijlen.De buitenwand van de westelijke korte zijde is licht afgerond. De korte wand aande oostzijde is recht.

ingangenTwee ingangen zijn gepostuleerd in de lange zijden, daar waar een van de traveeenbreder is. Het is denkbaar dat er aan de oostelijke korte zijde eveneens een ingangis geweest.

binnenindelingIn structuur 3 is een binnenindeling aanwezig. Het huis wordt verdeeld in twee de-len: een westelijk tweebeukig deel en een oostelijk deel met drie beuken tussen debinnenstijlen. Deze indeling zal een bepaalde functie hebben gehad. In het ooste-lijk deel zouden stalboxen kunnen worden gepostuleerd. Fosfaatanalyse laat echterzien dat in huis 3 geen vee is gestald (zie hieronder). Een alternatieve interpretatieis dat de binnenpalen in het oostelijke deel zogenaamde zolderpalen zijn. Dezepaarpalen maken dan deel uit van een constructie voor een zolder of vliering. Der-gelijke paalrechthoeken of paalparen binnen de stijlen van het woongedeelte zijneen nieuw element in de huizen vanaf de Vroege IJzertijd. In Noord-Nederlandkomen deze zolderpalen voor bij de huistypes Een en Hijken, in Noord-Brabant bijde typen Oss 2a en Oss 3a (Waterbolk 2009, p. 54).

29

type en dateringHet huis kan worden toegeschreven aan Type Oss 3 en kan daarmee worden ge-plaatst in de Vroege IJzertijd (zie afb. 3.2). Dit huistype wordt veelal gezien alswoonstalhuis (Schinkel 2005, p. 522, Jansen & Fokkens 2002, p. 321, Schinkel1998, p. 59). Arts & Hiddink (2008, p. 79) stellen echter, mijns inziens terecht, dathet onbekend is waarvoor de verschillende ruimtes hebben gediend.

Schinkel (1998, pp. 191192) beschrijft Type Oss 3A als een driebeukige struc-tuur met een brede centrale beuk en smallere zijbeuken. Het dak wordt gedragendoor betrekkelijk zware wand- of buitenstijlen. De korte westzijde is afgerond, dekorte oostzijde is recht en kan een ingang hebben gehad. Jansen & Fokkens (2002,p. 321322) beschrijven een enigszins vergelijkbare plattegrond als Type Oss 3A,met eveneens een afgeronde korte westzijde en een rechte oostzijde. Het stalge-deelte wordt aan de oostzijde verondersteld, evenals een mogelijke ingang. Arts &Hiddink (2008, p. 79 en fig. 5.7) en De Boer et al. (2008b, pp. 322325) kenneneen vergelijkbaar huistype uit Groot Bottelse Heide bij Deurne ook toe aan TypeOss 3A of Type St. Oedenrode. Een parallel die wordt afgebeeld op fig. 5.7 uitLieshout komt zeer sterk overeen met huis 3 uit Bakel. Ook uit Sint Anthonis iseen plattegrond bekend die sterke overeenkomsten vertoont met het IJzertijdhuisuit Bakel (Van Wijk & Van Hoof 2007, pp. 1518). Dit huis wordt door de beideauteurs toegeschreven aan Type Oss 3, en stellen een variant 3B voor. Daar waarType 3A dicht opeen staande wandpalen en verder uiteen geplaatste buitenpalenheeft, heeft type 3B geschakelde wand- en buitenpalen. Hoewel de plattegrond uitBakel niet volstrekt symmetrisch geplaatste wand- en buitenpalen heeft, voldoethet voldoende aan de criteria voor Type 3B.

functieZoals hierboven gezegd, wordt dit huistype traditioneel beschouwd als een woon-stalhuis. De plattegrond van huis 3 is bemonsterd voor fosfaatanalyse in een gridmet vakken van 1 m2 (zie afb. 2.3 op p. 13 en afb. 3.5). Een belangrijke bron vanfosfaat wordt gevormd door mest (tegenwoordig kunstmest). Fosfaat heeft de ei-genschap dat het in de bodem nauwelijks verticaal verplaatst omdat het zich zeersnel bindt. Het is daarom essentieel dat de fosfaatmonsters op hetzelfde niveaubinnen het fosfaat-profiel worden genomen. Op afbeelding 2.3 en 3.3 is te ziendat in de lange noordwand een donkerbruine verkleuring aanwezig is: een restantvan de B-horizont. Dat betekent dat er niveauverschil is binnen het podzol-profiel,en dus ook binnen het fosfaat-profiel.3 Voor de fosfaatbemonstering had het vlakplaatselijk iets moeten worden verdiept, zodat de hele plattegrond in de top van deC-horizont was bemonsterd. Tijdens de monstername van huis 3 hebben we onsniet gerealiseerd dat door dit niveauverschil een vertekend beeld ontstaat.

Afbeelding 3.6 toont de fosfaatkartering van huis 3. Hieruit blijkt dat juist terhoogte van de plek met het restant van de B-horizont, een zeer hoge fosfaatcon-centratie aanwezig is. Er is hier dus sprake van bemonstering op een verhoudings-gewijs te hoog niveau. Bij de analyse van de monsters kan hiervoor niet worden

3Tijdens het veldwerk is overal het vlak zo hoog mogelijk aangelegd, zodanig dat de grondsporenzich wel duidelijk aftekenen, maar tegelijk zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijk loopniveau. Ditverhoogt de kans op het vinden van archeologische vondsten buiten de grondsporen (kuilen, greppelse.d.) en geeft een zo realistisch mogelijke indicatie over de diepte van de grondsporen.

