Aorta Jaarboek #09

60
de menselijke maat de rol van de gebruiker in planprocessen jaarboek # 09 architectuurcentrum aorta

description

De rol van de gebruiker in planprocessen - De menselijke maat

Transcript of Aorta Jaarboek #09

Page 1: Aorta Jaarboek #09

de menselijke maatde rol van de gebruiker in planprocessen

jaarboek # 09architectuurcentrum aorta

Page 2: Aorta Jaarboek #09

En als ze vragen waar ik woon dan zeg ik: ik woon in de bocht van de weg. En als ze vragen welke weg, dan zeg ik: mijn weg. Wat? Ik zeg dus: Mijn weg of de snelweg. Maak het rood of geel of weet ik veel – als er maar groen is. Grote huizen. Mooie keukens. Brede straten zonder boze buren bovenop elkaar. Laagbouw. Ruimte. Lucht. Licht. Zicht. Wat nou water? Zei ik water? Mag het ook iets sterkers zijn? Stamp die oude flats maar naar de vlakte, hou de sneltram in de buurt, parkeren, winkels, stop de zooi onder de grond. Ik mompel in mezelf, verhef mijn stem, ik ben een zaal vol mensen murmelend als een rivier: natuur. Waar gaan de vogels heen? Vitruvius, kan mij het schelen. Kijk, mijn huis, mijn bed, mijn tafel en de kleren aan mijn lijf – hoe past dat in die waterige visie, wie ontwikkelt dit soort dingen, waarom krijg ik het gevoel dat alles al besloten is: laat maar lullen, knippen, plakken, moodboards maken, afgekaart – maar de visie is geworpen als een visnet en ik spartel als een stekelbaarsje in de regels van het spel. Ik bedoel, ik woon nu waar ik woon, ik heb al lang gekozen. Had ik naar Zenderpark gewild, dan had ik daar al lang gezeten. Zat ik dus niet hier. Was alles anders. Maar het is nu zo en ik besta en jij bestaat en daarom staan we hier, ik kijk je aan en zeg: als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen, zeg ik. Ik ben zowel een zaal vol mensen als één smeulend vuur van ongenoegen, ik ben eigenlijk een stenen draak met honderdtwintig ogen. Twee zijn blind, die zoeken naar een andere structuur, een weg door de wijk op de tast. Maar goed. Waarover zijn we het eens: over groen. Over een boom ben je het snel genoeg eens: niks mis mee, als er maar niet te veel troep op je auto valt, de herfst heeft geen manieren. Ja, zo is het toch. Ik zeg bij hoog en laag: mijn IJsselveld of het knekelveld. En als je sloopt dan wil ik weten wat je sloopt, en ook waarom. En ik zeg: hofjes, houd de bouwstijl in de peiling, zorg voor variatie, maak kinderspel van heel de wijk, behalve bij mij voor de deur. En doe die nieuwe flat maar aan de rand, zoals ze vroeger in de stad kwartieren bouwden voor de hoeren en de zieken, achterin, tegen de stadswal aan. Waar wordt gesloopt moet teruggebouwd, daar hebben ze die flats voor nodig. Maar ik wil gewoon dat alles in proportie is. Ik zeg: mijn maat of de Rijnstraat. En als ze vragen waar ik woon zeg ik: mij pak je niet, dat heb ik al gezegd, ik zeg dat ik nog altijd in de bocht woon van mijn weg, dat heb ik altijd al gezegd zeg ik, ik zeg, ik heb het overlegd zeg ik, ik zeg – Ingmar Heytze, slotwoord architectuurworkshop IJsselstein, 06 – 10 – 2009

Page 3: Aorta Jaarboek #09

de menselijke maat

PaPendorP|WissingstedenbouWenruimtelijkevormgevingenWest8|Foto:WissingstedenbouWenruimtelijkevormgeving|

3

Page 4: Aorta Jaarboek #09

4 |aorta2009

‘Ontwerpen mét bewoners gebeurt bijna nooit. Daarom is communicatie zo belangrijk; luisteren, vertrouwen en weder­zijds begrip. Daar staat of valt het mee.’ Endry van Velzen, debat Location, location, location, 13 mei 2009

Faculteitnatuur&techniekhogeschoolutrecht|inbo|Foto:keesruttenFotograFie

Page 5: Aorta Jaarboek #09

5aorta2009|

zolang de menselijke maat maar mooi isIn de wereld van de ruimtelijke ordening is een proces van democratisering ingezet. Bepaalden de afgelopen periode vooral

plannenmakers met experts ‘top-down’ hoe Nederland moest worden ingericht, tegenwoordig is er weer meer oog voor

de gebruikers. In interactieve planvormingsprocessen en belevingsonderzoeken worden gebruikers en burgers bij actuele

plannings vraagstukken betrokken. Moderne ICT helpt daarbij een handje. Hoewel sinds de jaren ‘70 van de vorige eeuw

gestart is met de democratisering, staat dit proces nog in de kinderschoenen. Nog steeds bepalen vooral planmakers van de

overheid (rijk, provincie, gemeente), externe experts en politici in sterke mate, hoe we met de ruimte moeten omgaan. Aorta

onderkent het belang van het democratiseringsproces en belichtte daarom in het programma van 2009 de positie en wensen

van de gebruiker in het planproces.

‘Architecten doen hun eigen zin’; ‘projectontwikkelaars willen vooral geld verdienen’; ‘de gemeente neemt ons niet echt

serieus’ en ‘ontwerpen met bewoners gebeurt bijna nooit’. Zomaar wat uitspraken die je regelmatig hoort. Kloppen deze

mythes? Als architectuur inderdaad voor mensen is, waarom wordt er dan zoveel geklaagd?

Uit Aorta’s verschillende activiteiten in 2009 kwam vaak naar voren dat luisteren een groot goed is. Er blijkt een groot verschil

te zijn tussen horen en luisteren. Het laatste betekent dat je je meer verdiept in de motieven van de betrokkenen. Dat houdt

overigens niet in dat je in alles mee moet gaan. Integendeel: luister, vat samen, onderzoek en licht toe waarom je keuzes

maakt. Mensen snappen dat er keuzes gemaakt moeten worden en dat niet alles kan. Mensen begrijpen ook dat ze vanuit hun

eigen belang spreken. Hun belang ligt in het hier en nu, terwijl architecten, stedenbouwers en ontwikkelaars bezig zijn met de

situatie op de lange termijn. De kunst is deze belangen aan elkaar te verbinden. Want een professional die trouw blijft aan zijn vak

en tegelijkertijd in staat is de krachten van mensen aan te wenden, zal zien dat zijn werk aan betekenis wint. De mensen maken

de stad, zij weten hoe de stad functioneert. Zij weten wat ze nodig hebben. En ze begrijpen ook dat ontwerpen een vak is.

De context krijgt gelukkig steeds meer aandacht in de ontwerpopgave. De aandacht verplaatst zich van het object, het

gebouw, naar een integrale benadering. Hoewel de trends nog pril zijn en de ene aanpak om samen op te trekken de andere

niet is, is het een goede zaak dat de betrokkenheid van burgers en gebruikers niet wordt beperkt tot de obligate inspraak-

avond. Er wordt gezocht naar allerlei vormen van meedenken. Ieder in zijn eigen rol, met zijn eigen mandaat en kennis. En

met een duidelijk plan: er moet doorgepakt kunnen worden. Want als je kiest, wees dan duidelijk, houd je rug recht, wees

doortastend en zoek je kansen.

De menselijke maat, een Utrechtser thema is er bijna niet: het staat in allerlei programma’s en op de gemeentelijke website als

kernkwaliteit van Utrecht. Een rijk thema dat uitgewerkt kan worden naar allerlei terreinen.

Op naar meer co-creatie.

Eveline Paalvast, directeur

Anne Bodzinga, voorzitter Raad van Toezicht

juli 2010

Page 6: Aorta Jaarboek #09

hoe denken bewoners en bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst? 10 ideeën die laten zien waar kinderen zelf be­hoefte aan hebben in hun wijk 12 gebrek aan aandacht voor lokale, alledaagse culturen en bewoners 14 waarom mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt 16 meer dan een plek waar consumenten hun portemonnee open trekken 19 thema’s als publieke ruimte, persoonlijke levenssfeer en ontmoeting 20 de beleving en het gebruik van de stad 21 de interieurarchitect bepaalt hoe mensen het gebouw beleven 22 niet alleen het werk staat centraal, maar ook de men­selijke maat, de inspiratie en de visie 27 als je me inspraak geeft moet je me ook iets laten zeggen 28 gesprekken en workshops met spilfiguren 28 het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uitgangspunt zijn 29 elk gebouw levert een eigen verhaal over de stad 29 verbinden van mensen en opzetten van betekenisvolle netwerken 29 bewoners zijn oprecht geïnteresseerd in het verhaal van de Limes 30 methodes, adviezen en tips 31 een woning op een kavel van drie bij vijf meter 32 als bewoner en gebruiker leren een mening te formuleren over de vormgeving van de omge­ving 32 mini architecten bedenken een icoon voor Utrecht 32 de wijk is meegegroeid met het kind 33 de bewoners probe­ren een gevoel te creëren dat je alleen vindt in de meer orga­nisch gegroeide wijken 34 of het prettig is om je te begeven in ‘reisruimte’ hangt sterk af van de vormgeving ervan 36 het pand van Aorta kent een bijzonder verhaal 36 excursies voor een breed publiek langs bijzondere thema’s en locaties 39

Page 7: Aorta Jaarboek #09

7aorta2009|

DE STADInfrastructuur A12NU! 10Participatie en sociaal kapitaal De stad voor kinderen, kinderen voor de stad 12 Herstructurering, bewoners en succes 14 Kracht van het alledaagse 16Stedelijke vernieuwing Winkelland 19 DARE # 4 20 Rietveldprijs 2009 21Duurzaam ontwikkelen Nieuwe lading: interieur 22 Onze wereld mooier maken 27

DE REGIOKwaliteit in proces Architectuur, wat is dat? 28 Veenendaal, de soberheid en doelmatigheid voorbij 28 Stand van de stedenbouw 29 Stadslabs Utrecht 29 Passie voor Utrecht 29Kwaliteit van de opgave Romeins ontwerpen in de Delta 30 Het laatste boek van Belvedere 31

EDUCATIE 32FILMS 34CULTURELE EVENEMENTEN 36RONDLEIDINGEN 39OVER AORTA 42 Publicaties 44 Jaarcijfers 46 Bezoekersaantallen 48 Koers 2009 50 Vrienden van Aorta 50 De visie 52 Medewerkers 54 Sponsoren en subsidieverstrekkers 55 Colofon 55 English summary 56

inhoud

Page 8: Aorta Jaarboek #09

8 |aorta2009

‘Participatie en samenwerking zijn de thema’s voor de komende jaren. Het gaat over het betrekken van bewoners bij projecten, bij wijkvisies en bij herstructurering.’ Paul van Sorge, stedenbouwkundige gemeente Veenendaal

casaconFetti|architectenbureaumarliesrohmer|Foto:dariascagliola|stijnbrakkee

Page 9: Aorta Jaarboek #09

9casaconFetti|architectenbureaumarliesrohmer|Foto:dariascagliola|stijnbrakkee|

‘Utrecht, een grote stad met een menselijke maat’

Page 10: Aorta Jaarboek #09

10 |aorta2009|DE STAD – infrASTrucTuur

Snelweggebieden zijn hot! Ze zijn goed bereikbaar

en bedrijven staan in de rij om zich hier te vestigen.

Het zijn smeltkroezen van infrastructuur, bedrijven­

terreinen, geluidswerende zones en verdwaalde

moestuinen. Toch wordt dit soort gebieden ook in

één adem genoemd met termen als verrommeling

en dichtslibbing van het landschap. De A12 zone

bij Utrecht is een karakteristiek voorbeeld van een

dergelijke snelwegzone: uitstekend bereikbaar,

centraal gelegen en volop in transformatie.

Stichting A12NU wil het denken over snelwegzones stimuleren en alter-

natieven ontwikkelen voor de omgang met dit soort gebieden. De A12

zone tussen knooppunt Oude Rijn en Lunetten fungeert als case study.

Stichting A12NU laat je het gebied bekijken met een nieuwe bril: een

benadering die vertrekt vanuit de bestaande kwaliteiten en lokale spelers.

Een landschapsarchitect, kunstenaar, planoloog economische geograaf

en een socioloog geven hun visie op het gebied, waardoor de A12zone

zich als een meerstemmig gebied presenteert.

De tentoonstellingsruimte van Aorta is getransformeerd tot een waar

Lagerhuis. Rondom een maquette van het gebied zijn grote, houten

pallets opgestapeld tot tribunes. Verschillende kaarten en analyses

werden van bovenaf op de maquette geprojecteerd en verbeeldden zo de

gelaagdheid van het gebied. Met teksten, tekeningen en filmmateriaal is

op de verschillende niveaus van de tribune de dynamiek en de diversiteit

van het gebied uit de doeken gedaan.

Expositie: 8 januari t/m 14 februari | Aantal bezoekers: 226Stichting A12NU is een initiatief van Stefan Bendiks (Artgineering),

Aglaee Degros (Artgineering) en Henri van der Vegt (Metroplex).

Partners Stichting A12NU: Bestuur Regio Utrecht, Gemeente Houten,

Gemeente Nieuwegein, Gemeente Utrecht, Kamer van Koophandel

Midden-Nederland, Laagraven Investment, Provincie Utrecht, Rijkswater-

staat, Steunpunt Routeontwerp, Woonboulevard Utrecht.

DebatRecente onderzoeken voor de A12zone tonen hoge ambities en grootse

visies. Zo klinken er geluiden dat het gebied de Zuidas van Utrecht zou

kunnen worden of een locatie voor grootschalige woningbouw. Maar

houden deze bevindingen stand wanneer je het gebied anders bekijkt, van

binnenuit en van onderaf? Welke mogelijkheden kent het gebied wanneer

je vertrekt vanuit bestaande kwaliteiten? En hoe denken de bewoners en

bedrijven uit het gebied zelf over de toekomst?

Het debat vond plaats ter gelegenheid van de opening van de tentoon-

stelling. De onderzoeksresultaten van stichting A12NU stonden centraal

en gaven input aan de discussie. Is de A12 zone een uitstekend stads-

bedrijventerrein of de bouwlocatie voor 10.000 woningen? En moeten we

eerst een ambitieuze lange termijnvisie maken of kunnen we beter direct

met concrete plannen aan de slag gaan? Tijdens de avond bleek dat de

grote meerderheid het er over eens was dat een bestuurlijke ‘top-down’

visie en een ‘bottom-up’ benadering zoals door stichting A12NU bepleit

wordt elkaar moeten aanvullen.

Bij het debat is het cahier A12NU! verschenen, een samenvatting van de

onderzoeksresultaten van stichting A12NU.

Debat: 14 januari | Aantal bezoekers: 72

Gespreksleider: Peter Kuenzli, directeur Gideon Consult

Co-referenten: Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie aan

de UU | Ton Venhoeven, rijksadviseur infrastructuur | Wouter de Jong,

gedeputeerde | Bart Krol, gedeputeerde | Dietmar Werner, directeur

Volker Wessels Vastgoed

A12NU!Tactieken voor de toekomst van de A12 zone

limeslichtlijnservetstraat|okra

Foto:stichtinga12nu

DE STAD – infrastructuur | Utrecht is letterlijk hét knooppunt van Nederland. Daarom is het niet

verwonderlijk dat het thema infrastructuur een belangrijke rol speelt in de ruimtelijke vraagstukken

in de stad Utrecht. Op verschillende schaalniveaus in de stad is infrastructuur een terugkerend

fenomeen, zoals onder andere te zien is in het stationsgebied, bij de aanpak langs de A2 en in de

A12 zone. In sommige infrastructurele ontwikkelingen is de menselijke maat ver te zoeken, maar

bij andere neemt deze juist een prominente plek in.

Page 11: Aorta Jaarboek #09

11

manierenvanbeWegenindea12zone|Foto:jeroenvanWesten

aorta2009|

DE STAD | MET DEbATTEn, lEzingEn, workShopS En TEnToonSTEllingEn

wil AorTA ruiMTElijkE onTwikkElingEn En TEnDEnSEn op hET vlAk vAn

ArchiTEcTuur En STEDEnbouw bEDiScuSSiërEn, inSpirErEn En AAn­

jAgEn. DE STAD uTrEchT iS hiErbij EEn hAAST onuiTpuTTElijkE voEDingS­

bron vAn cASuSSEn En ThEMA’S. EEn grooT DEEl vAn hET progrAMMA

vAn AorTA concEnTrEErT zich ronD EEn AAnTAl urgEnTE onDErwErpEn

in DE STAD, DiE Elk op hun EigEn MAniEr EEn rElATiE hEbbEn MET hET

AorTA’S jAArThEMA ‘DE MEnSElijkE MAAT’.

Page 12: Aorta Jaarboek #09

12 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal

Niets is wat het lijkt in de wereld van een kind. Ook

een stad met zijn gebouwen wordt door kinderen

anders beleefd dan door volwassenen. Een rom­

melige bouwplaats is een fantastisch speelparadijs

en in een galmende stadspoort klinken liedjes zo

mooi!

de stad voor kinderen, kinderen voor de stad

‘Kinderen bewust naar hun omgeving laten kijken, heeft een meer­waarde voor de stad.’ Herma de Wilde, jurylid Kinderraadsvergadering 2009

De gemeente Utrecht wil kinderen graag laten meedenken en meebeslis-

sen over de kwaliteit van hun leefomgeving in hun eigen wijk. Uit eerdere

ervaringen is gebleken dat wat voor een professional een ingewikkeld

probleem is, voor een kind soms een peulenschil kan zijn. De Kinder-

raadsvergadering is een participatieproject van de gemeente Utrecht voor

alle basisschoolkinderen uit groep 7 en 8. Onder begeleiding van

wijk begeleiders en wijkwethouders maken kinderen ideeën en plannen

die laten zien waar zij zelf behoefte aan hebben in hun wijk. Tijdens een

wijkvoorronde in de eigen wijk kiezen de kinderen het plan dat doorgaat

naar de jaarlijkse stedelijke Kinderraadsvergadering. Daarna debatteren ze

in de raadzaal van het stadhuis over de plannen. Een stemming bepaalt

het beste plan en dit winnende plan krijgt € 20.000,00 van de gemeente

voor realisatie.

