AMANZM VE CAN GÖKNL’N YAPITLARINDAK...

T.C.

�STANBUL ÜN�VERS�TES� SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ SANAT TAR�H� ANAB�L�M DALI

YÜKSEK L�SANS TEZ�

�AMAN�ZM VE CAN GÖKN�L’�N YAPITLARINDAK� �ZDÜ�ÜMLER�

HAZIRLAYAN:

Sema ÖZGÜR 2501990154

TEZ DANI�MANI: Doç.Dr. Zühre �ND�RKA�

�STANBUL, 2006

iii

�AMAN�ZM VE CAN GÖKN�L’�N YAPITLARINDAK� �ZDÜ�ÜMLER�

Sema ÖZGÜR

ÖZ

�stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dal�’nda

yap�lan bu çal��mada, �slam öncesi Türk kültürünü besleyen ve bugün de kültürümüzde

izlerini gördü�ümüz �amanizm incelenmi�, �amanizm’i ara�t�ran ve görselle�tiren bir

sanatç� olan Can GÖKN�L’in yap�tlar� içerdikleri �amanist ö�eler aç�s�ndan

de�erlendirilmi� ve sanatç�n�n ça�da� Türk resim sanat�na katk�lar� belirlenmi�tir. Can

GÖKN�L’in resimlerindeki �amanist ö�elerin daha iyi anla��labilmesi amac�yla tezin ilk

bölümünde �amanizm’in temel ilkeleri, kozmogonisi ve �aman’�n kimli�i anlat�lm��t�r.

Tezin ikinci bölümünde ise Türklerde �amanizm’in tarihçesi ele al�nm��t�r. Tezin üçüncü

bölümünde, Can GÖKN�L’in resim anlay�� üzerinde durulmu�tur. Sanatç�n�n ara�t�rmac�

ki�ili�i, Türk mitolojisi hakk�ndaki kapsaml� bilgisi ve izledi�i yaratma süreci hakk�nda daha

iyi fikir sahibi olabilmek amac�yla kendisiyle söyle�iler yap�lm��, sergi kataloglar�, gazete

haberleri, kendi yazd�� yaz�lar ve hakk�nda yaz�lan yaz�lar, sanatç�n�n ki�isel web-sayfas�

incelenmi�tir. Bu kaynaklar�n da yard�m�yla sanatç�n�n resimlerindeki �amanist izdü�ümlerin

daha iyi tan�nmas� ve de�erlendirilmesi hedeflenmi�tir.

iv

SHAMANISM AND THE REFLECTION OF THE SHAMANIST ELEMENTS

IN CAN GÖKN�L’S PAINTINGS

Sema ÖZGÜR

ABSTRACT

In this thesis, Shamanism and the reflection of the Shamanist elements in

Can GÖKN�L’s paintings have been examined. In the first part of the thesis I have

evaluated the main principles and the cosmogony of Shamanism as well as the main

characteristics of Shaman. In the second part of the thesis, I have evaluated

Shamanism in Turkic history before Islam. In the third part, I have evaluated the

artist’s approach to Shamanism and the Shamanist elements in her paintings. The

interview with the artist, her own articles and the articles about her, the articles in her

own web-site, exposition catalogues and news were studied and investigated

thoroughly in order to have better understanding about her inquiring personality, her

competent knowledge of the Turkic mithology and her creation process. In the light

of the information obtained from these sources, the study aims to introduce and

evaluate the Shamanist elements in the artist’s paintings and the artist’s contribution

to the Turkish culture.

v

ÖNSÖZ

Bu çal��mada, Türk resim sanat�n�n ça�da� kad�n sanatç�lar�ndan biri olan

Can Göknil’in resimlerindeki �amanist ö�elerin belirlenmesi ve �amanist

izdü�ümlerin incelenmesi amaçlanm��t�r. Sanatç�n�n ara�t�rmac� ki�ili�i, Türk

mitolojisine gösterdi�i ilgi, yapt�� çal��malarla ad�n� yurtiçinde ve yurtd��nda

duyurmas� onu ara�t�rma konusu yapmam�za sebep olmu�tur.

Baz� ara�t�rmac�lar, genelde Türk mitolojisinin özelde �amanizm’in sanat

eserlerinde ifadesini bulamad��ndan söz ederler. Bat� ülkelerinde sanatç�lar kendi

mitolojilerinin zengin kaynaklar�ndan yüzy�llard�r yararlan�rken ülkemizde Türk

mitolojisine ilgi gösteren sanatç� say�s� yok denecek kadar azd�r. Bununla birlikte son

günlerde ülkemizde de sanatç�lar�n Türk mitolojisine ilgi gösterdi�ini görmek

sevindiricidir.

Tezin amac�, Türk kültürünün �slam öncesi inançlar� aras�nda en yayg�n olan

�amanist mitoslar� incelemek; bu mitoslar�n sanat yap�tlar�na yans�t�lmamas�ndan

kaynaklanan eksikli�i gözlemleyerek çal��malar�n� bu mitoslar çevresinde

kurgulayan Can Göknil’in sanata bak��n�, yap�tlar�n�, dü�ünsel ve sanatsal duru�unu

de�erlendirmektir. Bu ba�lamda sanatç�n�n, sadece yetenek ve esinle yetinmeyip,

sistemli ara�t�rmalar sonucunda elde etti�i kapsaml� bilgi birikimlerini yap�tlar�nda

nas�l bir araya getirdi�i incelenmi�tir.

�lk ki�isel sergisini 1971 y�l�nda A.B.D.’de açan ve otuz be� y�ll�k bir sanat

geçmi�i olan Can Göknil, tarih öncesi inançlar� konu edindi�i resimlerini y�llard�r

yurtiçinde ve yurtd��nda sergilemektedir. Can Göknil’in resimlerini daha iyi

de�erlendirebilmek için öncelikle �amanizm, özellikle de eski Türk toplumlar�ndaki

�amanizm ele al�nm��t�r. Çal��man�n ilk bölümünde �amanizm’in temel ilkeleri ve

kozmogonisi; ikinci bölümünde ise �slam öncesi Türk toplumlar�ndaki �amanizm ve

�slam’� kabul etmi� Türk toplumlar�nda �amanizm’in uzant�lar� üzerinde

vi

durulmu�tur. Ayn� bölümde �aman sözcü�ünün kökeni ve anlam�, �aman’�n kimli�i,

Evren ve Tanr� anlay��, ongunlar, büyü, muskalar, kehanet ve falc�l�k incelenmi�tir.

Tezin üçüncü bölümünde Can Göknil’in sanat anlay�� ve yap�tlar� üzerinde

durulmu�tur. Bu bölümde sanatç�n�n yap�tlar�ndan, kendisi ile yap�lan söyle�ilerden,

ele�tirmenlerin yazd�� makalelerden, kendisinin yazd�� yaz�lardan, sergi

kataloglar�ndan, gazete haberlerinden faydalan�lm��t�r. Ça�da� bir sanatç� olmas�

nedeniyle Can Göknil’le söyle�i yapma ve eserleriyle ilgili do�rudan kendisinden

bilgi edinme olana�� de�erlendirilmi�tir. Benzer �ekilde özel koleksiyonundan da

yararlanma f�rsat� do�mu�tur.

Çal��mada Türk Dil Kurumu’nun yaz�m kurallar� eas al�nm��t�r. “�amanizm”,

“�aman”, ”�amanist” sözcükleri özel isimler olduklar�ndan dolay� büyük harfle

ba�layacak �ekilde kullan�lm��t�r. “Tanr�” sözcü�ü özel isimlerle birlikte belli bir

tanr�y� ifade etmek için kullan�ld��nda veya tek tanr�l� dinlerden bahsedildi�inde

büyük harfle ba�layacak �ekilde yaz�lm��t�r. Ayn� sözcük çok tanr�l� dinler veya

ço�ul ifadeler ba�lam�nda kullan�ld��nda ise küçük harfle ba�layacak �ekilde

kullan�lm��t�r. �amanist efsanelerde s�kl�kla kar��m�za ç�kan “Evren A�ac�” n�n baz�

metinlerde “Hayat A�ac�” ve “Dünya A�ac�“ olarak da adland�r�ld��n� görmekteyiz.

Çal��man�n baz� yerlerinde “Evren A�ac�” baz� yerlerinde ise “Hayat A�ac�” ifadesi

uygun dü�tü�ü için her iki ifade e�anlaml� olarak kullan�ld�. Kutsal olma durumunu

belirten “kutsall�k“ sözcü�ü daha geni� anlamda kullan�rken, “tapma, tap�nma”

anlamlar�n� ta��yan “kült” sözcü�ü daha belirginle�mi� durumlar için tercih edildi.

Metinde ilk defa ad� geçen kitap, yazar, sergi ve müze adlar�; ba�ka

kaynaklardan yap�lan al�nt�lar; �amanizm’e özgü ifadeler; Eski Türk toplumlar�n�n

dillerinden aktar�lan ifadeler; vurgulanmak istenen sözcükler ve okuyucuya yabanc�

gelebilecek terimler okuma kolayl�� aç�s�ndan italik puntolarla yaz�ld�. Benzer

�ekilde, metinde ilk defa ad� geçen ki�ilerin özel isimleri büyük harflerle belirtildi.

Sanatç�n�n, Karak�zlar konusunu i�ledi�i yap�tlar� ayn� ad� ta��d�� için �çindekiler

bölümünde ve metin içerisinde bu yap�tlar�n adlar�yla birlikte boyutlar� da

verilmi�tir.

vii

Can Göknil’in yap�tlar� konusunda çal��mam� öneren ve ara�t�rmam�n her

a�amas�nda bana sab�rla yol gösteren hocam Doç Dr. Zühre �ND�RKA�’a içten

te�ekkürlerimi sunar�m.

Doç Dr. Zühre �ndirka�’�n önerisiyle bu tez çal��mas�na izin veren Can

Göknil’e, elindeki önemli kaynaklar� benimle payla�t�� ve söyle�i yapmay� kabul

etti�i için te�ekkür ederim. Can Göknil’in izni ve yard�mlar� olmadan bu çal��man�n

gerçekle�mesi mümkün olamazd�.

Son olarak, çal��mam s�ras�nda beni destekleyen aileme ve özellikle annem

Sevim ÖZGÜR’e minettar oldu�umu belirtmek isterim.

Sema ÖZGÜR

viii

�Ç�NDEK�LER Sayfa No

ÖZ/ABSTRACT ................................................................................................... iii

ÖNSÖZ.................................................................................................................. v

�Ç�NDEK�LER .................................................................................................... viii

RES�M L�STES� .................................................................................................. xi

KISALTMALAR L�STES�................................................................................. xvi

G�R�� .................................................................................................................... 1

B�R�NC� BÖLÜM

1. �AMAN�ZM .................................................................................................... 4

1.1. �amanizm’in Temel �lkeleri.................................................................... 6

1.2. �amanizm’in Kozmogonisi..................................................................... 7

1.3. �aman...................................................................................................... 8

1.3.1. �aman Sözcü�ünün Anlam� ve Kökeni ...................................... 8

1.3.2. �aman’�n Kimli�i ........................................................................ 9

1.3.3. �amanl��a Seçilme...................................................................... 10

�K�NC� BÖLÜM

2. TÜRKLERDE �AMAN�ZM......................................................................... 12

2.1. Orta ve Kuzey Asya’da �amanizm ......................................................... 12

2.2. �slam Öncesi Türk Toplumlar�nda �amanizm ........................................ 14

2.3. �slam Öncesi Türk Toplumlar�nda �aman’�n Kimli�i ........................... 17

2.3.1. �aman’�n Mitolojik Kökeni........................................................... 21

2.3.2. �amanl��a Seçilme ....................................................................... 22

2.3.3. �aman’�n Görevleri ve �amanist Ayinler ..................................... 24

2.3.4. �aman Elbisesi ve Davulu............................................................. 27

2.3.4.1. �aman Elbisesi ................................................................. 27

2.3.4.2. �aman Davulu .................................................................. 29

2.4 �amanizm’de Evren ve Tanr� Anlay�� ................................................... 30

ix

2. 4.1 Evren Anlay�� ve Evren A�ac�.................................................... 30

2.4.2. Tanr� Anlay�� ............................................................................... 34

2.4.3. Göksel Tanr�lar ve Ruhlar............................................................. 35

2.4.3.1. Gök Tanr� ............................................................................. 35

2.4.3.2. Güne� ve Ay Tanr�lar�.......................................................... 36

2.4.3.3. Tanr� Ülgen .......................................................................... 37

2.4.3.4. Akk�zlar................................................................................ 38

2.4.3.5. Umay ve Di�er Tanr�çalar.................................................... 39

2.4.4. Yer-Su Tanr�lar� ve Ruhlar� .......................................................... 44

2.4.5. Yeralt� Tanr�lar� ve Ruhlar� .......................................................... 47

2.4.5.1. Tanr� Erlik ...................................................................... 47

2.4.5.2. Karak�zlar....................................................................... 48

2.5. �amanizm’de Ongunlar ve Muskalar ..................................................... 48

2.5.1. Ongunun Anlam�........................................................................... 48

2.5.2. Ongun Hayvan�n Önemi .............................................................. 50

2.5.3. Zoomorfik Ongunlar ve Devlet Armalar� ..................................... 53

2.5.4. Muskalar........................................................................................ 54

2.6. �amanizm’de Büyü ve T�ls�mlar............................................................ 56

2.7. �amanizm’de Kehanet ve Falc�l�k ......................................................... 59

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. CAN GÖKN�L’�N SANAT ANLAYI�I......................................................... 64

3.1. Can Göknil'in �amanist Ö�eler Ta��yan Yap�tlar� .................................. 67

3.1.1 Yarat�l�� Efsaneleri......................................................................... 68

3.1.1.1 Tanr� Ülgen ve Ku� A�ac� .................................................... 70

3.1.1.2. Ay-Atam............................................................................... 72

3.1.1.3. Ay-Va Hatun ........................................................................ 74

3.1.1.4. Ve Di�erleri.......................................................................... 75

3.1.1.5. Di�i Bayku� .......................................................................... 76

3.1.1.6. �kilem ................................................................................... 76

3.1.1.7. Hayvan Ata Dizisi ................................................................ 78

3.1.1.8. A�aç ..................................................................................... 79

x

3.1.1.9. Kamlar ve Kanatl�lar ............................................................ 82

3.1.1.10. Yer-Su �lahlar�.................................................................... 82

3.1.1.11. Kutsal Kanatl�..................................................................... 82

3.1.1.12. Kaz Gemisi......................................................................... 83

3.1.1.13. Horoz.................................................................................. 84

3.1.1.14. Av....................................................................................... 85

3.1.1.15. Üç Kule Üç Güzel Gelin .................................................... 86

3.1.1.16. Tufan .................................................................................. 87

3.1.2 Akk�zlar.......................................................................................... 89

3.1.2.1. Akk�zlar (Tanr� Ülgen’in 9 k�z�) .......................................... 89

3.1.2.2. Akk�zlar................................................................................ 90

3.1.3. Karak�zlar...................................................................................... 91

3.1.3.1. Karak�zlar (50x35cm, 2000) ................................................ 91

3.1.3.2. Karak�zlar (50x35cm, 2000) ............................................... 91

3.1.3.3. Karak�zlar (50x70cm, 2000) .............................................. 92

3.1.3.4. Karak�zlar (70x50cm,2001)................................................. 92

3.1.4. Umay............................................................................................. 92

3.1.4.1.Umay Hatun I........................................................................ 93

3.1.4.2. Koruyucu �lah, Umay II ....................................................... 93

3.1.5. Muskalar ve T�ls�mlar ................................................................... 94

3.1.6. Kader, Fallar ve Kehanetler .......................................................... 97

3.1.6.1. Kader Habercileri ................................................................. 97

3.1.6.2. Takvim Hayvanlar�............................................................... 98

3.1.6.3. Sakl� Kaderler ...................................................................... 99

3.1.6.4. Ana Geyik ve Yavrular� ....................................................... 100

SONUÇ ................................................................................................................. 101

KAYNAKÇA ........................................................................................................ 103

RES�MLER .......................................................................................................... 108

EKLER.................................................................................................................. 151

EK 1- Can Göknil’le Yap�lan Söyle�i.................................................................... 151

EK 2- Can Göknil’in Özgeçmi�i ............................................................................ 165

xi

RES�M L�STES�

Resim 1: Tanr� Ülgen ve Ku� A�ac�, 131x37cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine

akrilik,1994 ................................................................................. 108

Resim 2: Ay-Atam, 122x22, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1995 ......109

Resim 3: Ay-Va Hatun, Atam,122x22, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1994...............................................................................................109

Resim 4: Ve Di�erleri, 158x26cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1995...............................................................................................110

Resim 5: Di�i Bayku�, 91x21cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1994...............................................................................................110

Resim 6: �kilem, 46x55cm, ah�ap üzerine akrilik,kur�un, 1995 ..................111

Resim 7: Hayvan Ata Dizisi, 25x120cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un, 1995...............................................................................................111

Resim 8: A�aç, 70x70cm, tuval üzerine akrilik, 1995 .................................112

Resim 9: Ak Kad�n ve Hayat A�ac�, 80x30cm, tuval üzerine akrilik, 1995...............................................................................................112

Resim 10: A�aç Alt�, 35x35cm, tuval üzerine akrilik, 1996..........................113

Resim 11: Önce, 60x90cm, tuval üzerine akrilik, 1996 .................................113

Resim 12: Evvelce, 24x37cm, gravür,1996 ...................................................114

Resim 13: Önce, 24x36cm, gravür,1996........................................................114

Resim 14: Öküz S�rt�nda Dünya, 80x30cm, tuval üzerine akrilik, 1994........115

Resim 15: Koruyucu �lahlar, 103x63cm, tuval üzerine akrilik, 1996 ............116

Resim 16: Kamlar ve Kanatl�lar, 30x80cm, tuval üzerine akrilik, 1995........117

Resim 17: Yer-Su �lahlar�, 80x30cm (60x40cm), tuval üzerine akrilik, 1996...............................................................................................118

Resim 18: Kutsal Kanatl�, 9x25cm, gravür, 1996 ..........................................119

Resim 19: �kiz �dol, 9x25cm, gravür, 1996....................................................119

Resim 20: Kaz Gemisi, 45x35cm, tuval üzerine akrilik, 1996.......................120

xii

Resim 21: Horoz, 30x40cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 2000..............121

Resim 22: Av, 40x40cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 2000...................121

Resim 23: Ba�lar�nda Bal�k, 40x40cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 2000...............................................................................................122

Resim 24: Kahramanlar, 40x40cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 2000...............................................................................................122

Resim 25: Üç Kule Üç Güzel Gelin, 40x40cm, tuval üzerine akrilik, 1996...............................................................................................123

Resim 26: Kurt S�rt�nda Üç Güzel, 50x35cm, tuval üzerine akrilik, 1995...............................................................................................123

Resim 27: Tufan,80x80cm, tuval üzerine akrilik, 1994 .................................124

Resim 28: Tufan, 50x50cm, tuval üzerine akrilik, 1994 ................................124



Resim 31: Akk�zlar (Tanr� Ülgen’in 9 k�z�), 105x95cm, tuval üzerine akrilik, 1996...............................................................................................126

Resim 32: Akk�zlar ve A�aç, 65x6cm, tuval üzerine akrilik, 1996 ...............126

Resim 33: Akk�zlar, 215x885cm, ah�ap üzerine akrilik, 2001.......................127

Resim 34: Karak�zlar, 50x35cm, tuval üzerine akrilik, 2000.........................128




Resim 38: Umay Hatun I, 25x25cm, gravür, 1995 (renkli ve siyah beyaz) ...130

Resim 39: Umay Hatun II, 25x25cm,gravür,1995 (renkli ve siyah beyaz)....130

Resim 40: Umay Hatun III, 25x25cm,gravür,1995 (renkli ve siyah beyaz) ..131

Resim 41: Koruyucu �lah, Umay I, 40x19 cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 1994...............................................................................................132

Resim 42: Koruyucu �lah, Umay II, 40x19cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un, 1994...............................................................................................132

xiii

Resim 43: E� Arama Muskas�, 55x195cm, tuval üzerine akrilik, 1997 .........133

Resim 44: Ayr�l�klar� Giderme Muskas�, 55x195cm, tuval üzerine akrilik, 1998...............................................................................................133

Resim 45: Nazar Bozma Muskas�, 60x45cm, tuval üzerine akrilik, 1998 .....133

Resim 46: Muhabbet Muskas�, 40x30cm, ah�ap üzerine kur�un, akrilik, alt�n varak ve çinko üzerine gravür, 1998.............................................134

Resim 47: Kur�un Muskas�, 40x40cm, ah�ap üzerine kur�un, akrilik, alt�n varak ve çinko üzerine gravür, 1998.......................................................134

Resim 48: Kötülü�ü Önleme Muskas�, 40x30cm, ah�ap üzerine kur�un, akrilik, alt�n varak ve çinko üzerine gravür, 1998.....................................134

Resim 49: �ki Ki�iyi Ay�rma Muskas�, en: 39 cm, ah�ap üzerine akrilik, 1998...............................................................................................135

Resim 50: Delili�i Geçirme Muskas�, en: 74 cm, ah�ap üzerine akrilik, 1998...............................................................................................135

Resim 51: �ktidar Muskas�, 70x90cm, tuval üzerine akrilik, 1998 ................136

Resim 52: Kavu�ma Muskas�, 70x90cm, tuval üzerine akrilik, 1998............136

Resim 53: Gelece�i Ö�renme Muskas�, çinko:50x30cm. ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999.........................................................................137

Resim 54: K�smet Açma Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm , gravür, 1998-1999 .....................................................................................137

Resim 55: Yolculuk Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm. gravür, 1998-1999...............................................................................................137

Resim 56: Gelin Olma Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................138

Resim 57: Av Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................138

Resim 58: Evi Koruma Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................138

Resim 59: Büyü Çözme Muskas�, çinko:50x30cm., ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................139

Resim 60: Cinleri Korkutma Muskas�, çinko:50x30cm, ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................139

xiv

Resim 61: Soyunu Sürdürme Muskas�, çinko:50x30cm. ka��t:71x47cm, gravür, 1998-1999 .....................................................................................139

Resim 62: T�ls�ml� Kutular, kutu gruplar�, 74x19cm, ah�ap, pi�mi� toprak, akrilik, kur�un, 1997 .....................................................................140

Resim 63: Kötülükten Korunma T�ls�m�, 37x41cm, ka��t kolaj ve suluboya, 2003...............................................................................................141

Resim 64: Cennete Yolculuk T�ls�m�, 38x35cm, ka��t üzerine kar��k teknik, 2003...............................................................................................141

Resim 65: Bereket T�ls�m�, ka��t kolaj ve suluboya, 2003 ............................142

Resim 66: Denizci T�ls�m�, 32x43cm, ka��t kolaj ve suluboya, 2003............142

Resim 67: Melekli T�ls�m, 41x37cm, ka��t kolaj ve suluboya, 2003.............143

Resim 68: Dervi� T�ls�m�, 41x37cm, ka��t kolaj ve suluboya, 2003 .............143

Resim 69: Bar�� T�ls�m�, 35x35cm, ka��t üzerine kar��k teknik, 2003 .........144

Resim 70-a: Kader Habercileri, 8 desen, 17x38cm, ka��t üzerine çinko mürekkep, 2002...............................................................................................145

Resim 70-b: Kader Habercileri, 6 desen, 17x38cm, ka��t üzerine çinko mürekkep, 2002...............................................................................................146

Resim 71: Falname, 42x27 cm, tuval ve ah�ap üzerine akrilik, alt�n varak, 2001...............................................................................................147

Resim 72: Falname, 24x9 cm, rulo, tuval ve ah�ap üzerine akrilik................147

Resim 73: Falname Kitab�, 47x50cm, gravür kitap, on üç yaprak, çift renk gravür ve sepya mürekkep, deri cilt, metal aksesuar, kitap say�s�: 2, 2002...............................................................................................147

Resim 74: S�çan Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000.............148

Resim 75: S��r Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000..............148

Resim 76: Pars Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000...............148

Resim 77: Tav�an Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000..........148

Resim 78: Ejder Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000.............148

Resim 79: Y�lan Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000.............148

xv

Resim 80: At Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000..................149

Resim 81: Koç Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000...............149

Resim 82: Maymun Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000 .......149

Resim 83: Tavuk Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000 ...........149

Resim 84: Köpek Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000...........149

Resim 85: Domuz Y�l�, 40x30cm, tuval üzerine akrilik, kur�un, 2000..........149

Resim 86: Sakl� Kaderler, 155x80cm, ah�ap, pi�mi� toprak, alt�n varak, akrilik, 1996...............................................................................................150

Resim 87: Ana Geyik ve Yavrular�, 90x82x29cm, akrilik, ah�ap, tel, ka��t, 2004...............................................................................................151

xvi

KISALTMALAR L�STES�

a.g.e. Ad� geçen eser

bs., Bask�

C. Cilt

Çev: Çeviren

Ed. Editör

�Ö �sa’dan önce

�S �sa’dan sonra

s. Sayfa

S: Say�

1

G�R��

�amanizm ve onun olu�turdu�u mitoslar, kültür tarihimiz için oldu�u kadar

sanat tarihimiz için de büyük önem ta��maktad�r. Baz� ara�t�rmac�lar, hakl� olarak

ülkemizde �amanizm’in sanat eserlerinde ifadesini bulamad��ndan söz ederler. Bat�

ülkelerinin sanat çevreleri kendi mitolojilerinin zengin kaynaklar�ndan yüzy�llard�r

yararlan�yorlar. Oysa Türk mitolojisi, özelde de �amanizm, sanatç�lar�m�z taraf�ndan

yeterince ara�t�r�lmamaktad�r ve sadece birkaç resim sanatç�s� d��nda bu konulara

ilgi gösterilmemektedir. Bu nedenle de Türk mitolojisi ve �amanizm, ça�da� Türk

sanat�na çok az yans�maktad�r. Bununla birlikte son y�llarda bu durumun yava� yava�

de�i�mekte oldu�unu görmek sevindiricidir. Bu ba�lamda, son y�llardaki çal��malar�

mitoloji konular� çevresinde bir bütünlük gösteren, Orta Aysa ve Anadolu mitoslar�n�

resim diline dönü�türen Can Göknil’in yap�tlar�n� ele ald�k ve bunlar� içerdikleri

�amanist ö�eler aç�s�ndan incelemeye çal��t�k.