30

123456789

101112131415

105

161718192021

2223242526272829303132333435

36373839404142434445464748495051

5253545556575859606162636465666768697071

7273747576777879808182838485868788899091

9293949596979899100101102103104106107108109110111

112113114115116117118119120121122123124125126127128129130

131132133134135136137138139140141142143144145146147148

149150151152153154155156157158159160161162

123456789

101112131415161718

1920212223242526

27282930

1

0 2 4

Meters

Afbeelding 3.5. Fosfaatgrid over IJzertijdhuis 3. Kaart: B. Schomaker.

gecompenseerd. Daarom kan op grond van deze fosfaatkartering geen eenduidigeuitspraak worden gedaan omtrent een woon- en staldeel van huis 3. Om toch eenpoging te doen om inzicht te krijgen in het gebruik van deze structuur, is onder-scheid gemaakt tussen het noordelijk deel van de plattegrond met de fosfaatcon-centratie, en het zuidelijk deel. Het resultaat van deze opsplitsing is weergegevenop afbeelding 3.7. Van het noordelijk deel loopt de schaal (parts per million) van01200, en bij de zuidelijke helft van 0800 ppm. De fosfaatconcentratie in hetnoordelijk deel van de plattegrond valt samen met het niveauverschil in de mon-stername en zegt dus niets over het ruimtegebruik. Door de opsplitsing wordt defosfaatverdeling in de zuidelijke helft iets meer genuanceerd weergegeven. Er isenige variatie in verdeling van het fosfaat langs de lange zuidwand, maar bedraagtmaximaal 250 ppm. Gezien de grondsporen zou kunnen worden verondersteld dathet staldeel zich aan de oostzijde bevindt, met palen voor stalboxen. De fosfaatkar-tering laat echter zien dat hier juist nauwelijks fosfaat aanwezig is. Dat betekentdat in huis 3 geen vee is gestald en dat het dus strict genomen geen woonstalhuis is.De fosfaatkartering bevestigt tevens dat de paalrechthoek als een zolderconstructiekan worden gezien.

Schuur 1

onderzoekDeze schuur bevindt zich in werkput 44. Het gebouwtje ligt pal ten zuiden van huis2 (zie paragraaf 3.3 en afb. 3.17 op p. 41) en heeft nagenoeg dezelfde orientatie.

31

Afbeelding 3.6. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 3. Kaart: J. Lienemann en B. Schomaker.

Er vanuit gaande dat huis 2 een buitenwandconstructie heeft gehad, zijn huis 2 enschuur 1 niet gelijktijdig. De afstand tussen beide structuren is op het smalste deel0,6 m, dus als bij huis 2 een buitenwand wordt gepostuleerd zullen de sporen over-snijden. Doordat er sterke bodemvorming heeft plaatsgevonden, zijn de paalsporenvan schuur 1 zeer goed herkenbaar in het vlak (afb. 3.8 en afb. 3.9).

constructieSchuur 1 bestaat uit vier gepaarde wandstijlen die samen een rechthoek vormen(afb. 3.10). De wandpalen zijn op een onderlinge afstand van gemiddeld 1,5 mgeplaatst. De schuur is 5,2 m lang en 2,6 m breed. Uit het onderzoek naar hout enhoutskool blijkt dat deze schuur van eikenhout (Quercus) is gebouwd.

type en dateringOp basis van de aard van de sporen en de orientatie is dit onmiskenbaar een schuuruit de IJzertijd. De twee meest oostelijke paren wandstijlen bevatten voldoendehoutskool voor 14C-dateringen (tabel 3.1 en bijlage 4). Hieruit wordt duidelijk datdeze schuur uit het begin van de Vroege IJzertijd stamt, rond ca. 800 v. Chr.

Schuur 4

onderzoekSchuur 4 ligt voor het grootste deel in werkput 25, direct ten noorden van schuur 5(afb. 3.11 en zie afb. 3.22).

constructieDe schuur ligt parallel aan structuur 5 maar is zwaarder geconstrueerd (afb. 3.12).

32

Afbeelding 3.7. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 3, boven het noordelijk deel, onder hetzuidelijk deel. Kaart: J. Lienemann en B. Schomaker.

Afbeelding 3.8. Overzicht van IJzertijdschuur 1 in het vlak, foto richting west.Foto: G. Bervoets.

Afbeelding 3.9. Overzicht van IJzertijdschuur 1 met de coupes. Foto: G. Bervoets.

13

14

10 11

Afbeelding 3.10. Schuur 1. De getallen refereren naar spoornummers, zie tabel3.1. Kaart: M. van Kalmthout.

Afbeelding 3.11. Overzicht van schuur 4. Foto: R. Mundhenk.

vnr

BE

TAw

psp

oor

oude

rdom

gesc

hat

13C

/12C

date

ring

conv

entio

neel

2si

gma

calib

ratie

hout

soor

tda

teri

ng

255

2655

7844

1025

00

40B

P-2

4.4

o/oo

2510

40B

PC

alB

C79

0to

510

(Cal

BP

2740

to24

60)

Que

rcus

760

BC

256

2655

7944

1126

80

40B

P-2

9.0

o/oo

2610

40B

PC

alB

C82

0to

760

(Cal

BP

2770

to27

20)

Que

rcus

800

BC

258

2655

8044

1327

20

40B

P-2

5.3

o/oo

2720

40B

PC

alB

C93

0to

800

(Cal

BP

2880

to27

50)

Que

rcus

840

BC

259

2655

8144

1426

00

40B

P-2

6.0

o/oo

2580

40B

PC

alB

C81

0to

750

(Cal

BP

2760

to27

00),

Cal

BC

680

to67

0(C

alB

P26

30to

2620

),C

alB

C61

0to

600

(Cal

BP

2560

to25

60)

Que

rcus

790

BC

Tabe

l3.1

.14C

-dat

erin

gen

van

IJze

rtijd

schu

ur1.