Inmiddels bestaat de Kinderraadsvergadering in Utrecht dertien jaar. De

tentoonstelling bij Aorta toonde een selectie van de ideeën, alle uitge-

voerde plannen van de afgelopen jaren, de ideeënprijswinnaars en de

wijkwinnaars van 2009. In deze dertien jaar hebben de kinderen een flinke

bijdrage geleverd aan de stad Utrecht. Zo is er een speelfort verrezen in

het Marco Poloplantsoen en een reuzendambord aan het Keerkringplein.

In de tentoonstelling viel tussen de regels door te lezen wat kinderen

dertien jaar geleden in hun wijk wilden en welke ideeën nu populair zijn. In

2009 is de ideeënprijsvraag gewonnen door de Ludgerschool in Noord-

west, met hun inzending Vrolijke Lantaarnpalen. Deze lantaarnpalen geven

gekleurd licht en leveren zo niet alleen een impuls aan een positieve sfeer

in de wijk, maar ook aan de veiligheid op straat.

Het project de Kinderraadsvergadering heeft in 2009 de Leon van

Gelderprijs gewonnen voor vernieuwend onderwijs.

Expositie: 27 maart t/m 16 mei | Bezoekers: 186

Page 13: Aorta Jaarboek #09

sPortkooisPeeltuindekleinedom|Foto:lindyschuin,aorta 13aorta2009|

DE STAD – participatie en sociaal kapitaal | Stedelijke (her)ontwikkeling

heeft jarenlang in het teken gestaan van top-down planning. Experts op het

gebied van ruimtelijke ontwikkeling stippelden op grote schaal de beste

stedelijke scenario’s uit. Maar de laatste tijd gaan de plannen over een an-

dere boeg. Meer dan ooit is er aandacht voor sociaal kapitaal en bewoners-

participatie in het planproces. Een stad bouw je immers niet alleen voor

bewoners, maar ook met bewoners.

Page 14: Aorta Jaarboek #09

14 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal

In het duo-programma ‘New Towns’ / ‘Location,

location, location’ richtte Aorta zich op de vraag

in hoeverre de bewoners en gebruikers een rol

krijgen in de ruimtelijke opgaven in naoorlogse

herstructureringswijken. Kennis van stedenbouw

en architectuur is haast noodzakelijk om mee te

kunnen praten over de toekomst van een wijk en

hierdoor lijken bewoners vaak buiten de boot te

vallen. Aorta heeft met een lezing en een debat

geprobeerd om boven tafel te krijgen welke

rol er is weggelegd voor bewoners en of dit

daadwerkelijk leidt tot een succesvoller resultaat.

En waar kan Utrecht nog leren en verbeteren?

‘Om bewoners mee te krijgen, moet je niet praten, maar doen. Rijd met een bus door de wijk en neem ze mee!’Michelle Provoost, lezing New Towns

‘Een bloembak als pleister op alle wonden in de wijk’

tema,eenneWtoWninghana|Foto:m.Provoost

herstructurering, bewoners en succes

Page 15: Aorta Jaarboek #09

15destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal|aorta2009|

New Towns Elke stad was aan het begin een nieuwe stad, een new town. Maar waarin

verschillen de steden die we tegenwoordig New Towns noemen van andere

steden?

Ebenezer Howard was met zijn boek Garden Cities of Tomorrow de

grondlegger van de New Town Movement. Zijn oorspronkelijke idee om op

enige afstand van bestaande steden nieuwe steden te bouwen met veel

groen en ruime, lichte woningen, is uitgegroeid tot ongekende omvang.

New Towns zijn volledig gepland. Ze zijn door een architect of steden-

bouwkundige getekend en worden gevoed door ambitieuze ideeën over

hoe de ideale stad eruit zou moeten zien. Er blijkt echter een krater te

bestaan tussen de oorspronkelijke plannen en de werkelijke stad die uit-

eindelijk verrijst. Dit komt mede door het gebrek aan aandacht voor lokale,

alledaagse culturen en bewoners. In huidige herstructureringswijken zien

we soortgelijke new-town-ideeën in de vorm van de sloop-nieuwbouw

aanpak. Maar werkt deze aanpak wel en wat is de plek van de bewoner

en gebruiker in dit proces?

Aan de hand van de Nederlandse New Town Hoogvliet liet Michelle

Provoost zien wat nieuwe en alternatieve manieren zijn om met herstruc-

turering om te gaan. Met een grootschalig en ongewoon programma

probeert Crimson deze herstructureringswijk te transformeren in een

bruisende stadswijk.

Lezing: 15 april | Aantal bezoekers: 29

Spreker: Michelle Provoost, architectuurhistorica bij Crimson

Architectural Historians en directeur International New Town Institute

Location, location, locationDebat

Herstructurering is aan de orde van de dag. Wijken worden deels gesloopt

en na een periode van hijskranen en bouwputten verschijnt uiteindelijk de

nieuwbouw. Maar wat is eigenlijk de rol van de bewoner in dit herstruc-

tureringstraject? Leidt bewonersparticipatie tot een succesvollere her-

structurering? En wat zijn de gevolgen voor de ontwerpopgave?

Na de Tweede Wereldoorlog is er in hoog tempo een groot aantal woningen

uit de grond gestampt. Veel van de wijken uit de wederopbouwperiode

zijn de herstructureringswijken van nu. In deze probleemwijken spelen

zowel fysieke problemen, zoals kleine woningen en achterstallig onder-

houd van woningen en openbare ruimte, als sociaal-maatschappelijke

problemen, zoals werkloosheid en criminaliteit. Een aantal voorbeelden

illustreert hoe je op verschillende manieren met herstructurering kunt

omgaan en welke rol daarbij is weggelegd voor de bewoner.

Rolf van der Weide stelde dat bij herstructurering alles draait om com-

municatie. Herstructurering betekent verandering en verandering betekent

stress. Met goede communicatie kan de stress geminimaliseerd worden.

Je ziet dan dat het proces vaak belangrijker is dan het eindresultaat.

Mechteld Linssen meende dat perspectief het sleutelwoord is. Voor

sommige mensen biedt de eigen buurt voldoende perspectief, maar voor

andere niet. Er zijn wijken waar bewoners elkaar gevangen houden in hun

achterstandssituatie. Het is belangrijk dat bewoners een voorbeeldfunctie

kunnen vinden in hun eigen wijk.

Naar aanleiding van een reactie uit het publiek haakte Endry van Velzen

aan door te zeggen dat ontwerpen met bewoners bijna nooit gebeurt.

Dat hoeft ook niet. Het is geen proces van ‘u roept en wij draaien’. Je

moet als corporatie en architect goed uitleggen waar je mee bezig bent

en waarom je dat doet. Je moet bewonersbelangen serieus nemen.

Maar wat is volgens het panel het geheim van een succesvolle herstruc-

turering? Je moet je doel formuleren, praten met bewoners en blijven

praten. Niet alleen de woningen zijn van belang, maar juist de kleine

dingen maken het verschil. Net zoals Michelle Provoost in haar lezing al

zei: ‘Maak er een leuke wijk van en houdt het leuk.’

Debat: 13 mei | Aantal bezoekers: 37

Gespreksleider: Frank Wassenberg, programmaleider Wonen, Nicis

Panel: Karien Dekker, assistent professor Universiteit Utrecht |

Mechtild Linssen, Linssen en van Asseldonk adviseurs volkshuisvesting |

Endry van Velzen, De Nijl Architecten | Rolf van der Weide, manager

strategie en beleid woningcorporatie Bo-Ex

‘Om bewoners mee te krijgen, moet je

niet praten, maar doen. Rijd met een bus

door de wijk en neem ze mee!’Michelle Provoost, lezing New Towns, 15 april

Page 16: Aorta Jaarboek #09

16 |aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal

Herstructurering is een mooi woord, maar wat

betekent het voor een buurt en haar bewoners?

Er staat meer te gebeuren dan alleen een fysieke

verandering van je woonomgeving. Veel zaken die

voorheen vanzelfsprekend waren, zijn nu gehuld

in een waas van onzekerheid. Kun je in je huis blij­

ven wonen of wordt jouw huis gesloopt? Wil je

in de buurt blijven of verhuis je liever naar een

andere wijk? Zal de supermarkt waar je altijd je

boodschappen doet, blijven staan en wat gebeurt

er eigenlijk met het speelpleintje naast je huis?

Het gezicht van de Staatsliedenbuurt wordt al jaren gedomineerd door

een log proces van herstructurering. In de plannen krijgt de buurt meer

ruimte voor woningen en groen. Daarnaast is er aandacht voor het vergro-

ten van de leefbaarheid en het terugdringen van sociale problemen. Tien

jaar geleden is het eerste rijtje flats gesloopt, maar de nieuwbouw is nog

niet verschenen. Sindsdien vormt de kaal geslagen Talmalaan een grote

barrière in de buurt. De periode tussen planvorming en daadwerkelijke

uitvoering – de tussentijd – is in de Staatsliedenbuurt uitgegroeid tot een

onmiskenbaar fenomeen. Het toekomstperspectief dat de herstructure-

ring biedt, laat nog even op zich wachten, maar komt met grote stappen

dichterbij.

Waar Kanaleneiland en Overvecht bedolven worden onder aandacht

en initiatieven in het kader van de ‘krachtwijken-aanpak’, blijft het in de

Staatsliedenbuurt stil. Dit terwijl hier toch grote plannen klaarliggen met

een enorme uitwerking op de buurt. Reden voor architectuurcentrum

Aorta om een programma te ontwikkelen om te kijken hoe de buurt om-

gaat met de tussentijd. Het is een programma met verschillende onderde-

len, voor en door bewoners. Aorta wil op deze manier inzicht stimuleren

over de invloed die het herstructureringsproces heeft op de Staatslieden-

buurt en haar bewoners. Het programma Kracht van het Alledaagse zal

de komende jaren in meerdere Utrechtse wijken gedraaid worden. Bij elke

wijk wordt het programma in een passende vorm gegoten, aansluitend bij

het karakter van de wijk en de thematieken die spelen. Met dit meerjarige

programma wil Aorta aansluiten bij grootschalige activiteiten in Utrecht in

2013 en 2018. Zo kan er toegewerkt worden naar een overzicht van de

ontwikkeling van Utrechtse wijken en de beleving bij wijkbewoners.

Lezing + rondleidingTijdens de korte introductielezing heeft Bettina van Santen de geschiede-

nis en de opbouw van de wijk toegelicht. Met historische beelden liet ze

zien hoe de Staatsliedenbuurt en Lauwerecht oorspronkelijk de schakel

vormden tussen de industriële bebouwing langs de Vecht en de jaren

’30 woningen in Tuinwijk. Hierbij was een sleutelrol weggelegd voor de

Talmalaan die, opgezet als parkway, moest voorzien in een passende aan-

sluiting op de bebouwing van de omliggende buurten. Daarna volgde een

wandeling door de buurt waarbij de oude structuren, de architectuurstijlen

en de ruimtelijke kenmerken van de wijk aan bod kwamen. Bewoners

konden eens met een andere bril naar hun eigen wijk kijken en konden de

schoonheden van de Staatsliedenbuurt ontdekken.

Lezing en rondleiding: 17 juni | Aantal bezoekers: 26

WijkcinemaIn deze documentaire stond de beleving van de herstructurering in de

Staatsliedenbuurt centraal. Stadssocioloog Thaddeus Müller heeft ver-

schillende betrokkenen uit de buurt geïnterviewd, om zo de verschillende

opvattingen over de herstructurering te laten zien. Hoe zien mensen die

er al jaren wonen de buurt en bekijken zij dit anders dan de mensen die in

de toekomst zullen verhuizen? Wonen ze er graag en willen ze terugkeren

in de nieuwe situatie of juist niet? De documentaire was positief kritisch

ingezet en laat zien hoe bewoners, plannenmakers en ondernemers

over de buurt denken. Hoe kijken ze naar het verleden, het heden en de

toekomst? De film gaat niet over oplossingen voor de problemen in de

Staatsliedenbuurt, maar laat zien hoe de buurt ervaren wordt, waarom

mensen er wonen en wat de wijk zo bijzonder maakt.

Filmpremière voor de buurt: 24 november | Aantal bezoekers: 85

productie film: Adapter film i.s.m. architectuurcentrum Aorta regie: Ruud

Bakker, camera: Hans Jonkhart, interviews: Thaddeus Müller

WorkshopsIn deze workshops stond de vraag centraal of er niet iets bedacht kon

worden voor de periode tussen de sloop en de uiteindelijke nieuwbouw?

Drie teams van bewoners, begeleid door professionele ontwerpers, kre-

gen de opdracht om een voorstel te bedenken voor een tijdelijke ontwerp-

ingreep. Het uiteindelijke ontwerpvoorstel diende in de aanloopfase naar

de nieuwbouw, een impuls te geven aan de leefbaarheid en levendigheid

in de buurt. De ontwerpers hadden elk een andere invalshoek, zoals archi-

tecten, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen.

kracht van het alledaagseStaatsliedenbuurt Utrecht

Page 17: Aorta Jaarboek #09

17aorta2009|destad–ParticiPatieensociaalkaPitaal|

‘Mensen die de wijk niet kennen, zeggen: oh, dat is die probleemwijk. Maar het is veel genuanceerder. Ondanks de moeilijkheden die de wijk kent, is het er heel goed vertoeven.’ Thaddeus Müller, AD/UN 26 november 2009

PLUG AND PLAy – Een voorinvestering in het toekomstige groen, de

toekomstige activiteiten en het sociale netwerk van de buurt. Een pad dat

verbindt en uitnodigt tot het inpluggen van zelfbouw door de buurt is de

basis voor ontmoeting, nu en straks in de Staatsliedenbuurt. [dolte steden-

bouw i.s.m. Jos Kloppenborg, Hilco van der Wal en Martine Bakker]

DE KWEKERIj – Een kleurrijk bloemenveld dat omhoog reikt als een

podium en tribune, geplaatst aan de entree van de wijk. Een plek waar

bewoners en bezoekers van de Staatsliedenbuurt elkaar kunnen ontmoeten

en bewonderen. [OKRA landschapsarchitecten i.s.m. Paul Balk, Peter de

Vries en Ayoub Zouin]

UPSTAIRS, EEN NIEUWE KIJK OP JE WIJK – Bekijk je wijk eens op een

andere manier. Zie de veranderingen in de buurt vanaf een verplaatsbaar

uitzichtpunt. Een sculpturale trap waar je kunt kijken, spelen en waar

mensen van alle leeftijden elkaar ontmoeten. [Zecc Architecten i.s.m. Kees

van der Kuip, Niek Wagemans en Judith Verkooijen]

De resultaten van de workshops zijn in een kleine expositie te zien

geweest in buurtcentrum De Leeuw en in Aorta. Tijdens de opening van

de expositie heeft Floris de Gelder, wethouder van Cultuur, namens de

gemeente Utrecht en Mitros de ontwerpvoorstellen in ontvangst ge-

nomen. In navolging van het voorstel De Kwekerij heeft het wijkbureau

Oost-Noordoost alle aanwezigen een plantje gegeven voor een nieuw op

te starten initiatief, de ‘balkonplantjesdag’.

Ontwerpworkshops:15 december 2009 en 28 januari 2010 | Aantal deelnemende bewoners:12Expositie: 8 t/m 19 maart 2010 in buurtcentrum De Leeuw en 24 maart t/m 17 april 2010 bij Aorta | Aantal bezoekers: 749Opening expositie: 11 maart 2010 | Aantal bezoekers: 32

kracht van het alledaagse

plug AnD plAy | foTo: DolTE STEDEnbouw

upSTAirS | foTo: zEcc ArchiTEcTEn

DE kwEkErij | foTo: okrA lAnDSchApSArchiTEcTEn

Page 18: Aorta Jaarboek #09

18 |aorta2009|destad–stedelijkevernieuWing

‘men vraagt zich nu af, hoe de consument weer behaagd en

betrokken kan worden bij winkelconcepten die ooit bedacht

zijn’

stadskamernieuWhoogcatharijne,voorloPigontWerP|Foto:altoon+Porterarchitects

Page 19: Aorta Jaarboek #09

19aorta2009|

Wat doe je het liefst in je vrije tijd? Winkelen! Sinds

kort staat winkelen op nummer één als het gaat om

onze favoriete vrijetijdsbesteding. Zelfs ‘het dagje

uit’ wordt van de troon gestoten. De aanwezigheid

van winkelcentra is voor ons een vanzelfsprekend

feit. Maar de betekenis van een winkelcentrum gaat

verder dan een plek waar consumenten hun porte­

monnee open trekken. Winkelcentra zijn brand­

punten voor activiteit, met een aanjaagfunctie voor

stedelijke vernieuwing. En over een ding zijn we het

eens: zonder consumenten is een winkelcentrum

niet geslaagd. Daarom is het geen verrassing dat

winkelgebieden nauwkeurig uitgedacht en kien

geregisseerd worden. Of toch wel?

De tentoonstelling bij Aorta heeft de totstandkoming van winkelcentra

in Utrecht en omstreken ontrafeld. Een aantal belangrijke centra zal de

komende jaren een heftige metamorfose ondergaan, zoals Hoog Catha-

rijne en de Kwinkelier in Bilthoven. Daarnaast zullen er nieuwe winkel-

centra verrijzen, zoals in Leidsche Rijn Centrum. Maar welke partijen

zijn er eigenlijk betrokken bij de totstandkoming van winkelgebieden en

wat is de rol van de architect, stedenbouwer en interieurarchitect? In de

tentoonstelling konden zes Utrechtse winkelgebieden hun verhaal vertel-

len: Nieuw Hoog Catharijne, Leidsche Rijn Centrum, The Wall, Winkel-

centrum Kanaleneiland, Shoppingcenter Overvecht, Kwinkelier Bilthoven

en Stadshart Nieuwegein. Het zijn stuk voor stuk dynamische gebieden,

volop in ontwikkeling, maar verschillend in programma, schaal, locatie en

ambitie. ‘Shop till you drop’ was ook nu weer aan de orde: met een tasje

in de hand kon de expositieconsument zich te goed doen aan de informa-

tiebladen over de verschillende winkelcentra in de expositie. Met gevulde

tassen en met een voldaan gevoel kon men als een echte shopaholic

Aorta weer verlaten.

Expositie: 20 mei t/m 20 juni | Aantal bezoekers: 106

Debat

Diep verborgen in Hoog Catharijne vind je het Mirlitontheater. Hoog

Catharijne was een van de eerste winkelcentra dat aan functiemenging

deed. Maar de plek waar Tineke Schouten vijfentwintig jaar geleden op

de bühne stond, staat nu leeg en Hoog Catharijne gaat op de schop. Een

ultieme locatie om een debat te voeren over de te verwachte toekomstige

ontwikkelingen van winkelcentra op basis van de trends van nu.