Can Göknil, yurtd��nda ald�� resim e�itimi, köklü kültürü, ara�t�rmac�

ki�ili�i ve yetene�i sayesinde yurtiçinde ve yurtd��nda ad� an�lan kad�n

sanatç�lar�m�zdan biridir. Resim e�itimini A.B.D.’de yapan ve ilk ki�isel sergisini

1971 y�l�nda bu ülkede açan sanatç�, son y�llardaki çal��malar�n� A�açlarla �lgili

�nan��lar (1986), Anadolu Tanr�çalar� (1994), Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarat�l��

Efsaneleri (1996), Muskalar (1999), Akk�zlar- Karak�zlar (2001), Kader (2004) gibi

sergilerde ortaya koyar. Bu sergi ba�l�klar�ndan da aç�kça anla��ld�� gibi, Türk

mitolojisi ve Türklerin tarih öncesi inançlar� Can Göknil’in ana temalar�d�r.

Sanatç�n�n sergi çal��malar�, kronolojik anlamda Orta Asya ve �slam sonras� olarak

ayr�l�yor ve bu ay�r�m, temalardaki süreklili�in izlenmesi bak�m�ndan izleyicide ufuk

aç�yor.

Can Göknil mitolojiye ilgisinin nedenini �öyle aç�kl�yor:

2

“�nançlar�n dü�sel dünyas� ilgimi çekiyor. Çünkü ilksel inançlar�n sanata dönü�mesini, tarih

öncesindeki yorumlar�n do�all��n� ve yal�nl��n� be�eniyorum.” 1

Bir ba�ka yerde de �unlar� ekliyor:

“Mitolojiye olan ilgim, kültürümüzün özünü tan�mak istememden ileri gelen bir seçim. Bir

sergi haz�rlarken Türk kültürüne dayanan bir tema, motif bulup onu ara�t�r�yorum. Ara�t�rd�kça hem

kendim ö�reniyorum, hem de ö�rendi�im konular bende co�ku yarat�yor... Bu nedenle mitoloji bana

çok uygun, çünkü benim öyküsel taraf�m kuvvetli.... Öyküler beni harekete geçiriyor. Dü�ünmeye ve

ara�t�rd��m konular� resim resim görmeye ba�l�yorum. “ 2

Bu sözlerden de anla��l�yor ki, sanatç� için mitoloji evrensel ve en zengin

kaynakt�r. Çal��man�n ilerleyen bölümlerinde de görülece�i gibi, sanatç�n�n

mitolojiye yakla��m�, biçimsel esinlenmelerin çok ötesine gidiyor. Can Göknil için

mitoloji ile her kar��la�ma kendi geçmi�inin ve iç dünyas�n�n ke�fedilmesi,

içgüdülerinin ve dü�lerinin harekete geçirilmesi, yarat�c� güçlerinin aç��a ç�kar�lmas�

anlam�na geliyor. Nitekim yapt�� çal��malar ve haz�rlad�� konulu ki�isel sergiler,

efsaneleri ve eski inançlar� yeniden yorumlama ve biçimlendirme anlam�nda bir

yarat�c�l�k ve güncellik ta��yor. K�saca özetlemek gerekirse, Can Göknil mitoslar�n

dünyas�n� ara�t�ran, bu dünyadan yola ç�karak kendi hayal gücüyle ve ça�da� bir

anlay��la kendi fantastik dünyas�n� yaratan bir sanatç�d�r.

Do�al olarak mitolojik konular�n sanatsal düzlemde yeniden ele al�nmas�

ciddi bir haz�rl�k ve ön ara�t�rma gerektiriyor. Can Göknil’in resim çal��malar�na

ba�lamadan önce bu konularla ilgili temel kaynaklar� ve yorumlar� taramas�;

tekni�ini, konunun ve dönemin özelli�ini dikkate alarak belirlemesi de çal��mam�z

aç�s�ndan büyük önem ta��maktad�r. Böylece tuval, ah�ap pano ya da pi�mi� toprak

üzerinde uygulanan baz� yap�tlar�n sanatç�n�n bütünsel ve özgün yorumu sonucu

ortaya ç�kt��n� anlayabiliriz.

1 Murat Ural, “Can Göknil ve Muskalar”, (çevrimiçi), http://www.cangoknilcom/turkce/

index.html, 11.09.2006 2 Güner Çelikkurgan, “Can Göknil ile Mitolojiden Ça�da� Yorumlara”, Yap�, S:209, �stanbul,

Nisan 1999, s.10

3

Can Göknil’in yap�tlar�ndaki �amanist izdü�ümleri daha iyi

de�erlendirebilmek için öncelikle �amanizm’i ele alma zorunlulu�u ortaya ç�kt�. Bu

kapsamda, ilk önce kökleri tarih öncesi devirlere dek uzanan �amanizm’in temel

ilkeleri, kozmogonisi ve �aman’�n kimli�i üzerinde duruldu. Daha sonra �slam

öncesi Türk kültürünü besleyen ve bugün de kültürümüzde izlerini gördü�ümüz

�amanizm ara�t�r�ld�. Bu bölümde, Can Göknil’in eserlerinde a��rl�kl� olarak

kar��m�za ç�kan Evren A�ac�, Akk�zlar, Karak�zlar, Tanr�ça Umay , büyü, muskalar,

t�ls�mlar, kader, kehanet, falc�l�k gibi konulara daha geni� yer vermek amaçland�.

Can Göknil’in yap�tlar�ndaki �amanist izdü�ümlerin incelendi�i üçüncü

bölümünde ise sanatç� ile yap�lan söyle�iler, hakk�nda yaz�lm�� ve kendisinin yazm��

oldu�u yaz�lar, sergi kataloglar� ve gazete haberlerinden yararlan�ld�. Bu

kaynaklardan elde edilen bilgilerle sanatç�n�n mitolojik dünyaya yapt��

yolculuklar�n izlerini sürmeye, mitolojiden ald�� sanatsal esinlerle yaratt��

gerçeküstü ve zengin dünyas�na tan�k olmaya, dü�lerinin pe�ine tak�lmaya çal��t�k.

Yap�tlar�n�n yorumlar�na geçmeden önce Can Göknil’in sanat anlay��n� olu�turan

dü�ünce biçimi ve çal��ma yöntemi ara�t�r�ld�.

Sanatç�n�n yap�tlar�, ki�isel sergilerinde yapt�� konu s�n�flamalar�na ve

yap�tlar�na verdi�i ba�l�klara sad�k kal�narak Yarat�l�� Efsaneleri; Akk�zlar;

Karak�zlar; Umay; Muskalar ve T�ls�mlar; Kader, Fallar ve Kehanetler ba�l�klar�

alt�nda incelendi.

4

B�R�NC� BÖLÜM

1. �AMAN�ZM

�amanizm nedir sorusuna antropoloji ve dinler tarihi, farkl� farkl� hatta bazen

çeli�kili yan�tlar verirler. Bu konuda yap�lan bütün ara�t�rmalar� de�erlendirip bu

karma��k olgunun genel tarihini ortaya ç�kartmak oldukça zordur.

Tarihçiler ve arkeologlar, �amanizm’in tarih öncesi dönemlerde ba�lad��n�

ispatlamaya çal��maktad�rlar. Ne var ki, ilksel toplumlarda bu olgunun varl�� kesin

olarak ispatlanmad�� gibi, �S ilk bin y�lda da bu konudan bahseden çok az belge

vard�r. �skitler’den kalan belgelerde �amanizm’den bahsedilmesine ra�men bu

belgeler çok belirsizdir. �aman ad�na yaz�l� olarak ilk kez ancak IX. yüzy�lda Tang �

hanedan�ndan kalma belgelerde rastlanm��t�r.1 XX. yüzy�l�n ba��na gelindi�inde ise

Sibirya hariç, dünyan�n di�er bölgelerindeki �amanizm’den çok az söz ediliyordu. 2

Son zamanlarda �amanizm’in do�u�uyla ilgili bilimsel tart��malar, Paleolitik

veya Neolitik Ça�’�n ba�lang�ç say�lmas� konusuna odaklanm��t�r. Örne�in

Avrupa’da Paleolitik Ça�’a tarihlenen hayvan kemi�i buluntular�n�n dinsel sunular

oldu�u, daha o dönemde hayvan kemiklerinin yeniden do�u�u sa�lad��na inan�ld��,

bunun da Asya ve Kuzey Amerika’daki hayvan törenlerinin kökeni oldu�u öne

sürülmektedir. Öte yandan Fransa’daki Lascaux Ma�aras�nda �Ö 15-13. bin y�ldan

kald�� tahmin edilen resimlerde �amanizm’in en eski motiflerine rastlanm��t�r. 3

Baz� kaynaklara göre ilksel esrime tekniklerine dayanan �amanizm4 hem

gizemcilik, hem büyü hem de bir dindir.5 Ba�ka kaynaklara göre ise �amanizm,

� 618-907 y�llar� aras�nda hüküm süren Çin hanedan� 1 Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarl�k, Çev: Lale Arslan, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi,

�ubat 2001, s.60, 2 Michel Perrin, �amanizm, Çev: Bülent Ar�ba�, �stanbul, �leti�im Yay�nlar�, 2001, s.28 3 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 4 Mircea Eliade, �amanizm, Çev: �smet Birkan, Ankara, �mge Kitabevi Yay�nlar�, Kas�m 1999,

s. 23 5 Eliade, a.g.e, s.16

5

olaylara bir anlam katmak ve onlar üzerinde egemen olabilmek amac�yla insan zihni

taraf�ndan, dünyan�n çe�itli bölgelerinde ve birbirinden ba��ms�z biçimde tasarlanan

büyük sistemlerden biridir.6 Bu ba�lamda �amanizm, toplumun ve toplumsal

kurumlar�n�n tümünü ilgilendiren dinsel, simgesel, ekonomik, siyasal, estetik ve

toplumsal bir olgudur. 7

�amanizm, ba�ta Sibirya ve Ural-Altay halklar� olmak üzere dünyan�n hemen

her yerindeki ilksel topluluklar�n ve geli�me a�amas�ndaki toplumlar�n, öbür

dünyayla ili�ki kurma ve hastalar� iyile�tirme gücü ta��d��na inan�lan �aman

çevresinde odaklanan bir inanç sistemidir.8 Asya’n�n ve Sibirya’n�n iç bölgelerinde,

Eskimo toplumlar�nda, Nepal’de, Tibet’de, Laponya’da�, Amerika’daki

K�z�lderililerde9 ve Afrika’da10 gözlenmi�tir. Ancak Sibirya ve Endonezya dinleri

gibi �amanizm’in bask�n oldu�u bölgeler ile Afrika dinleri gibi �amanizm’in ancak

tamamlay�c� nitelik ta��d�� bölgeler aras�nda bir ayr�m yapmak gerekir.11

�amanizm’in Hindistan ve Çin’de do�duktan sonra Kuzey ve Orta Asya’ya

ta��nd�� yönündeki varsay�mlar günümüzde oldukça tart��mal�d�r. �lksel topluluklar

ile uygarl�k a�amas�na geçmi� toplumlar aras�nda çok yönlü bir �amanist kültür

al��veri�i oldu�u anla��lmaktad�r. Bununla birlikte ilksel toplumlar�n örgütlenmesi

�amanizm’in evrensel temelini olu�turur. Baz� ara�t�rmac�lara göre �amanizm

avc�l�k-toplay�c�l�k a�amas�nda do�mu�, hayvan yeti�tirme a�amalar�nda sürmü�tür;

6 Perrin, a.g.e., s 11 7 Perrin, a.g.e., s. 9 8 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 � Avrupa’n�n kuzeyinde, büyük bölümü Kuzey Kutup Dairesi’nin içinde yer alan bölge. 9 Perrin, a.g.e., s.28 10 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 11 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”,Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

6

ba�ka ara�t�rmac�lara göre ise �amanizm’in kayna��n� düzenli sürü besicili�i

a�amas�nda aramak gerekir. 12

Daha geç dönemlerde ve özellikle büyük dinlerin egemenli�ini alt�nda,

�amanizm daha çok cinlenme ve büyücülük ile ba�da�t�r�lm��t�r. Bu tür

uygulamalara Çin’de, Kore’de, Japonya’da, Pakistan’da, �ran’da, Hindistan’da ve

Afrika’da rastlanm��t�r.13 Genel olarak �amanizm birtak�m büyü uygulamalar�yla bir

arada bulunsa da14 büyücülü�ün �amanist olmayan toplumlarda da görüldü�ü

unutulmamal�d�r. Benzer �ekilde, hemen her toplumun kültürel ve dinsel yap�s�nda

görülen ilksel ö�eler de �amanizm ile kar��t�r�lmamal�d�r. �amanizm’in kavranmas�

için ilkelerini, kozmogonisini ve �aman sözcü�ünün kökenini ele almak gerekir.

1.1. �amanizm’in Temel �lkeleri

�amanizm’in temel ilkelerinden birincisi insan�n ve dünyan�n ikili yorumuna

dayan�r. �amanizm’de insan bir bedenden ve bir ruhtan (ya da birçok ruhtan) olu�ur.

Ruh, bedenden ayr�labilen ve ölümden sonra da ya�amay� sürdüren görünmez bir

özdür. Sadece insanlar�n de�il do�adaki tüm canl� ve cans�z varl�klar�n da ruhlar�

vard�r. 15 Benzer �ekilde dünya da ikili olarak yorumlan�r. Bir yanda görünür,

gündelik ve kutsal olmayan bir dünya di�er yanda ise, s�radan insanlar�n

göremedikleri öteki dünya vard�r. Tanr�lar, ruhlar, atalar, ölüler bu ikinci dünyada

ya�arlar. 16

�amanist dünya görü�üne göre, görünen görünmeyenden kaynaklan�r ve öteki

dünya bu dünyay� denetler. �nsanlar� vuran kurakl�k, açl�k ve hastal�k gibi büyük

felaketlerin öteki dünyadan kaynakland��na inan�l�r. �nsanlar beslenmek için

hayvanlar� öldürür ve do�ay� ya�malar; buna kar��l�k öteki dünyan�n ruhlar� da

insanlara kar�� avc�lar gibi hareket eder ve intikam almak için onlar� kovalar.

12 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 13 Perrin, a.g.e., s.28 14 Eliade, a.g.e., s.23 15 Perrin, a.g.e., s.12 16 Perrin, a.g.e., s.12

7

Hastal�k, ölüm, kurakl�k, k�tl�k, insan�n varl��n� sürdürmek ve güven alt�na almak

için ya�malad�� do�an�n bedeli olarak öteki dünyaya ödedi�i borçtur. 17

�amanizm’in temel ilkelerden ikincisine göre �aman denilen baz� özel

insanlar�n öteki dünyayla ili�ki kurabildikleri ve s�radan insanlardan farkl� olarak

öteki dünyay� görme ve tan�ma gücüne sahip olduklar� kabul edilir.18 �aman bu gücü

yard�mc� ruhlar denilen varl�klar sayesinde kullan�r. Böylece �aman, öteki dünyayla

diledi�i gibi ileti�im kurarak insanlar�n yarar�na olacak �ekilde tanr�larla insanlar

aras�nda arabuluculuk yapar. 19

Üçüncü temel ilkeye göre ise �amanizm’in toplumsal bir i�levi oldu�u kabul

edilir. �aman, insanlar�n ba�lar�na gelen talihsizliklerin nedenlerini aç�klamakla,

dengesizlikleri önlemekle, sorunlar� çözmekle ve ac�lar� yat��t�rmakla yükümlüdür.

Toplumdaki s�k�nt�lar� önlemek veya çözüme ula�t�rmak için gerekti�i zamanlarda

devreye girer.20 Çevresel, iklimsel, biyolojik ve bazen toplumsal dengeleri yeniden

kurmaya çal��r. Bir ba�ka ifadeyle �aman, kendisi için harekete geçmez, toplumun

ihtiyaçlar� do�rultusunda hareket eder. Bu anlamda da �amanizm toplumsal bir

kurumdur. 21

1.2 �amanizm’in Kozmogonisi

�amanizm, insan�n ve dünyan�n özel bir tasar�m�n� içerir. �amanizm’de

Evren’in gökyüzü, yeryüzü, yeralt� olarak katmanlara ayr�ld��na inan�lm��t�r. Ancak

gerekti�inde bir katmandan öbürüne geçi� yap�labilir. Bu dünyalar aras�ndaki gidip

gelmeler �aman taraf�ndan sa�lan�r. �aman’�n çe�itli ayinlerde esrime durumuna

geçerek Evren’in yeralt�, gökyüzü gibi katlar�na ula�abildi�ine ve tanr�larla ili�ki

kurabildi�ine inan�l�r.

17 Perrin, a.g.e., s.12 18 Perrin, a.g.e., s.14 19 Perrin, a.g.e., s.15 20 Perrin, a.g.e., s.15 21 Perrin, a.g.e., s.16

8

Tanr�sal kutsall�klar olarak da tan�mlayabilece�imiz kültler ise ba�ta Gök

Tanr� ve di�er tanr�lar olmak üzere güne�, ay, yer-su, a�aç gibi do�a varl�klar�d�r.22

Ayr�ca kendilerine ruhlar ad� verilen, görünmez fakat zoomorf * olan ve Evren’in her

kat�nda bulunan kalabal�k bir varl�klar grubuna inan�l�r. �amanistlere göre Evren ve

insanlar�n ya�ad�� dünya bu ruhlarla doludur. Bu anlamda da�lar, göller, �rmaklar da

ruh sahibi canl� nesnelerdir. Bunlar yaln�z co�rafi isimler de�il; ayn� zamanda

konu�an, duyan, evlenen, çoluk çocuk sahibi varl�klard�r. Bir �aman’�n dualar�nda

da�lar, �rmaklar gibi do�al varl�klardan m� yoksa bu varl�klarla ayn� adlar� ta��yan

insanlardan m� bahsetti�ini anlamak zordur.23 Bu dualar�ndan anla��ld��na göre,

�amanistler ruh sahibi olarak gördükleri da�lara, obalara, �rmaklara ibadet ediyorlar;

onlar� canl� ve her �eyi duyan varl�klar olarak görüyorlard�. Bu ba�lamda

�amanistlerin dünya görü�ünün ve inançlar�n�n, çok eski ve ilksel animizm

dönemlerinin izlerini ta��d��n� söyleyebiliriz.

1.3. �aman

1.3.1 �aman Sözcü�ünün Anlam� ve Kökeni

�amanizm’in do�u�u ve kayna�� gibi �aman sözcü�ünün de nereden geldi�i

ve nas�l bir anlam ta��d�� kesin olarak belirlenememi�tir. �aman sözcü�ünün

etimolojik kökeni ara�t�rmac�lar aras�nda tart��ma konusu olmu�tur.

Bir yakla��ma göre �aman sözcü�ü, Çin’e kadar tüm Do�u Sibirya’ya

yay�lm�� Mo�ol dilbilim grubuna dahil Tunguz diline ait çaman’ dan gelmektedir.