Afbeelding 3.12. Schuur 4. Kaart: M. van Kalmthout.

De afmetingen bedragen 6,73 m. Uit een van de paalgaten is een klein fragmentjehoutskool van grove den (Pinus) geborgen. Het is echter niet aannemelijk dat erdennenhout is gebruikt bij de constructie van de schuur.

wandenDe lange zijden bestaan uit vijf gepaarde wandstijlen. De oostelijke korte zijdeheeft een afsluitende wandpaal.

binnenindelingTer hoogte van het derde gebint is een middenstijl of centrale nokpaal geplaatst.Dit duidt op een zekere tweedeling binnen de schuur.

type en dateringDe aard van de grondsporen en de orientatie geven aan dat de schuur uit de IJzertijdstamt.

Veekraal 7

onderzoekVeekraal 7 bevindt zich in de werkputten 7, 8 en 9, en mogelijk in werkput 10 (afb.3.13). Het is echter meer waarschijnlijk dat het greppeldeel uit werkput 10 aanstructuur 8 moet worden gerelateerd. In werkput 13 is een fragment van een min ofmeer noordzuid georienteerd greppeltje aangetroffen. Het is denkbaar dat dit spoorook aan veekraal 7 moet worden gerelateerd, echter dit kan niet met zekerheid wor-den vastgesteld. Van de omheining zelf is een ondiep en incompleet spoor bewaardgebleven, een ingangspartij is dieper ingegraven en daarom beter geconserveerd.Alleen het noordelijk deel van de veekraal is terug gevonden. Het zuidelijk deel,dat zich onder andere in de werkputten 15, 16 en 17 zal bevinden, is niet aan-getroffen. De oorzaak is dat hier restanten van esgreppels en ontginningssporen(spitsporen) aanwezig waren. Het opgravingsvlak is daarom iets dieper aangelegdom het ten behoeve van de middeleeuwse sporen beter leesbaar te maken.

constructieDe veekraal bestaat uit een greppel, waarin op tenminste drie plaatsen mogelijkeen paaltje is geplaatst (afb. 3.14). De veekraal heeft een ingang bestaande uit drieparen paalsporen. De breedte van de doorgang is 2,5 m, het hekwerk haaks op degreppel is eveneens 2,5 m lang. Het formaat van deze ingangsconstructie duidt eropdat de veekraal is bedoeld om runderen binnen te houden. Omdat slechts een deel

37

Afbeelding 3.13. Ingangspartij van veekraal 7. Foto: N. Witmund.

van de veekraal is aangetroffen, kan de exacte vorm niet worden gereconstrueerd.Wellicht zal het een rond tot ovaal geheel zijn geweest. De doorsnede is tenminste30 m, maar waarschijnlijk meer. Indien het greppelfragment uit werkput 13 bijdeze veekraal hoort, dan is de omheining minimaal 58 m lang en zou op basisvan de kromming dan ovaal van vorm zijn.

type en dateringEr zijn geen aanwijzingen dat zich in de greppel een palissade heeft gestaan. Deveekraal bestaat dus uitsluitend uit een greppel met een betrekkelijk forse ingang.Uit het uiterlijk van de sporen kan worden geconcludeerd dat deze veekraal uit deIJzertijd stamt.

Ruimtelijke indeling van IJzertijderf 1

De meest noordelijke groep structuren, die tot IJzertijderf 1 worden gerekend, be-staat uit huis 3, schuur 1, schuur 4 en veekraal 7. De onderlinge positie van dezestructuren lijkt een bepaalde wetmatigheid te bezitten. Op 20 m ten zuiden vanhuis 3 bevindt zich schuur 1, een klein bijgebouwtje. Schuur 4 staat 55 m westelijkvan huis 3 en waarschijnlijk min of meer centraal binnen veekraal 7. Deze, ver-moedelijk ovale, veekraal zou ongeveer 4080 m groot geweest kunnen zijn. Deafstand van schuur 4 tot de ingang van veekraal 7 is 40 m (afb. 3.15).

Dat er een bepaalde wetmatigheid lijkt te zijn in de onderlinge positie van deIJzertijdstructuren, wordt afgeleid uit de opvallende overeenkomst met IJzertijderf2 (zie paragraaf 3.3 en afb. 3.26 op p. 49).

38

Afbeelding 3.14. Veekraal 7, schaal 1:300. Kaart: M. van Kalmthout.

3.3 IJzertijderf 2

De structuren van IJzertijderf 2 bevinden zich iets zuidelijk ten opzichte van IJzer-tijderf 1. IJzertijderf 2 bestaat uit huis 2, schuur 5 en veekraal 8.4 Analoog aan deerfindeling van IJzertijderf 1 kan een klein schuurtje worden verwacht tussen dewerkputten 44 en 81.