Veelgehoorde kritiek is dat winkelcentra steeds meer op elkaar beginnen

te lijken. Vroeger hadden winkelstraten in verschillende steden iets eigens,

wat de consument waardeerde. Nu zien we overal dezelfde winkelketens.

Het panel beaamde deze tendens en gaf aan dat een balans tussen de

grotere publiekstrekkers en lokale winkels de voorkeur heeft. Filialisering is

een trend: schaalvergroting en het vermenigvuldigen van succesformules.

Maar kleine ondernemers kunnen meeliften op de aantrekkingskracht van

de grote reuzen.

Architecten uit de zaal reageerden op de ontwerpopgave die winkelcentra

met zich meebrengen. Het is geen kleine opgave: je ontwerpt openbare

ruimte waarbij je rekening moet houden met schaal, maatvoering en

afwisseling in het winkelaanbod. Floris de Gelder stelde dat we op het

gebied van winkelcentra meer op de lange termijn moeten denken, ook

al weten we niet wat de toekomst brengt. Bovendien is het van belang

verder te denken dan de beurs groot is: ook karakter, schoonheid en

cultureel besef zijn waardevol.

Debat: 20 mei | Aantal bezoekers: 60

Gespreksleider: Jord den Hollander, Architect en filmmaker

Panel: Baptist Brayé, Visiting scholar aan de Harvard Graduate School

of Design en Research initiatief / Locatus International Research S.L. |

André Doffer, Research & Consultancy Director The SmartAgent

Company | Erikjan Vermeulen, Architect en mede-eigenaar Concrete

Reinforced | Gert-Jan Dousi, Projectontwikkelaar Corio | Henri van Dam,

Adjunct-Directeur Synchroon | Annet Elzenaar, Deputy director ING Real

Estate

Winkelland

winkElcEnTruM ovErvEchT | foTo: hET uTrEchTS ArchiEf

DE STAD – stedelijke vernieuwing | Een stad is een levend wezen dat groeit

en zich ontwikkelt. Soms moet een stad vervellen en zijn huid vernieuwen

om verder te kunnen groeien. Dit geldt ook voor Utrecht. Stedelijke

vernieuwing is aan de orde van de dag. Sommige projecten bestaan alleen

nog op papier, andere domineren al jaren het straatbeeld. Sommige beslaan

een hele wijk, andere slechts een gebouw. Maar hoe groot of hoe klein een

project ook is, de gebruiker is altijd de mens.

Page 20: Aorta Jaarboek #09

20 |aorta2009|destad–stedelijkevernieuWing

Het Dutch Artistic Research Event is een jaarlijkse

manifestatie over de onderzoeksactiviteiten van

de masterafdeling van de HKU. Met dit onderzoek

wordt getracht nieuwe denkwijzen en ontwerp­

strategieën te stimuleren, om zo de discussie in

de vakwereld aan te zwengelen. Voor de vierde

editie van DARE is gekozen voor het thema

‘Urban Knowledge’. Urban Knowledge richt zich

op de wijze waarop de op onderzoek gebaseerde

kunst en vormgeving een bijdrage kunnen leveren

aan het in kaart brengen van de actuele situatie van

het stedelijk weefsel. Het stedelijk leven is immers

aan voortdurende transformatie onderhevig; het

dient steeds opnieuw onderzocht en steeds

opnieuw bepaald te worden.

In Aorta waren vijftien afstudeerprojecten te zien van de faculteit Interior

Design en Public Space Design. De tentoonstelling toonde ontwerpen

van de studenten op een lange tafel centraal in de ruimte. Met slogans

op de muur werd verwezen naar de intentie van de ontwerpen. Plastic

boxen, opgestapeld tot een tribune langs twee muren, gaven plaats aan

de project toelichtingen. De projecten behandelden thema’s als publieke

ruimte, persoonlijke levenssfeer, ontmoeting, vrijheid en poëtische ver-

wondering. Verrassende en inspirerende voorstellen waren het resultaat.

Tijdens de duur van de tentoonstelling is er op twee momenten gedebat-

teerd over de door de studenten voorgestelde ingrepen.

Expositie: 4 sept t/m 13 sept | Aantal bezoekers: 964

Henk Slager, Dekaan MaHKU | Wim Marseille, Studieleider Interior Design |

Annette W. Balkema, Supervisor Critical Studies | Arjen Oosterman,

Curator tentoonstelling | Lilet Breddels, visiting critic debat

Afstudeerwerk van: Lobke Alkemade | Patricia Boogaard | Judith

Brunklaus | Chin-Shan Chen | Kai-Hsing Huang | Ivo Hulskamp |

Mi young Jung | Makoto Kumagai | Cong Ma | Rosa Metselaar | Paul

Portheine | Jae-Wung Pyo | Ivo Tanis | Ricardo Villagómez | Terence yan

DARE # 4: Urban Knowledge

Page 21: Aorta Jaarboek #09

21aorta2009|

De Rietveldprijs is een tweejaarlijkse prijs, die wordt

toegekend aan een uitgevoerd project in de stad

Utrecht. In 2009 werd de Rietveldprijs voor de

tiende keer uitgereikt. De projecten die meedingen

naar de Rietveldprijs dienen niet alleen zelf van een

hoge kwaliteit te zijn, maar ze moeten ook een

belangrijke bijdrage leveren aan de beleving en het

gebruik van de stad.

In 2009 zijn de volgende twaalf plannen geselecteerd voor de Riet-

veldprijs: Woningbouw Langerak (Biq stadsontwerp), Kinder Cluster

Noord (VMX architects), stedenbouwkundig plan Vleuterweide (Krier &

Kohl Architekten), masterplan Leidsche Rijn (BVR/Riek Bakker advies),

stedenbouwkundig- en omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedenbouw

en Ruimtelijke Vormgeving en West 8), parkeergarage De Cope (JHK

architecten), bedrijfsgebouw Simed Health Care Group (DHV), Westraven

(architectenbureau Cepezed), Onder professoren (Jan Bakers architec-

ten), Smarties, studentenhuisvesting Uithof (Architectenbureau Marlies

Rohmer), herstructurering Pedagogenbuurt (Duinker Van der Torre samen-

werkende architecten i.s.m. Palmboom van den Bout en West 8) en de

Hogeschool Utrecht, Faculteit Natuur en Techniek (Inbo). Alle geselecteerde

projecten zijn in de expositie bij Aorta en het stadhuis te zien geweest.

Opvallend was het feit dat er dit jaar niet alleen gebouwen geselecteerd

waren, maar ook masterplannen en stedenbouwkundige plannen.

De jury bestond uit Dirk Sijmons (H+N+S landschapsarchitecten), Olof

van de Wal (KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing), Dorte Kristensen

(Atelier Pro architecten) en Henk Scholten (AAS architecten Groningen).

Zij hebben op 28 juni de vier genomineerde plannen bekend gemaakt:

Westraven (architectenbureau Cepezed), Onder Professoren (Jan Bakers

architecten), parkeergarage De Cope (JHK architecten), stedenbouw-

kundig- en omgevingsplan Papendorp (Wissing Stedebouw en Ruimtelijke

vormgeving en West 8).

Tijdens de feestelijke uitreiking op 15 november is de Rietveldprijs over-

handigd aan Wissing Stedebouw en Ruimtelijke vormgeving en West 8,

voor hun stedenbouwkundig- en omgevingsplan Papendorp. Bezoekers

van de prijsuitreiking kregen de mogelijkheid om zich te laten rondleiden

door Papendorp, met de architect als gids. Tevens werd bekend gemaakt

dat de publieksprijs, georganiseerd door het AD Utrechts Nieuwsblad,

gewonnen is door DHV architecten voor hun ontwerp voor Simed Health

Care Group.

Expositie: 24 juni t/m 1 juli & 31 juli t/m 26 augustus in Aorta en van 2 t/m 30 juli in het Stadhuis | Aantal bezoekers: 657Bekendmaking nominaties: 28 juni | Aantal bezoekers: 100Prijsuitreiking: 15 november | Aantal bezoekers: 124

DARE # 4: Urban Knowledge Rietveldprijs 2009

‘microstedenbouw en ‘handwerk’ van materiaalgebruik en detaillering’

masterPlanleidscherijn|bvr/riekbakkeradvies|Foto:eddohartmannPhotograPhy

destad–stedelijkevernieuWing|

Page 22: Aorta Jaarboek #09

22 |aorta2009|destad–duurzaamontWikkelen

Nieuwe Lading is een jaarlijks terugkerend program­

ma van Aorta. Waar eerdere jaren de architecten,

stedenbouwkundigen en de landschapsarchitecten

aan het woord waren, kwamen dit jaar de interieur­

architecten in de spotlight te staan. In 2009 was het

voor het eerst dat Nieuwe Lading onderdeel uit­

maakte van de Dutch Design Double: een maand­

lange ode aan creativiteit, innovatie, fashion en

design in Utrecht en Amsterdam.

Lezing en discussieLe Corbusier, Venturi, Vitruvius en CIAM. Allemaal bekende namen voor

de architectuur- en stedenbouwtheorie. Maar hoe zit dit met de interieur-

architectuur? Voor deze ontwerpdiscipline lijkt een theoretisch kader niet

te bestaan, terwijl de vraag naar een dergelijke theoretische achtergrond

veelgehoord is. Wim Marseille greep de uitdaging aan. Hij is voor de

MaHKU een onderzoek gestart naar de mogelijkheden om de band tussen

theorie en ontwerppraktijk in de interieurarchitectuur aan te halen. Marseille

schetste in zijn lezing verschillende scenario’s hoe theorie en praktijk een

vruchtbare relatie kunnen aan gaan. Hij liet zien dat een achterstand op

theoretisch gebied ook voordelen kent in de huidige manier van concept-

vorming. Specifiek in deze tijd daagde hij onderzoekers uit aandacht te

ontwikkelen voor het proces en de houding van ontwerpers.

Lezing en discussie: 24 april | Aantal bezoekers: 21 Lezing en discussie 30 september | Aantal bezoekers: 19Spreker: Wim Marseille – studieleider Interior Design aan de masterafde-

ling van de HKU. | Moderator: Arjen Oosterman – hoofdredacteur Archis

ExpositieNieuwe Lading refereert niet zozeer aan de leeftijd van de ontwerpers,

maar vooral aan de nieuwe betekenis en ideeën van de jongste generatie.

Curator Odette Ex heeft op basis van hun portfolio de Nieuwe Lading

Interieurarchitectuur geselecteerd.

De expositie toonde het gezamenlijke statement van de Nieuwe Lading,

nauwkeurig opgebouwd uit de deelontwerpen van de verschillende

deelnemers, waarbij duurzaamheid een achterliggende gedachte was.

De deelnemers hebben onder andere gekeken naar de mogelijkheden die

verspilling en hergebruik van materialen kunnen bieden. De tentoonstel-

ling wilde mensen bewust maken dat materiaal meer kan zijn dan wat je

verwacht en dat een product diverse vervolgfuncties kan hebben.

Nieuwe Ladingde interieurarchitecten

TANyA VAN LEEUWEN Een gangbaar verpakkingsmateriaal kreeg een totale metamorfose en

verloor zijn herkenbaarheid. In de caféruimte van Aorta hing een klassiek

geplooid gordijn van bubbeltjesplastic dat pas als zodanig herkenbaar

werd als je dichterbij kwam. In de expositieruimte zijn plastic snippers aan

elkaar geregen tot een plastic wand en een groene aanlichting zorgde dat

deze wand deed denken aan een wand van boombladeren.

OOK ARCHITECTEN Veertig kubieke meter karton. Dit is het afvalmateriaal dat één Ikea-locatie

produceert in slechts enkele dagen. Dit gratis restmateriaal was goed voor

een kartonnen vloer van zo’n tien centimeter dik, die in de twee ruimtes

van Aorta was neergelegd. In de caféruimte waren in de vloer nog goed

de kartonnen dozen te herkennen, maar in de expositieruimte verdween

deze herkenbaarheid. De kartonnen dozen gingen over in een kartonnen

parketvloer, die weer transformeerde in een kartonnen tafel en wand. Van

grof naar fijn, van oude dozen naar een nieuw materiaal.

HEyNEN+RUBEL In dit concept stond verbinden centraal, zowel letterlijk als figuurlijk. Een

houten ‘loper’ illustreerde dat een materiaal vervolgfuncties kan hebben.

De loper was de verbindende drager tussen de twee ruimtes van Aorta

en kon later worden geüpgraded naar een meubel. Op de loper stond een

aantal vlakken getekend, die na afloop van de expositie uitgezaagd en ge-

monteerd konden worden tot de tafel zoals die in het café stond. De loper

was gemaakt van restproducten van landbouwprocessen, samengeperst

tot een hout-achtig plaatmateriaal.

Expositie: 23 september t/m 31 oktober | Aantal bezoekers: 345Curator: Odette Ex, Ex Interiors

DE NIEUWE LADING:Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur |

Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

Robin van Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman,

OOK architecten

Page 23: Aorta Jaarboek #09

23aorta2009|

Debat

Binnen de verschillende ontwerpdisciplines is interieurarchitectuur een

ondergeschoven kindje. Maar ook onder interieurarchitecten is er een

wisselend beeld van wat interieurarchitectuur is of zou moeten zijn. Wat

betekent de wijziging op de architectentitel voor de interieurarchitect?

En welke rol zou de interieurarchitect moeten innemen ten opzichte van

de architect en de opdrachtgever?

Herman Kossmann is van huis uit architect, maar heeft bewust voor de

interieurarchitectuur gekozen vanwege de sfeer van het binnenklimaat.

De interieurarchitect maakt een gebouw bruikbaar op het niveau van

denken, leven, werken en wonen. Hans Maréchal beaamde dit. Hij vond

de taak van de interieurarchitect het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen

het gebouw beleven. De rol van de interieurarchitect is onderbelicht, maar

als we dat met zijn allen steeds blijven roepen, wordt deze reputatie alleen

maar bevestigd.

Allerlei mensen die niet als interieurarchitect zijn opgeleid, bemoeien

zich met het vak. Daarnaast wordt een interieurarchitect vaak veel te laat

betrokken bij het bouwproces, waardoor de architect al een deel van zijn

werk heeft gedaan. Dit zijn grote problemen voor het vakgebied. Diane de

Kruijf meende dat opdrachtgevers goed hun huiswerk moeten doen. Door

een interieurarchitect vanaf het begin bij het bouwproces te betrekken,

kan de eenheid in sfeer in het gebouw gewaarborgd worden. Maar niet

alleen in het bouwproces zouden dingen moeten veranderen, ook binnen

de opleiding. Arlette Kerkhof legde uit dat je binnenkort na de vierjarige

bacheloropleiding ook een tweejarige masteropleiding moet afronden,

gevolgd door twee jaar praktijkervaring. Pas dan mag je je inschrijven in

het architectenregister. Dit betekent dat het onderwijs zich in de master-

opleiding meer gaat richten op de technische aspecten en het proces en

minder op de autonome vormgeving.

Een goed interieur is van meer afhankelijk dan enkel een goede interieur-

architect. Ook de opdrachtgever en de ‘regisseur’ zijn van groot belang

voor het eindresultaat. Een ideale opdrachtgever moet specialisten van de

verschillende disciplines bij elkaar brengen en hen de ruimte geven. Maar

weet een opdrachtgever wel wat een interieurarchitect kan en wat hij van

een interieurarchitect kan verwachten? Wanneer een opdrachtgever een

mooi en goed interieur wil, weet hij niet waar hij heen moet. Komt dat

doordat het vak zich niet goed genoeg profileert? Wim Marseille stemde

hiermee in, maar hij gaf ook aan dat de interieurarchitect zijn eigen lot in

handen heeft. Je moet op het juiste moment de regie op jouw terrein pak-

ken. Doe waar je goed in bent en durf de rest over te laten aan anderen.

Debat: 7 oktober | Aantal bezoekers: 27Gespreksleider: Robert Thiemann, hoofdredacteur FRAME magazine

Panel: Hans Maréchal, partner M+R interieurarchitecten | Herman

Kossmann, directeur Kossmann.dejong exhibition architects | Diane de

Kruijf, projectmanager en huisvestingsadviseur | Arlette Kerkhof, hoofd

masteropleiding interieurarchitectuur

Co-referenten: Wim Marseille, studieleider Interior Design MaHKU |

Odette Ex, Ex Interiors en curator expositie | Jeroen Simons, partner

bij Inbo architecten | Paul Seuntjens, Seuntjens en Schuur interieur +

architectuur | Tanya van Leeuwen, Tanya van Leeuwen interieurarchitectuur

| Bram Heynen, Heynen+Rubel interior architecture and objects |

Ellen Rubel, Heynen+Rubel interior architecture and objects | Robin van

Rossum, OOK architecten | Martin Timmerman, OOK architecten

InterieurrouteWat is interieurarchitectuur precies en hoe ziet een interieur dat spe-

ciaal ontworpen is door een interieurarchitect er eigenlijk uit? Tijdens

de interieurroute zorgde de top van de Utrechtse interieurbureaus voor

de antwoorden. Op deze dag is het mogelijk om enkele gerealiseerde

projecten te bezoeken en om een kijkje te nemen in de praktijk van de

interieurarchitect.

Interieurroute: 3 oktober | Aantal bezoekers: 75

DEELNEMENDE BUREAUS:Annekoos Littel Interieurarchitecten BV | Bleeker Concepts Architecture

and Design | Ex Interiors | Strand NL architectuur en interieur | Studio

Remy Meijers interieurarchitectuur | Workshop of Wonders

DE STAD – duurzaam ontwikkelen | Met de crisis op de hielen, groeit de

aandacht voor duurzaamheid en duurzame ontwikkeling. Duurzaamheid is

geworteld in uiteenlopende aspecten en het nastreven van duurzaamheid-

aspiraties speelt zich af op verschillende terreinen. Zo is er ook in Utrecht

een grote zorgvuldigheid te zien in materiaalkeuzes voor gebouwen en

energiezuinige maatregelen. Maar duurzaamheid gaat voor een belangrijk deel

over het verlengen van de levensduur van gebouwen en het vermogen om

gebouwen in de toekomst aan te passen aan verschillende, nieuwe gebruikers.