Bilmek anlam�na gelen ça sözcü�ünden türeyen çaman, bilen insan anlam�nda

kullan�lm��t�r.24 Bir ba�ka yakla��m ise, �aman’�n sözcü�ünün, Hindistan’da Buda

rahibi anlam�na gelen �emen sözcü�ü ile ilgili olabilece�i yönündedir.25 Benzer

22 Zühre �ndirka�, “Türklerde bir Kad�n Tanr�: Umay”, Toplumsal Tarih Dergisi, S: 17, �stanbul,

May�s 1995. * hayvan �ekilli 23 Abdülkadir �nan, Tarihte ve Bugün �amanizm, 5. Bask�, Ankara, Türk Tarih Kurumu

Yay�nlar�, 2000, s. 50 24 Perrin, a.g.e. , s. 16 25 �nan, a.g.e. , s. 75

9

�ekilde, bir ba�ka kaynakta da �aman sözcü�ünün, Kuzey Asya’da ya�ayan

kabilelerdeki çileci Budist rahipleri tan�mlamak için Sanskritçe’de kullan�lan

Sramanas sözcü�ünden geldi�i belirtilmektedir. 26

Bu noktada, �amanizm ile Budizm aras�ndaki ba�lant�lar�n ve benzerliklerin

sadece �aman sözcü�ü ile s�n�rl� olmad��n� belirtmek gerekir. �aman bedeninin s�rra

erme sürecinde kesilip parçalanmas�, gökyüzüne yükselme ve yeralt�na inme gibi

motiflere Hint-Tibet bölgesinde de yayg�n olarak rastlanmaktad�r.27 Bu bölgedeki

rahiplerin, �amanlar gibi ak ve kara olarak ikiye ayr�ld��, törenlerinde davul

kulland��28 ve �amanist geleneklere benzer �ekilde hastalar� iyile�tirdi�i

bilinmektedir.29 Ba�lang�� tarihi bilinmeyen �amanizm’in, Budizm’le birçok yap�sal

benzerlik ta��d�� görülmektedir. Bu bilgiler ��nda, �amanizm’in Budizm’den de

eski bir sistem oldu�u dü�ünülebilir. 30

1.3.2. �aman’�n Kimli�i

�amanizm’i bir esrime tekni�i olarak tan�mlayan ara�t�rmac�lara göre �aman,

ruhunu bedeninden ay�rarak gö�e t�rmand��n� ya da yeralt�na indi�ini varsayan bir

esrime uzman�d�r.31 Derin sezgileri ve geni� dü� güçleri sayesinde bütün gökleri ve

yeralt� dünyas�n� gezdi�ine, tanr�lar� ve ruhlar� gördü�üne ve onlar�n dillerini

bildi�ine inan�rd�. Çok yorucu olan bu yolculuklara dayanabilmesi için büyük bir

fiziksel ve ruhsal güce sahiptir. 32 Bu yetenekleri ve güçleri sayesinde s�ra d�� ki�iler

olarak görülen �amanlar, �ifac�, yönetici, falc�, kahin, tanr�lar�n sözcüsü gibi birçok

farkl� görevler üstlenirler. 33

Birçok farkl� görevler yüklenen �aman’�n en önemli özelli�i, öteki dünyayla

ili�ki kurarak ruhlarla insanlar aras�nda arac�l�k yapabilme gücüdür. �nsanlar, aileyi 26 Perrin, a.g.e., s. 16 27 Eliade, a.g.e., s. 469 28 Eliade, a.g.e., s. 472 29 Eliade, a.g.e., s. 473 30 Eliade, a.g.e., s. 480 31 Eliade, a.g.e. , s. 24 32 Roux, a.g.e., s. 59 33 Perrin, a.g.e. , s 10

10

koruyan ate� ruhlar�, yer-su ruhlar� gibi küçük ruhlara kendileri saç�lar ve kurbanlar

sunabilirler; fakat kötü ve güçlü ruhlarla bir arac� olmadan sava�amazlard�. Bu

ruhlar�n isteklerini ancak gücünü göklerden ve atalar�ndan alan �amanlar bilirdi. 34

S�radan insanlar�n çaresiz kald�� durumlarda �aman, ruhlar� gelecek hakk�nda

sorgulayabilir, hastalar�n ruhunu arayabilir, ölülerin ruhuna gökte rehberlik edebilir,

tanr�lar�n hangi kurbanlar� istediklerini ö�renebilirdi. Özellikle �amanizm’in ba�ka

büyü teknikleri ile yabanc� dinlerden etkilendi�i ortamlarda, �aman�n yard�mc�

ruhlar�n denetimine girerek onlar�n sözcüsü durumuna dönü�tü�ü görülür.35

Özetlemek gerekirse �aman, öteki dünyayla yak�n ili�kiler kuran, ruhlarla

insanlar aras�nda arac�l�k yapan, toplumun ya�am�n� sürdürmesinde önderlik yapan

seçilmi� bir ki�idir.

1.3.3. �amanl��a Seçilme

�aman olman�n ba�l�ca üç yolu vard�r. Ki�i kendi iste�i olmadan ruhlar�n

seçimiyle �aman olabilir, ki�i kendi iste�i ve çabalar�yla �aman olabilir, son olarak

da ki�i kal�tsal miras yoluyla �aman olabilir. 36 �amanl��a seçilme sürecinde bazen

bu yollardan ikisinin veya üçünün bir arada görüldü�ü de olur. Bu yollar aras�nda en

s�k görüleni ruhlar�n seçimiyle �aman olmakt�r. Kal�tsal miras yoluyla �aman olacak

ki�iler de yine ruhlar�n seçimiyle belirlenir.

�amanl��a ça�r�lma olarak da bilinen olgu, atalar�n ruhlar� taraf�ndan

gönderildi�ine inan�lan rüyalarla ba�lar. �aman olmas� istenen ki�inin bu ça�r�ya

uymas� gerekti�ine inan�l�r. 37 Bu ki�i çok erken ya�larda sinirli olu�uyla dikkat

çeker; sara nöbetlerine ve ç�lg�n öfke nöbetlerine tutulabilir ve bu deneyimler, �aman

aday�n�n tanr�larla kar��la�mas� olarak yorumlan�r.38 Atalar�n ruhlar� taraf�ndan

�aman olmas� istenen ki�i görüler görmeye ba�lar, uykusunda �ark� söyler, tek ba��na

34 �nan, a.g.e. , s. 76 35 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 36 Perrin, , a.g.e, s 31-32 37 Eliade, a.g.e., s. 37 38 Eliade, a.g.e., s. 33-34

11

dola�maktan ho�lan�r. Bir süre ormanda ya�ay�p a�aç kabuklar�yla beslenir.

Kendisini suya ve ate�e atmak, b�çakla yaralamak gibi normal d�� davran��larda

bulunabilir. O zaman genç �aman aday�, ruhlar konusunda e�itim görmesi için ya�l�

bir �aman’�n yan�na e�itilmek üzere verilir. Seçilme yöntemi ne olursa olsun, aday

ancak iki yönlü bir e�itim ald�ktan sonra �aman olarak tan�n�r: esrime ve rüyalar gibi

deneyimleri kapsayan e�itim ve ruhlar�n isimlerinin, ruhlar�n görevlerinin, atalar�n

soy a�açlar�n�n ö�retildi�i gelenekler düzeyindeki e�itim. Deneyimli �amanlar ve

ruhlar taraf�ndan üstlenilen bu iki yönlü e�itim, bir s�rra erme süreci niteli�indedir39

ve bu sürecin sonunda bir s�nav yap�l�r. 40 �aman’�n toplum taraf�ndan resmen

tan�nmas� için bu s�navda ba�ar�l� olmas� gerekir. 41

39 Eliade, a.g.e., s. 32 40 Eliade, a.g.e., s. 35 41 Eliade, a.g.e, s. 36

12

�K�NC� BÖLÜM

2. TÜRKLERDE �AMAN�ZM

2.1. Orta ve Kuzey Asya’da �amanizm

�amanizm, dünyan�n çok farkl� bölgelerinde görülmesine ra�men, daha aç�k

ve sürekli bir �ekilde eski Türk toplumlar�n�n ya�ad�� Orta ve Kuzey Asya’da

kar��m�za ç�kar. Bu bölgelerde ya�ayan �slam öncesi Orta Asya ve özellikle Sibirya

ve Ural* Altay** toplumlar�n�n dinsel inançlar� temelde �amanizm’den

kaynaklanmaktad�r. Bu toplumlarda, co�rafi yerle�im ve dinsel ya�am farkl�l�klar�na

ra�men, �amanizm �a��rt�c� bir �ekilde ve yaln�zca ayr�nt� say�labilecek küçük

farkl�l�klar göstermektedir. Bu durum, �üphesiz ki �amanizm’in eskili�ine i�aret

etmektedir.1 �amanizm’in nas�l ortaya ç�kt��n� ve farkl� dinsel ak�mlar�n etkisinde

kalmas�na ra�men bu bölgelerde yüzy�llar boyunca nas�l ya�ayabildi�ini

anlayabilmek için bu bölgedeki halklar�n ya�ay��lar�na ve inançlar�na bakmak

gerekir.

Altayl� halklar kabile ve ailelere bölünmü� halde ya�arlard�. Bunlar baz�

dönemlerde büyük ya da küçük imparatorluklar halinde birle�mi�lerdir. Bu toplumlar

genellikle Gök Tanr�ya inan�rlard�. A�açlar d��nda do�adaki tüm varl�klar�n

insanlara benzer bir ya�am sürdü�ünü dü�ünürlerdi. Tüm varl�klar�n bir veya birçok

ruha sahip oldu�una, do�du�una, büyüdü�üne ve öldü�üne inan�rlard�. Altayl�lara

göre, tüm varl�klar ayn� güçlere ba�l�d�r ve Tanr� önünde ayn� görev ve haklara

sahiptir. Tüm varl�klar insanlara benzer �ekilde örgütlenmi�lerdir ve onlar�n aras�nda

da insanlarda oldu�u gibi kul, egemen, dost ya da dü�man ili�kileri

* Kara Denizinden Ural Irma��na kadar yakla��k 2000 km boyunca kuzey-güney do�rultusunda

uzanan s�rada�lar. Do�u yamaçlar� Avrupa ve Asya aras�ndaki geleneksel fiziki co�rafya s�n�r�n�n bir parças�n�n olu�turur.

** Sibirya’n�n güneybat� kesiminde bölge. Güneydo�uda Mo�olistan ve Çin s�n�rlar�na kadar uzan�r. 1 Jean Paul Roux, “�amanizm, Hayvansal Ya�amda Tinsel bir Deneyim”, Tarih ve Toplum

Dergisi, Çev: I��k Tando�an-Abel, S: 29, May�s 1986, s.54

13

görülebilmektedir. Madenler, bitkiler, hayvanlar, insanlar, k�saca varolan her �ey

aras�ndaki fark, görünüm ve güç fark�ndan kaynaklan�r. 2

Bu toplumlar�n ba�l�ca geçim kaynaklar� hayvanc�l�k ve av, bazen de

ya�mac�l�k ve ticaretti. Gündelik ya�am� hayvanlar, av, süt, yün ve et üretimi üzerine

kurulu olan insan, do�al olarak hayvanlarla sürekli ve kaç�n�lmaz bir ili�ki içindeydi.

Hayvan� hem kendine en yak�n, en tan�d�k ve güven duydu�u, hem de çok farkl� ve

kayg� verici bir varl�k olarak görürdü. Ayn� zamanda haz�rlad�� silahlar�n gücünden,

kurdu�u tuzaklar�n sa�laml��ndan, k�srak ve koyunlar�n�n verimlili�inden emin

olmak isterdi. Toplumdaki her birey avdaki ba�ar�, sütün bollu�u, davar�n verimlili�i

ile yak�ndan ilgiliydi. Bunlarla ilgili belirsizlikleri gidermek için yap�lan ilk ürünün

ba�� gibi belli ayinler herkes taraf�ndan bir arac�ya gerek olmaks�z�n yap�labilirdi.

Ancak insanlar al��k olmad�klar� durumlar veya her zamankinden büyük bir

tehlikeyle kar��la�t�klar�nda; tüm sorumlulu�u üstüne al�p ayinleri yönetebilecek

bilgili ve güçlü bir �aman’a ihtiyaç hissederlerdi. 3

Örne�in do�umlarda, hayvan biçiminden insan biçimine geçildi�ine,

ölümlerde de insan biçiminden hayvan biçimine geçildi�ine inan�l�rd� ve bu geçi�i

kolayla�t�rmak �aman’a dü�erdi. Benzer �ekilde, hastal�klar da yabanc� bir varl��n

hastan�n bedenine u�ursuzca yerle�mesi veya bir hastan�n hayvan biçimindeki

ruhunun yine hayvan biçimindeki bir u�ursuz ruh taraf�ndan kaç�r�lmas� olarak

görüldü�ünden, hasta kimselerin tedavisi için �aman’a ba�vurulurdu. Cenazelerde,

ölen ki�inin huzursuz ruhunu sakinle�tiren ve dünyadaki ya�am�nda al��k oldu�u

yerlere dönmesini engelleyen ki�i �amand�. Öte yandan ölen ki�inin ruhuna ölüler

dünyas�n�n yolunu göstermek ve böylece onu yolundan sapt�rmak isteyebilecek

ruhlardan korumak da gerekirdi. Anma törenlerinde, ölülerle ili�kiye geçmek

gerekti�ine, toplulu�un gelece�i kahinlik toplant�lar�nda konu�uldu�unda, göç

haz�rl�klar�nda, kurban törenlerinde de �aman’a çok önemli görevler dü�erdi.4

2 Jean Paul Roux, “�amanizm, Hayvansal Ya�amda Tinsel bir Deneyim”, Tarih ve Toplum

Dergisi, Çev: I��k Tando�an-Abel, 29. say�, May�s 1986, s.54 3 Jean Paul Roux, a.g.e., s.54 4 Jean Paul Roux, a.g.e. , s.54

14

2.2. �slam Öncesi Türk Toplumlar�nda �amanizm

Türklerin �slam öncesi inanç sistemi olarak bilinen �amanizm, Orta ve Kuzey

Asya’daki eski Türk toplumlar�ndan ba�layarak yüzy�llar boyunca Türklerin

ya�amlar�n�n ayr�lmaz bir parças� olmu�tur. XI. yüzy�lda da �slam yayg�n bir din

haline gelinceye kadar �amanizm özellikle göçebe Türk toplumlar� aras�nda

görülmekteydi. 5 Bilindi�i gibi eski Türk toplumlar� genellikle çoban ve hayvanc�

insanlardan olu�urdu ve göçebelik hepsinin esas karakteriydi. Bu ya�am tarz�n�n da

etkisiyle �amanizm, Türk toplumlar�nda çok eski ça�lardan beri atalar kültü, hayvan

kültleri, güne�, ay, yer-su, ate�, ölüler ve di�er do�a kültleriyle birlikte görülmü�tür.

Bu kültler Altayl�lar�, Yakutlar�� gibi Orta ve Kuzey Asya toplumlar�nda, daha

sonraki yüzy�llarda ise Hunlarda, Göktürklerde, O�uzlarda, Mo�ollarda ve

Anadolu’daki birçok Türk toplumlar�nda görülmektedir. Eski Türklerdeki kült

inançlar�na ve �amanist uygulamalara a�a��daki örnekler verilebilir:

�Ö III. yüzy�l�n sonunda, Orta Asya’n�n büyük bir bölümüne egemen olan ve

�S 370 y�l�nda Avrupa’y� istila ederek büyük bir imparatorluk kuran Hunlarda7

hakan�n karargah�ndaki tap�nakta her y�l�n ba��nda ayin yap�l�rd�. Bu ayine Hunlar�n

ba�bu�lar� kat�l�r; atalar�na, Gök Tanr�’ya, yer-su ruhlar�na kurban sunarlard�.

Hakan, her sabah çad�r�ndan ç�karak güne�e ve geceleri aya tapard�. Hunlar önemli

bir i�e giri�meden önce y�ld�zlar�n ve ay�n durumlar�na bakarlard�.8

Hunlardan sonra Orta Asya’da devlet kuran farkl� toplumlar da Gök Tanr�’ya,

yer-suya, güne�e ve aya kurban sunmu�lard�r. Bu toplumlardan biri olan Göktürkler

552-745 y�llar� aras�nda Orta Asya’da bir federasyon çat�s� alt�nda birle�en Türk

5 Turgut Akp�nar, “Eski Türklerin Dini Tek Tanr� �nanc� m�yd�?”, Tarih ve Toplum Dergisi, S: 27

, Mart 1986, s. 18 � Altay da�lar� yöresinde ya�ayan Türklere verilen ad. �� Günümüzde büyük ölçüde Rusla�m�� Türk kökenli halk. Sibirya’n�n kuzeydo�u bölgesinde

ya�arlar. Baz� bulgulara göre Yakutlar�n atalar� güneyde bozk�rlarda ve Altay da�lar�nda ya�ayan Türk boylar�yla ba�lant�l�d�r. Yakutlar�n �amanist inançlar� günümüze de�in sürdü.

6 Philip W. Goetz vd., “Hunlar”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 11, 15. Bask�, �stanbul, Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 279

7 �nan, a.g.e., s. 3 8 �nan, a.g.e., s.3

15

boylar�ndan olu�maktayd�.9 Göktürkler ve yönetimleri alt�nda bulunan Türk boylar�

�amanizm’i benimsemi�lerdi. Bu topluluklar tanr�lar�n�n tasvirlerini keçeden

yaparlar ve bunlar� deri torba içinde korurlard�. Baz� tasvirleri de iç ya��yla ya�larlar

ve s�r�klar üzerine dikerlerdi. Y�l�n dört mevsiminde tanr�lara kurban keserlerdi.

Daha sonraki bölümlerde de görece�imiz gibi bu tasvirler Altayl�lar�n töz,

Mo�ollar�n ongun dedikleri putlard�r. 10

Orta Asya’daki yurtlar�ndan yay�larak ortaça� boyunca geni� bir bölgede

etkin olan O�uzlar, Türkiye Türkleri ile Türkmenistan, Azerbaycan, �ran ve Irak

Türklerinin atas� say�lmaktad�r.11 XI. yüzy�lda O�uzlar, �slam ülkelerine kom�u

olduklar� halde �amanist inançlar� korumaktayd�lar. O�uzlar�n cenaze törenleri, eski

Göktürklerin defin/ cenaze törenlerine benzerdi: mezar üzerine kurgan� yaparlar;

kurban olarak kesilen hayvanlar�n derilerini ba�lar�, ayak ve kuyruklar�yla beraber

s�r�klara asarlard�. 12

Görüldü�ü gibi, eski Türk toplumlar�ndaki geçmi�i çok eski dönemlere

dayanan �amanizm yüzy�llar boyunca Hunlar, Göktürkler, O�uzlarda kar��m�za

ç�kmaktad�r. Göktürk devletinin Uygurlar�n eline geçti�i VIII. yüzy�l�n son yar�s�na

kadar Orta Asya’n�n kuzey bölgelerinde �amanizm egemendi. Bat�dan ve güneyden

gelen kitapl� dinlerin etkileri henüz çok zay�ft�.13 XIII yüzy�lda Cengiz Han

döneminde ba��ms�z ve birle�ik bir güç olarak tarih sahnesine ç�kan Mo�ollar14 da

�amanist gelenekleri sürdürmekteydi. Bu dönemde �slaml�k, H�ristiyanl�k ve Budizm

h�zla yay�lmakta ve etkileri �amanizm’e de yans�maktayd�. XIV. yüzy�la

gelindi�inde Orta Asya’da ve �ran’da �slam dini, Mo�olistan�’da ise Budizm

9 Philip W. Goetz vd., “Göktürkler”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 9, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 593 10 �nan, , a.g.e , s. 5 11 Philip W. Goetz vd., “O�uzlar”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 43 � mezar üzerine toprak y��larak yap�lan küçük tepe 12 �nan, , a.g.e, s. 10 13 �nan, , a.g.e, s. 6 14 Philip W. Goetz vd., “Mo�ollar”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 16, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 173 � Orta Asya’y� olu�turan büyük platonun kuzeydo�usundaki da�l�k bölge

16

hakimdi. �amanizm ise �slam’da ve Budizm’de birçok izler b�rakarak Sibirya

ormanlar�nda ve Altay da�lar�nda bar�nabildi. 15

�slam’� kabul eden Türkler, �amanizm’den kalan birçok inanç, gelenek ve

ayinleri yeni dinlerinde alttan alta sürdürdüler. Orta Asya’y� terk etmeyen di�er

�amanist haklar�n aksine Türklerin Hazar Denizi’nin kuzeyinden ve güneyinden

bat�ya ve güneybat�ya göçleri, onlar�n yeni kültürlerle yo�un bir �ekilde

kar��la�mas�n� sa�lam��t�r. Bu �ekilde �amanizm ile yeni dinlerin özellikle de

�slam’�n bir araya gelmesi sonucu ilginç sentezler ortaya ç�km��t�r.16 Bu konuda bir

di�er önemli nokta da farkl� Türk toplumlar�n�n �slam’� farkl� tarihlerde kabul etmi�

olmalar�d�r. Daha erken Müslüman olmu� toplumlara sonradan Müslüman olmu�

�amanistler’in kat�lmalar� birçok �amanist gelene�in canlanmas�yla

sonuçlanm��t�r.17

Örne�in, Dede Korkut Kitab�’ndan da anla��ld��na göre, X. yüzy�l�n

ba�lar�nda �slam’� kabul etmeye ba�layan ve XI. yüzy�l�n ba�lar�nda tamamen

Müslüman olan Selçuklu O�uzlar�nda, XV. yüzy�lda bile birçok �amanist gelenek

korunmu�tur. Selçuklu O�uzlar�nda rastlanan �amanist geleneklere �u örnekler

verilebilir: matem töreninde ölünün bindi�i at�n kuyru�unu keserek kurban etmek,

ayg�r kesip a� vermek, a�ac� kutlu saymak gibi... O�uzlar�n torunlar� olan bugünkü

Anadolu Türklerinde de �amanist inanç ve geleneklerin derin izlerine

rastlanmaktad�r.18 �amanlar�n yer alt�na ini� ve gökyüzüne ç�k�� hikayeleri pek çok

Anadolu halk destan�nda önemli yer tutar. Geyikli Baba’n�n geyiklerle birlikte

yürümesi ve geyi�e binmesi motifi, �aman dualar�nda da neredeyse aynen vard�r.19

Benzer �ekilde Hac� Bekta� Veli’nin �ahin olarak uçup gitmesi, Karaca Ahmed o�lu

Hac� Do�rul’un do�an biçimine bürünmesi �amanist köklerle ili�kilendirilebilir.20 15 �nan, , a.g.e, s. 12 16 Tolga Ersoy, “�aman ve �amanlar�n Göçü”, Toplumsal Tarih Dergisi, 7. say�, Temmuz 1994,

s.10 17 �nan, a.g.e., s. 204 18 �nan, a.g.e., s.207 19 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229 20 Philip W. Goetz vd., “�amanizm”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

17

Anadolu halk kültüründeki alkar�s� (albast�) efsanesi; uzun ömürlü olmas� için

çocuklara Ya�ar, Durmu�, Sat�lm��, Sat� gibi adlar vermek; türbelere, kutlu a�açlara

ve çal�lara paçavra parçalar� ba�lamak; hastal�k dolay�s�yla çocu�un ad�n� özel bir

törenle de�i�tirmek; kötü ruhlardan korunma amac�yla iyi satta olsunlar demek gibi

gelenekler de birçok �amanist inanc�n günümüze kadar sürüp geldi�ini

göstermektedir.21

Yukar�daki örneklerden de görüldü�ü gibi �amanizm, Orta Asya halklar�nda

ve eski Türklerde sadece bir inanç sistemi olarak de�il, farkl� dinlerin içinde de

görülebilen bir uygulama olarak kar��m�za ç�kmaktad�r. Nitekim Orta Asya’ya ula�an

tüm dinlerden etkilenen ve onlar� etkileyen �amanizm’in izleri, �slami motifler

ta��yan destanlarda da aç�kça görülmektedir.22 Sonuç olarak, yüzy�llar boyunca Türk

toplumlar�n�n sosyal ve kültürel ya�am�n�n ayr�lmaz bir parças� olan �amanizm’in

uzun bir süre yeni dinlere direndi�ini, Anadolu halk kültüründe derin kökler sald��n�

ve izlerinin günümüze dek ula�t��n� söyleyebiliriz.