Huis 2

onderzoekHuis 2 bevindt zich voor het grootste deel in werkput 13. Twee paalsporen vande zuidoosthoek van de plattegrond zijn vermoedelijk gemist in de, in een eerderstadium opgegraven, aangrenzende werkput 44. Deze structuur is bemonsterd voorfosfaatanalyse in een grid van 1 m2.

constructieVan dit huis is alleen de binnenconstructie bewaard gebleven. Deze bestaat uitzeven paren binnenstijlen, die met een tussenafstand van 2 m regelmatig zijn ge-plaatst. Aan de korte zijden sluiten respectievelijk twee en drie palen de constructieaf met een rechte hoek (afb. 3.16 en 3.17). De binnenconstructie is 12,5 m lang en6,5 m breed. De orientatie is nagenoeg oost-west.

wandenVan de wandconstructie zijn geen sporen bewaard gebleven.

ingangenEr kunnen geen ingangen worden gepostuleerd. Naar analogie van vergelijkbare

4Van de veekralen 7 en 8 resteert zo weinig, dat er bij de oversnijding in werkput 8 geen faseringkon worden herkend.

39

Afb

eeld

ing

3.15

.IJ

zert

ijder

f1,m

ethu

is3,

schu

ur1

en4

enve

ekra

al7,

scha

al1:

400.

Kaa

rt:M

.van

Kal

mth

out.

Afbeelding 3.16. Overzicht van IJzertijdhuis 2, foto richting west. Foto: G. Ber-voets.

Afbeelding 3.17. IJzertijdhuis 2. Kaart: M. van Kalmthout.

plattegronden zullen de ingangen ongeveer in het midden aan weerszijden in delange wanden hebben gezeten.

binnenindelingEr zijn geen sporen van een binnenconstructie aangetroffen. Een ronde verkleuringmet een lichtgrijze vulling, iets zuidwestelijk van het midden van de plattegrond isgeen paalspoor. Vanwege de locatie binnen de plattegrond werd verondersteld datdit wellicht een haard zou kunnen zijn. De coupe toonde echter een verticale ver-kleuring die loodrecht naar beneden liep tot minimaal 0,80 cm. Daarom is dit spoorin het veld genterpreteerd als natuurlijk gevormd, wellicht door een penwortel vaneen naaldboom. In paragraaf 5.4 komt dit grondspoor opnieuw aan de orde.

type en dateringVanwege het feit dat de aard van de sporen en de constructie en afmetingen glo-baal overeenkomen met IJzertijdhuis 3, moet ook deze plattegrond in de IJzertijdworden geplaatst. Er resteert echter te weinig om een specifiek huistype of scherpedatering te kunnen geven. Ook is er geen vondstmateriaal dat IJzertijdhuis 2 naderkan dateren.

functieVan IJzertijdhuis 2 zijn monsters genomen voor een fosfaatkartering (afb. 3.18).Het resultaat is weergegeven in afbeelding 3.19. De hoogste waarde is 800 ppm,op een plaats binnen het huis en ook buiten het huis aan de zuidwestzijde. Voor hetoverige toont de fosfaatkartering een betrekkelijk grillig beeld. Dit wordt vooralveroorzaakt door het feit dat, evenals bij huis 3, de bemonstering niet op hetzelfdeniveau binnen het fosfaatprofiel heeft plaatsgevonden (zie voetnoot 3 op p. 30).De fosfaatkarterin geeft echter geen aanwijzing voor een woon- en staldeel.

IJzertijdschuur 5

onderzoekIJzertijdschuur 5 bevindt zich in werkput 14 (afb. 3.20). Van deze plattegrondzijn fosfaatmonsters genomen die samen met erf 2 en schuur 12 als eerste zijngeanalyseerd.

constructieDe wandconstructie bestaat uit tenminste acht, maar vermoedelijk negen parenwandstijlen (afb. 3.21). Daarnaast zijn er twee middenstijlen. Deze staan op eenzodanig grote afstand van elkaar, ruim 6 m, dat niet zonder meer kan worden ge-steld dat deze schuur een tweebeukige indeling kent. De lengte van deze schuuris tenminste 9 m. Op grond van een restant van een drup langs een van de langezijden wordt een totale lengte van 10,5 m geschat.5 De breedte van de schuur is3,8 m. IJzertijdschuur 5 is noordwest-zuidoost georienteerd.

wandenVan de wanden ontbreken aan beide lange zijden enkele paalsporen. Aan de kortezuidoostzijde zijn geen afsluitende wandpalen aangetroffen.

5Deze drup loopt in zuidoostelijke richting nog iets door en dit is de reden om negen parenwandstijlen te veronderstellen.

42

178 179

181180

182 183

185184

187

189188

190 191

193192

186

194 195

1 2 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15

16 17

1819202122232425262728293031323334

35 36 37 38 39 40 4142 43 44 45 46 47 48 49

50 51

5253545556575859606162636465666768

69 70 71 72 73 74 75 7677 78 79 80 81 82 83

85

8687888990919293949596979899100101102

103 104 105 106 107 108 109 110111 112 113 114 115 116 117

118119120121122123124125126127128129130131132

133 134 135 136 137 138 139140 141 142 143

84

144 145 146 147

148149150151152153154155156157158159160161162

163 164 165 166 167 168 169 170171 172 173 174 175 176 177

3

0 2 4

Meters

Afbeelding 3.18. Fosfaatgrid over IJzertijdhuis 2. Kaart: B. Schomaker.

ingangenIn de grondsporen kunnen geen ingangen worden herkend.

binnenindelingEr zijn twee middenpalen die een tweebeukigheid suggereren. De afstand tussendeze beide middenpalen is echter te groot om dit met zekerheid te stellen.

functieDe plattegrond van IJzertijdschuur 5 is bemonsterd voor fosfaat in een grid metvakken van 1 m2 en een deel van het erf rondom de schuur is bemonsterd in vak-ken van 22 m (afb. 3.22). De resultaten van de fosfaatanalyse laten zien dat ergeen sprake is van een gebruik als veestalling (afb. 3.23). Ook is er niet een duide-lijke tweedeling wat op een woon- of staldeel zou kunnen wijzen. De concentratiefosfaat aan de lange zuidzijde wijst mogelijk op een ingangspartij. De verhoogdeppm fosfaat nabij de zuidwestelijke hoekpaal wordt veroorzaakt door een restantB-horizont.

type en dateringOp grond van de orientatie en de aard van de grondsporen stamt deze schuur uit deIJzertijd.