Page 24: Aorta Jaarboek #09

24 |aorta2009

‘De taak van de interieurarchitect blijft het belangrijkst. Die bepaalt hoe mensen het gebouw beleven, die activeert de zintuigen.’ Hans Maréchal, Debat Nieuwe Lading, 7 oktober

Page 25: Aorta Jaarboek #09

25aorta2009|

ook ArchiTEcTEn

hEynEn+rubEl

TAnyA vAn lEEuwEn destad–duurzaamontWikkelen|

Page 26: Aorta Jaarboek #09

26 |aorta2009|destad–duurzaamontWikkelen

‘mijn gebouwen zijn voor mensen, voor gebruik en beleving’ Vera Yanovshtchinsky

cultuurcamPusvleuterWeide|vya|Foto:luukkramerFotograFie

Page 27: Aorta Jaarboek #09

27destad–duurzaamontWikkelen|aorta2009|

Met de cultuurcampus in Vleuterweide, kantoren

in Papendorp­Zuid en de prijsvraag voor het

nieuwe stadshart Leidsche Rijn Centrum is

Vera Yanovshtchinsky architecten een van de

bureaus die bijdraagt aan de kwaliteit van de

gebouwde omgeving van Utrecht. Dit bureau stelt

de mens en diens gebruik centraal in zijn werk.

Hierdoor kennen de gebouwen een schoonheid en

gebruikswaarde die tijdsoverschrijdend is en daar­

mee bijdraagt aan een duurzame ontwikkeling van

de stad.

De tentoonstelling gaf een beeld van het oeuvre van Vera Yanovshtchnisky

architecten. Als bezoeker werd je ingewijd in de wijze waarop dit bureau

de opgave benadert en met welke zorgvuldigheid ze tot een vernieuwende

architectuur komt. Niet alleen het werk stond centraal, maar ook de

menselijke maat, de inspiratie en de visie. Architectuurfoto’s, maquettes,

schetsen en inspiratiebeelden namen je mee in de wereld van

Vera Yanovshtchinsky, een wereld die zij steeds mooier wil maken.

Expositie: 2 dec t/m 30 jan | Aantal bezoekers: 156

LezingIn de lezing vertelde Vera over haar ontwerpen, hoe ze ontstaan en

groeien van schets tot gebouw. In veel van haar ontwerpen zit een inspi-

ratiebron besloten, die als een metafoor de kapstok vormt voor haar werk.

De opgaven waaraan dit bureau werkt lopen qua schaal erg uiteen, van

kleine binnenstedelijke projecten tot grootschalige gebiedsplannen. De

plannen gaan verder dan een mooie vorm, ze gaan over de mensen die ze

gebruiken en de beleving die daarmee gepaard gaat.

Lezing: 8 dec | Aantal bezoekers: 39

Onze wereld mooier makenVera Yanovshtchinsky

cultuurcamPusvleuterWeide|vya|Foto:luukkramerFotograFie

exPositieaorta|Foto:vya

Page 28: Aorta Jaarboek #09

28 |aorta2009|deregio–kWaliteitinProces

Architectuurworkshops voor bewoners.

In IJsselstein is in de jaren zestig, geheel conform de wensen

van die tijd, de wijk IJsselstein Oost verrezen. Deze wijk kent

nu de nodige problemen. Naast het monotone ruimtelijk

beeld, is er achterstallig onderhoud aan zowel de woningen

als aan de openbare ruimte. De doorstroom is hoog en de

huren zijn laag. Met name rond de gestapelde woningen vindt

een concentratie van de problemen plaats, maar deze stralen

af op de hele wijk. Met het wijkvernieuwingsplan­oost vindt er

tot 2025 een gefaseerde vernieuwing van de wijk plaats. De

eerste schetsen tonen hoogbouw als een entree voor de wijk

en nieuwe woningtypen aan het water.

De bewoners zijn in eerste instantie tevreden over de plannen op het gebied

van veiligheid en openbare ruimte. Maar over de aanpak van de woning-

bouw is het laatste woord nog niet gezegd. Met sloop en hoogbouw in het

verschiet, doemt een angstscenario op van een nieuw Zenderpark, een

nieuwe wijk met volgebouwde kavels, weinig groen en weinig sfeer. Bewo-

ners maken zich zorgen over de ruimtelijke kwaliteit en de openbare ruimte.

Met een aantal inhoudelijke workshops wilde de gemeente IJsselstein

bewoners meer inzicht geven in de mogelijkheden van hun omgeving.

Architectuurcentrum Aorta was gevraagd een van de workshops te

organiseren over de verschillende architectuurstijlen die er in Nederland

te vinden zijn. Deze workshop was voor de bewoners een eerste kennis-

making met het vak architectuur. De workshop startte met een rondvraag

over wat bewoners belangrijk vinden in hun buurt en wat ze willen veran-

deren. Daarna vond er presentatie plaats over verschillende architectuur

stijlen. De workshop resulteerde in een aantal moodboards, die op een

collage-achtige manier de huidige sfeer en de gewenste toekomstige

sfeer verbeelden. Deze uitkomsten zijn aangeboden aan Mieke Over-

kamp-van den Berg, wethouder Ruimtelijke Ordening in IJsselstein en aan

Henny van den Heiligenberg, directeur van woningcorporatie IJWBV.

Workshop: 6 oktober | Aantal deelnemers: 70

Architectuurnota Veenendaal.

Welk beeld krijg jij op je netvlies als je aan Veenendaal denkt?

Een stad of een dorp? Station de Klomp, de A12 of toch de

winkelstraat? De gemeente Veenendaal wil graag de ruim­

telijke kwaliteit bevorderen en de identiteit van Veenendaal

benadrukken. Om dit te bewerkstelligen heeft de gemeente

Veenendaal aan architectuurcentrum Aorta gevraagd om een architectuurnota op te stellen.

Gesprekken en een aantal workshops met spilfiguren uit Veenendaal hebben

geleid tot de basis van de nota. De nota heeft drie pijlers voorgeschreven

die gewenst en noodzakelijk zijn om de doelstellingen te behalen: het

aanbrengen van structuur in de stedenbouwkundige context, architectuur

op het netvlies brengen bij mensen en aandacht creëren voor kwaliteit in

processen om tot een goede architectuur te komen. Per pijler beschreef de

nota de concrete stappen die nodig waren om het doel te verwezenlijken.

Op deze manier kan Veenendaal haar herkenbaarheid en leesbaarheid

vergroten. Het is niet de bedoeling dat Veenendaal een nieuw label krijgt,

juist de bestaande kwaliteiten moeten het uitgangspunt vormen.

De nota bevatte een ‘agenda voor de toekomst’, waarin de stappen staan

stonden beschreven om de ambities te verwezenlijken. Een aantal van

deze stappen was reeds gedekt in andere beleidsstukken, maar een aan-

tal andere stappen wordt op basis van de nota tot uitvoering gebracht. In

februari 2010 is de nota definitief aangenomen door de raad.

De nota is opgesteld door architectuurcentrum Aorta in samenwerking

met adviesbureau Companen.

Workshops: 25 mei en 5 november | Aantal deelnemers: 44

Veenendaal, de soberheid en doel­matigheid voorbij

Architectuur, wat is dat?

sionskerkveenendaal|Foto:tristanminning,gemeenteveenendaal

moodboardWorkshoP|Foto:aorta

‘Met voldoende draagvlak en duidelijke behoeften en wensen, kan een beter ontwerp gemaakt worden’

DE rEgio | nAAST DE STAD uTrEchT, bEDiEnT AorTA ook STEEDS MEEr DE rEgio. MET SpEcifiEk

progrAMMA, zoAlS workShopS, prAkTijkToETSEn En bElEiDSnoTA’S, DrAAgT AorTA bij AAn DE

vErSchillEnDE ruiMTElijkE opgAvEn DiE zich in DE rEgio voorDoEn. hiErbij SpEElT AorTA STEEDS

vAkEr EEn rol AAn hET bEgin vAn plAnprocESSEn. DE klEinErE kErnEn MAkEn EEn punT, wAArbij

EEn SlEuTElrol iS wEggElEgD voor hET nASTrEvEn vAn kwAliTEiT.

Page 29: Aorta Jaarboek #09

29aorta2009|

Nulmeting stedenbouw.

Nederland en architectuur, dat is SuperDutch: grote namen

en sterke concepten. Dat is om trots op te zijn. Toch klinkt er

de laatste tijd ook een ander geluid. Nederland verrommelt

en slibt dicht. Sinds lange tijd komt de urgentie van de

stedenbouw weer op de agenda te staan. Het kabinet en de

vakwereld ontwikkelen initiatieven om de verzwakte positie

van de stedenbouw te versterken. Hieruit voortkomend ont­

wikkelt het Stimuleringsfonds voor Architectuur een landelijk

programma stedenbouw 2010 – 2012. Om de strategie voor

dit programma te bepalen is in diverse provincies een nul­

meting stedenbouw gestart. Architectuurcentrum Aorta heeft

deze nulmeting uitgevoerd voor de provincie Utrecht. De

nulmeting was gekoppeld aan een debat over de stand van de stedenbouw.

In de nulmeting ging er met name aandacht uit naar de inbreng van ste-

denbouwkundigen en stedenbouwkundige diensten. Daarnaast was het

van belang om de toekomstige opgaven voor de provincie boven tafel te

krijgen. Aan de nulmeting is een grondig onderzoek vooraf gegaan.

Gemeentes uit Utrecht en stedenbouwkundige bureaus uit de regio

werden geïnterviewd of gevraagd om vragenlijsten te beantwoorden.

Daarnaast heeft het debat een grote inhoudelijke bijdrage geleverd aan

de nulmeting.

Uit het debat kwam naar voren dat de stedenbouw zeker bezig is met

een comeback. Dit betekent wel dat er in de toekomst meer erkenning

moet komen voor de dynamiek en de complexiteit van de praktijk. De

stedenbouwkundige moet een visie hebben en de krachten kennen die

daarbij van invloed zijn. In de huidige situatie ligt er bij visies nog te veel

de nadruk op de esthetiek, in plaats van op het functioneren van de stad.

Juist het publieke belang en de verbinding tussen schalen moet het uit-

gangspunt zijn. Belangrijk is ook de visie op de toekomstige opgave, die

volgens menigeen zich in het binnenstedelijke gebied zal afspelen.

De grootschaligheid zal verdwijnen en de vernieuwing van het vak zal

zitten in het betrekken van burgers en andere partijen in het planproces.

Debat: 10 december | Aantal deelnemers: 95aantal benaderde gemeentes: 29De resultaten van het onderzoek zijn in 2010 gepresenteerd.

Stand van de stedenbouw

DE REGIO – kwaliteit in proces | Om een ruimtelijke opgave om te zetten in een eindresultaat van hoog

niveau, is het van belang om het proces zodanig in te richten dat deze kwaliteit bereikt kan worden. Waar

in een stad als Utrecht bepaalde procesmatige zaken vanzelfsprekend zijn, geldt dit niet voor kleinere

kernen in de regio. Kwaliteit in het proces is meer dan enkel het traject van ontwerp tot uitvoering, het gaat

ook over besluitvorming, beleid en communicatie.

De rol van nieuwe spraakmakende gebouwen

in de stadspromotie.

In Utrecht zijn de afgelopen tijd veel nieuwe gebouwen verrezen, zoals

in de Uithof en Papendorp. Nieuwe gebouwen geven een stad nieuwe

kansen. Bijzondere architectuur is spraakmakend en kan de stad een

herkenbaar gezicht verschaffen. De komende jaren liggen er nog meer

nieuwbouwprojecten op de stapel, denk aan het nieuwe hoofdkantoor van

de Rabobank, het Muziekpaleis, het Stationsgebied, een nieuwe schouw-

burg en een nieuw casino. Het stadslab concretiseert de rol die nieuwe

gebouwen kunnen vervullen in de stadspromotie van Utrecht. Ieder

gebouw levert zijn eigen verhaal aan de stad, of het nu gaat om wonen,

werken of recreëren. Aorta werkte, samen met andere partijen aan een

inventarisatie van nieuwe, markante gebouwen om tot een plan te komen

waarmee deze gebouwen gaan spreken voor de stad. In het Stadslab is

overeenstemming over de mogelijkheden die een digitaal stadspaviljoen

kan bieden voor de promotie van Utrechtse architectuur. Hiertoe heeft

Aorta in samenwerking met USBO advies een haalbaarheidsonderzoek

uitgevoerd in opdracht van Stadspromotie. Centraal stond de vraag of

het realiseren van een digitaal stadspaviljoen haalbaar is in technische,

organisatorische, beheersmatige en financiële zin. De uitvoering van dit

onderzoek heeft plaatsgevonden in 2010.

Stadslabs Utrecht

Passie voor UtrechtPassie voor Utrecht is een netwerk van mensen

met hart voor de stad.

Het gezelschap kenmerkt zich door uiteenlopende disciplines, zoals

onderwijs, cultuur, media en het bedrijfsleven. Passie voor Utrecht wil zich

inzetten voor een mooier en duurzamer Utrecht en laat zien dat Utrecht

een stad is om trots op te zijn. Door het verbinden van mensen en het

opzetten van betekenisvolle projecten wil dit netwerk de stad in beweging

brengen. De denk- en draagkracht die Passie voor Utrecht genereert,

is beschikbaar voor de stad. ‘Utrechtse Parels’ en de ‘Emotionele hoofd-

structuur’ zijn enkele projecten die reeds geadopteerd zijn door het

Utrechtse college.

Page 30: Aorta Jaarboek #09

30 |aorta2009|deregio–kWaliteitvandeoPgave

Ontwerpinstrumenten en archeologie.

De Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk,

was meer dan een stippellijn op een kaart. Het was

een verdedigingsgordel met forten, kampen en

legioensbases. Het grootste archeologische

monument van Nederland is nu haast geheel

onzichtbaar. Dit stuk geschiedenis ligt onder de

grond, bedolven onder gebouwen, wegen en een

vliegveld.

De gemeenten die doorkruist worden door deze Romeinse lijn, onder-

strepen het belang van de Limes. Op verschillende schaalniveaus wordt

gewerkt aan het behouden, begrijpen, benutten en zichtbaar maken van

de Limes. Het Concept Masterplan Limes is een model dat laat zien hoe

de Limes ingezet kan worden als ruimtelijke strategie. Een onderdeel van

dit masterplan is de ontwerpgrammatica, die ontwerpers op drie niveaus

handreikingen biedt om de Limes te vertalen naar de hedendaagse ont-

werppraktijk.

Aorta heeft met betrokken partijen en externe ontwerpers de praktijktoets

Valkenburg georganiseerd. Met deze casus kon de inzetbaarheid van de

ontwerpgrammatica getest worden in een concrete locatie. De deel-

nemende ontwerpers konden feedback geven over hoe zij het instrument

ervaren en beoordelen. Tegelijkertijd leverde de casus concrete bevin-

dingen hoe de Limes ingezet kan worden bij de ontwikkeling van het

voormalige marinevliegkamp Valkenburg. De kennis is verspreid onder

relevante partijen.

Gevoed door een excursie en presentaties over het plangebied, onder-

zochten de ontwerpers tijdens twee ontwerpworkshops hoe de ont-

werpgrammatica kan bijdragen aan het inpassen van de Limes-structuur

in de opgave. In een afsluitende bijeenkomst hebben de betrokken

partijen en de ontwerpers gediscussieerd over de resultaten van de

workshop, de methodiek van de ontwerpgrammatica en de meerwaarde

van deze strategie. Tot slot zijn de bevindingen vastgelegd in een essay,

Romeins ontwerpen in de Delta, geschreven door Marinke Steenhuis. Het

programma bureau de Limes heeft dit essay verspreid onder alle aan het

Limeslint gelegen gemeenten.

Betrokken ontwerpers:

Catharine Visser, DaF | Maike van Stiphout, DS landschapsarchitecten |

Franz Ziegler, Ivar Branderhorst, bureau voor architectuur en stedenbouw

| Job Floris, Monadnock | Ro Koster en Ad Kil, Ro&Ad architecten |

Peter Veenstra, Lola landscape architects | Wiebe Strick, masterstudent

Architectural History and Theory Technische Universiteit Eindhoven

Betrokken partijen:

Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Katwijk | Jaap Jonker,

gemeente Katwijk | Astrid Gerrits en Nadja van den Heuvel, provincie

Zuid-Holland | Tom Hazenberg, Hazenberg Archeologie | Katja Hoiting,

programmabureau Limes | Daniëlle Koot, student erfgoedstudies VU

Essayist: Marinke Steenhuis, Steenhuis stedenbouw/landschap |

Organisatie: Eveline Paalvast, architectuurcentrum Aorta | Marjo Stam,

verslaglegging

Excursie: 18 mei | aantal deelnemers: 14

Workshops: 18 en 27 mei | aantal deelnemers: 18

Toetsende workshop: 30 juni | aantal deelnemers: 14

Romeins ontwerpen in de Delta

herdenkingsroutekalkriese|Foto:Paulmeurs

DE REGIO – kwaliteit van de opgave | Ruimtelijke kwaliteit vindt zijn basis

in de kwaliteit van de opgave. Hierbij is de samenwerking tussen opdracht-

gever en ontwerper van belang, maar ook de verbindingen tussen de

politiek, ontwikkelaars en de overheid. Een goede opdracht stimuleert dat

een bouwproject, op welke schaal dan ook, betekenis heeft op cultureel en

maatschappelijk vlak.

Page 31: Aorta Jaarboek #09

31deregio–kWaliteitvandeoPgave | aorta2009|

Eind 2009 is Belvedere, het interdepartementale

beleidsprogramma voor cultuurhistorie en ruim­

telijke inrichting, gestopt. Om te laten zien waar

Belvedere na tien jaar werken staat en wat er

geleerd is, is het ‘Belvedere.nu’ opgesteld. Dit

praktijkboek presenteert de meerwaarde van

behoud door ontwikkeling, toont de meest relevante

en goed uitgewerkte projecten per provincie en

biedt volop methodes, adviezen en tips om behoud

door ontwikkeling succesvol in te zetten. Het boek

is mede inhoudelijk gevoed met de resultaten van

het debat dat op 29 juni in landgoed de Paltz over

de ontwikkeling van vliegbasis Soesterberg plaats­

vond.

In Utrecht is de planontwikkeling zo’n vijf jaar geleden goed op gang

ge komen. De unieke ontwikkeling rondom vliegbasis Soesterberg legde

tijdens de discussie de praktijkervaringen, knelpunten en leermomenten

rondom ‘behoud door ontwikkeling’ bloot. Het project onderscheidt zich

door de grote schaal, het doorwerken van cultuurhistorie en archeologie in

het ruimtelijk ontwerp en de samenwerking tussen overheden, belangheb-

benden en bewoners. Uitzonderlijk was de goedkeuring van het ministerie

van LNV om in een gebied waar de ecologische hoofdstructuur loopt, te

kunnen bouwen. Het project vliegbasis Soesterberg is een opdracht van de

provincie Utrecht, het Rijk en de gemeenten Soest en Zeist. De discus-

sie richtte zich op de vraag welke (strategische) rol cultuurhistorie heeft

gespeeld in het planproces en op welke wijze deze kwaliteit wordt geborgd

in het ontwikkelingsproces, de mate waarin cultuurhistorie kan bijdragen

aan het overbruggen van belangentegenstellingen (zoals natuur en woning-

bouw) en de samenwerking tussen overheden. Voor deze bijeenkomst

waren opdrachtgevende partijen van publieke en private partijen in de

provincie uitgenodigd.