2.3. �slam Öncesi Türk Toplumlar�nda �aman’�n Kimli�i

�slam öncesi Türk toplumlar� �aman sözcü�ünü bilmemekteydi. Avrupa bilim

dünyas�nda XVIII. yüzy�lda kabul edilmi� olan �aman sözcü�ü, Ruslar�n Kuzey

Sibirya’daki Tunguzlardan ö�rendikleri bir sözcüktür.23 �amanist olan K�rg�z

Kazaklar�n�n �amanlar� için kulland�klar� bak�� veya baks� sözcükleri de Budizm’den

al�nm�� sözcüklerdir. Eski Türkler �amanlar�na kam derlerdi. 24 Tunguz- Mançu

dilinde yer alan ve bilen ki�i anlam�nda kullan�lan �aman ad�n�n, Türk

topluluklar�nda ayn� anlamda kullan�lan kam sözcü�ünden bozularak türedi�i

yönünde savlar vard�r. Sözcü�ün Mançu dilinde ta��d�� s�çramak, dövünmek, co�ku

içinde olmak gibi anlamlar da �aman�n ayin davran��lar�yla ili�kilidir. 25

21 �nan, a.g.e., s. 207 22 Ersoy, a.g.e., s. 11 23 �nan, a.g.e., s. 74 24 �nan, a.g.e., s. 75 25 Philip W. Goetz vd., “�aman”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

18

Türk toplumlar�ndaki �amanlarla ilgili yaz�l� tan�mlara ancak XI. yüzy�lda

�bn Sina� ve �ranl� �air Marvazi’de rastl�yoruz.26 Daha sonraki bölümlerde verilecek

örneklerden de görülece�i gibi, Ka�garl� Mahmud’un Divanü Lügati’t Türk adl�

eserinde de �amanlar�n i�levlerinden birçok yerde bahsedilmektedir.

�slam öncesi Türk toplumlar�nda �amanlar kad�n veya erkek olabilirdi. �lksel

toplumlar�n ilk örgütlenme a�amalar�n�n anaerkil niteli�i �amanlar�n ki�ili�ine de

yans�m��t�r. En eski �amanlar�n kad�n veya anaerklilik uyar�nca görevlendirilmi�,

kad�n gibi davranmas� gereken bir erkek oldu�u dü�ünülmektedir. Özellikle Asya

toplumlar�nda erkeklerin �aman olabilmesini destekleyen en önemli özellik kad�ns�

olmalar�d�r. Örne�in Yakut Türklerinde �aman özel cüppesi bulunmad�� zaman

kad�n giysisiyle ayin yapard�. Ataerkil geleneklere çok ba�l� olan K�rg�z-Kazak

�amanlar� bile baz� törenlerde kad�n k�l��na bürünürlerdi. Daha geç dönemlerde

Orta Asyal� Müslümanlar aras�nda saç�n� t�ra� etmek dinsel bir gösterge say�ld��

halde baz� �amanlar bir tutam uzun saç b�rak�rlard�. Yine ataerkil özellikler ta��yan

Mo�ollar aras�nda da, hanlar�n törenine kat�lan tek kad�n, en önde giden kad�n

�amand�r. 27

�slam öncesi Türk toplumlar�nda �aman’�n kimli�i ile ilgili bir di�er nitelik

Ak �aman - Kara �aman ayr�m�d�r. Ak �amanlar, �aman elbisesi ta��mazlar ve davul

kullanmazlard�. Kötü ruhlara ve yeralt� tanr�lara ayin yapmazlar, kanl� kurbanlar

vermezlerdi. Sadece gündüzleri iyi ruhlara kans�z kurban ayinleri yaparlard�.28 Ak

�amanlar�n Kara �amanlardan daha kutsal say�lmas�, ak rengin �amanizm’in önemli

tanr�lar�ndan Tanr� Ülgen'in simgesi oldu�undan da kaynaklanabilir. Ak �amanlar

halk taraf�ndan çok say�ld�klar� halde Kara �amanlar kadar i� görmezlerdi. �nsanlar,

ayin yapt�rmak için ço�unlukla Kara �amanlara giderdi. Çünkü insanlar daha çok

yeralt�n�n tanr�lar�ndan korkarlar ve Kara �amanlar arac�l��yla onlar�n

� En büyük �slam bilginlerinden biri olarak kabul edilen filozof ve hekim. 26 Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarl�k, Çev: Lale Arslan, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi,

�ubat 2001, s.60 27 Philip W. Goetz vd., “O�uzlar”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask�, �stanbul,

Ana Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 41 28 �nan , a.g.e., s. 84

19

kötülüklerinden korunmaya çal��rlard�.29 �lk �aman’�n Ak �aman oldu�unu ve Kara

�aman’�n sonradan ortaya ç�kt��n� ileri süren ara�t�rmac�lar olmu�tur. �amanlar�n bu

�ekilde ikiye ayr�lmas� daha geç dönemlere ait bir olgu olabilir.30

Nitelikleri ne olursa olsun �amanlar, insanlar�n ruhlarla kar��la�mak zorunda

olduklar� olaylarda çok farkl� i�levler üstlenirdi. Örne�in Eski Türklerde kurban

sunma, sadece bir hayvan�n öldürülmesi de�il, ayn� zamanda insan ruhuna benzeyen

bir ruhun yola sal�nmas� i�lemidir ve bu olayda �aman’�n görevi, kurban adama veya

kurban� öldürmekten daha çok hayvan�n ruhuna gökte rehberlik etmektir. Ruhlar�

yat��t�rmak için ne yap�lmas� gerekti�ini söylemek, ço�unlukla hayvan biçiminde

olan putlar� haz�rlamak, hangi hayvanlar�n tanr�lara adanaca��n� bilmek de �aman’�n

görevleridir.31

Bu �ekilde toplumsal hayat�n oda��nda yer alan �aman, ayn� zamanda

toplumun bilgi ve gelenek da�arc��n�n koruyucusu, bir ölçüde de yarat�c�s�d�r. Orta

Asya topluluklar�nda han, hakan, ka�an gibi adlarla an�lan siyasal önder ile

toplumsal süreklili�i ve sa�l�l�� korumakla yükümlü �aman aras�nda bir tür

i�bölümü olu�mu�tur. Zamanla han�n konumu yükselmi�, �aman ise daha çok öteki

dünya ile ilgili konularda etkinli�ini sürdürmü�tür. Bununla birlikte XVI. ve XVII.

yüzy�llarda bile Orta Asya’da baz� �amanlar�n sava�larda önderlik görevi üstlendi�i

bilinmektedir.32

�aman, toplumsal ya�amda oldu�u gibi ki�isel ya�am�n önemli anlar�nda da

kar��m�za ç�kmaktad�r. �ifa verir, ölülerin ruhlar�na yol gösterir, hamile kad�nlar�n ve

lohusalar�n ba�ucunda dururdu. �aman, do�acak çocuklar�n ruhlar�n�n, do�umdan

önce nerede bulunduklar�n� ve annelerinin bedenine nas�l girdiklerini bilirdi. Bu

bilgileri sayesinde do�um sürecini yönlendirir, ruhlar� seçer ve onlar�n insan

vücuduna giri�lerini kolayla�t�r�rd�. Do�umun esrar�yla yüz yüze geldi�i gibi, yeni 29 �nan , a.g.e, s. 84 30 Eliade, a.g.e., s. 218 31 Jean Paul Roux, “�amanizm, Hayvansal Ya�amda Tinsel bir Deneyim”, Tarih ve Toplum

Dergisi, Çev: I��k Tando�an-Abel, S: 29, May�s 1986, s.55 32 Philip W. Goetz vd., “�aman”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 229

20

do�mu�lar�n gelece�ini de okuyabilirdi. Görevlerinin aras�nda çocu�a ismini vermek

de vard�. 33

Daha önceden de belirtildi�i gibi, �aman’a verilen bu görevler ve yetkiler,

ruhlar ile ili�ki kurabildi�i içindir. �aman, her �eyden önce zoomorf ruhlar�n

dünyas�na girebilmelidir. Bu nedenle �aman adaylar�n�n e�itimleri sonunda yap�lan

s�navlarda hayvansal deneyimler büyük önem ta��maktad�r. Kendisine verilen görev

ve yetkilerle ba�da��r �ekilde �aman, hayvan postlar� veya deriden uzun bir giysi

giyer, boynuzlar takar, pençeleri taklit eden eldivenler kullan�r, hayvanlar�

simgeleyen birçok süslerle donan�rd�. Hayvanlar�n davran��lar�n� taklit edip,

dillerinden anlad��n� göstermeye çal��rd�. Yard�mc� ruhlar� ça��r�p, dü�man ruhlarla

kavgaya tutu�urdu. Bazen bir y�lan gibi yerde k�vr�larak sürüklenir, bazen de bir

ku�un kanat ç�rpmas�n� taklit ederdi. Bu hayvansal deneyimler s�ras�nda �aman’�n

insan olmaktan ç�karak hayvanla�t�� ve adeta karma bir yarat��a dönü�tü�ü kabul

edilirdi. Bu deneyimler s�ras�nda �aman’�n ki�ili�i öylesine zenginle�irdi ki, ayn�

anda veya s�ras�yla birçok de�i�ik hayvan�n fiziksel özelli�ine ve dolay�s�yla

do�as�na sahip olabilir ve bu farkl� do�alar� yans�tabilirdi. Böylece tüm hayvan

türlerinin �aman’a aç�k oldu�u dü�ünülürdü, bu yüzden de �aman tüm do�an�n dilini

anlad��n� söylerdi. 34

Bu �ekilde, �aman’�n birçok hayvan�n temsilcisi olarak kar��m�za ç�kmas�,

Sibirya ve Orta Asya’n�n göçebe toplumlar�n�n ya�ay��lar� aç�s�ndan �a��rt�c�

de�ildir. Gerçekten de bu toplumlar�n hayvan kökenci/ hayvandan türeyi�

efsanelerinin yan� s�ra, eski dönemlerden kalma dikme ta�lar veya kayalar üzerinde

de birçok ö�eden olu�mu� karma yarat�klar�n betimlerine rastlanmaktad�r. Örne�in

baz� heykellerin vücudu insan, a�z� aslan, boynuzlar� geyik, saçlar� y�lan

biçimindedir.

Görüldü�ü gibi do�ayla iç içe ya�ayan ve totemci örgütlenmeye dayanan eski

Türk toplumlar� �amanizm’in ye�ermesi ve �aman kimli�inin geli�mesi için en 33 Roux, a.g.e., s.55 34 Roux, a.g.e., s.56

21

uygun zemini sa�lam��lard�r. Bu toplumlarda �aman’�n, insanlar�n ruhlarla

kar��la�mak zorunda oldu�u her olayda yetkili oldu�u ve hem toplumsal hem de

ki�isel hayat� ilgilendiren birçok görevler yüklendi�i görülmektedir.

2.3.1. �aman’�n Mitolojik Kökeni

�aman�n mitolojik kökeni kesin olarak belli olmamakla birlikte a�a��da

aktar�lan iki örnekte de görülece�i gibi, �aman’lar�n kökeniyle ilgili efsanelerin

ço�u do�rudan do�ruya Tanr�’y� veya onun temsilcisi olan kartal� devreye sokar. 35

Yakutlar�n inançlar�na göre �amanlar, yeryüzüne bir kartal taraf�ndan

getirilirdi. �aman olacak bir çocu�un ruhu, çocuk daha do�madan bir kartal

taraf�ndan yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal, bundan sonra güne�li bir bölgeye göç

ederdi. Ortas� büyük bir çay�rl�kla kapl� olan bu bölgede, güne�in ��klar� solmaz ve

her zaman p�r�l p�r�l parlarm��. Tam bu çay�rlar�n ortas�nda ise k�rm�z� bir çam, bir

gürgen bir de kay�n a�ac� varm��. Kartal, bu a�açlar�n üzerine gelir ve yumurtas�n�

b�rakt�ktan sonra gidermi�. Yumurta, bir süre a�açlar�n üzerinde kald�ktan sonra

yar�l�r ve içinden bir çocuk ç�karm��. A�açlar�n alt�nda da bir be�ik bulunurmu�.

Çocuk, yumurtadan ç�kar ç�kmaz hemen bu be�i�in üzerine dü�er ve orada

büyümeye ba�larm��. Bu mitosa göre iyi �amanlar k�rm�z� çam üzerindeki

yumurtadan, kötü �amanlar ise gürgen a�ac� üzerindeki yumurtalardan ç�karlarm��.

Yumurtadan ç�kan bu �amanlar tüm ya�amlar� boyunca Kartal Ana taraf�ndan

korunurlarm��. Bu kartal onlar�n her i�lerinde büyük bir yard�mc� olurmu�. 36

Buryatlar�n� anlatt�klar�na göre ise çok önceleri ne hastal�k ne de ölüm

varm��. Zamanla kötü ruhlar yeryüzüne ç�k�p insanlara kötülük getirmeye

ba�lam��lar. Bunun üzerine Tanr�, insanlara yard�m etsin diye gökten bir kartal

göndermi�. Kartal, yeryüzüne inmi� ve insanlar�n aras�na gelmi�. Onlarla anla��p

birle�mek istemi� fakat ne o insanlar�n ne de insanlar onun dilini ve dü�üncesini

35 Eliade, a.g.e., s. 95 36 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, I. Cilt, 4. Bask�, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�, 2003,

s.595-596 � Budizm ile �amanizm’in karma��k bir bile�imini geli�tiren Mo�ol halklar�ndan biri.

22

anlayabilmi�ler. Kartal bakm�� ki olmayacak, çaresiz yine gö�e dönmü� ve Tanr�’ya

oldu�u gibi her �eyi anlatm��. Tanr� ba�ka bir yol dü�ünmü� ve kartala �öyle bir

tavsiyede bulunmu�: “�n yeryüzüne ve kar��na ç�kacak ilk insan�, senin dilini

anlayabilecek bir �aman yap”. Bunun üzerine kartal, yine kanatlar�n� açm�� ve

yeryüzüne inmi�. Bir a�ac�n alt�nda uyuyan bir kad�n görmü�. Bu kad�n� kocas�ndan

ay�rm�� ve onunla ya�amaya ba�lam��. Kad�n kartaldan hamile kald�ktan sonra

kocas�na dönmü�. Ay� ve günü dolunca da bir erkek çocuk do�urmu�. Çocuk

büyüyünce yeryüzünün en büyük �aman ve bütün �amanlar�n atas� olmu�. 37

2.3.2. �amanl��a Seçilme

Devlet olarak örgütlenmemi� eski Türk toplumlar�nda �aman’�n seçimi

genellikle ölmü� atalar�n ruhlar� taraf�ndan bildirilir. Örne�in baz� Sibirya

toplumlar�nda �amanl�k görevinin devri dededen toruna, yani her iki ku�akta bir

yap�l�r. Bir ku�a��n atlanmas� ekonomik ve toplumsal aç�lardan da yarar sa�lar. Bu

�ekilde her iki ku�aktan birine, �amanl�k görevinin üstlenmeyi engelledi�i i�leri

yüklenme f�rsat� do�mu� olur.38 Ayn� �ekilde Güney Sibirya’da ya�ayan Buryatlarda

�amanl�k genellikle kal�tsald�r, ama tanr�lar�n seçimiyle veya bir kaza sonucunda

�aman olundu�una da rastlan�r. Örne�in, tanr�lar �aman olacak ki�iyi ba��na y�ld�r�m

veya ta�lar dü�ürerek seçebilirler. �aman olacak ki�inin y�ld�r�mla seçilmesi ayn�

zamanda �amanl�k güçlerinin kayna��n�n gökte oldu�unu gösterir. Bu nedenle baz�

�amanlar�n giysisi veya davulu üzerinde y�ld�r�m figürleri çizildi�i görülmektedir.39

Altayl�larda da �aman seçimi genellikle kal�tsal miras yoluyla yap�lmaktad�r.

Çal��man�n ilk bölümünde de sözü edildi�i gibi, Türk toplumlar�nda da kendi iste�i

ile �aman olanlar var. Ancak bunlar kal�tsal miras yoluyla seçilen �amanlara göre

daha az sayg� görür ve daha a�a�� düzeyde say�l�rd�. 40

Görüldü�ü gibi, Sibiryal� toplumlarda ve eski Türk toplumlar�nda �amanl��a

seçilme genellikle kal�tsal miras yoluyla yap�lmaktad�r. �aman olacak ki�inin bilinen 37 Ögel, a.g.e. I. Cilt, s.596 38 Perrin, a.g.e., s. 34 39 Eliade, a.g.e., s. 38 40 Eliade, a.g.e., s. 39

23

bir �aman’�n soyundan gelmesi gerekir. Ölmü� �aman atalar�n ruhlar�nda biri ki�iyi

�aman olmaya zorlar. Ki�i, önce bu ruhun zorlamalar�na direnir ancak �aman

olmay� �srarla ret ederse delirir.41 �aman belirtileri göstermeye ba�layan gencin ailesi

bunu engellemeye çal��r. Çünkü �amanlar genellikle ücretsiz ayin yaparlar ve

kazançlar� çok az olur. Çocuklar�ndan biri �aman olan aile, bir i�çi kaybetmi� say�l�r.

Bütün zorluklara ra�men �aman olmakta �srar eden ki�i, ruhlar�n adlar�, dualar,

�aman atalar�n�n soy a�açlar�, ayinlerin kurallar� ile ilgili e�itim almas� için ya�l� bir

�aman’�n yan�na gönderilir42. Bu e�itim sürecinin sonunda genç �aman’�n bütün

yak�nlar� toplan�r ve kam bak�� toy denilen bir ayin düzenlenir. Bu ayin, ya�l�

�aman’�n gözetimi alt�nda genç �aman taraf�ndan yap�l�r. Bu ayinin sonunda genç

�aman aday� �amanl�k görevine kabul edilmi� say�l�r. 43

�amanl��a giri�te ya�anan esrime deneyimlerinin içeri�i çok çe�itli ve zengin

olmakla birlikte, genel olarak �u durumlar görülebilir: bedenin parçalanmas� ve tüm

iç organlar�n yenilenmesi; gö�e ç�k�p ruhlarla veya tanr�larla konu�ma; yeralt�na inip

ruhlarla ve özellikle ölmü� �amanlar�n ruhlar�yla konu�ma; çe�itli dinsel

aç�klamalara ve meslek s�rlar�na muhatap olma.44 Örne�in Sibirya’daki Yakutlarda

tümüyle do�aüstü olarak nitelendirilebilecek bir s�nama geçerlidir. �nan��a göre,

bayg�nl�k s�ras�nda aday�n veya kopyas�n�n bedeni öteki dünyada parçalara ayr�l�r.

Ruhlar bedendeki kemikleri sayarlar. Ancak bir fazla kemi�e sahip olan �aman

olabilir.45 Bu s�namadan sonra aday�n �aman olabilece�ine karar verilirse bir da�

veya tepeye ç�k�l�r. �htiyar bir �aman göreve sadakat yemini niteli�inde olan duay�

söyler, �aman aday� da onun sözlerini tekrarlar. Bu yemin duas� �öyledir:

“ Zavall�lar�n koruyucusu, yoksullar�n babas�, öksüzlerin anas� olma�a and içiyorum. Yüksek

da� tepelerinde bulunan ruhlara sayg� gösterece�im; and ediyorum ki onlara candan bütün

varl��mla hizmet edece�im. Bunlar�n en büyü�ü ve en kudretlisi, üç bölük ruhlar�n amiri olan, da�

tepesinde ya��yan, �amanlar taraf�ndan Sustuganah Ulu Toyon tesmiye olunan Tanr�ya, onun büyük

41 �nan, a.g.e., s.76 42 �nan, a.g.e., s.76 43 �nan, a.g.e., s.76 44 Eliade, a.g.e., s. 56 45 Perrin, a.g.e., s. 43

24

o�lu Uygul Toyon’a kar�s� Uygul Hatuna...bunlar�n say�s�z ailelerine ve u�aklar�na sayg� gösterme�e,

hizmet etme�e söz veriyorum.” 46

�amanl��a girdikten sonra her �aman’�n hayvan ana denilen bir koruyucu

ruhu olur. Özellikle Orta Asya ve Sibirya Türklerinde çok yayg�n olan hayvan ana

ongunu, bütün toplumun atas� ve koruyucusu olarak kabul edilen hayvan ata

ongunundan farkl�yd�. Hayvan ana yaln�zca belirli bir �aman’�n koruyucu ruhuydu

ve bu ruh �aman’a hayat� boyunca yard�m ederdi. �aman’a, esrime halinde

bulundu�u zaman öteki dünyadan haber verenler de bu ruhlard�r. Hayvan ana,

�aman’�n herhangi bir hayvanda cisimlenen can� veya e� ruhu olarak da

dü�ünülebilir. Bir bak�ma �aman, bu ruhla bir hayvanda bedenle�ir. Bu hayvan�n

hayat�yla �aman’�n hayat�n�n birbirine ba�l� oldu�u, hayvan ana ölürse �aman’�n da

ölece�i kabul edilir. Örne�in iki rakip �aman’�n hayvan analar� kavga edebilir ve

birbirini öldürebilirler.47 Bu nedenle ruhlar� küçük ve önemsiz hayvanlar olan

�amanlar�n de�erleri de toplum içinde azd�. Fakat �aman olgunla�t�kça yeni bir

hayvan� hayvan ana olarak alabilirdi. �yi hayvan analar bo�a, ayg�r, geyik, kartal ve

ay�yd�; daha zay�f hayvan analar ise kurt ve köpekti. 48

Özetle, �slam öncesi Türk toplumlar�nda �amanl��a seçilme, atalar�n

ruhlar�n�n zorlamas� ve �amanl��a ça�r�lma belirtileriyle ba�layan; ciddi bir e�itim

ve s�nama süreçleriyle devam eden; hayvan anan�n belli olmas� ve yeni �aman’�n

toplum taraf�ndan resmen tan�nmas� ile sona eren uzun ve kapsaml� bir süreçtir.