Veekraal 8

onderzoekDe tweede veekraal, structuur 8, bevindt zich in werkput 8 en 9 en wellicht behoort

43

Afbeelding 3.19. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 2. Kaart: J. Lienemann en B. Schomaker.

Afbeelding 3.20. Overzicht van IJzertijdschuur 5, foto richting zuidoost. Foto: M.Bannink.

Afbeelding 3.21. IJzertijdschuur 5. Kaart: M. van Kalmthout.

1 2

3

45

67

8 910

11 12 13 14 15 1617

18 19

20 21 22 23 24 25 26 2728

29 30

31 32 33 34 35 36 3738 39 40 41

42 43 44

45 46 47 48 49 50 51 5253 54 55

56 57 58

59

60 61 62 63 64 65 6667 68

69 70 71 72 73 74 75 76

77 78 7980

81 82

83 84 85

86 87 88

89 90

91 92 93 94 95

2

0 2 4

Meters

Afbeelding 3.22. Fosfaatgrid over IJzertijdschuur 5. Kaart: B. Schomaker.

179552 179554 179556 179558 179560 179562 179564 179566 179568 179570 179572389826

389828

389830

389832

389834

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

240

260

P-Kartierung Bakel WP 14

ppm P

Afbeelding 3.23. Fosfaatkartering van IJzertijdschuur 5. Kaart: J. Lieneman en B. Schomaker.

Afbeelding 3.24. Veekraal 7 links en veekraal 8 rechts. Foto: J. Hoekstra.

het deel dat is aangetroffen in werkput 10 eveneens tot deze veekraal (afb. 3.24).Evenals van veekraal 7 is ook van veekraal 8 alleen de uiterste onderzijde van degreppel bewaard gebleven.

constructieVeekraal 8 bestaat uit een vermoedelijk ronde of ovale greppel, waarin op sommigeplaatsen kleine paaltjes lijken te zijn geplaatst (afb. 3.25). Deze zijn echter opzeer onregelmatige en soms grote afstanden van elkaar geplaatst. Er is dus zekergeen sprake van een palissade-achtige constructie. De ingang van veekraal 8 isniet aangetroffen. Indien de palen van de ingangspartij even goed bewaard zijngebleven als de ingang van veekraal 7, is het mogelijk dat de ingang van veekraal8 zich direct ten zuiden van de werkputten 44 en 45 bevindt, in de niet opgegravenzone. Een andere mogelijkheid is dat de ingang in werkput 12 of 45 is gesitueerden door esgreppels is verstoord.

type en dateringGezien de stratigrafie en het uiterlijk van de sporen moet deze veekraal eveneensin de IJzertijd worden geplaatst.

47

Afbeelding 3.25. Veekraal 8, schaal 1:300. Kaart: M. van Kalmthout.

Ruimtelijke indeling van IJzertijderf 2

IJzertijderf 2 bestaat uit huis 2, schuur 5 en veekraal 8 (afb. 3.26). Een klein bij-gebouwtje als schuur 1 is niet aangetroffen, maar als de afstand van huis 2 tot eendergelijk schuurtje eveneens 20 m bedraagt, dan kan dit schuurtje worden verwachttussen de werkputten 44 en 81. Op 60 m westelijk van huis 2 staat schuur 4. Deafstand van schuur 4 tot veekraal 8 is 42 m. De omtrek van deze veekraal zalvergelijkbaar zijn met veekraal 7.

De onderlinge positie van de structuren is opvallend overeenkomstig met IJzer-tijderf 1 (zie afb. 3.15 op p. p 40). Feitelijk is het enige verschil dat de structurenvan erf 2 ten opzichte van erf 1 iets meer zuidelijk liggen. De onderlinge afstandvan de structuren ten opzichte van elkaar is echter nagenoeg identiek.

3.4 Overige sporen en structuren

Schuur 9

onderzoekDeze schuur bevindt zich in werkput 17 en 18. De afzonderlijke sporen toondenzich zowel in het vlak als in de coupe als enigszins onregelmatig en onderling ietsverschillend. Echter gezien het feit dat de sporen onderling een goede samenhangvertonen en in de nabijheid geen andere grondsporen of oversnijdende structurenaanwezig zijn, is ervoor gekozen om dit tot een structuur te rekenen.

constructieDe schuur is geconstrueerd uit vijf gepaarde wandpalen (afb. 3.27, links). De lengteis 6,5 m en de breedte is 3,2 m. De breedte van de traveeen bedraagt ongeveer1,5 m.

wandenDe schuur heeft rechte wanden, waarbij de palen van de lange wanden relatief

48

Afb

eeld

ing

3.26

.IJ

zert

ijder

f2,m

ethu

is2,

schu

ur5

enve

ekra

al8,

scha

al1:

400.