In opdracht van projectbureau Belvedere heeft Aorta zorg gedragen voor de

inhoudelijke voorbereiding en organisatie van het debat. Tevens is aan de

hand van thema’s van relevante voorbeeldprojecten een selectie gemaakt

voor het boek.

Debat: 29 juni | Aantal deelnemers: 20

Gespreksleider: Chris Jagtmans, directeur Stadslicht BV. Bart Krol,

Gedeputeerde voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Stedelijke Vernieuwing en

het Landelijk gebied | Roland Blijdenstein, strategisch adviseur cultuur-

historie | Katja de Haan, projectleider vliegbasis Soesterberg

Het laatste boek van Belvedere

‘Historisch besef zit in mensen. Dat moet je triggeren door te blijven communiceren.’ Boudewijn Voormolen, archeoloog gemeente Valkenburg

Page 32: Aorta Jaarboek #09

32 |aorta2009|educatie

Aorta mini architectsculturele zondagen en kinderworkshopsTijdens de kinderworkshops gingen de mini architecten onder ons aan de

slag. De workshop was een eerste kennismaking met het vak architectuur.

Uitdagende thema’s vormden het uitgangspunt, zoals het bedenken van

een nieuw icoon voor Utrecht. Het Rietveld-Schröderhuis en de Belle van

Zuylen vielen in het niet bij de ontwerpen van de mini architecten.

Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20

drie bij vijf meterKUNSTuitDAGingDe Kunstuitdaging is een Utrechts initiatief dat het basisonderwijs de

mogelijkheid biedt om een kijkje te nemen bij een Utrechtse culturele

instelling. Kinderen worden bewust gemaakt van hun culturele omgeving.

Aorta laat de leerlingen zien wat architectuur eigenlijk is en dat er diep van

binnen in iedereen een architect schuilt.

De dag stond in het teken van het kleinste huisje van Utrecht, een specta-

culair gebouwtje van glas en staal aan de Kromme Nieuwegracht.

Architectuurbureau Sluijmer en van Leeuwen is de uitdaging aangegaan

om een woning te realiseren op een kavel van drie bij vijf meter. De plek

waar ooit precies één auto kon parkeren, is veranderd in een woonhuis

met in totaal zeven bouwlagen. Het extreem kleine perceel heeft de

architecten aangespoord om met verrassende ruimtelijke oplossingen te

komen.

Na een korte film waarin de kinderen kennis maakten met het bijzondere

woonhuis, gingen ze zelf op pad om de geheimen van het gebouw te

ontdekken. Met behulp van een quiz werden de kinderen aangemoedigd

om na te denken over het idee achter het gebouw, het ontwerp, het

materiaalgebruik en over mooi en lelijk.

KUNSTuitDAGing: 16 april | Aantal bezoekers: 40

station van de toekomstwww.stationvandetoekomst.nlHet station is allang geen plek meer waar reizigers enkel in- en uitstappen.

Het is een knooppunt voor allerlei vervoerslijnen en verkeerswegen. In de

directe omgeving van het station komt reizen samen met wonen, werken,

cultuur en recreatie. Stations worden steeds complexer en uitgebreider.

Hierdoor zal een groot aantal stations verbouwd worden, om te voorzien in

de eigentijdse behoeften. De term ‘station’ verdwijnt en het begrip

‘OV-terminal’ komt hiervoor in de plaats. Ook station Utrecht Centraal is

de komende jaren een theater van verandering.

Het grootschalige karakter van de bouwactiviteiten en de verstrekkende

betekenis die stations in onze dagelijkse mobiliteit spelen, maakten dit

onderwerp uitermate geschikt voor een educatief project waarin jongeren

kennismaken met architectuur. De leerlingen kregen in dit project te zien

dat hun eigen leefomgeving geen vaststaand gegeven is, maar dat hier

keuzes aan ten grondslag liggen. Als bewoner en gebruiker leerden ze een

mening te formuleren over de vormgeving van hun omgeving.

Foto:jeanneklaassen

Foto:aorta

EDucATiE | ArchiTEcTuur iS niET AllEEn voor ArchiTEcTEn, hET iS voor

iEDErEEn. vAn jong ToT ouD, vAn lEEk ToT profESSionAl. Door prik­

kElEnDE En ToEgAnkElijkE progrAMMA’S DrAAgT AorTA bij AAn bEgrip,

kEnniS En inzichT ovEr ArchiTEcTuur En DE procESSEn DiE hiErMEE

SAMEnhAngEn.

Page 33: Aorta Jaarboek #09

33educatie|aorta2009|

Tijdens het schooljaar 2008-2009 heeft Aorta in samenwerking met

Jeanne Klaassen een pilot van dit project gedraaid op het Gerrit Rietveld

College en het UniC. De leerlingen hebben onderzoek gedaan naar de

inrichting en het functioneren van Utrecht Centraal. Een bezoek aan het

informatiecentrum Stationsgebied vormde het startpunt van het project.

Met een gedegen uitleg over het stationsgebied en de OV-terminal maak-

ten de leerlingen een analyse van de knelpunten op het huidige station en

de kansen voor OV-terminal. Na een gastles van een architect die betrok-

ken is bij het ontwerp van de nieuwe OV-terminal, hebben ze zelf deel-

ontwerpen gemaakt voor het nieuwe station: een nieuwe fietsenstalling,

een functioneel meetingpoint of een herkenbaar stationsplein. De pilot

is afgesloten met een feestelijke prijsuitreiking waarin het beste ontwerp

bekroond werd door een gerenommeerde jury.

Bij het project heeft Aorta de website www.stationvandetoekomst.nl

ontwikkeld. Deze website bevat een schat aan achtergrondinformatie voor

het project en kon door leerlingen en docenten als bron gebruikt worden.

Educatieproject: juli 2008-maart 2009 | Aantal deelnemers: 120 Aanwezigen prijsuitreiking: 52Jury: Erik van Berkel, projectleider OV-terminal Utrecht Centraal, ProRail |

Alexander Schutte, projectleider OV-terminal gemeente Utrecht |

Bert van Mourik, NS Poort | Roderik van der Meulen, projectleider

OV-terminal Utrecht Benthem Crouwel architekten | Henk Bultstra, bureau

Spoorbouwmeester

Kinderworkshops: diverse data | Aantal bezoekers: 20

fietsen langs architec­tonische hoogtepunten in Langerak en ParkwijkLeidsche Rijn is de jongste buurt van Utrecht. De wijken Langerak en

Parkwijk bestaan zo’n tien jaar. Basisschool De Boomgaard, gelegen in

Langerak, vierde in 2009 zijn tienjarig bestaan. Veel kinderen op de school

hebben het begin van de bouw van de wijk nog meegemaakt. De wijk is

als het ware meegegroeid met de kinderen. Tijdens een speciale feest-

week wilde de school de leerlingen in aanraking brengen met architectuur

in hun buurt. Aorta heeft de hele week fietsexcursies georganiseerd waar-

bij de kinderen markante gebouwen, bijzondere bruggen en landschap-

pelijke elementen uit hun buurt met een architectenbril hebben bekeken

Fietsexcursie: 11 – 15 mei 2009 | Aantal deelnemers: 390

‘een kijkje met een architectenbril’

Foto:basisschooldeboomgaard

Wos8inleidscherijn|Foto:basisschooldeboomgaard

Page 34: Aorta Jaarboek #09

34 |aorta2009|Films

Radiant City Gary Burns ­ 2006“Politicians call it growth. Developers call it business. The Moss family

calls it home.”

Na de Tweede Wereldoorlog zijn de Amerikaanse steden overspoeld

met ‘suburbs’. Deze monotone wereld – the urban sprawl - verspreidt

zich steeds verder over de Verenigde Staten en veegt alle landschap-

pelijke karakteristieken van de kaart. Deze kunstmatige buitenwijken

zijn geënt op het gebruik van de auto en verbeelden de Amerikaanse

droom. Desondanks proberen de bewoners uit alle macht een gevoel te

creëren dat je alleen vindt in de meer organisch gegroeide wijken.

In de film worden bewoners gevolgd in hun dagelijks leven en geven

experts hun visie op het fenomeen Suburbia.

Filmvertoning: 6 april | Aantal bezoekers: 83Inleiding: Willem Hein Schenk, directeur De Zwarte Hond

Last call for planet earthJacques Allard ­ 2007Onze planeet is in gevaar. We krijgen signalen dat het zo niet langer kan.

De uitdaging is groot, maar de oplossing lijkt eenvoudig: we moeten snel

en grondig op duurzame ontwikkeling overschakelen. Zonne-energie,

hernieuwbare materialen, gerichte aanpassingen aan het ontwerp van een

stad en bio-klimatologische architectuur zijn mogelijke antwoorden op dit

netelige probleem.

Als reactie op de film An inconvenient truth van Al Gore zijn twaalf invloed-

rijke architecten van deze tijd geïnterviewd, met de centrale vraag hoe zij

zich voor het milieu inzetten. De architecten werken elk met een andere

context en een wisselend budget, waardoor uiteenlopende perspectieven

op de problematiek aan bod komen.

Filmvertoning: 18 mei | Aantal bezoekers: 53Inleiding: Roel Lichtenberg, Blauw Architecten

Celebration Muskens & Racké ­ 2005Veel mensen kennen Disney World, maar niet veel mensen weten dat

Disney ook een stad heeft gebouwd: Celebration. In 1995 betrokken

de eerste driehonderdvijftig bewoners hun huizen in Celebration.

Ingeloot met een lotnummer, waren zij de eerste gelukkigen die de

Amerikaanse droom konden gaan leven. Iedereen kent elkaar in

Celebration en veiligheid en gemeenschapszin staan hoog in het

vaandel. Tien jaar later wonen er achtduizend mensen. Ruime een-

gezinswoningen en golfbanen bepalen het beeld, maar er zijn ook

regels vastgelegd voor de bewoners om de pure uitstraling te behouden.

De film volgt zes koppels in hun zoektocht naar Utopia in Celebration.

Het idee van Celebration om een veilige, schijnbaar eeuwig mooie,

woonomgeving te maken, is geen uitsluitend Amerikaans fenomeen.

Ook in Nederland wordt sinds begin jaren negentig steeds meer nieu-

we woningbouw met historiserende of exotische ontwerpthema’s voor-

zien. Sabine Meier doet sinds drie jaar onderzoek naar de opkomst

van dit soort themawijken. Het zijn wijken waarbij de handhaving van

het architectonisch beeld sterk gereguleerd wordt. Dat blijft niet zonder

effect op het sociaal gedrag van de bewoners. Een groot deel van de

Nederlandse middenklasse vindt deze wijken aantrekkelijk. Waarom?

Zijn de themawijken teken van een ‘disneyfication’ van de Nederlandse

nieuwbouwwijken? Wat houdt ‘disneyfication’ van gebouwde woon-

omgeving precies in?

Filmvertoning: 7 december | Aantal bezoekers: 65Inleiding: Sabine Meier, architect en stadssocioloog, verbonden aan

het onderzoeksinstituut AMIDSt, Universiteit van Amsterdam

filMS | in SAMEnwErking MET filMThEATEr ’T hoogT En hET uTrEchTS

ArchiTEcTEncAfé vErzorgT AorTA jAArlijkS EnkElE filMS wAArin Archi­

TEcTuur DE hoofDrol SpEElT. bij ElkE filM vErzorgT EEn bijzonDErE

SprEkEr EEn inlEiDing op DE ThEMATiEk vAn DE filM. AcTuAliTEiTEn En

TrEnDS in DE ArchiTEcTuur krijgEn zo EEn brEDEr, inTErnATionAAl

kADEr. in 2009 iS DE MEnS En zijn oMgEving EEn bElAngrijk ThEMA in

DEzE cycluS.

Page 35: Aorta Jaarboek #09

35Films|aorta2009|

‘Take the best ideas from the most successful towns of yesterday and the technology of the new millennium, and synthesize them into a close­knit community that meets the needs of today’s families.’ Fragment Celebration

Foto:radiantcity,garyburns

Page 36: Aorta Jaarboek #09

36 |aorta2009|cultureleevenementen

architectuur en mobiliteitDag van de architectuur 2009De voordeur achter je dicht, snel op de fiets naar het station, een half

uurtje in de trein, nog een klein stukje met de bus en dan ben je er. Voor

even dan toch, want ’s avonds herhaalt dit proces zich in de omgekeerde

richting; van je werk terug naar huis. De tijd die we doorbrengen in

‘verblijfsruimtes’ wordt steeds korter, terwijl we steeds langer verblijven

in ‘reisruimtes’. Snelwegen, stations, bushaltes en knooppunten zijn dage-

lijkse kost. Of het prettig is om je te begeven in deze reisruimte, hangt

sterk af van de vormgeving ervan. Architectuur en mobiliteit beïnvloeden

elkaar meer dan ooit.

In samenwerking met Stichting Dag van de Architectuur heeft Aorta

de bezoekers een uitgebreid programma voorgeschoteld, waarbij de

kruisbestuiving tussen architectuur en mobiliteit centraal stond. In Aorta

presenteerde kunstenaar Pieter Anton een gewaagde visie op knooppunt

Lunetten. Het middagprogramma vond plaats in The Wall, hét Utrechtse

voorbeeld van integratie tussen architectuur en mobiliteit. Wies Sanders

van Urban Unlimited gaf hier een lezing over verschillende mobiliteits-

stijlen. Tom Vanderbilt sloot de dag af met een vermakelijk verhaal aan de

hand van zijn boek Traffic.

Open huis en lezing: 27 juni | Aantal bezoekers: 59

op de kaartOpen monumentendag & UitfeestHet monumentale pand waarin Aorta gehuisvest is, kent een bijzonder

verhaal. In de negentiende eeuw bevond zich hier het hoofdpostkantoor,

nu gevestigd aan het Neude. Tijdens Open Monumentendag was

Irma Ruger aanwezig om de bezoekers de feiten en fabels van het

gebouw te vertellen.

Rondleidingen ‘Lees je stad’Hoewel de Romeinen allang verdwenen zijn uit Utrecht, zie je hier en daar

hun aanwezigheid nog terug in het stadsbeeld. Van een Romeinse vesting

heeft Utrecht zich ontwikkeld tot een stad met industrie, spoorwegen en

bedrijvigheid. De geschiedenis maakt de stad tot wat ze nu is. In de rondlei-

ding behandelde de gids in korte tijd enkele eeuwen stadsgeschiedenis: het

Romeins Castellum, de kerken, de grachten, de forten, de eerste industrie,

de stadsdoorbraken en bouwen in de voor- en naoorlogse periode. Wat

brengt de toekomst?

UitfeestJarenlang heeft het Uitfeest de binnenstad van Utrecht gedomineerd. In

2009 kwam daar verandering in. Leidsche Rijn werd voor de eerste keer on-

derdeel van het Uitfeest. Een mooie aanleiding voor Aorta om aan de hand

van een fietsexcursie de historie en toekomst van dit nieuwe stadsdeel te

belichten.

Open huis: 12 & 13 september | Aantal bezoekers: 662

culturele evenementen

culTurElE EvEnEMEnTEn | TijDEnS DE jAArlijkSE lAnDElijkE En uTrEchTSE

culTurElE DAgEn booD AorTA ook in 2009 opniEuw EEn inSpirErEnD

progrAMMA AAn, ToEgAnkElijk voor EEn brEED publiEk. EEn groTE

opkoMST AAn MEnSEn bETrAD DE bijzonDErE wErElD vAn ArchiTEcTuur

TijDEnS opEn MonuMEnTEnDAg, DE DAg vAn DE ArchiTEcTuur En vEr­

SchillEnDE culTurElE zonDAgEn.

Page 37: Aorta Jaarboek #09

37theWall|architectProF.ir.Fonsverheijen,vvkharchitecten|Foto:daanbramer| 37

Page 38: Aorta Jaarboek #09

38 |onderPrFessoren|bakersarchitectenbv|Foto:cornbreadWorks

Page 39: Aorta Jaarboek #09

39rondleidingen|aorta2009|

Open rondleidingen Op gezette tijden organiseert Aorta open rondleidingen op verschillende

locaties die zij bekendmaakt op de website en in de lokale pers. Deze

rondleidingen duren anderhalf tot twee uur en kosten doorgaans € 7,50

per persoon (€ 6,25 voor U-pas houders en Vrienden van Aorta). De prijs

is afhankelijk van het thema en exclusief vervoer. Aanmelden voor de

rondleidingen is noodzakelijk en kan bij de receptie van Aorta, telefonisch,

of via de website.

Rondleidingen voor groepenGroepsrondleidingen worden uitsluitend op aanvraag georganiseerd. De

kosten bedragen een vast bedrag per gids, per uur, ongeacht het aantal

deelnemers. Per gids kunnen maximum twintig personen deelnemen.

De rondleiding kan desgewenst aangepast worden aan de wensen van de

klant.

Gidsen Alle rondleidingen worden begeleid door professionele architectuurgidsen,

voornamelijk met een achtergrond op het gebied van architectuurge-

schiedenis, bouwkunde of landschapsinrichting. Tijdens de rondleidingen

geven zij uitgebreide achtergrondinformatie over de historische, steden-

bouwkundige en architectonische ontwikkelingen. De toelichting is in het

Nederlands, maar kan bij groepsaanvragen op verzoek ook in het Engels

of een andere taal worden gegeven.

Thema’s & locatiesDe thema rondleidingen worden veelvuldig bezocht door geïnteresseerden

in binnen- en buitenland.

Rotsoord en de Toonkamer – industriële rijkdom met een creatief geluid. Rotsoord is een bijzonder gebied in Utrecht. Als een eiland in de

stad heeft het door de jaren heen zijn eigen karakter ontwikkeld. De rijke

industriële geschiedenis gaat terug tot de Middeleeuwen en wordt voor-

namelijk gekenmerkt door de aanwezigheid van stenenbakkerijen.