2.3.3. �aman’�n Görevleri ve �amanist Ayinler

Toplumu ve ki�ileri ilgilendiren her konuda sorumluluk ta��yan �aman’�n

yerine getirmesi gereken belirli görevleri vard�r. Bu görevler toplulu�un bulundu�u

geli�me a�amas�na ve inanç sisteminin di�er özelliklerine göre de�i�mekle beraber

�aman’�n ilgilendi�i ba�l�ca konular �öyle s�ralanabilir: Kurban kesmek, kehanette

46 �nan, a.g.e., s.77 47 �nan, a.g.e., s. 81 48 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.36

25

bulunmak, fal bakmak, büyü yapmak, ruhlarla ili�ki kurarak toplumun çözemedi�i

sorunlara çözüm bulmak, ölünün ruhunu öteki dünyaya göndermek, avdaki

�anss�zl�� ortadan kald�rmak, a��r hastal�klar� tedavi etmek gibi...Bu konularda

insanlar�n yarar�na olacak sonuçlar elde etmek için �amanlar de�i�ik ayinler

yaparlar.

Do�açlamaya dayal� olarak yap�lan �amanist ayinler, kesin ve kat� bir düzene

ba�l� de�ildir. �aman’�n kendisi bile ayin s�ras�nda ne okuyaca��n�, ayine nas�l bir

yön verece�ini bilmez. Çünkü ayinde okunacak dualar� �aman’�n koruyucu

ruhlar�n�n belirledi�ine inan�l�r. Bu nedenle �amanlar, seleflerinin okuduklar�n�

ezberlemek ve tekrarlamak zorunda olmad�� gibi49 , ayin s�ras�nda söylediklerinin

anla��lmas� da gerekmez. Nitekim �aman dualar�nda anlam� anla��lmayan sözcükler

ve cümleler, etkisi en güçlü sözler olarak kabul edilir.50 �amanist ayinlerde kanl�

veya kans�z kurban bulunmas� gerekir. Kanl� kurban olarak erkek hayvanlar tercih

edilirdi. Kans�z kurbanlara örnek ise saç� saçma, a�açlara ve �aman davuluna paçavra

ba�lama, ongun yedirme (ongunlar�n a��zlar�n� ya�lama), ate�e ya� atma ve �arap

serpme verilebilir. Kans�z kurbanlar�n en önemlisi ise �d�k olarak adland�r�lan ve

ruhlara ba��lanarak ba�� bo� sal�verilen hayvanlard�r.51 �amanistler, ayinler

s�ras�nda ruhlara ba��lanan bu kurbanlarla dünyan�n dengesini ve insanlar�n

huzurunu koruduklar�na, düzensizlikleri ve ac�lar� önlediklerine, sorunlara çare

bulabileceklerine inan�rlard�. �amanist ayinler, a�a��daki örneklerde de görüldü�ü

gibi toplumsal ve ki�isel hayat�n her alan�nda kar��m�za ç�kmaktad�r.

Ölülerin ruhlar�n� mezarlar�na kadar götürüp etkisiz hale getirmek için

yap�lan ayinlerde �aman ölülerin ruhlar�na ruh k�lavuzlu�u yapard�. Benzer �ekilde,

kurban edilen hayvan�n ruhunu da öteki dünyaya götürmek zorundayd�. Altay

Tatarlar�n�n �amanlar� ayinlerini genellikle geceleri düzenler, çünkü öteki dünyan�n

49 �nan, a.g.e., s.120 50 �nan, a.g.e., s.145 51 �nan, a.g.e., s. 98

26

geceleri daha kolayca aç��a ç�kt��na, ruhlar�n gece harekete geçti�ine ve

öldürdü�üne inan�l�rd�. 52

Avla ilgili ayinler, özellikle avc�l�kla geçinen toplumlarda çok önem

ta��maktad�r. Sibiryal� avc� topluluklarda, �aman’�n varl�� av� olumlu etkilemek

üzerine kuruludur. Bu ayinlerde �aman, av hayvanlar�n�n yakalanabilmesi için

hayvan ruhlar�yla i�birli�i yapard�. Örne�in Baykal Gölü dolaylar�nda ya�ayan

Sibiryal� Buryatlara göre, rengeyiklerinin ve bal�klar�n ruhlar� vard�r. �nsanlar�n bu

hayvanlar� öldürebilmeleri için, �aman’�n, av mevsiminden önce düzenlenecek bir

ayinle, önce bu ruhlara sahip olabilmesi gerekir. 53

�amanlar�n koruyuculuk görevleri gere�i yapt�klar� ayinler de

vard�r. Tunguzlar�n �amanlar�, toplulu�un ya�ad�� topraklar�n s�n�rlar�na görünmez

engeller dikerdi. Ku�lar�n havay� gözetim alt�nda tuttu�una, bal�klar�n �rmaklar�n

giri�ini korudu�una, dört ayakl�lar�n ormanda kol gezdi�ine inan�l�rd�. 54

Mevsimlerle ilgili ayinlere örnek olarak bahar�n geli�iyle ilgili olanlar

verilebilir. �lk ürünün ba�� ayinleriyle birlikte kötü ruhlardan korunmak amac�yla

yap�lan sonbahar ayinleri de önem ta��maktayd�.55 Yakutlarda yap�lan ayinlerinden

en büyü�ü �amanl�k mesle�ine girenler için yap�lan ayinleridir.56 Tüm toplumu

ilgilendiren bu tür ayinlerde �aman, özellikle yerle�me biçiminin da��n�k oldu�u

topluluklarda, toplumsal ya�am�n canland�r�c�s� i�levini de üstlenir. 57

Toplumsal ayinlerden ba�ka ki�iler için yap�lan özel ayinler de vard�r.

Bunlardan biri yeni ev yapmak için seçilen yerde yap�lan ayindir.58 Hastal�� ba�ka

52 Perrin, a.g.e., s. 84-85 53 Perrin, a.g.e., s. 72 54 Perrin, a.g.e., s. 77 55 �nan, a.g.e., s.102 56 �nan, a.g.e., s.116 57 Perin, a.g.e., s. 71 58 �nan, a.g.e., s.117

27

bir nesneye veya hayvana göçürme de ki�iler için yap�lan özel ayinlerden biridir.

Özel ayinlerden en önemlisi de ruhlardan birine �d�k ba��larken yap�lan ayindir.59

�aman, ayinlerde yapt�� esrik yolculuk s�ras�nda gökyüzüne ç�kar veya

yeralt�na inerdi. Gö�e yolculu�u s�ras�nda kartal, ördek, kaz, ku�, geyik, at ,ay�, kurt

gibi çe�itli hayvanlardan yard�m al�r ve Evren A�ac�’n� merdiven olarak kullan�rd�.

Özellikle at �aman’�n binek hayvan� ve kurbanl�k hayvan olarak önem kazanm��t�r.

Yukar�da ad� geçen hayvanlardan biri ayn� zamanda �aman’�n hayvan anas� olurdu.

�aman bu hayvanlar�n biçimine bürünerek gökyüzüne ç�kar, tanr�lardan veya

ruhlardan gerekli �eyleri al�r ve insanlar�n isteklerine çare bulurdu.

Baz� ayinlerdeyse �amanlar yeralt�na indiklerini ve orada gezdiklerini temsil

ederlerdi.60 Gö�e ç�k��a göre yeralt�na ini� daha zor ve tehlikelidir. �amanlar yeralt�

yolculu�una ma�ara, kuyu, çukur, yerdeki bir delik, p�nar, a�aç kütü�ü ve kökleri

gibi bir yerden ba�larlard�.61 Yeralt�na giden bu kap�lara Altayl�larda yerin bacas� ad�

verilirdi. Yeralt�nda dola�an �amanlar, bu kap�dan yerin alt�na girerlerdi.62 Bu

yolculuk s�ras�nda Cehennem üzerindeki k�l köprüden geçtiklerini; günahl�

�amanlar�n say�s�z iskeletlerini gördüklerini; karanl�k tanr�lar�na, y�lanlara, ejderlere,

canavarlara rastlad�klar�n� anlat�rlard�.

2.3.4. �aman Elbisesi ve Davulu

2.3.4.1. �aman Elbisesi

Düzenledikleri ayinlerin geçerli olabilmesi için �amanlar özel elbiseler

giymek zorundayd�. Bu nedenle �aman elbiseleri kutsal ayinlerin ayr�lmaz bir

parças�d�r. Bu elbiselerin i�levi, �aman’a hayvan biçiminde yeni ve sihirli bir beden

vermektir.63 �aman elbisesi, �aman’�n esrik yolculu�u s�ras�nda biçim de�i�tirme

59 �nan, a.g.e., s.107 60 �nan, a.g.e., s.107 61 Ya�ar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Anahatlar�, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi, Haziran 2002, s. 69

-70 62 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.252 63 Eliade, a.g.e., s.186

28

yetene�ine sahip oldu�una i�aret etmektedir.64 Böylece �aman, bu elbiseyi giymekle

s�radan insanlar�n ya�ad�� dünyay� a��p öteki dünyayla ili�ki kurmaya haz�rlanm��

olur. 65

�aman elbisesi incelendi�inde, �amanizm’in felsefesini ve efsanelerini ortaya

ç�kard�� görülür.66 Eski Türk toplumlar�ndaki �aman elbiseleri, totemizmin izlerini

ta��maktad�r. En eski ve en özgün �aman elbiseleri, ku� ya da hayvan �ekillerini

taklit ederek yap�l�rd�.67 Bunlar o toplumun koruyucusu kabul edilen hayvan atay�

temsil ederdi. Diyebiliriz ki �aman elbisesinin ilk ve en önemli amac�, bir hayvan

atay� sembolle�tirmek ve o hayvan� temsil etmekti. Orijinal ve bozulmam�� aman

elbiselerinde, ba� süslerinden ayakkab�n�n süslerine kadar ayn� hayvan�n belirtileri ve

i�aretleri görülür. Böylece elbise tek bir hayvan� temsil ederdi. Elbise üzerinde as�lan

süsler ve ç�ng�raklar da, yine ayn� hayvan�n derileri ve kemiklerinden yap�l�rd�. 68

�aman elbiseleri için öykünülen ba�l�ca üç hayvan ku�, geyik ve ay�d�r; ama

ku�un ayr� bir yeri vard�r. Ruhun ku� biçiminde olmas�, bir ba�ka deyi�le ku�lar�n ruh

simgesi olmas�, Türk mitolojisinde yayg�n olarak görülen bir özelliktir. Bu nedenle

hemen bütün �aman giysilerinde ku� tüyleri bulunur. Bu giysilerin tasar�m� ve yap�s�

da bir ku�un biçimini taklit etmeye çal��r. 69

Örne�in Tunguzlar�n inanc�na göre ku�, giysinin öteki dünyaya yolculuk için

mutlaka gereklidir ve giysi hafif oldu�unda öbür dünyaya daha kolay ula��l�r.70

Altayl�lar�n ve di�er baz� Sibirya halklar�n�n �amanlar� da giysilerini bayku�a veya

kartala benzetmeye çal��rlar.71 Yakutlarda anlat�lan bir hikayeye göre ise kartal,

a�açlar üzerinden uçarken kanatlar�ndan bir k�sm�n� atar ve �aman’a bu kanatla

64 Çoruhlu, a.g.e., s.71 65 Eliade, a.g.e., s.177 66 Eliade, a.g.e., s.176 67 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.29 68 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.36- 37 69 Eliade, a.g.e., s.186-187 70 Eliade, a.g.e., s.187 71 Eliade, a.g.e., s.186

29

uçmas�n� söylermi�. �aman da bu kanatlar� al�p gö�e uçarm��.72 Burada �aman’�n

mitolojik kökeninin efsanelerde ço�unlukla kartalla ilgili oldu�unu hat�rlayabiliriz.

�aman elbisesinde yer alan ku� tüyleri, deri parçalar�, hayvan kemikleri,

örgüler, kuma� parçalar� ve di�er süs parçalar� �amanlar�n ruhlar dünyas�nda

bulundu�unu varsayd�klar� bütün varl�klar�n sembolleridir. Örne�in elbisenin

yakas�nda s�ralanan dokuz küçük kukla Tanr� Ülgen’in dokuz k�z�n�, küçücük

elbiseler onlar�n elbiselerini, demir veya ba�ka madeni �eyler küpelerini temsil

ederdi. �aman’�n kötü ruhlarla sava�mak için kulland�� yay�n ve di�er silahlar�n

sembolleri küçücük yay ve ç�ng�raklard�r. Ayn� �ekilde ay, güne�, y�ld�zlar, kötü

ruhlar, Tanr� Erlik’in dünyas�nda ya�ayan y�lanlar ve kurba�alar da �aman’�n

elbisesinde temsil edilirler.73 Örne�in Altayl�larda �aman’�n giysisinde birçok

demirden nesne vard�r. Bunlar�n aras�nda özellikle kötü ruhlar� korkutmaya yarayan

küçük bir yay ve oklar dikkat çeker. Giysinin yakal��na da ba�lar� birer bayku�

tüyünden bebekler ve ç�ng�raklar dikilir. Bunlar Tanr� Ülgen’in k�zlar�n� ve bu

k�zlar�n seslerini temsil ederler. 74

Hayvan atan�n kemiklerinin ve tüylerinin üzerinde yer ald�� aman elbisesi

kutsald� ve �aman’�n hizmet etti�i ruhlar�n iste�ine göre dikilirdi. Belirli kurallara

uyularak kad�nlar taraf�ndan dikilen elbise, manyak takdis etme töreniyle ruhlar�n

incelemesine ve onay�na sunulurdu.75 Elbiseyi giymeye hak kazanan �aman hem

kendi atas�n� temsil eder hem de istedi�i zaman hayvan atan�n �ekline girebilece�ini

gösterirdi. Böylece �amanl�k görevini yapmak ve ayinleri yönetmek için gerekli yeni

bir bedene girmi� say�l�rd�.

2.3.4.2. �aman’�n Davulu

�amanlar için elbiseden sonra en önemli kutsal nesne davuldur. Ayinlerin

önemli ö�esi olan davulun birçok i�levi ve kar��k bir simgeselli�i vard�r. �aman’�n

72 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.37 73 �nan, a.g.e., s.92 74 Eliade, a.g.e., s.183 75 Çoruhlu, a.g.e., s.71

30

havada uçmas�n� sa�lamak, ruhlar� ça��rmak ve hapsetmek, gürültüsüyle �aman’�n

i�ine yo�unla�mas�n� ve öteki dünyayla ili�ki kurmas�n� sa�lamak davulun i�levleri

aras�ndad�r.76 “Karada gezerken davul at, tokmak kamç�; sulardan geçerken davul

kay�k, tokmak kürek; göklere ç�karken binilecek ku� olurdu.” 77

�amanlar�n davul sahibi olmalar� da t�pk� giysi sahibi olmalar� gibi koruyucu

ruhlar�n emriyle olur. Giysi ve davulun süsleri, biçimi ve di�er özellikleri bütünüyle

bu ruhlar taraf�ndan belirlenirdi. Hiçbir �aman kendi iste�i ile davul yapt�ramaz,

yapt�rd�� davulu koruyucu ruh ve ruhlar taraf�nda kabul edilmedikçe

kullanamazd�. 78

2.4. �amanizm’de Evren ve Tanr� Anlay��

2.4.1. Evren Anlay�� ve Evren A�ac�

�amanizm’de Evren gökyüzü, yer ve yeralt� olarak üçe ayr�lm��t�r.

Gökyüzünde iyi ruhlar�n, yeryüzünde insanlar�n, yeralt�nda da kötü ruhlar�n

bulundu�una inan�l�rd�. �yi ruhlar�n ba��nda Tanr� Ülgen, kötü ruhlar�n ba��nda Tanr�

Erlik isimli tanr�lar vard�r. Bunlar ya�ayan insanlar gibi aile düzeni kurduklar�ndan

e�leri, çocuklar� ve yard�mc�lar� vard�r. �nsanlar� yaratan, koruyan bütün iyi ruhlar ve

tanr�lar, Evrenin üst katlar�na yerle�mi�lerdi. Alt katlarda da insanlara zarar vermek

isteyen kötü ruhlar ve yeralt� tanr�lar� ya�ard�.

Evren canl� bir organizma olarak görülmü� ve hayat�n tükenmez bir �ekilde

belirmesinin s�rr�, Evren’in kendini ritmik ve sürekli bir �ekilde yenilemesine

ba�lanm��t�r. Evren’in kendini yeniden diriltme yetene�i, simgesel olarak a�ac�n

hayat�yla ifade edilmi�tir.79 Bu nedenle Evren’in üç katman�n�n birbirine Evren

A�ac� ile ba�l� oldu�u kabul edilirdi. Bütün Evren katlar�nda dola�abildi�ine inan�lan

�aman, davulunu onun odunundan yapar, davulunun üstünde bu a�ac�n resmini çizer 76 Eliade, a.g.e., s.199-200 77 �nan, a.g.e., s.95 78 Inan, a.g.e., s.94 79 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind��, Çev: Mehmet Ali K�l�çbay, Ankara, Gece Yay�nlar�, Aral�k

1991 ,s.126

31

ve ayinlerde bu a�aca t�rmand��na inan�rd�.80 Örne�in Altayl�lar�n �aman’�

ayinlerde, gövdesine belli say�da basamaklar oyulmu� bir kay�n a�ac�na t�rman�rd�.

Burada kay�n Evren A�ac�’n� simgeler, basamaklar da �aman’�n gö�e yolculu�unda

geçmek zorunda oldu�u gökyüzü katlar�n� temsil ederdi.81

A�aç simgesi sadece Evren’i simgelemek için de�il, ayn� zamanda hayat�,

gençli�i, ölümsüzlü�ü, bilgeli�i ifade etmek için de kullan�lm��t�r. 82 Dolay�s�yla

Evren A�ac�, birçok toplumun gelene�inde Evren’in süreklili�ini, yeniden do�u�u ve

do�urganl��n� ifade eder; yarat�l��, canl�l�k, verimlilik, s�rra erme, mutlak gerçeklik,

ölümsüzlük, kader kavramlar�n�n sembolü olarak kullan�l�rd�. Bu nedenle Hayat ve

Ölümsüzlük A�ac� olarak da bilinir. Evren A�ac�, efsanelerde ve tasvirlerde kad�n,

hayvanlar, süt, yemi�ler, kaynak gibi birçok tamamlay�c� simgelerle zenginle�mi�

olarak kar��m�za ç�kar.83

Mitolojik olarak Evren A�ac� yeryüzünün tam ortas�nda, yeryüzünün

göbe�inin bulundu�u yerde yükselir; dallar� da Tanr� Ülgen’in saray�na sürünür. Baz�

toplumlarda dallar�n�n gö�e de�di�ine, köklerinin de yeralt� dünyas�na dald��na

inan�l�r.84 Sibirya Tatarlar�na göre Evren A�ac�’n�n bir e�i de yeralt�nda bulunur. 85

Baz� toplumlarsa üç Evren A�ac� sayarlar: birincisi göktedir; insanlar�n ruhlar� ku�lar

gibi onun dallar�na konmu�tur ve do�acak çocuklara can vermek üzere yere inmeyi

beklerler; ikincisi yeryüzünde; üçüncüsü de yeralt�ndad�r.86 Altay mitolojisine göre

gökyüzüne do�ru çok büyük bir çam a�ac� yükseliyordu. Gökleri delip ç�kan bu

a�ac�n tepesinde ise Tanr� Ülgen otururdu. �aman davullar�nda resmedilen bu a�ac�n

kökleri dünyadan de�il, gö�ün ba�lad�� yerden ba�l�yordu. Gökteki bir da� veya

80 Mircea Eliade, �amanizm, Çev: �smet Birkan, Ankara, �mge Kitabevi Yay�nlar�, Kas�m 1999,

s.302 81 Mircea Eliade, �amanizm, Çev: �smet Birkan, Ankara, �mge Kitabevi Yay�nlar�, Kas�m 1999,

s.10 82 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind��, Çev: Mehmet Ali K�l�çbay, Ankara, Gece Yay�nlar�, Aral�k

1991, s.127 83 Mircea Eliade, �amanizm, Çev: �smet Birkan, Ankara, �mge Kitabevi Yay�nlar�, Kas�m 1999,

s.304 84 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.111 85 Eliade, a.g.e., s. 303

32

tepe üzerinde bulunan bu a�ac�n dokuz dallar� vard�. A�ac�n bir yan�nda ay ve di�er

yan�nda da güne� bulunurdu. 87

Altay bölgesinde kay�n a�ac�ndan türeme inanc� yayg�nd�r. Altay Türklerine

göre insanlar türedi�i zaman Umay Ana ile birlikte iki kay�n a�ac� da yere inmi�ti.

Ölümsüz �amanlar gökteki a�açtan, ölümlü �amanlar ise yerdeki kay�n a�açlar�ndan

türemi�lerdi. Ölümsüz �amanlar�n a�açlar� asla solmazken ölümlü �amanlar�n

a�açlar� soluyordu.88 Benzer �ekilde Yakutlar�n inan��na göre de �amanlar�n can�

gökteki kutlu a�ac�n dallar�nda biter. �aman anas�n�n karn�nda iken bu a�açtaki kut

(can) yere inip �aman olacak çocu�un bedenine girer.89 Gençler �aman olmaya

niyetlenince hemen bir a�aç dikerler ve bu a�aç büyüdükçe de sayg�nl�klar� artard�.

�aman’�n ölümü ile birlikte a�ac� da yok edilirdi. Bu inan�� Yakut mitolojisinde

anlat�lan �u hikayeye dayanmaktad�r: Tanr� gökte ilk �aman’� yaratt�� zaman, onun

evinin kap�s�n�n önüne sekiz dall� bir a�aç dikmi�ti. Gökteki �aman ebediyen

ya�ad�� için, onun a�ac� da solmadan ve çürümeden ebediyen dururmu�. Gökteki bu

ebedi a�aç zamanla büyümü� ve her tarafa dal budak salm�� ve Tanr�’n�n

çocuklar�n�n hepsi de bu a�ac�n dallar�na saklan�p onun himayesine girmi�lerdi.

�nsanlar�n ruhlar� da bu a�ac�n dallar� aras�nda uçu�ur dururlarm��. Bir insan

do�du�u zaman, bu a�ac�n dallar� aras�ndan ku� �eklinde bir ruh gelir ve insana can

verirmi�.90 Yakutlarla benzer �ekilde Sibirya toplumlar� da do�umdan önce

çocuklar�n ruhlar�n�n küçük ku�lar gibi Evren A�ac�’n�n dallar�nda beklediklerini ve

�amanlar�n gidip onlar� oradan getirdiklerini söylerler.91 Bu �ekilde her çocu�un

ruhu, do�umdan önce bir ku� �eklinde gökten gelip kad�n�n karn�na girerdi. 92

Evren A�ac� motifi �aman davullar�nda ve �amanlarla ilgili hikayelerde

görüldü�ü kadar ilk insan�n türemesiyle / yarat�l��yla ilgili efsanelerde de kar��m�za

ç�kmaktad�r. A�açtan türeme inanc� Yakutlarda da görülmektedir. Onlara göre yerin

87 Ögel, a.g.e.,Cilt I, s.90 88 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.482 89 �nan, a.g.e., s. 84 90 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.93-94 91 Eliade, a.g.e., s.305 92 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.559

33

göbe�inde sekiz dall� bir a�aç yükselir. Bu a�aç bir tür ilk cennettir, çünkü ilk insan

orada do�mu� ve yar� yar�ya a�ac�n gövdesinden ç�kan bir kad�n�n sütüyle

beslenmi�tir.93 Yakut Türklerinin millî destan� olarak kabul edilen Er Sogotoh’ta ilk

insan, nereden geldi�ini dü�ünmü� ve bu konuda gün geçtikçe kafas�n� yormaya

ba�lam��. Nas�l do�du�unu, nas�l dünyaya geldi�ini dü�ünür gezermi�. Bir gün

kendine �öyle söylenmeye ba�lam��:

”E�er gökten dü�seydim, o zaman kar ve buzla örtülü ve buzdan bir adam olurdum. Güney,

kuzey, do�u ve bat� yönlerinden birinden gelseydim, o zaman ben de a�aç ve çay�rlar�n izleri olur ve

bunlar da rüzgarlarla uçu�urdu. Yok yerin en derinliklerinden gelseydim, elbette ki o zaman çamur ve

toz içinde kal�rd�m!”