Kaa

rt:M

.van

Kal

mth

out.

Afbeelding 3.27. Schuur 9, links en spieker 6, rechts. Kaart: M. van Kalmthout.

zwaar zijn en dicht op elkaar zijn geplaatst.

type en dateringOp grond van de ligging en orientatie is deze schuur in de IJzertijd geplaatst, hoe-wel de vulling van de paalsporen niet volledig eenduidig is. De diepte en vullingvan de paalsporen zijn echter evenmin vergelijkbaar met de middeleeuwse grond-sporen elders op het onderzoeksterrein.

Spieker 6

onderzoekEr is slechts een spieker die uit de IJzertijd stamt. Deze spieker bevindt zich aande oostzijde van het onderzoeksgebied, in het off-site areaal waar enkele IJzertijd-kuilen liggen en waar aanwijzingen zijn voor een akker. De paalsporen zijn ver-houdingsgewijs slecht geconserveerd. Ze tonen zich als lichtgrijze verkleuringenin het lichtgele dekzand.

constructieSpieker 6 betreft een zespalige spieker (afb. 3.27, rechts). De lengte is 3,2 m en debreedte is 1,8 m.

type en dateringIn de typologie van Schinkel (1998) behoort spieker 6 tot het Type IB: smalle zes-palige spiekers met een lengte groter of gelijk aan de breedte. In de onmiddellijkenabijheid zijn geen huizen aangetroffen. Wellicht heeft deze spieker gediend alstijdelijke opslagplaats op het land.

Kuilen

Er zijn enkele verspreide kuilen die in het off-site areaal in het oosten van hetplangebied liggen. De meeste kuilen bevinden zich in de werkputten 69, 79, 84 en85. De meeste kuilen manifesteren zich als lichtgrijze verkleuringen, veelal meteen geringe resterende diepte. In werkput 69 (spoor 11) is een kuil aangetroffendie opvallend diep is ingegraven (afb. 3.28). Deze kuil bevat evenals de meestekuilen geen vondstmateriaal.

50

Afbeelding 3.28. Grote IJzertijdkuil. Foto: G. Bervoets.

Een kuil die opvalt vanwege de inhoud bevindt zich in werkput 85 (spoor 11).Deze kuil is vooral herkend vanwege het feit dat hier een groot fragment aarde-werk is aangetroffen (zie afb. 8.1 op p. 211). Het spoor zelf tekende zich slechtszeer vaag af. Enerzijds vanwege de ligging, op enige afstand van de huizen, enanderzijds door de zeer geringe hoeveelheid vondstmateriaal kan worden gestelddat de IJzertijdkuilen niet als afvalkuilen hebben gediend. Wat de functie dan welwas, kan niet worden achterhaald.

3.5 Conclusie

Op het onderzoeksterrein zijn twee huizen, vijf schuren en sporen van twee ver-schillende veekralen aangetroffen uit de IJzertijd. Ook zijn er verspreid enkelekuilen en een solitaire spieker aanwezig in een gebied dat als off-site areaal isgenterpreteerd. Dit gebied ligt ten zuiden en zuidoosten van de IJzertijdhuizenen hier bevinden zich de akkers. Vanwege het feit dat het oostelijk deel van hetplangebied niet vlakdekkend is opgegraven, kan er geen koppeling worden gelegdtussen de bewoning en de off-site sporen. De westelijke begrenzing van de IJzer-tijdbewoning wordt gevormd door de begrenzing van het dekzandgebied. De IJzer-tijdbewoning zal zich aan de noord- en noordoostzijde van het plangebied verderhebben uitgestrekt. Het off-site areaal met de akkers en weilanden zal ook verderoostelijk en zuidelijk zijn gelegen.

Uit de verschillende structuren kan een erf met bijbehorende veekraal wordengereconstrueerd, dat in twee opeenvolgende fases is bewoond, en hierboven is be-schreven als IJzertijderf 1 en IJzertijderf 2. De chronologische opeenvolging is

51

niet vast te stellen omdat er geen duidelijk oversnijdende grondsporen zijn. In debeide bewoningsfases is sprake van een huis met al dan niet een schuurtje en eenveekraal met daarbinnen een schuur. De onderlinge relatie van de structuren kanworden afgeleid uit de vaste afstanden van deze structuren tot elkaar. Daarnaastblijkt uit de onderlinge positie van de structuren en hun uniformiteit dat er sprakeis van duidelijk opeenvolgende bewoningsfasen, een bewoningscontinuteit in deVroege IJzertijd.

Uit de fosfaatkartering van huis 2, huis 3 en schuur 5 blijkt dat in deze gebou-wen geen vee werd gestald. Er kan daarom worden aangenomen dat dit evenminhet geval is bij schuur 4. Deze IJzertijdhuizen moeten dus niet worden omschre-ven als woon-stalhuizen In de zomermaanden zal het (rund)vee geweid zijn inde omgeving, echter niet aan de zuidoostkant van de erven, omdat hier het akke-rareaal ligt. In de wintermaanden werd het rundvee gestald binnen de veekraal.In de schuren 4 en 5 kan hooi en stro of andere gewassen zijn opgeslagen. Dezeopslagschuren zijn dan expliciet bedoeld om de beesten buiten te houden. Het feitdat het vee in de wintermaanden buiten werd gehouden, duidt erop dat melk eenminder belangrijke rol speelde in de voedseleconomie. De melkgift neemt sterk afals runderen in de wintermaanden niet op stal staan (mond. med. dr. H. Buitenhuis,ARC bv).