De Utrechtse tegelbakker Ariaen Frans liet in de 17e eeuw een buiten-

plaats bouwen die hij Rotsoord noemde. De naam Rotsoord verwijst

naar de paars-rode rotsachtige steensoort dat als misbaksel tijdens het

bakproces ontstond en waarmee de gevels van de buitenplaats Rotsoord

werden versierd. Rotsoord kent nu nog veel gebouwen die de verhalen

van het industriële verleden vertellen, zoals de watertoren en het ge-

bouw van firma Ondix. Het bekendste gebouw op Rotsoord is de Pastoe

Fabriek. Deze meubelfabriek is organisch gegroeid, met steeds nieuwe

uitbreidingen. Het schelpendak van de montagehal is één van de hoog-

tepunten van het gebouw. Sinds 1982 is de Toonkamer gehuisvest in de

Pastoe Fabriek. Hier presenteren veertig toonaangevende bedrijven hun

collectie op het gebied van interieur en design.

Universiteitsbibliotheek binnenstad – het boekenpaleis.

De nieuwe universiteitsbibliotheek in de binnenstad toont zo’n acht kilo-

meter aan boeken. De bibliotheek is gevestigd in het voormalige werk-

paleis van Lodewijk Napoleon. Het totale complex omvat zes Rijksmonu-

menten. Deze voorheen niet toegankelijke panden zijn in de nieuwbouw

voor iedereen ontsloten. De entree aan de Drift en de ‘grande galerie’,

voorheen vooral boekenopslag, zijn nu het kloppend hart van het complex

en fungeren juist als een ontmoetingsruimte voor bezoekers en studenten.

Grosfeld van der Velde architecten heeft voor de nieuwbouw bewust

gekozen voor een eenduidige materialisatie, detaillering en kleurstelling,

waardoor er eenheid ontstaat in het gebouwencomplex. Daarnaast is er

bijzondere aandacht besteed aan het terugdringen van details en installa-

tie ten behoeve van de sfeer en monumentaliteit. Een licht en transparant

gebouw is het resultaat.

De Uithof – inclusief universiteitsbibliotheek van Wiel Arets en het educatorium van OMA. De Uithof is meer dan een universiteitscampus.

Het is de architectonische parel van Utrecht. In het gebied dat in de jaren

zestig nog een uitgestrekt weiland was, zijn sindsdien universiteitsgebou-

wen en later ook studentenhuisvestingscomplexen verrezen. Het master-

plan van OMA redigeert een geconcentreerde strook met bijzondere be-

rondleidingenTHEMA AANTAL DEELN. AANTAL DEELN.De Uithof 76 1.310 3 44UBU 3 50 0 0Art Nouveau 1 2 2 24Stadhuis 12 249 2 18Rietveld en Tijdgenoten 4 76 1 15Moderne Archictectuur binnenstad 9 124 2 29Stationsgebied 2 35 2 29Leidsche Rijn 6 100 1 11Stadslezer 0 0 2 36Musea en het Museumkwartier 2 32 1 14Amelisweerd 1 16 0 0A. A. Hijmans van den Berghgebouw 6 110 0 0Jongerius 2 30 0 0Zocherplantsoen 1 16 0 0Rotsoord (en Toonkamer) 1 40 0 0UBB 0 0 3 43Vroege Vogel 0 0 2 22Zomerarrangement 0 0 4 43Maliebaan 0 0 2 9TOTAAL 126 2.190 27 33

groepsrondleidingenrondleidingen voor

individuele deelnemers

TOTAAL AANTAL GEORGANISEERDE RONDLEIDINGEN EN AANTAL DEELNEMERS PER THEMA

ronDlEiDingEn | hoEwEl uTrEchT voorAl bEkEnDSTAAT oM hAAr hiSToriSch cEnTruM, hEEfT DEzE STAD ook EEn SchAT

AAn MoDErnE ArchiTEcTuur. vEEl vAn DE niEuwErE bouwkunST bEvinDT zich in DE binnEnSTAD, wAAr rEkEning MoET

worDEn gEhouDEn MET bESTAAnDE gEbouwEn En STADSSTrucTurEn. DE rEcEnTE uiTbrEiDingEn AAn DE ooST­ En

wESTkAnT vAn uTrEchT hEbbEn ArchiTEcToniSchE hoogSTAnDjES voorTgEbrAchT. ArchiTEcTuurcEnTruM AorTA

orgAniSEErT hET hElE jAAr Door ronDlEiDingEn lAngS (MoDErnE) ArchiTEcTuur En lAnDSchApSArchiTEcTuur in

uTrEchT. DEzE ExcurSiES zijn gEconcEnTrEErD ronDoM vErSchillEnDE ThEMA’S En locATiES. in 2009 hEEfT AorTA EEn

AAnTAl niEuwE ronDlEiDingEn AAn hET ASSorTiMEnT ToEgEvoEgD, nAMElijk DE ronDlEiDing roTSoorD – ToonkAMEr

En DE ronDlEiDing Door DE univErSiTEiTSbiblioThEEk in DE binnEnSTAD.

Page 40: Aorta Jaarboek #09

40 |aorta2009|rondleidingen

bouwing, de kasbah-zone, omringd door een open landschap. In 2004 is

de universiteitsbibliotheek van Wiel Arets voltooid; een donkere monoliet

waarin de boekendepots als wolken in de lucht hangen. Het educatorium

van OMA is een brandpunt voor studenten, waar de betonnen vloer zich

transformeert tot wand en dak. Andere toonaangevende gebouwen die je

op de Uithof kunt vinden, zijn het Minnaertgebouw, De Bisschoppen, de

Basketbar, het Hijmans van der Berghgebouw, Casa Confetti en het NMR

gebouw.

Het stadhuis van Miralles – Spaans temperament en Utrechtse nuchterheid. Het stadhuis is al meer dan 650 jaar de plek waar de

gemeenteraad, de burgemeester en wethouders van Utrecht bij elkaar

komen. Langzaamaan is het stadhuis gegroeid tot een samensmelting

van een tiental middeleeuwse panden en stadskastelen. De Spaanse

architect Enric Miralles (1955 – 2000) heeft in 2000 het Utrechtse stadhuis

voor de laatste maal onder handen genomen. Met een bonte verzameling

materialen verbindt hij de verschillende stijlen, periodes en panden die in

het stadhuis verenigd zijn. Het interieur vertelt met verve het bijzondere

levensverhaal van het stadhuis.

Leidsche Rijn – een fietstocht langs architectonische statements en Romeinse structuren. De weilanden van voorheen hebben plaats-

gemaakt voor de grootste Vinex-wijk van Nederland. Waar de Romeinen

ooit hun castellum en badhuizen bouwden, is nu een scala aan archi-

tectonische stijlen te vinden. In 2015 moet Leidsche Rijn plaats bieden

aan 30.000 woningen en 70.000 m2 kantoorruimte. Daarnaast zullen hier

allerlei voorzieningen verschijnen, zoals winkels, scholen, ouderencentra

en parken. Leidsche Rijn wordt een volwaardig nieuw deel van Utrecht.

De laatste jaren zijn er ook kritische geluiden te horen over Vinex-wijken,

maar in Leidsche Rijn wordt er nog steeds vol overgave gebouwd en ver-

rijst het ene markante gebouw na het andere, zoals het WOS8 gebouw,

de KPN telefooncentrale, de TGV huizen, het winkelcentrum van awg

architecten, Het Gebouw van Stanley Brouwn, de paperdome van Shigeru

Ban en de school van Wiel Arets.

Moderne Architectuur in de binnenstad – oud en nieuw spotten in Utrecht. Utrecht is vooral bekend vanwege de historische binnenstad,

maar intussen is er ook een schat aan moderne architectuur te vinden.

De moderne parels schitteren tussen de oude stenen en gaan elk op hun

eigen manier een relatie aan met de Middeleeuwse buren. Deze route

gaat onder andere langs het kleine huisje op de Drift en de winkel aan de

Domstraat van Sluijmer en Van Leeuwen, het stadhuis van Miralles, het

woonhuis van Mart van Schijndel, de schouwburg van Dudok, de woning-

bouw aan de Mariaplaats van awg architecten.

Stationsgebied. Na jaren van praten en plannen maken, is nu dan toch

echt de schop in de grond gegaan. De grootschaligheid en de complexi-

teit van de plannen, maakt een gefaseerde ontwikkeling onontbeerlijk.

De eerste paal van het Muziekpaleis aan de Vredenburg zit inmiddels in

de grond en de Catharijnesingel is ook al gereed gemaakt om weer als

waterroute onderdeel te zijn van Utrecht. Ook op het station zijn nu de

eerste bouwactiviteiten van start gegaan om het station te transformeren

in een OV-terminal. Andere projecten die in de toekomst zullen verschij-

nen zijn onder meer het casino, de bibliotheek ++, de Rabobrug en een

megabioscoop. De rondleiding geeft inzicht in wat we de komende jaren

kunnen verwachten.

Jugendstil/Art nouveau – sierlijke krullen en gevels als kunstwer-ken. De gracieuze vormen van de Art Nouveau ofwel Jugendstil zijn op

veel plaatsen in Europa te vinden: van de ingangen van de Parijse metro

en de Eifeltoren tot de Grand Cafés in Praag en het woonhuis van de

architect Victor Horta in Brussel. Ook in Utrecht heeft deze stroming zijn

sporen nagelaten, zoals te zien is bij apotheek De Liefde in de Voor-

straat en Hotel Noord Brabant aan Vredeburg. Art Nouveau architecten

beschouwden de gevel als een kunstwerk. De gevel werd een affiche, die

een representatie vormde van wat zich binnen afspeelde. De oude winkel

in de Zadelstraat onderstreept dit principe met aapjes in de hoefijzer-

bogen en flamingo’s in de bonte tegeltableaus.

Rietveld en tijdgenoten. Zowel het Rietveld-Schröderhuis als enkele

andere gebouwen van Rietveld komen tijdens deze wandeling aan de

orde, zoals de gerenoveerde woningen aan de Erasmuslaan en de Chaf-

feurswoning. Ook projecten van tijdgenoten om en nabij het Wilhelmina-

park komen aan de orde, zoals de eigen woning van S. van Ravensteijn.

Musea en het museumkwartier. Het Museumkwartier is een van de

best bewaarde geheimen van de Utrechtse binnenstad. De vroegere Wijk

A herbergt een schat aan verborgen hofjes, grachten, middeleeuwse

huizen, galeries en musea. Ook op architectonisch gebied valt hier een

BEZOEKERS INTERNATIONAAL

LAND AANTAL

Nederland 1824

België 117Zweden 17Spanje 70Duitsland 135Frankrijk 27Japan 20Denemarken 13Divers 78Overige 226Totaal buitenland 703

TOTAAL 2527

Page 41: Aorta Jaarboek #09

41rondleidingen|aorta2009|

indrukwekkende wereld te ontdekken, zoals het Universiteitsmuseum

van Koen van Velsen, die met de grote glazen puien die een verrassende

toevoeging zijn in het straatbeeld. Ook de uitbreidingen van het museum

Catharijneconvent (Hubert Jan Henket) en het Centraal Museum (Beel &

Agtergael) komen aan bod. Daarnaast passeren andere architectonische

projecten de revue, die de gevoeligheid blootleggen van modern bouwen

in een historische context.

Het Zocherplantsoen. Het Zocherplantsoen is een 19e-eeuws

landschapspark dat naar ontwerp van J.D. Zocher werd aangelegd op

de plaats van de Middeleeuwse omwalling en het Griftpark. Tijdens de

rondleiding wordt gekeken naar de verschillende opvattingen in de land-

schapsarchitectuur, van de 19e eeuw tot nu.

Amelisweerd – van ridderhofstad tot pannenkoekenhuis. Amelisweerd is bekend van de mooie wandelingen die je er kunt maken,

het pannenkoekenhuis en de acties in de jaren ’70 tegen de aanleg van de

snelweg. Het landgoed kent echter ook een koninklijke geschiedenis. In

de Middeleeuwen was Amelisweerd ridderhofstad en in de 18e eeuw was

het een buitenhuis van één van de machtigste families van Utrecht. Deze

geschiedenis valt nog af te lezen aan de landhuizen op het landgoed en

de verschillende stijlen in landschapsarchitectuur. Zo is er een repertoire

te vinden van tuinstijlen vanaf 1700, zoals de vroege Engelse landschaps-

stijl, de Rococo en de late Engelse stijl.

universiteitsbibliotheekbinnenstad|architect:grosFeldvanderveldearchitecteni.s.mdhv|Foto:renédeWit

Page 42: Aorta Jaarboek #09

42 |aorta2009

Aorta is ook een architectuurinformatiepunt voor een breed publiek. Aan

de medewerkers van de publieksbalie kunnen vragen worden gesteld.

In het knipselarchief zijn artikelen te vinden uit landelijke dag-, week- en

vakbladen, die de gebouwde omgeving van Utrecht als onderwerp heb-

ben. Op de leestafel liggen de laatste nummers van vakbladen, recent

uitge geven boeken en informatie over het lopende programma van

Aorta. De mediatheek omvat boeken en tijdschriften over architectuur en

stedenbouw (regio Utrecht), informatie over Utrechtse architectenbureaus

en bureaus van buiten die in Utrecht bouwen en video’s en dvd’s over

verschillende onderwerpen met betrekking tot Utrecht en architectuur.

www.aorta.nuDe website geeft informatie over de organisatie, lopende programma’s,

lezingen, debatten, gerelateerde activiteiten en rondleidingen. De home-

page biedt een overzichtelijke agenda van de lopende activiteiten. In het

archief kan gezocht worden naar programma’s van voorgaande jaren.

over aorta

open woensdag tot en met vrijdag van 12:00 – 17:00 en zaterdag van 13:00 – 17:00

Page 43: Aorta Jaarboek #09

universiteitsbibliotheekbinnenstad|architect:grosFeldvanderveldearchitecteni.s.mdhv|Foto:renédeWit|43

over aorta

Page 44: Aorta Jaarboek #09

44 |aorta2009|Publicaties

De Staatslieden Ontwaken – tussentijdse berichten van een Utrechtse herstructu-reringswijk (cd-rom)De Staatslieden Ontwaken is een documentaire

over de Staatsliedenbuurt in Utrecht. In deze

kleine buurt, vlakbij het centrum van Utrecht,

vindt grootschalige herstructurering plaats. Tien

jaar geleden is al een rijtje flats gesloopt, maar

sindsdien is er niet zoveel te merken geweest

van de herstructurering. Er kwamen ondertus-

sen wel steeds meer berichten over sociale

problemen. Pas onlangs zijn de eerste voor-

bereidingen zichtbaar geworden: een aantal

mensen is verhuisd en grote bergen zand

ver raden de aanstaande bouw. Andere delen

van de wijk worden in de toekomst gesloopt,

gevolgd door nieuwbouw. Maar wat gebeurt er

eigenlijk in de tussentijd, in de periode tussen

planvorming en uitvoering? Hoe denken bewo-

ners over hun wijk, de herstructurering en de

toekomst? En klopt het predicaat probleemwijk

dat deze buurt krijgt opgeplakt, eigenlijk wel?

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart;

Interviews: Thaddeus Müller; Productie: adapter

film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta © 2009

Prijs: € 7,00

Het Wilde Dromen (cd-rom)Het wilde dromen is een documentaire over drie

stellen die een vrije kavel kopen in Blauwkapel

en Leidsche Rijn. Twee koppels kijken vanuit

hun droomhuis terug op het proces. Het derde

stel wordt gevolgd tijdens het ontwerpproces.

Centraal staan de persoonlijke dromen vanuit

de kavelnemers. De drie stellen vertellen open-

hartig oer de keuzes voor het zelfbouwen, de

zoektocht naar de architect en de loop van het

bouwproces. Hun aanpak loopt sterk uiteen, net

zoals de huizen die zij laten bouwen. Ook de

architecten en de stedenbouwkundigen komen

aan het woord. Zij vertellen over de locatie en

de interactie met de kavelnemers.

De documentaire geeft een goed beeld van wat

het betekent om zelf een huis te bouwen – van

de praktische soelaas en handige eigenschap-

pen tot de emoties die er bij komen kijken. Er

wordt geen volledig beeld gegeven van alle

processen rond het bouwen op een vrije kavel.

Wel is het een poëtisch en beeldend verslag van

de dromen van de particuliere opdrachtgever –

afgezet tegen de weerbarstige realiteit van de

vrije kavel-markt.

Regie: Ruud Bakker; Camera: Hans Jonkhart; In-

terviews en research: Martine Bakker; Productie:

adapter film i.s.m. Architectuurcentrum Aorta ©

2007. Prijs: € 8,00

Vaartse RijnIn opdracht van Architectuurcentrum Aorta en

Landschap Erfgoed Utrecht (vroeger Erfgoed-

huis Utrecht) werkten twee ontwerpteams aan

een ontwikkelingsplan voor de Vaartse Rijn.

De Vaartse Rijn is een vergeten waterlijn, die

loopt van het Ledig Erf in Utrecht tot de rivier

de Lek in Vreeswijk. Ooit was het een econo-

mische hoofdader. Maar later werd die functie

overgenomen door het Merwedekanaal en

het Amsterdam-Rijnkanaal. Nog later kwamen

er wegen die veel beter tegemoet kwamen

aan industriële ontwikkelingen. Toch zijn veel

restanten van de industriële bedrijvigheid op de

oevers nog steeds zichtbaar. Verleden, heden

en toekomst zijn in het Vaartse Rijngebied nauw

met elkaar verbonden. Tegenwoordig worden de

oevers van de Vaartse Rijn voor heel verschil-

lende functies gebruikt. Belangrijk is dat de

cultuurhistorische betekenis van de Vaartse

Rijn als industrieel waterlint niet verloren gaat.

De uitkomsten van het onderzoek zijn in de

publicatie beschreven. Dit project moet leiden

tot revitalisatie van de Vaartse Rijn. Er liggen nu

twee interessante ontwikkelingsplannen voor de

Vaartse Rijn, die beide goede elementen in zich

hebben. Het is nu aan de gemeenten Utrecht

en Nieuwegein om mogelijkheden te scheppen.

We hopen dat daarmee de Vaartse Rijn wordt

behouden voor ontwikkeling. Gratis

Gebouw van morgen: Rabobank Nederland en de CroeselaanDe omgeving van het Rabobankcomplex

Croese laan is een gebied waarin extreme ver-

anderingen hebben plaatsgevonden in steeds

korter op elkaar volgende perioden. In het

boekje Gebouw van Morgen: Rabobank Neder-

land en de Croeselaan wordt nader ingegaan

op de geschiedenis van dit gebied. Het nieuwe

bestuursgebouw moet één van de meest duur-

zame kantoorgebouwen van Nederland worden

en krijgt bovendien een flexibel en innovatief

werkplekconcept. Het boekje uit 2006 geeft

door middel van beeldmateriaal inzicht in deze

toekomstplannen van het nieuwe complex.