�lk insan böyle dü�üne dü�üne kala kalm��. En sonunda �u karara varm��:

“Beni do�ursa do�ursa, yine Büyük Ana Kübey Hatun do�urmu� olmal�d�r. Çünkü onun

içinde bulundu�u a�ac�n içinden sütler akar.”

�lk insan a�ac�n kar��s�na gitmi� ve �öyle demi�:

“Beni do�uran ana sen olmal�s�n! Beni yarat�p meydana getiren anne sen olmal�s�n!”

A�aç ilk insana, ilk insan da a�aca bakm�� ve sonunda adam, bu a�ac�n kendi

annesi oldu�unu anlam�� ve �öyle demi�:

”Ben yetim bir çocuk iken, sen beni büyüttün! Ben küçük bir çocuk iken, sen beni adam

ettin!” 94

Türk boylar�n�n kökenleri hakk�nda söylenen efsanelerde de a�aç önemli yer

tutmaktad�r. Bir Uygur efsanesinde Uygur hakanlar�n�n a�açtan türedikleri anlat�l�r.95

O�uz destanlar�nda da a�açtan türeme efsanesinin izlerine rastlan�r. Buna göre O�uz

93 Eliade, a.g.e., s.305 94 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.96-97 95 Ögel, a.g.e.,Cilt I, s.88

34

Han bir sefer dönü�ünde, sava�ta ölen bir askerinin e�i a�aç kovu�unun içinde bir

o�lan do�urmu�tu. O�uz Han bu çocu�u evlat edindi ve ona a�aç kovu�u anlam�na

gelen K�pçak ad�n� verdi. O�uzlar’�n K�pçak boyunun ismi de buradan

gelmektedir.96

Yukar�da aktar�lan özelliklerinin yan� s�ra Evren A�ac�, birçok toplumda

kar��m�za Yazg�lar Kitab� niteli�inde de ç�kmaktad�r. Ostyaklar� ve Sibiryal�

Tatarlar�n efsanelerine göre tanr�lar yeni do�an çocuklar�n�n kaderlerini bir Yazg�lar

Kitab�’na yazarlar. Ostyaklar yedi katl� göksel bir da��n üstünde bir tanr�çan�n

oturdu�unu ve yeni do�an çocuklar�n yazg�lar�n� yedi dall� bir a�aca yazd��na

inan�rlar. Bu yüzden de iyi bir �aman, toplulu�un gelece�ini ve insan ruhunun

yazg�s�n� sorgulayabilmek için Evren A�ac�’n�n tepesine ula�abilmelidir. Birçok

�amanist gelene�i sürdüren Osmanl� Türklerinin inan��na göre ise Hayat A�ac�’n�n

bir milyon yapra�� olup her birinin üzerine bir insan�n yazg�s� yaz�lm��t�r ve her

insan öldü�ünde a�açtan bir yaprak dü�er.97

2.4.2. Tanr� Anlay��

�amanist efsanelerden ve ayinlerinden anla��ld��na göre �amanistler,

Tanr�’n�n gökyüzünde bulundu�una inanmaktayd�lar. Ancak �aman baz� dualar�nda

bu gökteki bir tanr�ya hitap ediliyorsa da bu dualar incelendi�inde bir tanr�

ifadesinin tek tanr�l� dinlerdeki Tanr� sözcü�üyle ayn� anlam� ta��mad�� görülür.

Kâ�garl� Mahmûd, �amanistlerin kulland�� tengri sözcü�ü konusunda:

“Kâfirler-Allah’�n gazab� üzerlerine olsun-gö�e tengri derler, ayn� zamanda azametli

gördükleri her�eyi, örne�in bir da�� ya da bir a�ac� da tengri olarak adland�r�r ve

önünde secde ederler.“ 98 demektedir. �bn Fazlan Seyahatnamesi’nde bu konuda yer

alan bilgilere göre eski �amanist Türkler çe�itli do�a güçlerine, atalar�n�n ruhlar�na

96 �nan, a.g.e., s.65 � Obi �rma�� havzas�nda avc�l�k ve bal�kç�la geçinen Bat� Sibirya halk�. 97 Eliade, a.g.e., s. 306 98 Kâ�garl� Mahmûd, Divânü Lugâti’t- Türk, Çev: Seçkin Erdi- Serap Tu�ba Yurteser, , �stanbul,

Kabalc� Yay�nevi, May�s 2005, s.551

35

ve kendilerine etki eden her�eye taparlar; ancak gö�ün tanr�s�n�n di�er tanr�lardan

daha büyük oldu�una inan�rlard�.99 Da�lar� ve �rmaklar� ruh sahibi olarak gören

�amanist Türkler, benzer �ekilde gö�ü de yüksek ve büyük bir ruh olarak

alg�lam��lard�r. 100 Nitekim Eski Türkçe’de tengri sözcü�ü hem göze görünen gök

hem de tanr� anlam�na gelmektedir.101 Bir ba�ka ifadeyle, eski Türkçe’de gök ve en

büyük ruh kavramlar� tek bir sözcükle ifade edilmi�tir. Çünkü her iki kavram da

sonsuzlu�u ça�r��t�r�yordu.102 Eski �amanist Türklerde görülen Gök Tanr� kültü’ü de

buradan kaynaklanm��t�r.

2.4.3. Göksel Tanr�lar ve Ruhlar

2.4.3.1. Gök Tanr�

Orta Asya’daki topluluklarda ve bu ba�lamda devlet kuran Türk

toplumlar�nda Gök Tanr� kültü bulunmaktad�r. Özellikle VI-VIII. yüzy�llar aras�nda

ya�ayan Göktürklerde Gök Tanr� kültü geli�mi� ve olgunla�m��t�r.103 Ancak bu

konuda �bn Fazlan Seyahatnamesi’nde �u bilgiler aktar�lmaktad�r:

“�u noktaya dikkat etmek de laz�md�r ki, çok tanr�l� bütün dinlerde de oldu�u gibi eski

�amanist Türk toplumlar� da bütün tanr�lar�n üzerinde bir Gök tanr�ya inan�rlard�. Fakat bu tanr�

onlara göre pasiftir. �nsan�n hayat� üzerinde etkili olanlar di�er tanr�lard�r.” 104

Nitekim �amanist inançlara göre Gök Tanr� yarat�l��tan sonra gö�e çekilmi�

ve temsilci olarak ba�ka tanr�lar� yeryüzüne göndermi�tir. Bununla birlikte

insanlardan tamamen uzakla�mam��t�r ve darda kald�klar�nda insanlar yine ona

ba�vurmaktad�r. 105 Örne�in Orhun yaz�tlar�nda, Türklerin ba�ar� ve zafer

99 Ramazan �e�en, �bn Fazlan Seyahatnamesi Tercümesi, �stanbul, Bedir Yay�nevi, 1975, s.78,

s.131 100 �nan, a.g.e., s.28 101 �nan, a.g.e., s.28 102 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.149 103 �nan, a.g.e., s. 26 104 Akp�nar, a.g.e., s. 21 105 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind��, Çev: Mehmet Ali K�l�çbay, Ankara, Gece Yay�nlar�, Aral�k

1991, s.97-98

36

kazanmalar�n� sa�layan, onlar� felaketten koruyan Gök Tanr�’n�n ad� birçok yerde

tekrarlanmaktad�r. 106

Bilindi�i gibi bugün kulland��m�z gök sözcü�ü, eski Türklerde kök �eklinde

kullan�lm�� ve gök rengini ifade etmi�tir. Kök Tengri ve Kök Türk ifadelerindeki kök

sözcü�ü de gök rengini anlatmaktad�r. 107 Gök / mavi renk, kutsal gö�ün oldu�u

kadar, Tanr�’n�n da bir sembolüydü. Kutsal say�lan veya Tanr� ile ilgili oldu�u

dü�ünülen �eyler gök renginde tasvir edilir/ betimlenir veya gök sözcü�ü ile birlikte

an�l�rd�. 108

2.4.3.2. Güne� ve Ay Tanr�lar�

Orta Asya toplumlar�nda çok eski ça�lardan beri güne� ve ay kültlerinin

bulundu�u bilinmektedir. 109 �amanistlere göre güne� ve ay ile kötü ruhlar mücadele

ederler, kötü ruhlar bazen güne� ve ay� yakalay�p karanl�k dünyas�na sürüklerler.

Güne� ve ay tutulmalar�n�n sebebi budur. Böyle zamanlarda �amanlar, kötü ruhlar�

korkutmak ve güne�le ay� onlar�n elinden kurtarmak için ba��r�p ça��r�rlar ve davul

çalarlard�.110

Güne�i ana, ay� ata gören Altayl� �amanistler güne�e ant içerlerdi ve ate�in

güne�i temsil etti�ine inan�rlard�. 111 Elbiselerinde görülen demirden veya gümü�ten

halkalar da güne�i sembolize ederdi.112 Yakutlara göre ise güne� ve ay iki karde�tir,

her ikisi de tanr�d�r. Bu nedenle Yakut masallar�ndaki büyük kahramanlar güne� ve

ay�n korumas� alt�nda bulunurdu. 113

106 Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat�, 1. Bask�, �stanbul, M.E.B Yay�nlar�, 1972 ,s.82 107 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.152 108 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.42 109 �nan, a.g.e., s.29 110 �nan, a.g.e., s. 29 111 �nan, a.g.e., s.29 112 �nan, a.g.e., s. 29 113 �nan, a.g.e., s.29

37

2.4.3.3. Tanr� Ülgen

�amanlar�n dua ve ilahilerinde ad� geçen en büyük Tanr� Ülgen’dir. Baz�

toplumlarda Tanr� Kuday olarak da an�lan 114 Ülgen, bütün varl�� yaratan, her �eyi

bilen ve iyilik eden bir tanr�d�r. Ay ve güne�in ötesinde, y�ld�zlar�n üstünde ya�ad��

anlat�l�r. Ate�i insanlara veren, ocaklar� tutu�turan ve iyi ruhlar� yöneten tanr�d�r. 115

Gökyüzünün yedinci, dokuzuncu ya da on alt�nc� kat�nda oturdu�u belirtilmektedir.

�nsan �eklinde tasavvur edilen Ülgen’in, gökyüzündeki saray�nda alt�n bir tahtta

oturdu�u anlat�l�r. Onun huzuruna gidecek yolda yedi veya dokuz engel bulunur ve

bu engelleri ancak �aman a�abilir. 116

Ülgen, ay� ve güne�i hareket ettiren, beyaz bulutlar� bir ülkeden bir ülkeye

a��ran ve bütün do�a olaylar�n� yöneten tanr�d�r. odur Gökten dökülen rahmet

ya�murlar� onun a�z�ndan akan salyalar olarak görülür.117

Ülgen, �amanist efsanelerde bütün varl�klar�n ve Evren’in sahibi olarak

görülmüyor. O daha çok ikinci derecede ve yard�mc� bir tanr�d�r.118 Konu�malar�n�n

hepsinde derin bir fikir ve felsefe vard�r. �nsanlar�n takip etmesi gereken adalet

kanunlar�n�, erdemli olman�n yollar�n�, söylenecek iyi sözleri, iyi i�leri, iyi

dü�ünceleri, yalanc� ve aldat�c� kötü ruhlardan kaç�nmay� ö�retir. 119

Ülgen’in hizmetindeki iyi ruhlar aras�nda Yay�k, Suyla, Karl�k vard�r. 120

Bunlar �aman gö�e ç�karken ona rehberlik eden ve kötü ruhlardan koruyan yard�mc�

tanr�lard�r. Bu yüzden �aman�n e�likçileri olarak da bilinirler. Utkucu denilen bir

di�er yard�mc� tanr� ise �aman’�n kurban�n� Ülgen'e ileten ve Ülgen’in elçisi say�lan

114 �nan, a.g.e ., s.31 115 �nan, a.g.e., s. 32 116 �nan, a.g.e., s. 32 117 �nan, a.g.e., s.33 118 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.437 119 Ögel, a.g.e., Cilt I, s. 427 120 �nan, a.g.e., s. 33

38

ruhtur. Utkucu yeryüzüne inmez, �aman’� gökte kar��lar ve onun dileklerini Ülgen'e

ula�t�r�r. 121

Ülgen çoluk çocuk babas�d�r, yedi o�lu ve dokuz k�z� vard�r. Ülgen'in

bedeninden ayr�ld�� kabul edilen o�ullar� ve k�zlar� için de ayinler yap�l�r ancak bu

ruhlar için ongunlar yap�lmaz. 122

2.4.3.4. Akk�zlar

Ak sözü Altay Türkçesinde cennet anlam�na gelirdi. Cennette oturan tanr�lara

da rengi ve ruhu apak anlam�na gelen Aktu (Akl�lar) denirdi. 123 Temizlik, parlakl�k,

beyazl�k anlam�nda kullan�lan Ak’l�k, Altay �amanizm’de tanr�çalara özgü bir renk

olarak görülürdü. 124

Beyaz renk birçok destanda ve tasvirde Tanr� Ülgen’in rengi olarak kar��m�za

ç�kmaktad�r. Güney Sibirya'da ya�ayan Altay Türklerinin Maaday-Kara destan�nda,

gugu ku�lar�n�n sesinden beyaz renkli çiçekler aç�l�r ve böylece bu ku�lar�n Tanr�

Ülgen’in oldu�u anlat�l�r. Çünkü beyaz çiçek, beyaz renk Ülgen’e aittir.125 Ülgen’in

k�zlar�na da Ak K�zlar anlam�na gelen Ak K�star veya K�yanlar denir. Özel isimleri

bilinmeyen bu k�zlar, �aman’�n ilham perileridir ve yaln�zca �aman onlarla ili�ki

kurabilmektedir. Akk�zlar için �aman ilahilerinde "ay (gibi) kula��ma ki�i olup

söylüyorsunuz" denilmektedir:

"Ay kulag�ma ki�i boplu

Ay�t�p bereten edinger..." 126

Daha önceki bölümlerde de söz edildi�i gibi, bu k�zlar� temsilen kukla

biçiminde yap�lan ongunlar �aman’�n elbisesine ili�tirilmektedir. Daha önce de

121 �nan, a.g.e ., s.34 122 �nan, a.g.e ., s.33 123 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.571 124 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.570 125 Zühre �ndirka�, Türklerde Hükümdar Tac� Gelene�i, Ankara, T.C. Kültür Bakanl�� Yay�nlar�,

2002, s.23 126 Inan, a.g.e., s. 33-34

39

bahsedildi�i gibi, bu �ekilde �aman elbiselerinde s�ralanan dokuz küçük kukla

Ülgen’in dokuz k�z�n�, küçücük elbiseler onlar�n elbiselerinin, demir veya ba�ka

�eyler onlar�n küpelerini temsil eder. 127

2.4.3.5. Umay ve Di�er Tanr�çalar

�amanistlerin tanr�lar sisteminde, Akk�zlardan ba�ka birkaç iyi di�i ruh /

tanr�ça daha vard�r. Altayl�larda Umay, Ana Mayg�l ve Ak Ana; Yakutlarda Ay�s�tlar

bunlar�n belli ba�l�lar�d�r. 128 Altayl�lar�n yarat�l�� efsanesine göre Tanr�, yaratma

gücünü ve ilham�n� Ak Ana’dan alm��t�r. Ana Mayg�l, ulusu koruyan bir di�i ruhtur

ve ulus anas� olarak da an�l�r. 129 Ay�s�tlar bereketi ve refah� sa�layan yarat�c� di�i

ruhlard�r.130 Umay Tanr�ça kültü ise birçok Türk toplumunda görülmekte ve farkl�

anlamlarda kar��m�za ç�kmaktad�r.

Umay kültünün kökeni ve kaynaklar� tart��mal�d�r. Görü�lerden birine göre

Umay sözcü�ü Sanskritçe’den gelmektedir ve bu nedenle bu tanr�çan�n Hint kökenli

oldu�u ileri sürülmü�tür. Ba�ka bir görü�e göre Umay’�n kayna�� Çin kültüründe

ya�ayan kutsal ku�lardan biridir. Bu kutsal ku� �ran mitolojisinde Hüma ya da

Hümay, Türklerde ise Kumay ku�u olarak bilinmektedir. Ku�lar�n �amanizm’deki

önemli yeri hat�rlan�rsa, Umay kültünün kökeninin kutsal bir ku� oldu�u

dü�ünülebilir. 131

Umay ad�na Türk edebiyat�nda ilk kez VIII. yüzy�ldan kalma Göktürk

yaz�tlar�nda rastlan�r. 731 y�l�nda dikilen Kültegin yaz�t�nda�, Bilge Hakan anas�n�n

çocuklar�na kar�� gösterdi�i sevgi ve �efkatten bahsederken “Umay gibi anam”

diyerek anas�n� merhametli tanr�ça Umay’a benzetmi�tir :

127 �nan, a.g.e ., s. 92 128 �nan, a.g.e., s.34 129 �nan, a.g.e., s.39 130 �nan, a.g.e., s.37 131 Zühre �ndirka�, “Türklerde bir Kad�n Tanr�; Umay”, Toplumsal Tarih, �stanbul, May�s 1995,

s.46 � Göktük komutan� Kültigin’in ad�na ölümünden sonra 731 y�l�nda Bilge Ka�an taraf�ndan Türkçe

ve Çince olarak dikilen yaz�t.

40

“Babam hakan öldü�ü vakit küçük karde�im Kül Tegin yedi ya��nda idi. Umay gibi anam

hatun sayesinde küçük karde�im Kül Tegin er-kahraman ad�n� ald�.” 132

Orhun yaz�tlar�ndan bir di�eri olan ve 726 y�l�ndan kald�� kabul edilen

Tonyukuk yaz�t�nda Tonyukuk��, dü�man� çok kalabal�k görüp kaçanlara cesaret

vermek için

“Galiba Tanr� Umay, kutsal yer ve su (ruhlar� bize) yard�mc� oluverdiler. Niye

kaç�yorsunuz?”

demektedir. Göktürk vatan�na sald�ran dü�manlar, Umay Ana ve yer-su

ruhlar�n�n yard�m�yla yenilmi�tir (tangri, Umay, yer-sub basa berti). 134 Burada

Umay’�n sava�a gidenlere yard�mc� olan tanr�sal güçlerden biri oldu�u

anla��lmaktad�r.

Benzer �ekilde, Mo�ollarda da Uma Hatun kültünün var oldu�u, sava�a

haz�rlan�rken bu Uma Hatun’a kurbanlar sunuldu�u bilinir. 135 Anla��l�yor ki

Mo�ollarda da Umay bu anlamda sava�a gidenleri koruyan bir di�i tanr� olarak

görülüyordu.

Mo�olistan’da Ulan Batur çevresinde bulunan bir kiremitte Umay’�n ad�

Kögmen kutsal da��, iduk yer sub ve han tengri’den sonra geçmektedir. Bununla

ilgili olarak, Umay’�n gökle bir çift olu�turabilece�i yönünde görü�ler ileri

sürülmü�tür.136

132 �nan, a.g.e., s.36 �� Do�u Göktürklerin ba��ms�zl�klar�n� yeniden kazanmas�nda ve güçlenmesinde önemli rol

oynam�� olan devlet adam�. 133 �nan, a.g.e., s.48 134 Zühre �ndirka�, “Can Göknil’in Umay Tanr�çalar� Üzerine �konografik Bir Not”, Sanatsal

Mozaik, Y�l:3, Say�: 31, May�s 1998, s.70 135 Zühre �ndirka�, “Türklerde bir Kad�n Tanr�; Umay”, Toplumsal Tarih, �stanbul, May�s 1995,

s.46 136 �ndirka�, a.g.e., s.46

41

Alt�n Göl yan�nda bulunan bir mezar yaz�t�nda �smim Umay Beg’dir �eklinde

bir yaz�ya rastlanm��t�r. Bu yaz�dan kutsal varl��n ad�n�n, erkek çocuklara ad olarak

da verilebildi�i anla��lmaktad�r. 137

Güney Sibirya ve Orta Asya Türk halklar�n�n kültürü konusundaki

ara�t�rmalar�yla tan�nan W. Radolff’un Proben külliyet serisinin IX. cildinde

yay�mlanan Sagay metinlerinde Imay (Umay) üç yerde geçmektedir. Bu metinlerde

�aman davulundaki resimler anlat�l�rken iki kay�n a�ac�n�n resmi hakk�nda �öyle

denilmektedir: “�lk ba�ta Ülgen atam�zdan türedi�imiz zaman bu iki kay�n a�ac�

Umay ana ile beraber gökten inmi�tir.” Görüldü�ü gibi Tanr� Ülgen, Türklerin

inanc�nda çok önemli bir yeri olan kay�n a�c� ile birlikte Umay’� yeryüzüne

indirmi�tir. Ya�am�n ba�lang�c�nda yer alan bu tanr�ça, Altayl�larda çocuklar�n ve

hayvan yavrular�n�n koruyucusudur.138 Nitekim yukar�da ad� geçen Göktürk

yaz�tlar�nda da Umay’�n bu yönü aç�kça görülmektedir. �aman dualar�nda da

Umay’a �u �ekilde seslenilmektedir:

“Umay anam, sana a� veriyorum, ye! Geceleri bizi koruyor, gündüzleri bizi bekliyorsun!

Mukaddes ay�n ad�n� anarak beyaz ine�in sütüyle seni besliyorum. Ellerin, masum k�zlar�n elleri gibi

temizdir, hergün seni takdis ediyoruz! Bizi sa� avucunda oynat, sa� memenle besle! Be�ik

ba�lar�m�z� berk eyle! Küçük büyük karde�ler ço�als�n! Ba��m�z�n alt�ndaki yast�klar�m�z da��lmas�n!

Yakalar�m�zdaki dü�melerimiz çözülmesin! Önümüzdeki ay parlas�n, çevremizi güne� ayd�nlats�n:

Köklerimizi �eytan koparmas�n! Büyük yaradan yakar��m�z� kabul etsin!...” 139

Yakut Türklerinin Er Sogotoh efsanesinde de Do�um Tanr�ças� Kübey

Hatun’ un ilk insan Er Sogotoh’un anas� oldu�u anlat�l�r:

“A�açta uçan ku�lar yorgun bitap olurdu

Gelip bu sudan içen yeni kuvvet bulurdu.