Er kan niet eenduidig een relatie worden gelegd tussen de geomorfologie enbodemopbouw en de locatie van de IJzertijdbewoning. De IJzertijdbewoning enhet landgebruik zijn gesitueerd in het noordoostelijk en oostelijk deel van het plan-gebied, op de hogere dekzandgronden waarin zich een podzol heeft ontwikkeld.Deze gronden zijn ook in het zuidoosten van het plangebied aanwezig. Echter,in de zes werkputten die daar zijn aangelegd, zijn geen IJzertijdsporen aangetrof-fen. Uit de verspreiding van de vuursteenartefacten lijkt echter wel degelijk sprakevan activiteiten in het zuidoostelijk deel van het plangebied (zie afb. 11.2 op p.261). Omdat er grote zones in het oostelijk deel van het plangebied niet zijn on-derzocht, is niet uit te sluiten dat toch ook hier IJzertijdbewoning is geweest. Welkan worden gesteld dat de IJzertijdbewoning uitsluitend op de hogere gronden isgesitueerd. Het lager gelegen westelijk en zuidwestelijk deel van het plangebied,met beekeerdgronden, is in deze periode niet bewoond.

52

4 Sporen en structuren uit deMiddeleeuwenA. Ufkes

4.1 Inleiding

Over een zeer groot deel van het plangebied zijn sporen uit de Middeleeuwen aan-getroffen. Alleen een zone aan de oostzijde lijkt in de Middeleeuwen niet intensiefin gebruik te zijn geweest. Veel van de afzonderlijke sporen kunnen worden toe-geschreven aan structuren zoals huizen, schuren, slootsystemen en wegen. Ookkunnen er vijf middeleeuwse erven worden gereconstrueerd, die als afzonderlijkeeenheden worden gepresenteerd. Hier kan een samenhang van woonhuis, schuur1,spiekers en waterput worden vastgesteld. Het betreft in de eerste plaats een grootomgracht hoofderf, dat zich aan de westzijde van het plangebied bevindt en waar-in meerdere fasen kunnen worden herkend. De bewoners van dit hoofderf bepaal-den in hoge mate de inrichting van een veel groter gebied, daarom zal dit hoofd-erf, erf 1, uitgebreid aan de orde komen in paragraaf 4.3. Een groot, driehoekiggevormd perceel werd aangestuurd door de bewoners van het hoofderf ge-bruikt voor het winnen van leem. Ook werden hier kuilen gegraven die mogelijkals kuilen voor het looien van huiden kunnen worden genterpreteerd. Gezien deomvang van het terrein kan dit driehoekige perceel nauwelijks als off-site wordenbestempeld. Dit perceel, met de bijgebouwen en overige structuren die zich in ditleemwinningsgebied bevinden, zal worden beschreven in paragraaf 4.9.

Daarnaast zijn er vier kleinere erven die gedeeltelijk of geheel konden wordenopgegraven, erf 2 t/m erf 5. Deze erven zullen worden besproken in de paragrafen4.4, 4.5, 4.6 en 4.7. In paragraaf 4.9 wordt nog een zesde erf gereconstrueerd, dieafwijkend is wat betreft erfelementen. In paragraaf 17.5 wordt nader op deze ervenen hun functie ingegaan. Tot slot zijn er structuren die niet aan een erf kunnen wor-den gerelateerd, of die erf-overschrijdend zijn, zoals perceleringssloten en wegen.Deze zullen in dit hoofdstuk afzonderlijk worden behandeld.

In hoofdstuk 17, de synthese, wordt ingegaan op de ruimtelijke samenhang vande structuren op de verschillende erven en, waar van toepassing, de fasering van destructuren binnen de erven. Ook wordt hier een huistypologie voorgesteld voor delaatmiddeleeuwse huizen in Bakel. Deze huistypologie is specifiek ontleend aan

1Zie voetnoot 1 op p. 25.

53

type N parenbinnenstijlen

kromming binnenstijlen krommingwand

huis nr. datering

A1 3 recht gebogen 31 A2 4 weinig gebogen of recht gebogen 13 10751100A3 5 sterk gebogen gebogen 16 11251175A4 6 recht gebogen 10 11751225A5 7 weinig gebogen gebogen

Tabel 4.1. Beknopte kenmerken van de Dommelen-huistypen. Naar: Theuws et al.(1988, fig. 21).

de plattegronden van Bakel, aangezien deze niet in bestaande huistypologieen zijnte plaatsen (zie paragraaf 4.2).

Evenals in hoofdstuk 3 zijn ook in dit hoofdstuk de weergaven van de platte-gronden gedaan conform Waterbolk (2009). Daar waar traveeen zijn genummerd,is dit gedaan van west naar oost, conform Hiddink (2005b, pp. 212213). Alletekeningen zijn noord-gericht en op schaal 1:200, tenzij anders is aangegeven. Inbijlage 3 worden alle structuren opgesomd.