Industrieel erfgoed in UtrechtUitgave Industrieel Erfgoed, 2005. 14 locaties

van hergebruik van het industrieel erfgoed in

Utrecht. Met gegevens over de geschiedenis

van onder andere van Hooghiemstra, Villa

Jongerius en het Cereol terrein. Aan de hand

van de kaart en de adresgegevens kunnen

geïnteresseerden de verschillende bouwwerken

zelf gaan bekijken. Prijs: € 1,00

Bouwen voor het GeloofHet boekje Bouwen voor het Geloof verscheen

als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling

over de architect Alfred Tepe (1840-1920) en

zijn leerlingen in 2005. In het laatste kwart van

de negentiende eeuw bepaalde Tepe het aan-

zicht van veel dorpen en steden in het bisdom

Utrecht met ontwerpen voor een overweldigend

groot aantal neogotische kerken. In Utrecht

zelf zijn onder meer de St. Martinuskerk en de

Willibrorduskerk (1876-1877) van zijn hand.

Tegenwoordig is Tepe een vrij onbekende figuur,

terwijl hij gedurende zijn leven werd gelijkgesteld

met zijn tijd- en stijlgenoot Pierre Cuypers. In

het boekje zijn zeventien gebouwen van Tepe in

Utrecht beschreven en gemarkeerd op de kaat

van Utrecht. Prijs: € 1,00

Page 45: Aorta Jaarboek #09

45Publicaties|aorta2009|

DE ROMEINSE LIJN, van Levefanum naar LaurumIn opdracht van de Provincie Utrecht heeft

Aorta in 2005 het wedstrijdprogramma voor de

ideeënprijsvraag onder de naam “de Romeinse

Lijn” ontwikkeld en de organisatie op zich geno-

men. De publicatie toont een impressie van het

ingezonden werk, plannen van de vijf genomi-

neerden worden uitgebreider beschreven en het

gehele juryrapport. De wedstrijd richtte zich op

de ruimtelijke ontwikkelingskansen met als ar-

cheologische onderlegger: de Romeinse Limes,

de verdedigingslinie die door heel Europa loopt

en in de Provincie Utrecht via Wijk bij Duurstede,

Utrecht en Woerden langs de Rijn liep. Doel van

de prijsvraag - voor samengestelde teams van

ontwerpers, archeologen, architecten en steden-

bouwkundigen, communicatiedeskundigen en

kunstenaars – was met ideeën te komen om de

Limes (de Romeinse rijksgrens), in ruimtelijke

plannen te betrekken én de Limes beter voor

publiek zichtbaar en beleefbaar te maken. Een

hele uitdaging, want de resten van de 2000

jaar oude Romeinse weg liggen grotendeels in

de bodem verborgen. Het ging in de wedstrijd

vooral om een hedendaagse interpretatie en

visie op de Limes als lint, een drietal locaties,

een communicatiestrategie en een financiële

onderbouwing.

Buiten Wonen (cd-rom en website)Resultaten van de workshop in 2004 waarin

onderzocht werd hoe en in welke vorm wonen

in het landelijk gebiedkan worden vormge-

geven. Drie teams onder leiding van ieder twee

masters ontwikkelden ieder een eigenzinnig

voorstel. Naast ontwerpscenario´s besteden de

teams aandacht aan ontwikkelingsstrategieën

en financiering. De cd-rom toont alle ontwerpen

en geeft een inhoudelijke toelichting. Integrale

verslaglegging verliep ook via de site van Aorta.

100 uit 100 Architectuur Utrecht (1900-2000) Architectuurkaart UtrechtIn dit handzame boekje uit 2002 zijn 100

architectonisch interessante gebouwen in

Utrecht opgenomen die in de afgelopen eeuw

zijn gebouwd en die hebben bijgedragen aan

de discussie over architectuur in Utrecht. De

kaart bevat beschrijvingen in het Engels en

Nederlands over de gekozen gebouwen, zoals

architect, bouwstijl en -jaar, een overzichtskaart

ter oriëntatie, een overzicht van de buslijnen om

de 100 bestemmingen mee te bereiken en een

uitleg van de gebruikte stijltermen.

Prijs: € 1,00

50.000 extra woningen in de stad Utrecht (cd-rom en website)Resultaten van de workshop in 2002 waarin

onderzocht werd hoe en in welke vorm 50.000

woningen extra binnen de stad Utrecht kunnen

worden gerealiseerd. Ook de reacties van de

criticasters en het publiek zijn op de cd-rom

opgenomen. CD-rom niet meer leverbaar, nog

wel via website

Jaarboek Aorta 2005Gratis

Aorta 10 jaar, Editie 2006Jaarboek Aorta 2006Gratis

Jaarboek Aorta 2007Gratis

Jaarboek Aorta 2008Gratis

Jaarboek Aorta 2009Gratis

Page 46: Aorta Jaarboek #09

46 |aorta2009

Toelichting op de resultatenrekening

baten Subsidie gemeente Utrecht

Financiële bijdrage van Gemeente Utrecht, SO.

Subsidie basisprogramma

Financiële bijdrage van Stimuleringsfonds voor Architectuur,

Overige sponsor- en subsidiegeld programma

Financiële bijdragen van sponsoren en subsidieverstrekkers voor het

basisprogramma en aanvullend programma.

Sponsorbijdragen

Financiële bijdragen van sponsors voor het totale jaarprogramma

Rondleidingen

Opbrengsten uit de organisatie van rondleidingen

Financiële baten

De rentebaten minus -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking

hebbende renteopbrengsten.

Overige baten

Omzet van verkopen aan balie, verhuur ruimte, horeca en entreeheffing

lastenDirecte programmakosten

Totale kosten van activiteiten zoals tentoonstellingen, lezingen en andere

activiteiten.

Personeelskosten

Kosten van het vaste personeel en het inhuren van personeel.

Huisvestingskosten

Kosten van huur, onderhoud, gas, water, elektra en belastingen

Kantoorkosten

Kosten kopiëren, kantoorbenodigdheden, netwerkbeheer, telefoon, porti en

drukwerk jaarverslag.

Algemene kosten

Accountantskosten, bestuurskosten, verzekeringen en administratiekosten.

Page 47: Aorta Jaarboek #09

47aorta2009|

balans per 31 december 200931 12 2009 31 12 2008

Activa

Materiele vaste activa 25.299 32.093

Vorderingen 49.441 65.100

Liquide middelen 160.723 154.840

235.463 252.033

Passiva

Stichtingsvermogen 123.151 170.558

Kortlopende schulden 112.312 81.475

235.463 252.033

baten en lasten over 2009 2009 2008

Baten

Subsidie gemeente Utrecht 67.731 67.731

Subsidie basisprogramma SFA 65.521 56.862

Overige Sponsor- en subsidiegeld programma 181.500 211.051

Sponsorbijdragen 22.725 17.400

Rondleidingen 18.158 28.163

Financiële baten 5.137 4.008

Overige baten 4.562 13.766

Som der baten 362.334 398.981

Lasten

Directe programmakosten 153.665 184.170

Personeelskosten 176.547 159.288*

Afschrijvingen materiële vaste activa 7.562 6.864

Huisvestingskosten 34.319 35.407

Verkoopkosten 1.821 2.134

Kantoorkosten 14.119 10.247

Algemene kosten 17.798 17.892

Som der lasten 405.831 416.002

Totaal resultaat - 43.497 - 17.021

* In 2008 lagere personeelskosten door een forse ziekengelduitkering

jaarcijfers

Page 48: Aorta Jaarboek #09

48 |aorta2009

Aantal bezoekers mediatheek en exposities

Aantal bezoekers debatten

Aantal bezoekers lezingen

Aantal deelnemers rondleidingen *

Aantal indirecte contacten website

Aantal bezoekers film

Aantal bezoekers educatieprogramma

Aantal bezoekers ander programma, zoals workshops, onderzoek, evenementen etc.

bezoekers 2009

200720082009 2006

(inclusief alle open dagen+ openingen)

2.9382.5832.9852.428

302453375330

145384397248

2.5273.6933.1923.053

27.66832.13729.63023.103

286

234351

6222649872

1.35325780

* Afname door recessie

Page 49: Aorta Jaarboek #09

(inclusief alle open dagen+ openingen)

Het verslag van zijn ‘ontdekkingsreis’ in foto’s en film, getiteld Manieren van

bewegen, maakt deel uit van de tentoonstelling in het Utrechtse architectuur­

centrum Aorta. Daarmee legt hij het verborgen leven van de A12 zone bloot,

waarin de weg niet de hoofdrol speelt. NRC, 23 januari 2008 Meer dan vier­

honderd pallets waren in architectuurcentrum Aorta tot een tribune opgesta­

peld. Na enig klauteren, vonden alle bezoekers een plek met goed zicht op de

andere aanwezigen en op de centraal opgestelde maquette van de A12zone.

De Architect, februari 2009 Bottom­up onderzoek, openheid en dialoog als

een maatschappelijke noodzaak. Archined, februari 2009 Hoe moet het sta­

tion van de toekomst eruit zien? Leerlingen van twee Utrechtse scholen heb­

ben de afgelopen weken alternatieven bedacht voor het Utrechtse Stations­

gebied. Ze deden dit in het kader van het project Station van de Toekomst,

ontwikkeld door architectuurcentrum Aorta met de Mondriaanstichting, Pro­

Rail, NS en de gemeente Utrecht. AD/UN, 23 februari 2009 Een selectie van

de uitgevoerde plannen van dertien jaar Kinderraadsvergadering is te zien bij

Aorta. Wat is er terecht gekomen van de plannen? Wat wilden de kinderen

dertien jaar geleden en welke ideeën hebben ze nu? AD/UN, 7 april 2009 Weg

met die saaie, grauwe winkelcentra waar na zessen geen mens te bekennen

valt. Als we winkelen, willen we beleven. In architectuurcentrum Aorta opent

een tentoonstelling over winkelgebieden in en om Utrecht. Stadsblad, 13

mei 2009 Een winkelgebied moet naast praktische en functionele condities

vooral een aangename en prettige sfeer bieden die voldoet aan de eisen van

de consument. Archined, augustus 2009 Eigenlijk hoor je nooit iets over de

Utrechtse Staatsliedenbuurt. En dat terwijl er ontzettend veel gebeurt. Reden

om een film te maken over deze herstructureringswijk vond architectuurcen­

trum Aorta. “We wilden een discussie op gang brengen en tegelijkertijd op de

actualiteit inspelen. De beleving van de bewoners in de herstructureringswijk

staat in de film centraal.” AD/UN, 26 november 2009 Dat een bedrijventerrein

ook een door velen gewaardeerd onderdeel van de stad kan zijn, laat het plan

voor Papendorp zien Cobouw 213, november 2009

Page 50: Aorta Jaarboek #09

50 |aorta2009

In 2006 is de ‘Koers 2007 – 2010’ vastgesteld.

Hierin zijn geen majeure koerswijzigingen ingezet.

Met een bredere basis heeft Aorta de ingezette koers voortgezet naar een verdere professionalisering

waarin educatie en communicatie een belangrijke rol vervullen.

Aorta heeft de volgende speerpunten voor de periode 2007 – 2010 geformuleerd:

> Verdere professionalisering van externe communicatie en marktbewerking

> Meer inzetten van multimedia middelen via diversie kanalen voor een groter bereik

> Groei in het huidige programma aanbod in de (regio) Utrecht

> Meer educatieve activiteiten voor een breder publiek

> Meer ‘fun and leisure’ activiteiten (ook voor kinderen)

> Meer activiteiten in partnership met (commerciële) partners

> Bescheiden verbreding en versterking van de organisatie

maat der dingen

Architectuurcentrum Aorta is op zoek naar vrienden met dezelfde

passie voor architectuur, die het programma van Aorta graag willen

ondersteunen. Met de steun van vrienden kan Aorta liefhebbers van

architectuur blijven fascineren, verbazen en inspireren met een

gevarieerd aanbod van tentoonstellingen, lezingen en andere

activiteiten.www.aorta.nu of informatie via [email protected]

Page 51: Aorta Jaarboek #09

51aorta2009|

Westraven|architectenbureaucePezed|Foto:janneslinders

Page 52: Aorta Jaarboek #09

52 |aorta2009|visie

Iedereen wordt dagelijks geconfronteerd met de manier waarop onze woon­ en leefomgeving is ingericht. Aorta streeft er naar, vanuit een onaf­hankelijke positie, een zo breed mogelijk publiek bij het gesprek over de gebouwde omgeving te betrekken. Voor een beter begrip en een grotere waardering van de eigen leefomgeving.

Page 53: Aorta Jaarboek #09

53motto|aorta2009|

met onze missieEen bijdrage te leveren aan de brede discussie over de kwaliteit van onze

gebouwde en landelijke omgeving - en dus onze leefomgeving - beter te

maken. Architectuurcentrum Aorta is een plek voor het maatschappelijk

debat, kennisvergaring en informatie over nieuwe ontwikkelingen en visies

in de architectuur. Een ontmoetingspunt voor de vakgemeenschap én een

kenniscentrum voor het brede publiek, om zo de eigen omgeving beter te

begrijpen.

visieAorta ziet architectuur als een culturele waarde. Het is per definitie méér

dan ontwerpen méér dan een stapeling van stenen: het raakt aan maat-

schappelijke, economische, technologische, sociale en politieke ontwikke-

lingen. Architectuur geeft een positieve meerwaarde aan de leefomgeving.

Wezenlijk is hoe mensen architectuur ervaren en beleven. Het komt tot in

het huis van elke burger en roept dus veel reacties op. Aorta hanteert een

ruime opvatting van architectuur: stedenbouw, ruimtelijke ordening, land-

schap, tuin en interieur en inrichting van de openbare ruimte. Architectuur

is een instrument waarmee de gebouwde en groene omgeving wordt

vormgegeven en bepaalt de identiteit van de openbare ruimte.

aanpakAorta doet dit door denkbeelden herkenbaar te maken, uit te wisselen en

door de belangstelling van het brede publiek voor architectuur te bevorde-

ren. Met informerende programma’s leert de leek de taal van de architec-

tuur, met inspirerende opiniërende programma’s bevordert Aorta het debat

voor de vakgemeenschap.

ontmoetingsplekAorta is een inspirerende ontmoetingsplek voor architecten, publiek,

opdrachtgevers, overheid, ontwikkelaars en bouwers. Het centrum weet

wat er speelt, neemt initiatieven en ontwikkelt projecten. De organisatie

is professioneel, initiërend, levert maatwerk en reageert adequaat op

actuele ontwikkelingen, zoals de ontwikkeling van De Uithof, landinrich-

tingsgebieden rondom de stad, of de grootschalige ontwikkeling in het

stationsgebied. Kortom: alles wat op grote en kleine schaal bijdraagt aan

een betere leefomgeving. Aorta communiceert doorlopend over de stad

en haar ontwikkeling.

samenwerkingAorta staat niet alleen. Het centrum wil haar missie en doelen realiseren in

goede samenwerking met andere culturele instellingen, maatschappelijke

organisaties, gemeenten, de provincie, het bedrijfsleven en het publiek.

Aorta werkt intensief samen met de andere architectuurinitiatieven in

Utrecht.

Page 54: Aorta Jaarboek #09

54 |aorta2009

teamHet team van Aorta bestaat uit de volgende

medewerkers: Eveline Paalvast directeur | bestuurder (0,8 fte)

Lindy Schuin projectmedewerker (0,8 fte)

Anne Seghers projectmedewerker (0,8 fte)

Roos Velzel administratief medewerker (0,6 fte)

Dini van de Leur administratief medewerker (0,6 fte)

nevenfuncties en taken Eveline Paalvast is bestuurslid van Stichting Rotsoord en heeft in 2009

als jurylid opgetreden voor de BNA-prijs Gebouw van het jaar 2009, regio

Zuid. Lindy Schuin heeft in 2009 plaatsgenomen in de redactie van het

architectuurbulletin Post Planjer.

vrijwilligers Het werk van Aorta zou niet mogelijk zijn zonder de energie en inzet van

vrijwilligers. In 2009 hielpen Ebba Braun en Jan Peek bij de mailings

en het beheer van de documentatie. Tevens heeft Irma Ruger Aorta op

informatieve wijze bijgestaan tijdens de Open Monumenten Dag. Helaas is

Jan Peek begin 2010 onverwachts overleden en hebben wij met verdriet

afscheid genomen van onze trouwe vrijwilliger.

gidsen In 2009 zijn wederom veel gidsen voor Aorta actief

geweest: Marlies Adriaansen, Saskia Afman, Harold Aspers, Ingeborg Behari,

Go Bruens, Jan Maarten Dalmeijer, Paula Dix-Hertogh, Thea van Goud-

zwaard, Wineke Hiddema, Martin de Jong, Andy Kilian, Bastiaan van der

Kraats, Renette Niekerk, Arco Ooms, Eva Roëll, Joris Roovers, Geerte van

der Steen, Sabine Todd, Ankie Vanderfeesten, Petra Vossestein,

Sara Zondergeld

medewerkersprogrammaraadDe programmaraad functioneert als inhoudelijk

klankbord van Aorta. De programmaraad advi-

seert het Aorta team over de diverse programma-

onderdelen. In 2009 bestond de raad uit:

Hans-Lars Boetes kennismanager PPS voor DLG

Henk Jansen adviseur Stedenbouw en Cultuurhistorie gemeente Utrecht

Tjerk van de Lune architect studioSK

Paul van der Ree architect studioSK

Erik Rossen stedenbouwkundige gemeente Utrecht

Hank van Tilborg H+N+S Landschapsarchitecten

Denise Vrolijk redacteur S+RO

raad van toezichtDe Raad van Toezicht adviseert en ondersteunt

de directeur van Aorta over het programma, de

begroting, de jaarrekening en het jaarverslag.

De Raad van Toezicht bestond in 2009 uit:

Anne Bodzinga voorzitter, voormalig CEO BPF Bouwinvest, vanaf maart

2009

Karel de Wit penningmeester, aangetreden in 2004

Michael van der Velden markt en marketing, partner Andersson Elffers

Felix, aangetreden in 2001

Paul Kokkeler personeel en organisatie, Kokkeler advies en interimma-

nagement, aangetreden in 2005

Margreet Duinker architect Duinker Van der Torre, aangetreden in 2008

Lex Pouw zelfstandig adviseur, aangetreden in 2008

Page 55: Aorta Jaarboek #09

55aorta2009|

colofon© Architectuurcentrum Aorta, juli 2010.

Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van de rechthebbenden.