Bu kutsal a�ac�n da, bir sahibi var idi,

Bir Di�i Tanr� idi, saçlar� da kar idi,

Kendisi ihtiyard�, Gö�sü de ap alaca,

Görenle san�r idi, bir keklik gibi, k�rca.

137 �nan, a.g.e., s.36 138 �nan, a.g.e., s.27 139 �nan, a.g.e., s.69

42

Memeleri büyüktü, a�a��ya sarkard�,

Uzaktan bakan kimse, iki tulum sanard�,

Asl�ndaysa bu a�aç, normal boyda, küçüktü,

Ana-Tanr� gelince ona göre büyürdü.

Büyürken sesler ç�kar, gürültüyle esnerdi.

Bu sesler yava� yava�, gittikçe geni�lerdi.

Er Sogotoh adl� er, “Yaln�z ya�ayan adam”

Yakut Türklerinceydi, bu da bir nevi Adem,

Dü�ünmü�, demi� beni kimler do�urdu diye!

Bana bu can� verip, meydana koydu diye!

Gitmi� sormu� a�aca benim anam kim diye!

Elbet bir atam vard�r, benim babam kim diye!

A�aç da dile gelip, soyunu say�p dökmü�,

Er Sogotoh hislenip, sayg�yla dizin çökmü�!

Gök Tanr�s� Er-Toyon, onun babas� imi�!

Kar�s� Kübey-Hatun, onun anas� imi�! “ 140

Görüldü�ü gibi Tanr�ça Umay ile Er Sogotoh destan�ndaki Kübey Hatun,

ya�am�n ba�lang�c�ndaki i�levleri yönünden yak�nl�k göstermektedir.

Kâ�garl� Mahmûd’un, umây sözcü�üne getirdi�i aç�klama �u �ekildedir:

“Do�um yapt�ktan sonr kad�n�n rahminden ç�kan bir�ey (plasenta); bu bir keseye benzer ve

‘çocu�un rahimdeki e�i’ olarak adland�r�l�r. �u atasözünde de geçer: 141 umayqa tap�nsa ogul bulûr:

umây’a tapan kimse çocuk sahibi olur. Kad�nlar bunu iyi bir alamet olarak kabul eder.”142

Bu konuda dikkat çeken bir di�er nokta da, Müslüman olan Türklerde de

kad�nlar aras�nda çocuk sahibi olma konusunda Umay kültünün bir gelenek

niteli�inde devam etmi� oldu�udur. 143

Yakutlar�n inançlar�nda ogo �m�ta denilen bir ruh vard�r. Harfi harfine çocuk

�m�’s� demektir. Bu �m� bir ku� �eklinde çocu�un ba�� üzerinde öter ve bununla

140 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.99 141 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s. 621 142 �nan, a.g.e., s.36 143 Zühre �ndirka�, “Türklerde bir Kad�n Tanr�; Umay”, Toplumsal Tarih, say�: 17, �stanbul, May�s

1995, s.47

43

çocu�un neslinin bereketli olaca��n� haber verir.144 Bir ba�ka görü�e göre �m�

sözcü�ünün anlam� korunma silah�, t�ls�m, muska demektir. Yakut mitolojisindeki bu

�m� ruhunun Umay oldu�u dü�ünülebilir. 145

Yakut Türklerinde çocuk dünyaya geldi�i gibi babas� ebeye bir kadeh rak�

sunar; toplananlara ziyafet verir. Ebe bu�day unundan bir yemek yapar. Kad�nlar bu

yemekten yedikten sonra bir çukur kaz�p son’u ve bu yemekten bir parçay� bir kap ve

ka��kla beraber gömerler. Bu Yakutlarda Ay�s�tlara, Altayl�larda ise Umay’a verilen

kurband�r. 146

Ça��m�zda �amanizm’e ba�l� kalm�� Yakutlarda Umay’�n uzant�s� olan ve

yarat�c� anlam�na gelen Ay�s�t sözcü�ü ile adland�r�lan ruhlara rastlan�r.147 Bereket

ve refah sa�layan bu di�i ruhlardan baz�lar� insan soyunun kad�nlar�n� ve çocuklar�n�,

baz�lar� da hayvanlar�n di�ilerini ve yavrular�n� korurlar. Ay�s�tlar�n temel i�levleri

ya�am öge’lerini toplay�p birle�tirmektir. Böylece kut’u olu�tururlar, bunu ana

karn�ndaki çocu�a üflerler ve ilk ya�am solu�unu verirler. Hamile kad�nlar daima bu

ruhlar�n korumas� alt�nda bulunurlar. Yakut kad�nlar�na göre son Ay�s�t’� simgeler.

Ku�u ku�lar� Ay�s�tlar�n sembolü say�ld�� için bu ku�lara dokunulmaz. Do�umdan

üç gün sonra son topra�a gömülür. 148 Nitekim etnograflar�n verdikleri bilgilere göre

Yakut kad�nlar� bu son’u u�urlu sayarlar ve ona sayg� gösterirler. 149 K�rg�z ve Kazak

kad�nlar�n�n da bu nesneye önem verdiklerini, toplu bir halde giderek yere

gömdüklerini ve çevresini tütsüledikleri bilinmektedir.

Yüzy�llar boyu do�um, üreme tanr�ças� olarak varl��n� sürdüren Umay

ölümle ilgili geleneklerde de varl��n� korumu�tur. W. Radloff’un “Proben” külliyeti

serisinde Altaylara ait cenaze töreni sonras� �öyle anlat�l�r: “Defin törenine i�tirak

144 �nan, a.g.e., s.35 145 �nan, a.g.e., s.35 146 �nan, a.g.e., s. 173 147 �nan, a.g.e., s.37 148 �nan, a.g.e., s.38 149 �nan, a.g.e., s.38

44

edenler için evde et pi�irilir, mezardan gelenler rak� içerken evin üstba�� taraf�na üç

defa rak� saçarlar ki anam�z �may taraf�nad�r.” 150

Sagaylar da ölüyü defin ettikten sonra eve dönüp yeme�e, içme�e ba�larlar.

Sonra mezar�n sa� taraf�na ate� yak�p ölü a�� için kesilen hayvanlar�n kemiklerini

yakarlar. Ate�e rak� serperler ve yemek atarlar. Eve döndükten sonra yine yeme içme

olur. Yeme�e ba�lamadan önce Umay’a, evin koruyucusu olan ruhlara saç� saç�l�r. 151

Yukar�daki sat�rlarda Umay’�n defin törenlerinde de ad�n�n geçmesi, bu

tanr�çan�n neden ayn� zamanda baz� toplumlarda ölüm mele�i olarak görüldü�ünü de

aç�klamaktad�r. 152

Yukar�da sözü edilen bilgiler ��nda bak�ld��nda, Umay Tanr�ça’n�n,

Ülgen ya da Gök Tanr� ile ba�layan Evrenin olu�umunun hemen ard�ndan iki kay�n

a�ac� ile birlikte yeryüzüne indi�ini; insan ve hayvan soyunu sürdürmede di�iyi ve

yavrusunu korudu�unu ve bir anlamda insanl��n varolu�unun ölüme dek kollay�c�s�

kimli�ini yüzy�llar boyu üstlendi�ini görüyoruz.153 Umay Tanr�ça inanc�, �slam

dinine geçildi�i ilk dönemlerde de kad�nlar aras�nda çocuk sahibi olma iste�i ile ilgili

geleneklerde ya�am��t�r.

2.4.4. Yer- Su Tanr�lar� ve Ruhlar�

�amanistler do�adaki tüm varl�klar�n ve hatta cans�z nesnelerin ruh sahibi

oldu�una ve bu ruhlar�n haklar� korunmad�� takdirde, insanlar�n kötü sonuçlarla

kar��la�aca��na inan�rlard�. Bunun için da�larda, nehirlerde, demirci aletlerinde

ya�ayan bu ruhlara kurbanlar sunulurdu. Örne�in Altayl�lar ve Yakutlarda, da�

150 Zühre �ndirka�, “Can Göknil’in Umay Tanr�çalar� Üzerine �konografik Bir Not”, Sanatsal

Mozaik, S: 31, May�s 1998, s. 70 151 �nan, a.g.e., s.185-186 152 �nan, a.g.e., s.35 153 Zühre �ndirka�, “Türklerde bir Kad�n Tanr�; Umay”, Toplumsal Tarih, S: 17, �stanbul, May�s

1995, s.47

45

ruhuna k�z�l at k�l�, ate� ruhuna veya küçük bir bebe�e birkaç damla tere ya� kurban

olarak sunuldu�u bilinmektedir. 154

Yer-su ad� alt�nda toplanan ruhlar veya tanr�lar koruyucu görevleri olmakla

birlikte, güçleri bulunduklar� co�rafi bölgelerle s�n�rl� olan kültlerdir. Yer-su

ruhlar�n�n en önemli ö�esi da�d�r. �amanist Türklerde da� kültü Gök Tanr� kültüyle

yak�ndan ili�kilidir. Yüksek da� tepelerinin göklere yak�n bulunmas� ve uzaklardan

mavi renkte görünmesi nedeniyle Tanr�’n�n da�larda oturdu�una inan�lmaktayd�. 155

Gök Tanr� kültüyle da� kültünün bu yak�n ili�kisi Hunlar devrinden günümüzdeki

Altayl�lara kadar devam eden �aman ayinlerinden de anla��lmaktad�r. Orta

Asya’n�n birçok yerinde Gök Tanr�’ya kurbanlar yüksek da� tepelerinde

sunulmaktayd�. Hun hakanlar� da Çin’le yapt�klar� sözle�meler için bir da��n

tepesinde kurban keserek yemin ederlerdi. 156

�aman dualar�ndan anla��ld��na göre, �amanistler do�rudan do�ruya da��n

kendisine de ibadet ediyorlar ve onu canl�, her �eyi duyan bir varl�k olarak

görüyorlard�. Kutsal da�lar ve onlar�n ruhlar� ad�na görkemli ayin ve törenler

yap�l�rd�.157 Da��n kendi ruhundan ba�ka da� ruhlar�na da inan�l�rd�.158 Dede Korkut

Kitab�’nda, �amanizm’deki da� ruhlar� inanc� do�rudan görülmese de da��n

kutsall��na ili�kin inanc�n izleri görülmektedir. 159

Yer-su ruhlar�na ili�kin bir ba�ka kutsall�k ise ormand�r. Orman kültü ilkel

topluluklar�n orman ürünleriyle ve avc�l�kla geçindikleri dönemlerden gelmektedir.

Orman ruhlar�na her avc� kurban sunabilir, �aman’�n arac�l��na ihtiyac� yoktur.

Tar�m ve geni� bozk�rlarda çobanl�k ile geçinen toplumlarda orman kültü eski

önemini kaybetmi�, orman tanr�lar� da kötü ruhlar say�lm��t�r. Bununla beraber

ya�am �artlar� ve dini anlay��lar� bak�m�ndan geli�mi� olan baz� toplumlar, orman

kültünü yeni dinlerinde devam ettirmi�lerdir. Örne�in, Göktürkler ve Uygurlar 154 Diyarbekirli, a.g.e., s.83 155 �nan, a.g.e., s. 48 156 �nan, a.g.e., s. 48-49 157 �nan,, a.g.e., s. 51 158 �nan, a.g.e., s.51 159 Ögel, a.g.e., Cilt II, s. 443

46

devrinde Mo�olistan’da Türk egemenli�inin simgesi olan Ötüken ormanlar�n�n

Türkler taraf�ndan kutsal say�ld�� bilinmektedir. 160

Da� ve orman kültlerinin yan� s�ra a�aç kültü de en önemli �amanist

kültlerden biridir. �amanistlerin en çok sayd�klar� a�aç kay�n a�ac�d�r. �amanlar�n

davullar�nda güne�, ay, y�ld�z, �im�ek resimleri yan�nda kay�n a�ac� resmi de

bulunur.161 A�aç kültü ile orman kültü birbirine kar��t�r�lmamal�d�r. Nitekim

ormanlardan çok uzak olan veya s�k ormanlar� tan�mayan Türklerde de a�aç kültü

vard�. 162

Eski Türklerin ya�ad�� co�rafyalarda uçsuz bucaks�z steplerin oldu�u

bilinmektedir. Bu steplerde topraktan, da� geçitlerinde ise ta� y��nlar�ndan meydan

getirilen suni tepelere höyük veya oba denilmekteydi. Bunlar�n kutsal da� ve

tepelerin yerini tuttu�una inan�l�rd�.163 Nitekim eski Türklerde ve Mo�ollarda oba

kültü çok yayg�nd�r.

Yer-su ruhlar�n�n sadece do�ada de�il, insanlar�n ya�ad�� yerlerde de

bulundu�u kabul edilirdi. Örne�in Yakut Türklerinde ate� ve toprak ruhlar�n�n evin

gerçek sahibi oldu�una inan�l�rd�. Benzer �ekilde K�rg�z Türklerinde de evi koruyan

ruhlara inan�ld�� için ev sahibi olmak isteyenler önce bir ev duas� yapt�rmak

zorundayd�. Nitekim, “Bacas� k�r�lmas�n, e�i�i k�r�lmas�n, çat�s� delinmesin, deste�i

dire�i olsun” sözleri ile biten bir ev duas� günümüze kadar gelebilmi�tir. 164

Bu örneklerden ba�ka daha birçok yer-su kültünün da bulundu�u

unutulmamal�d�r. �amanizm’de �rmaklar, göller, kayalar ve do�adaki tüm cans�z

varl�klar�n da ruh sahibi olarak görüldü�ü dü�ünüldü�ünde, yer su ruhlar�n�n ne

kadar çok ve çe�itli olabilece�i kolayca anla��l�r.

160 �nan, a.g.e., s. 62 161 �nan, a.g.e., s.64 162 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.489 163 �nan, a.g.e., s. 59 164 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.29

47

2.4.5. Yeralt� Tanr�lar� ve Ruhlar�

2.4.5.1. Tanr� Erlik

Ülgen Evren’in yarat�l��n� tamamlad�ktan sonra yaln�zl��n� gidermek için

Erlik’i yarat�r. Erlik, onun gibi ak ve temiz de�ildir. Ülgen’i sürekli k�skan�r, onunla

boy ölçü�meye kalk��r. Genellikle Ülgen’e yenik dü�se de art�k dünyada iyilik ve

kötülük ikilemi ba�lam��t�r ve bu hep sürecektir. Tanr� Ülgen gökyüzünün üst

katlar�na çekilir. �nsanlar� buradan yollad�� elçiler ve kutsal hayvanlar arac�l�� ile

yönlendirmeye ba�lar.

En büyük yeralt� tanr�s� olarak bilinen Erlik, �aman dualar�nda büyük bir

canavar olarak tasvir edilir. Erlik insanlara ve hayvanlara her türlü kötülükleri yapar,

onlara birçok hastal�klar göndererek kurbanlar ister. �stedi�i kurban� vermeyen

topluma veya aileye felaket ve ölüm gönderir. Öldürdü�ü insanlar�n canlar�n�

yakalayarak yeralt�ndaki karanl�k dünyas�na götürür ve kendisine hizmetçi yapar. 165

Erlik Türk destanlar�nda �eytanla bir tutulur. 166 Yarat�l�� gere�i, her zaman

kendi iste�iyle kötü �eyleri seçer ve kötü i�ler yapar. Bilgisizdir, y�k�c�d�r,

k��k�rt�c�d�r, ba�tan a�a�� kötülüktür. Ülgen’in halk�n� elde etmek ister ve e�er bunu

yapamazsa insanlar� Ülgen’e kar�� k��k�rt�r. 167

�aman dualar�nda Erlik müthi� bir canavar olarak tasvir edilir. O, atlet

vücutlu bir ihtiyard�r. Gözleri ve ka�lar� kömür gibi kapkara, çatal sakal� dizlerine

kadar uzam��, yaban domuzunun az� di�lerine benzeyen b�y�� kulaklar� üzerine

yerle�tirilmi�tir. Çenesi tokma�a, boynuzlar� a�aç köklerine benzer. Saçlar� kapkara

ve k�v�rc�kt�r.168

165 �nan, a.g.e. , s. 39-40 166 Ögel, a.g.e., Cilt I, s. 428 167 Ögel, a.g.e., Cilt I, s. 429 168 �nan, a.g.e., s.40

48

2.4.5.2. Karak�zlar

�yi ruh Ülgen gibi, kötü ruh Erlik de çoluk çocuk sahibidir. Erlik’in

Karak�zlar denilen dokuz yaramaz k�z� vard�r. Bu k�zlar�n belli i�leri yoktur, e�lence

ve oyunla vakit geçirirler. Akk�zlar gibi al�ml� ve güzel de�illerdi ama i�veli ve

cilveliydiler. Ülgen’e kurban sunmak için gö�e ç�kan �amanlar�n yolunu �a��rtmaya

çal��rlar, kendi yataklar�na ça��r�rlar. Yeralt�na inen �amanlar� kand�r�p kendilerine

çekerler ve a�lar�na dü�ürürlerdi.�aman görevini unutup cilvelerine aldan�rsa ba�ka

ruhlar taraf�ndan cezaland�r�l�r. Onlar�n kurban� olan �amanlar daha sonra Erlik

taraf�ndan öldürülürdü. �aman dualar�nda utanmaz maskaralar olarak söz edilen bu

k�zlardan sadece ikisinin ismi bilinir. Bu isimler sekiz gözlü Ki�tey Ana ve Erke

Solton’dur. 169

2.5. �amanizm'de Ongunlar ve Muskalar

2.5.1 Ongunun Anlam�

�amanizm’in temelini olu�turan ongunlar, insanlar� korudu�una ve do�adaki

olaylar� yönetti�ine inan�lan ruhlar�n ve tanr�lar�n tasvirleridir. �amanizm’de her

varl��n ruhu oldu�una inan�ld�� için da�lar�n, hayvanlar�n ve ünlü �amanlar�n

tasvirleri de ongun say�lm��t�r. 170

Mo�ollar�n ongun, eski Türklerin de töz dedikleri bu tasvirler, hayvan veya

insan �eklinde yap�lm�� putlar ve heykelciklerdi. Bunlar a�açtan, keçeden,

paçavralardan, kay�n a�ac� kabu�undan, hayvan derilerinden ta�tan, kemikten,

madenden ve hatta çamurdan yap�l�rd�. Bu heykelcikler duvarlara, s�r�klara as�l�r

veya evlerde saklan�rd�. Böylece bu putlar bir kabilenin, bir soyun veya herhangi bir

ailenin koruyucular� olurlard�. Belirli zamanlarda yap�lan ayinlerde bu putlara

169 �nan, a.g.e., s.40 170 �nan, a.g.e., s.44

49

yemekler verilir ve saç�lar saç�l�rd�. Benzer �ekilde, ava veya önemli bir sefere

ç�karken de bunlara saç� saç�l�r ve a��zlar�na ya� sürülürdü. 171

Töz, bugünkü �amanist Türklerin lehçelerinde as�l, kök,men�e anlamlar�na

gelmektedir. Eski Uygur ve Hakaniye lehçelerinde de ayn� anlamlara rastlanm��t�r.

Bu anlamlardan yola ç�karak ongunlar�n atalar ruhu hat�ras� olarak yap�ld�� kabul

edilmektedir. Nitekim �amanistler, ongunlar� hakk�nda “bu babam�n tözü, bu anam�n

tözü” derler.172 Benzer �ekilde, büyük ve ünlü �amanlar�n ruhuna ba��lanan

ongunlar yap�ld��n� da belirtmi�tik.

Altayl�lar ve di�er baz� �amanist toplumlar, töz sözcü�ünü yaln�z ongunlar�

için kullanmazlar, baz� da�lara, Ülgen ve Erlik gibi iyi ve kötü ruhlara da töz

derlerd�. 173 Benzer �ekilde, Altayl�lar her �aman’�n özel yard�mc� ruhlar�na da töz

derlerdi.174 Yakutlarda ve Mo�ollarda da büyük ünlü �amanlar ve baz� hayvanlar�n

tasvirleri de ongun say�l�rd�. 175 Örne�in Yakutlarda en çok say�lan ve ayn� zamanda

koruyucu ruh olarak kabul edilen kartal ku�u bir ongundur. 176

Özetlemek gerekirse ongun kavram�n�n, genelde insanlar� korudu�una ve

do�adaki olaylar� yönetti�ine inan�lan ruhlar� ifade etti�ini söyleyebiliriz.

�amanizm’e göre her varl��n ruhu oldu�undan dolay�, topluluk aç�s�ndan önem

ta��yan herhangi bir do�al yap� veya herhangi bir hayvan da ongun olarak kabul

edilirdi. Özelde ise, �amanlar�n hayvan analar� için de ongun sözcü�ü

kullan�lmaktayd�. Son olarak, ongun kabul edilen bütün ruhlar� tasvir etmek için

yap�lan putlara da ongun denmekteydi.

171 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.32 172 �nan, a.g.e., s.42-43 173 �nan, a.g.e., s.44 174 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.36 175 �nan, a.g.e., s.44 176 �nan, a.g.e., s.46

50

2.5.2. Ongun Hayvanlar�n Önemi

Buraya kadar aktard��m�z bilgiler ��nda �amanist toplumlarda baz�

hayvanlar�n büyük önem ta��d��n� görülmektedir. Ba�ka bir deyi�le hayvanlar

�amanist ya�am�n maddi, dinsel ve toplumsal bütün yönlerinde ortaya ç�kar. 177 Bu

nedenle genelde �amanist Türk toplumlar�nda hayvanlar�n önemini, özelde de bu

toplumlarda ongun kabul edilen hayvanlar� daha ayr�nt�l� bir �ekilde incelemenin

do�ru olaca��n� dü�ündük.

�amanist toplumlarda insanlar�n bir hayvandan do�du�u kabul edilir.

Çal��man�n ba��nda da belirtildi�i gibi, do�umundan önce her insan�n hayvan

biçiminde, genellikle de ku� biçiminde ya�ad��; bedenin ölümünden sonra ise yine

bir hayvan biçiminde, genellikle de ku� biçiminde ya�amaya devam etti�i dü�ünülür.