4.2 Typologie van middeleeuwse gebouwen in Brabant

De meest bekende en veel gehanteerde huistypologie is ontleend aan de type-siteDommelen (Theuws et al. 1988). In tabel 4.1 zijn enkele kenmerken van dit huis-type opgesomd. Het betreft bootvormige plattegronden met dichtgestelde dubbelesluitpalen aan de korte zijden. De wandpalen van de lange zijden zijn gescha-keld aan de binnenstijlen. De paren binnenstijlen kunnen als gebinten worden be-schouwd. Na de opgraving te Dommelen en de publicatie van Theuws et al. (1988)zijn er veel meer middeleeuwse huisplattegronden opgegraven, waaruit blijkt datde chronologische waarde betrekkelijk beperkt is (Van Hoof & Jansen 2002, p.101). Op afbeelding 4.1 zijn enkele bootvormige huizen uit de Volle Middeleeu-wen weergegeven. De dubbele, dichtgestelde sluitpalen zijn zeer kenmerkend voorde plattegronden uit Zuid-Nederland.

Huijbers (2007) beschrijft in haar dissertatie betreffende de huistypologie vijfhuistypen: H0H4 en negen bijgebouwtypen: B0B8. In tabel 4.2 worden be-knopt de kenmerken van de verschillende types weergegeven. Een getal achter hetgebouwtype geeft het aantal paren binnenstijlen of staanderparen weer: H2-5 isdus een huis met vijf paren binnenstijlen. Alleen bij bijgebouwtype B8, een twee-beukige schuur, refereert het getal naar het aantal middenstijlen. B8-2 heeft dustwee middenstijlen.

De algemene trend bij de huizen is dat deze in eerste instantie, na de Karolin-gische Tijd, rechte lange wanden hebben, in navolging van de vroegmiddeleeuwsehuizen. De korte zijden zijn echter niet langer recht, maar vernauwen zich, doorde constructie van dubbele sluitpalen (H0). De types H1 en H2 zijn huizen metgebogen lange wanden, waarbij H2 de echte bootvorm representeert. Het type H3wordt gekenmerkt door een gebogen en een rechte staanderrij en lange wand. Dittype komt tegelijk voor met type H2. In de binnenindeling ontstaat een verschui-

54

140 Archeologisch onderzoek a50 te uden

1

2

3

3

5

6

7

8

9

10

11

Figuur 11.6

Typische Noord- (boven de stippellijn) en Zuid-Nederlandse (onder de lijn) bootvormige plattegronden uit de vollemiddeleeuwen.Schaal 1:200.1: Peelo; 2: Ermelo; 3: Gasselte; 4: Malburg; 5: Geldrop; 6: Bladel - Kriekeschoor; 7: Dommelen - huis 13; 8: Dommelen - huis 31;9: Herpen; 10: Sint Oedenrode; 11: Dommelen huis 10.

4

Afbeelding 4.1. Voorbeelden van Noord-Nederlandse (14) en Zuid-Nederlandse (511) bootvormige plattegronden,schaal 1:200. 1: Peelo, 2: Ermelo, 3: Gasselte, 4: Malburg, 5: Geldrop, 6: BladelKriekeschoor, 7: Dommelen huis 13,8: Dommelen huis 31, 9: Herpen, 10: St. Oedenrode, 11: Dommelen huis 10. Uit: Van Hoof & Jansen (2002).

ving van een drie- naar een tweedeling. Type H4, tot slot, betreft een rechthoekigeplattegrond. Dit is een overgangstype van de bootvormige huizen naar het Brabant-se hallenhuis dat na 1250 verschijnt. Vanaf 1250 wordt H4 op poeren gebouwd enraakt zo archeologisch onzichtbaar (Huijbers 2007, p. 141).

Huistype H2 is het meest uitgebreid beschreven, waarschijnlijk omdat van dithuistype verhoudingsgewijs veel huizen zijn gepubliceerd. Dit type kent variatiesin de vorm en constructie van de korte wanden, die met kleine letters worden aan-geduid en die overigens ook gelden voor enkele andere huistypes. In tabel 4.3 staandeze samengevat.

Ten aanzien van de binnenindeling zijn er additieve elementen, aangeduid meteen hoofdletter. Deze elementen hebben geen dragende of wandverstevigendefunctie. De additieve elementen zijn eveneens weergegeven in tabel 4.3. In Bakelzijn echter weinig plattegronden waar deze additieven in kunnen worden herkend.

Voor de middeleeuwse nederzetting op het onderzoeksterrein te Bakel is in eer-ste instantie de typologische indeling van Huijbers (2007) gehanteerd, voor zovervan toepassing. Er is maar een echt bootvormig Dommelen-huis aangetroffen datzowel in de typologie van Theuws et al. (1988) als Huijbers (2007) past. Dit huis isechter uitzonderlijk groot. Alle andere huizen uit Bakel hebben zeer karakteristiekekenmerken, die sterk afwijken van de Dommelen-huizen en die ook afwijken vande door Huijbers beschreven huistypen. Het betreft met name de ingangspartijen,maar ook de vorm van de lange en korte zijden. In paragraaf 17.2 wordt nader opde huistypen van Bakel ingegaan.

4.3 Het hoofderf, erf 1

4.3.1 Inleiding

Binnen het grote omgrachte erf aan de westzijde van het onderzoeksterrein bevindtzich een zeer groot aantal sporen waaruit verschillende structuren kunnen wordenherleid. Deze structuren zijn voor een groot deel overlappende plattegronden vanhuizen en schuren. Aan de hand van oversnijdende sporen kan een fasering wordenaangebracht in de huizen en schuren. Om vast te kunnen stellen welke schuur bijwelk huis hoort, is naast oversnijdende sporen zowel de vorm als de orientatieen de positie op het erf een criterium.

Binnen dit erf zijn de eerste drie fasen onderling sterk vergelijkbaar. Er isalleen sprake van een noordwaartse verschuiving van de huizen en waterputten eneen kleine verschuiving in de loca