Redactie: Anne Seghers, Lindy Schuin, Eveline Paalvast | Ontwerp en layout: het Bos, Utrecht

Met dank aan iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van het jaarboek 2009.

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald.

Architectuurcentrum Aorta kon in 2009 rekenen op de financiële

steun van de volgende bedrijven en instellingen:

sponsoren en subsidieverstrekkers

Beschikbaarheidsubsidiënten:SO Gemeente Utrecht

Stimuleringsfonds voor Architectuur

Projectsubsidiënten:Gemeente Utrecht, SO

Gemeente Utrecht, POS

Gemeente Utrecht, DMO

Gemeente Utrecht, wijkbureau Oost-Noordoost

BNA

KF Heinfonds

Fentener van Vlissingenfonds

Mondriaan Stichting

Beschikbaarheidssponsoren:Plegt-Vos Vastgoedontwikkeling BV

Volker Wessels Vastgoed BV

ING Real Estate BV

AM

Cório Nederland Retail

Heijmans Vastgoed BV

Amvest

Projectsponsoren:Programmabureau de LIMES

Stichting A12NU

MOB Vormgeving en Educatie

Burgfonds

Stichting Rietveldprijs

Projectbureau Belvedere

Bo-Ex

HKU

Habiforum

GEM Vleuterweide

NS Poort

Universiteitsbibliotheek Binnenstad

De Pastoe Fabriek

BNI

Annekoos Littel interieurarchitecten BV

Bleeker Concepts Architecture and Design

Mitros

ProRail

Vrede van Utrecht

Vera Yanovshtchinsky Architecten

Opdrachtgevers:

Gemeente Veenendaal

Basisschool De Boomgaard

Gemeente IJsselstein

Page 56: Aorta Jaarboek #09

56 |aorta2009|englishsummary

Aorta, the Utrecht Centre of Architecture

Aorta offers information about developments in

the field of urban development, architecture and

related disciplines in the Utrecht region. This is

done by means of activities with a temporary

character, such as exhibitions, events, guided

tours, discussions and lectures. Aorta is a per-

manent source of information about architecture

in Utrecht and the surrounding area. Aorta

Centre for Architecture is an independent foun-

dation, financially supported by the government

and the business community. The foundation

consisting of a Supervisory board, an office

and a programme platform. We are pleased to

welcome you in our office.

Address and opening hours

Architectuurcentrum Aorta

Achter de Dom 14

3512 JP Utrecht

The Netherlands

tel: +31 (0)30 232 1686

fax: +31 (0)30 232 1390

[email protected]

Aorta is located in the centre of Utrecht on the

following address: Achter de Dom 14. The centre

is by public transport (lines 2 and 22) and by car

(parking mall along the Strosteeg).

Aorta is open to public from:

Wednesday to Friday from 12.00 till 17.00 hrs.

Saturday from 13.00 till 17.00 hrs.

Entrance is free.

Events on site can take place on various times.

guided tours

The city of Utrecht is famous for its historical town

centre. However, it also boasts many modern ar­

chitectural sites by well­known architects such as

Rietveld and Rem Koolhaas. Many of these con­

temporary buildings are situated in the inner city,

where the medieval structure and surrounding

buildings had to be taken into account during the

design and building process. Recent extensions

to the eastern en western side of Utrecht (De Uit­

hof and VINEX­dwelling Leidsche Rijn) accommo­

dated a further number of architectural highlights.

Throughout the year, Aorta, the Utrecht Centre for

Architecture, organises guided tours to (modern)

architectural sites and landscape architecture

in Utrecht. These excursions are concentrated

around several subjects and locations.

guides

All tours will be given by professional guides spe­

cialised in architecture, architectural history, social

geography, engineering or landscape architecture.

They will provide extensive background informa­

tion on historical, architectural and town­planning

developments. Tours are usually given in Dutch,

but group tours can also be given in English

and, if requested well in advance, also in other

languages.

guided tours for groups or individuals

On request Aorta organises excursions for groups

for a minimum fee of 70,­ euros ex. VAT per guide

per hour. Prices also depend on group size and

extra requests. If a group exceeds 20 partici­

pants a second guide will be retained. A special

programme can be put together for your group by

combining some of the different themes menti­

oned above. Group reservations must be made

at least two weeks in advance either in writing, by

phone or by e­mail. During the summer months

guided tours start almost every weekend, either

on Fridays, Saturdays or Sundays. The tours last

approximately 1,5 to 2 hours and cost around €

7,50 per person (€ 6,25 with student discount),

depending on subject and duration. Prices do

not include any travel expenses on your side. The

information is given in Dutch. Bookings, reser­

vations and inquiries can be made at the Aorta

information desk or by phone, fax or e­mail

TOURS

Architecture in ‘De Uithof’

A visit to several leading modern buildings on

university campus De Uithof. Building in De Uithof

started in the 1960’s but came to a halt in the

following decade. However, in the past ten years

building has been resumed with much enthusi­

asm, turning De Uithof into an actual campus.

The new building impulse has resulted in several

remarkable buildings. You will be guided around

one or more of the following buildings in the De

Uithof complex, depending on which day of the

week the tour takes place: the Educatorium by

Rem Koolhaas/OMA (1997), the Minnaert­building

by Neutelings Riedijk Architecten (1997), the fa­

culty for Economy and Management by Mecanoo

(1995) and the University Library by Wiel Arets

(2004).

This excursion also emphasizes the urban struc­

ture of De Uithof, the urban development plan of

which was designed by Art Zaaijer/OMA (1986)

in answer to the existing structure, which hardly

took into account the original landscape formed

by the Hollandse Waterlinie, the famous Dutch

water defence system. The buildings erected

in the so­called ‘kasbah­zone’ illustrate the

urban development master plan. The landscape

structure is designed by West 8. The tour visits

the NMR­building by Ben van Berkel, UN Studio’s

(2001), the glossy Basketbar by NL Partners

(Rietveld Prize 2003). On request, several other

buildings can be viewed from the outside, such

as the student housing by Uytenhaak (1999), the

Ronald McDonald House by Bosch Haslett (1999)

and the temporary student housing in the form of

colourful stackable containers (Sky Boxes, 2004).

Duration: 2 hrs.

NOTE: The university buildings are not open on

Saturday and Sunday.

Vinex location Leidsche Rijn

On the western edge of the city of Utrecht the

largest VINEX­location of The Netherlands, Leid­

sche Rijn, is under construction. Leidsche Rijn

will eventually consist of 30.000 houses, industrial

areas and numerous facilities. The excursion will

highlight the architecture arising in this district and

the urban development of sub­plans. The different

sub­plans will be designed one after another

and filled in by a large number of national and

international urban developers. Together they will

illustrate working on a 21st century city.

Leidsche Rijn is a state of the art collection of mo­

dern housing but it’s also special because of the

way the cultural landscape is incorporated in the

lay­out of the new neighbourhoods. The tour visits

the sub­plans Langerak I and II, Parkwijk and the

adjacent areas where for example the black latex

box by NL Architects and the TGV­dwellings by

Oosterhuis Associates can be seen. Other pro­

jects are residences by Mecanoo, DAF Architects,

Jaco de Visser, Atelier Pro and MaccreanorLa­

vington Architects. It’s also possible to start the

tours from Information Centre Leidsche Rijn by

Cepezed Architecten, where a scale­model of the

whole area clarifies the master plan.

Duration: circa 2 hrs.

NOTE: The excursion through Leidsche Rijn is

normally done by bike. It is also possible to have

an accompanying guide on your bus.

The town hall by Enric Miralles

Utrecht’s town hall has an age­long history. The

administration of the city of Utrecht has been

seated at this location for over 650 years. In the

course of time, ten medieval buildings and city

castles were interconnected and still form the

core of the premises. The result was an overly

compact and impenetrable labyrinth with many

different floor levels. In 1997 the local government

commissioned Spanish architect Enric Miralles

(1955 – 2000) to design a building that was open,

transparent and inviting. The aim was to combine

the existing monumental parts, which were to be

renovated, with a new wing.

Miralles combined modern architectural ideas

with the historical elements in a very personal

way. The main entrance was moved; it now is

located in the external wall that for centuries had

Page 57: Aorta Jaarboek #09

57englishsummary | aorta2009|

been the back of the premises. In the process,

this relocation resulted in the formation of a new

square. The architect’s signature is equally visible

in the interior. He designed, for example, the

lamps and benches that can be found throughout

the premises, and also the furniture in the council

chamber. The historical structure of the intercon­

nected medieval buildings has been made visible

in various ways. The tour will go around and into

this striking building.

Duration: circa 1.5 hrs

Contemporary architecture in the inner city

This guided tour focuses on 20th century archi­

tecture in the city centre of Utrecht. The route

links up projects of architects who made a pro­

minent contribution to the architecture in Utrecht,

such as Mart van Schijndel, well­known projects

by Sluijmer & Van Leeuwen like the metal house

built on the smallest plot in Utrecht.

The tour will also visit an apartment building

by Belgian architect Bob van Reeth, which is

especially designed to fit the historical situation, a

church yard, and incorporates the archaeological

finds dating from the medieval period. During the

tour the focus will be on the refurbishment plans

of West 8 for Neude square and surrounding buil­

dings such as the Neude tower (H.A. Maaskant,

1960), the main post office (J. Crouwel, 1924), the

town hall (Enric Miralles, 2000) and the municipal

theatre by W.M. Dudok (1941).

Duration: 1.5 hrs

Museums and the museum quarter

The main theme of this walking tour is contempo­

rary architecture in the very peaceful southern part

of the inner city, the so­called museum quarter.

By combining funds from the EU with the input

of inhabitants, entrepreneurs, museums, cultural

organisations and private investors, the local

government has cast a new light on the cultural

heritage of this area. Part of the project was the

restoration of the unique wharf cellars, the refur­

bishment of the Old Canal and the opening up of

many hidden courtyards and almshouses.

Attention will also be paid to modern extensions

of museums and art galleries, as for example the

extension of the University Museum by Koen van

Velsen, the extension and re­routing of the Ca­

tharijneconvent museum by Hubert Jan Henket,

the Central Museum (Beel en Achtergael) and the

restoration of former 16th century city rampart

(now an observatory) Sonnenburg. This tour will

also focus on the issue of new developments

in a historical city with monuments and urban

conservation area’s, illustrated by the domestic re­

sidence of architect Robert van den Hout (winner

of the Rietveld Prize 2001), and the apartments in

the former church of St. Martin.

Duration: circa 1.5 hrs

Rietveld and contemporaries

Wilhelmina Park and the streets surrounding it

feature many remarkable buildings. During this

walking tour you will visit predominantly buildings

designed by Gerrit Rietveld, such as the Rietveld­

Schröder house (1924), the renovated apartment

blocks across the street along Erasmuslaan

(1931­34) and the chauffeur’s residence (1927).

The tour also includes designs of contemporary

architects, for example S. Ravesteyn’s private re­

sidence (1934) and the park pavilion. This pavilion

belongs to the Amsterdam School but has a very

romantic, rural feel to it.

Around the park several other examples of the

Amsterdam School can be seen, as well as a row

of recent, very modern villa’s, amongst which the

Dubble house (MVRDV/Mastenbroek). It is a great

opportunity to compare Rietveld’s architecture

with that of his contemporaries and to judge the

extent of his influence on architecture from later

periods.

Duration: circa 1,5 hrs.

NOTE: This excursion does not include a tour of

the interior of the Rietveld­Schröder house. The

Rietveld­Schröder house can be visited prior to

or after the walking tour. We recommend that you

book in advance. For reservations call the Central

Museum: +31 (0)30 2362362.

Master plan central station area

In 2002 the population of Utrecht has chosen by

referendum for the transformation of the central

station area. The chosen approach will result in a

lot of changes in the next few years. The area will

be enriched with two eye­catching buildings in

glass and steel, defining the heart of the city. One

is a new station hall with a waving roof construc­

tion. The other is a music palace of 43 meters

high, made out of glass. Herman Hertzberger was

asked to design the new music palace, which will

incorporate part of the old music hall, also desig­

ned by Hertzberger.

Benthem Crouwel Architect, designer of the

Schiphol terminal, has made a design for the new

central station in Utrecht. Apart from combining

different kinds of public transport in one terminal,

it also has to combine two different parts of the

city. Within a few years time, 2.5 times the amount

of passengers passing through the Schiphol

Airport terminal will be using the public transport

terminal in Utrecht. All the other changes to the

area and their respective time frames will be ex­

plained in detail during this walking tour. The tour

starts at the information centre of the station area,

where scale­models and interactive computer

animations illustrate the plans.

Duration: circa 1.5 hrs

Zocher Park, a 19th century park in the English

landscape style

In 1828 J.D. Zocher (1791­1870) was invited by

then mayor of Utrecht, Van Asch van Wijck, to de­

sign a park along the city moat, the location of the

fortifications. In 1829 he transformed the bastions

into a municipal park, which it still is today. Zocher

Park in Utrecht is one of five Dutch parks belon­

ging to the National Heritage. It is truly unique that

much of the original lay­out is still recognizable.

Many of the original trees and tree clusters are still

dotted around the park, which stretches out over

4 kilometres.

The Zocher family from Haarlem has produced a

line of famous landscape architects who designed

many gardens, parks and graveyards in The

Netherlands. Jan David Zocher was the most

famous of them all, partly because of his design

for the famous Vondel Park in Amsterdam. He

also drew up plans for several neoclassical villas

in and along the Utrecht Vondel Park, some of

which still decorate the park. An example of this is

Lievendael (1862).

Duration: circa 1.5 hrs

Rotsoord and Toonkamer

Rotsoord is a special area in Utrecht. Through the

years, this part of the city has developed its own

character. Its rich industrial history goes back to

the dark ages, characterized by the presence of

many brickworks. In the 17th century, Adriaen

Frans had built a villa, which he called Rotsoord.

Its name refers to the purple­red stone that was

produced as a bantling during the production

process. The facades of Villa Rotsoord were de­

corated with this material. Rotsoord still contains

many buildings that tell the stories of its industrial

past, like the water tower and the building of firm

Ondix. The best known building is the Pastoe

Factory. This furnitureworks has grown organi­

cally, by adding new departments to the main

building. The fuse­roof is one of the highlights of

the building. Since 1982, the factory is accom­

modated by the Toonkamer. Over forty leading

designers are showing their collection in interior

design.

Duration: circa 2 hours

Country estate Amelisweerd

The main part of Amelisweerd was laid­out in the

Middle Ages as a park belonging to three different

manors. Amelisweerd was named after the knight

Amelis de Insula who took up residence along the

river Kromme Rhine in 1224. Hardly anything is

known about the original manor Old­Amelisweerd.

Page 58: Aorta Jaarboek #09

58 |aorta2009|englishsummary

However, many more details are available about

the stately classicistical country house, which was

built in 1770. Country houses New­Amelisweerd

and Rhijnauwen enclose the estate. The latter

was also built in the eighteenth century, in a sober

classicistical style. The history of Rhijnauwen as a

manor is still clearly visible.

New­Amelisweerd came into existence by split­

ting up the holm (waard or weerd) Amelisweerd

in Old­ and New­Amelisweerd. The homesteads

the Boeije and the Kleine Kuil, together with six

dwellings belong to the estate as well. In 1810

Lodewijk Napoleon claimed both estates. New­

Amelisweerd was to house his personnel, while

Old­Amelisweerd was to be his own residence.

New­Amelisweerd was laid­out around 1860 in

the late English landscape style. Nowadays the

three country houses function as a youth hostel

(Rhijnauwen), a museum/residence (Old­Amelis­

weerd) and apartments (New­Amelisweerd). Apart

from a brief history of the estates, information is

provided about the architecture of the country

houses and the layout of the park.

Duration: circa 1.5 hrs

Jugendstil / art nouveau in Utrecht

This tour will explore art nouveau (Jugendstil)

architecture in Utrecht. The elegant shapes of art

nouveau (1890­1914) are visible all over Europe.

From the entrances to the Paris Underground,

the Eiffel Tower, the Folies Bergère posters and

the Moulin Rouge to Grand Café’s in Brussels,

Prague and Victor Horta’s residences in Brussels.

This international style features many regional

differences. Some architects had great difficulties

letting go of the ecclesiastical styles of the 19th

century. In Utrecht this resulted in a typical mix of

neo­gothic and art nouveau architecture.

Art nouveau architects used a lot of modern ma­

terials, for example iron­cast beams and industri­

ally produced windowpanes. This made the style

very useful for buildings with large windows, such

as warehouses, pharmacies, clothing stores etc.

What’s typical for Dutch art nouveau architecture

is the use of glazed bricks in a variety of colours,

making up tiled (symbolic) images relating to the

purpose of the building.

Duration: circa 1.5 hrs

University Library Utrecht

Wiel Arets Architects & Associates, 2004

According to the architect, the two closed, black

concrete book depots in this black glass box

almost seem to float like clouds.

The inside of the library is mostly black too, but

because of the vast open spaces around the

depots and the use of very light grey floors, the

interior is surprisingly light and spacious. The

colour scheme of black, white and grey is broken

by the striking information desks, furnished with

a kind of bright red rubber. From the study rooms

on top of the book depots, the library visitor has

a marvellous view of De Uithof or of the aesthetic

roof garden with grape vines.

Taken from a photography by Kim Zwarts, a close

up picture from the leaves of a willow tree is silk

screened onto the glass façade panels. The print,

just like the turning double windows, functions as

a sunshade. The same print has been applied by

means of a rubber mould, so that a deep relief

has been obtained. The library has not only been

designed as a quiet place where books can be

stored and consulted, but also as a meeting place

for visitors and students.

Duration: circa 1 hour

University Library innercity

This new library shows about eight kilometres

of books. The library is established in the former

working­palace of Lodewijk Napoleon. The

whole building contains six national monuments.

Whereas the old houses were inaccessible, the

new building makes this old palace now acces­

sible for everyone. The entrance and the Grande

Galerie are now beating heart of this complex

and are an important meeting point for visitors

and students. Grosfeld van der Velde, architect

of the new building, has deliberately chosen for a

clear materialisation and colours, composing an

unity in the building. Moreover you’ll find a special

attention for details, on behalf of the monumental

atmosphere.

Page 59: Aorta Jaarboek #09

59aorta2009|

theWall|architect:ProF.ir.Fonsverheijen,vvkharchitecten|Foto:daanbramer

Page 60: Aorta Jaarboek #09

‘Dus geen grootschalige programma’s van bovenaf, maar juist door de wensen en behoeften van zittende bewoners als uitgangspunt te nemen, hen vanaf het begin serieus te nemen, en daar als corporaties en gemeente op in te gaan.’ Pepijn Zwanenberg, raadslid Groen Links Utrecht