�nsan bedeninin içinde bir veya birçok ruh vard�r. Bu ruhlar do�um öncesi olunan ve

ölüm sonras� hangi hayvan olunaca��n� belirler. Diyebiliriz ki, insan� hayvanlardan

ay�ran yaln�zca imkanlar� s�n�rl� ve geçici olan bedendir. Bundan dolay� insan

ya�arken do�umundan önceki gibi art�k hayvan biçimindeki ruhlarla kolayca ili�ki

kuramaz ve kendini hayvanlardan daha a�a�� bir konumda görür. Bu aç�dan

bak�ld��nda türlerin hiyerar�isi içinde insan türü birinci de�il son s�radad�r.178

�nsan�n kendini hayvanlardan a�a�� görmesinin nedeni hayvanlarda kendisinde

bulunmayan özellikler ve yetenekler olmas�d�r. Örne�in bedenlerinin baz�

bölümlerinde gelece�in yaz�l� olmas�, ki bu inanc�n devam� olan omuz kemi�i

fal�ndan ilerleyen bölümlerde bahsedilecektir; bedenlerinde baz� hastal�klar�

iyile�tirebilecek ilaçlar bulunmas�; uçmak, yüzmek, iyi koku alabilmek, ko�uda

çabukluk ve dayan�kl�l�k gibi bedensel yetiler… Bu dünyadaki yeri son derece kritik

olan insan, hayvan� hem kendisine en yak�n, en tan�d�k ve güven duydu�u, hem de

kendisinden tamamen farkl� ve kayg� verici bir varl�k olarak görür. Bununla birlikte

gündelik ya�am� hayvanlara, ava, süt, yün ve et üretimine ba�l�d�r. Bu nedenle

silahlar�n�n ve kurdu�u tuzaklar�n etkinli�inden, k�srak ve koyunlar�n verimlili�inden

177 Jean Paul Roux, “�amanizm, Hayvansal Ya�amda Tinsel bir Deneyim”, Tarih ve Toplum

Dergisi, Çev: I��k Tando�an-Abel, 29. say�, May�s 1986, s.53 178 Roux, a.g.e., s.54

51

emin olmak ister. �nsan her �eyin kökeninin hayvanda oldu�unu, eline geçirmek için

can att�� gücün yine hayvanda bulundu�unu bilir. Hayvanlara bu kadar ba��ml� olan

insan�n varl�� ancak bütünün bir parças� olarak, hayvan atalar� ve geçmi�iyle anlam

kazanabilir.179 Böylece korkusunun büyük bir k�sm� do�a ile aras�ndaki kopmada

yo�unla�an ve insansal deneyimin kendisi için yaratt�� trajedinin bilincinde olan

insan kendine yak�n buldu�u ve kutsal olarak gördü�ü baz� hayvan türlerine ihtiyaç

hisseder. Ayn� nedenlerden dolay� kutsal kabul etti�i bu hayvanlar�n ruhlar�yla ili�ki

kuracak, onlarla insanlar aras�nda köprü görevi görecek, hem insanlar�n hem de

ruhlar�n ya�am�n� payla�abilecek, gerekti�inde bedeninin s�n�rlar�n� a��p hayvan

ruhlar�n alan�na girecek �amanlara gereksinim duyar. Bu �ekilde de yaln�zl��ndan

ç�k�p bütünle olan ba�lar�n� yeniden kurmaya ve sürdürmeye çal��r.180

Örne�in Yakutlarda her kabilenin bir kutsal hayvandan türedi�ine inan�l�rd�

ve bu sebeple o hayvanlar�n etleri yenmezdi. Bunlar boylar�n kutsal sayd�klar� ku�u,

kaz, karga, at, atmaca, kartal, turna, boz inek gibi hayvanlard�.181 Bir kabile hangi

hayvandan türedi�ine inan�yorsa o hayvan� ürkütmez ve ho� tutard�. Her Yakut

kabilesi türedi�i hayvan�n ad� ile an�l�r ve o kabileden olan herkes de bu hayvan�n

ad�n� soyad� olarak kullan�rd�. Bu �ekilde herkesin hangi kabileden ve hangi

hayvandan geldi�i kolayca bilinirdi. Kartal gibi önemli hayvanlara ba�l� olan boylar

Yakutlar�n soylu tabakalar�n� olu�tururdu. 182

Ongun say�lan hayvanlar�n ba��nda ku�lar gelmektedir. Örne�in Teleüt

Türklerine� göre gökyüzünün on ikinci kat�nda oturan ku� kutsal bir varl�kt�. Birçok

do�a olay�n�, y�ld�r�m ve �im�ekleri meydana getiren bu ku�tur.183 Benzer �ekilde

Tunguzlar da y�ld�r�m ve �im�eklerin, gökteki Y�ld�r�m Ku�u’nun kanatlar�n� vurmas�

ile olu�tu�una inan�rlard�. gö�e ç�kan �amanlar�n ruhlar�n� bu ku�un korudu�unu

dü�ünürlerdi. Bu nedenle a�açtan yap�lm�� bir ku� heykelini bir s�r��n tepesine

179 Roux, a.g.e., s.54 180 Roux, a.g.e., s.54 181 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.33 182 Ögel a.g.e., Cilt I, s.34 � Altaylar’�n güneyinde ya�ayan küçük bir Türk boyu. 183 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.290-291

52

geçirirler ve s�r�� da çad�r�n yan�ndaki bir yere dikerlerdi. �amanlar bu ku�un

çevresinde tören yaparlar, bazen de bu ku�u dü�manlar�n�n üzerine gönderirlerdi.

Y�ld�r�m Ku�u’nun bu dü�manlara sald�rd��, y�ld�r�mdan oklar�n� att�� ve ta�tan

pençeleri ile onlar� parçalad��na inan�l�rd�. 184

Ku�lardan ba�ka ren geyi�inin ve kurdun da ongun kabul edildi�i toplumlar

vard�r. Kuzey Bat� Sibirya’da her �aman’�n bir ren geyi�i, daha do�rusu ren geyi�i

�eklinde bir ruhu oldu�una inan�l�r. Bu ruh �aman ile birlikte kavga eder ancak geyik

ölürse �aman da ölür.185 Türk mitolojisinin en yayg�n sembollerinden olan kurt da

�amanizm’in en önemli ongun hayvanlar�ndan biriydi. Kurt ongunu, Orta Asya

halklar�ndan ba�layarak Hunlarda ve daha sonraki Türk devletlerinde de önemini

korumu�tur. 186

�amanizm’deki hayvan ongunlar gök, yer ve di�er cans�z varl�klara dayal�

kültlerden önce gelir. Çünkü hayvan ruhlar�n cans�z varl�klar�n yarat�l��ndan önce

de varoldu�una inan�lm�� ve Evren yarat�ld��nda da uzun süre hayvan ongunlara

dayal� kültler daha önemli kabul edilmi�tir. Diyebiliriz ki, �amanist toplumlarda tüm

maddi, dinsel ve toplumsal ifadelerin merkezinde hayvan ongunlar yer al�r. Bu

nedenle, Yakutlarda da görüldü�ü gibi, kabilelerin hayvan adlar� ta��mas� olgusu

tesadüfi olmad�� gibi seçilen hayvan adlar� da tesadüfi de�ildir. Benzer �ekilde daha

sonralar� ortaya ç�kan federasyonlar�n belirli hayvanlar� kutlu görmesi ve bu

hayvanlar�n simgelerini bayraklar�nda kullanmas� da �amanizm’deki hayvan

ongunlar� inanc�n�n kal�nt�lar�d�r. 187

184 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.290 185 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.108-109 186 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.41 187 Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine �ncelemeler, 2. Bask�, �stanbul, Alan Yay�nc�l�k,

2000, s.88.

53

2.5.3. Zoomorfik Ongunlar ve Devlet Armalar�

Orta Asya’daki göçebe ya�am biçiminden dolay� farkl� boylar�n

kayna�malar� sonucunda bu boylar�n ongunlar� de birbirleriyle birle�mi�tir. Böylece

yeni güçlü ongunlar ve zoomorfik varl�klar türemi�tir. Örne�in at ongunuyla keçi ve

ku� ongunlar�n�n birle�mesi, kanatl� ve keçi boynuzlu at ongununu ortaya ç�karm��t�r. 188

Kazakistan Arkeoloji Müzesi’nde bulunan, Hunlar öncesi dönemden oldu�u

san�lan ve Türklere ait oldu�u kabul edilen bir tac�n süslemelerinde kanatl� at

motifleri dikkat çekmektedir. Genç Alp’in tac� olarak da bilinen bu tac�n üzerinde

kanatl� at motiflerinin yan� s�ra da� ve üzerinde aslan, da� zirvesinde a�aç ve

üzerinde ku� ve çe�itli boyutlarda ku� kanatlar� motifleri vard�r.189 Bütün bu

motiflerin �amanist ö�eler oldu�unu ve özellikle kanatl� at motiflerinin de zoomorfik

ongunlarla örnek olu�turdu�unu söyleyebiliriz.

Sibirya ve Orta Asya’daki göçebe toplumlar�ndaki hayvan kökenci/

hayvandan türeyi� efsanelerinin yan� s�ra o dönemlerden kalma dikme ta�lar ve

kayalar üzerinde de karma ki�ilerin tasvirlerine rastland��n� belirtmi�tik Örne�in

baz� heykellerin vücudu insan, a�z� aslan, boynuzlar� geyik, saçlar� y�lan

biçimindedir. �üphesiz bu göçebe toplumlardaki totemcilik farkl� ongun kültlerinin

geli�mesi ve kayna�mas� için zemin sa�lam��t�r.190

Daha geç dönemlerde ortaya ç�kan merkeziyetçi imparatorluklar�n

kurulu�unda ise totemizm büyük bir engel olarak görülmü�tür. �mparatorluklar�n

kurucular� di�er totemleri küçümseyerek bir tek kendi totemlerini yüceltmi�tir.

Böylece kendi totemlerini hanedan�n koruyucusu ve yüce hayvan atas� olarak kabul

ettirmi�lerdir. 191 Örne�in örgütlenme ve devlet yönetimi aç�s�ndan Sibirya ve Orta

188 Zühre �ndirka�, Türklerde Hükümdar Tac� Gelene�i, Ankara, T.C. Kültür Bakanl�� Yay�nlar�,

2002, s. 25 189 �ndirka�, a.g.e., s.20 190 Roux, a.g.e., s.312 191 Roux, a.g.e., s.312

54

Asya’n�n �amanist topluluklar�ndan çok daha ileride olan O�uzlarda her boyun bir

ku� sembolü vard�. Bu ku�lar genel olarak eti yenmeyen y�rt�c� ku�lardan seçilmi� ve

boyun armas� olarak kabul edilmi�tir. O�uz boylar�n�n armalar�nda görülen ku�lar �u

�ekilde s�ralanabilir: bayku�, kartal, �ahin, do�an. O�uz boylar�n�n armalar� olan bu

ku�lara da ongun ad� verilmi� olmas�na ra�men, O�uzlar�n onlara yemekler

sunduklar� ve saç�lar saçt�klar�na dair kay�t yoktur. 192 Göktürklerde ise bu ongun

anlay�� tamamen kaybolmu� ve çok eski totem hayvanlar� bayra��n tepesindeki kurt

ba�� figürü gibi sadece birer sembol haline gelmi�lerdi. 193

Diyebiliriz ki, ilerleyen yüzy�llarda Türk boylar� eski kutsal atalar�n� uzun

süre hayvan �eklinde b�rakmay� tercih etmi� ve zoomorf varl�klar türetmi�tir.

Devletlerin büyümesi ve örgütlenmesiyle birlikte ongunlar bir hükümdarl�k simgesi

ve armas� niteli�ine bürünmü�tür. Hunlarda görülen ve Göktürklerde de kurt, geyik,

griffon, ejder biçimindeki ongunlarla devam eden bu anlay��; Selçuklular döneminde

yerini insan biçimindeki ongunlara ve insan ba�l� hayvan vücutlu sfenks

heykelciklere b�rakm��t�r. 194

O�uzlarda ve Göktürklerde gördü�ümüz bu geli�me Sibirya’daki

topluluklarda farkl� bir yol izlemi�tir. Bu toplumlarda hayvanlar ve ku�lar insan

�ekline sokulmu�tur. Örne�in Kuzeydeki Buryat Mo�ollar�nda ongunlar tamamen

insanla�m��, bir ba�ka deyi�le antropomorf bir �ekle girmi�lerdi. Böylece bu

bölgelerde zoomorf ongunlar�n yerini daha geç dönemlerde antropomorf ongunlar

alm��t�r.

2.5.4. Muskalar

Türklerin �slam’� kabul etmesiyle zay�flamaya ba�layan ve zamanla unutulan

birçok �amanist gelene�e kar��n ongun kültünün tamamen yok olmad�� ve izlerinin

192 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.32 193 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.126 194 Diyarbekirli, a.g.e. ,s.90

55

günümüzde de devam etti�i görülmektedir. Örne�in ongunlar�n devam� say�lan

muskalar Müslüman Türk toplumlar�nda da s�kl�kla kullan�lm��t�r.

XI. yüzy�lda Müslüman hekimlerle �amanlar aras�nda ba�layan rekabet

sonucunda �amanlar �eytan kaç�rma dualar�n�n yer ald�� muskalar kullanmaya

ba�lam��lard�r. Dönemin �artlar�na ve yeni dine uymak için de eski �aman dualar�na

peygamberin, meleklerin, evliya ve �eyhlerin adlar�n� sokmu�lard�r.195 �slam

bilginleri tedavi amac�yla muska ta��nmas�na izin vermi�, ama bunu baz� ko�ullara

ba�lam��lard�r. Buna göre muskada bir ayet, sure, hadis veya anlam� aç�k bir dua

yaz�lmal�; büyü, t�ls�m kökenli ad, simge, harf veya rakamlar kullan�lmamal�d�r.

Hastal�ktan kurtaran�n Tanr� oldu�u inanc�ndan ötürü, �ifan�n ba�ka bir yerden

geldi�ini belirtecek söz veya i�aretlerden kaç�n�lmal�d�r. Bu ko�ullara ayk�r� olarak

yaz�lan ve ta��nan hamailler Tanr�’ya ortak ko�ma anlam�na gelece�inden kesinlikle

yasaklanm��t�r. 196

Benzer �ekilde Müslüman olan Do�u Türkistan’da hasta insanlar�n

tedavisinde birçok ku�urcak (kukla) kullan�l�r. Ba�kurtlular�n da s�tma hastal��n�

paçavradan yapt�klar� korçak (kukla)lara aktar�p uzaklara götürdü�ü bilinmektedir. 197 Görüldü�ü gibi hastal�klar�n tedavisinde kullan�lan bu kuklalara yüklenen

anlamla eski �amanist toplumlarda ongunlara ve daha sonralar� da muskalara

yüklenen anlam i�levsel aç�dan örtü�mektedir.

Yukar�daki iki örne�e bakarak muskalar�n ongunlar�n birer türevi ve bir

anlamda ki�iselle�tirilmesi oldu�unu söyleyebiliriz. Sonuç olarak �amanist

toplumlarda ongun olarak adland�r�lan putlar, Türk toplumlar�n�n daha sonraki

dönemlerinde daha çok ki�isel amaçlarla kullan�lan muskalar veya bunlarla ayn�

i�levi gören farkl� nesneler olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.

195 �nan, a.g.e., s.73 196 Philip W. Goetz, “Hamail”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 10, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.330 197 �nan, a.g.e., s.45

56

2.6. �amanizm’de Büyü ve T�ls�mlar

Büyü, insana ve do�aya ili�kin olaylar�, maddi dünyan�n ötesindeki gizemli

d�� güçler arac�l��yla etkileyip yönlendirdi�ine inan�lan törensel eylem olarak

tan�mlanabilir.198 �amanist toplumlarda büyü yapmak ve t�ls�mlar� kullanmak

genellikle �amanlarla özde�le�tirilen ve �amanlara dü�en görevlerdi.199 Bir büyücü

olmamas�na ra�men �aman, sahip oldu�u özel yetiler sayesinde farkl� büyü

tekniklerini kullan�rd�.200 Bu nedenle büyünün çok yayg�n oldu�u toplumlarda bile

�aman ile büyücü kimliklerinin birbirine kar��t�� görülmektedir. Örne�in,

büyücülü�ü çok iyi bilen Uygurlar kendi büyücülerine kam ad�n� veriyorlard�. 201

Yakutlar�n Er Sogotoh efsanesinde de büyü yapan ve dua okuyan kad�n

�amanlardan bahsediliyor. 202

Bütün toplumun huzurunda sorumlu olan �amanlar baz� sorunlar� ve güçlükleri

büyü ve t�ls�mlarla halletmeye çal��m��lard�. Örne�in insanlara kötülük yapm�� bir

hayvandan veya insandan öç almak için dü�mana ait bir �ey ellerine geçirirler ve

bununla bir nesne, biçim veya desen meydana getirirlerdi. Bu nesneyi bir ayinle imha

ederlerdi. Ayinlerin etkisi ve büyünün gücüyle dü�manlar�na gerçekten bir kötülük

gelece�ine inan�rlard�.203 Büyü, ba�lang�çtan bugüne kadar avc�lar�n hayat�nda da

önemli bir rol oynam��t�r. Baz� �amanist toplumlar, geyiklerin ve yabani domuzlar�n

çene kemiklerini evlerine asarlar ve böylelikle kemiklerin içindeki ruhlar�n

ya�ayanlar� kendine çekece�ini san�rlard�. 204 Bu nesneler ayn� zamanda ilk t�ls�m

örnekleri olarak da dü�ünülebilir. Büyü yapmak için kullan�lan bu nesnelerden

hayvanlar�n gücünün insanlara geçti�ine inan�l�rd�. Y�rt�c� bir hayvan, çoban�n

sürüsüne sald�rm�� ve çoban kendi can�n� zor kurtarm��sa o zaman y�rt�c� hayvan�n

198 Philip W. Goetz, “Büyü”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.184 199 Ögel, a.g.e., Cilt I , s.17 200 Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarl�k, Çev: Lale Arslan, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi,

�ubat 2001, s.59 201 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.76 202 Ögel, a.g.e., Cilt I, s. 105 203 Diyarbekirli, a.g.e., s.114 204 Diyarbekirli, a.g.e.,,s.115

57

biçimi/ongunu yap�l�r ve çoban da bu biçimi /ongunu üzerinde ta��rd�. Koruyucu

muska olarak da i�lev gören bu ongun ki�inin kendisini dü�man� ile bir görmek ve bu

�ekilde dü�man hayvan�n gücünün kendisine geçmesini için kullan�l�rd�. 205

�amanistlerin büyü anlam�nda kulland�� afsun sözcü�ünü206 daha do�ru

yorumlayabilmek için eski Türkçe’deki anlamlar�na bakmak gerekir. Yakut

lehçelerinde bu sözcük kötü ruhlar� aldatmak, dalkavukluk etmek anlamlar�na gelir.

Bu ruhlar� aldatmak için de Altayl�lar’�n arb�� dedi�i, anlam� anla��lmayan sözler

kullan�l�rd�. Nitekim �aman dualar�nda anlam� anla��lmayan sözcüklerin ve

cümlelerin, en etkili ve en güçlü sözler olarak kabul edildi�ini belirtmi�tik.

�amanlara göre bu sözlerin de bir anlam� vard�r, fakat s�radan insanlar bunlar�

anlayamazlar. Müslüman �amanlar�n afsunlar�nda/büyülerinde de anla��lmayan

sözlerin bulunmas� bu inançtan kaynaklan�yor olabilir.207

T�ls�m sözcü�ü ise büyülü �ey, muska ve tabiat üstü i�ler yapabilece�ine

inan�lan güç anlamlar�n� ta��maktad�r.208 T�ls�mlar�n etkisinin, do�adaki güçlerle

ili�kilerinden, dinsel ça�r��mlar�ndan veya u�urlu bir zamanda törensel biçimde

haz�rlanmalar�ndan kaynakland��na inan�l�r. Do�al t�ls�mlar�n de�erli ta�, metal,

hayvan di� ve pençesi, bitki gibi çok de�i�ik türleri vard�r. �nsan yap�s� t�ls�mlara ise

muskalar, hayvan veya e�yalar�n küçük modelleri örnek gösterilebilir.209 T�ls�m,

nesneler ve muskalar d��nda baz� ilaçlar�n ve sözlerin kullan�lmas�n� da içerebilir.210

Özellikle ilaçlar�n t�ls�m olarak kullan�lmas� birçok �amanist toplumda büyücü,

hekim ve �aman kimliklerinin örtü�mesine sebep olmu�tur.

�amanlar�n dualar�ndaki anla��lmayan sözler veya büyü yapmak için

kullan�lan baz� nesneler t�ls�m olarak i�lev görürdü. Benzer �ekilde yada ta��, cada

205 Diyarbekirli, a.g.e., s.115 206 Prof. Dr. Hasan Eren, Doç. Dr. Nevzat Gözayd�n, Doç. Dr. �smail Parlat�r, Türkçe Sözlük, Cilt I,

�stanbul, Milliyet Yay�nlar�, 1992, s.19 207 �nan, a.g.e., s. 145 208 Prof. Dr. Hasan Eren, Doç. Dr. Nevzat Gözayd�n, Doç.Dr. �smail Parlat�r, a.g.e., Cilt II, .s.1470 209 Philip W. Goetz, “T�ls�m”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 20, �stanbul, Ana Yay�nc�l�k A.�.

ve Encyclopaedia Britannica Inc, 15. Bask�, 1990, s. 619 210 Philip W. Goetz, “Büyü”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, �stanbul, Ana Yay�nc�l�k A.�.

ve Encyclopaedia Britannica Inc, 15. Bask�, 1990, s. 184

58

ta�� veya yat ta�� denilen ve çok güçlü t�ls�mlar oldu�u kabul edilen ta�lar, �amanlar

taraf�ndan do�a olaylar�n� etkilemek için kullan�lm��t�r. Kâ�garl� Mahmûd, bu

ta�larla ilgili olarak �u bilgileri aktarmaktad�r:

”Ya�mur, rüzgâr ya da benzer �eyler getirmeye yarayan baz� özel ta�lar kullanarak icra edilen

bir tür kaml�k. Bu, Türkler aras�nda yayg�n olan bir �eydir. Ben buna Yagma ülkesinde bizzat �ahit

oldum; her yan� saran bir yang�n� durdurmak için yap�ld�. Cenab’� Hakk’�n izniyle yaz�n ortas�nda kar

ya�d� ve gözlerimin önünde yang�n� söndürdü.” 211

�amanist toplumlarda sadece büyüyle u�ra�an büyücüler oldu�u gibi yat

ta�lar�n� kullanmakla görevli yatç�’lar da vard�. Yadac� olarak da bilinen yatç�’lar

�amanlardan farkl� nitelikte ki�ilerdi. 212 Ancak büyü yapabilen �amanlar oldu�u

gibi yada ta��n� kullanan ve do�a olaylar�n� etkileyebilecek güçte oldu�una inan�lan

�amanlar da bilinmektedir. Nitekim eski bir Türk inanc�na göre yada ta��

�amanlardan birine istedi�i zaman ya�mur, kar, dolu ya�d�rs�n ve f�rt�na ç�kars�n

diye bir kartal taraf�ndan verilmi�tir. Bu yada ta�� da her dönemde �amanlar�n,

yadac�lar�n veya büyük Türk komutanlar�n�n ellerinde bulunmu�tur. 213

�amanizm’de çok yayg�n olan ku� sembolizmi büyü konusunda da kar��m�za

ç�kmaktad�r. �amanlar�n gökyüzüne do�ru yükselebilmesi gibi büyücülerin de büyü

yaparak uçabildi�ine inan�lmaktad�r. Bu inanç da ku�lar�n ruh ta��y�c�s� olmas�ndan

ve ruhun ku� biçiminde görülmesinden kaynaklanmaktad�r. 214

Kâ�garl� Mahmûd’un ça�da�� olan Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig’de

�amanlar� hekimlerle bir tutmu�tur. Hekimleri anlatt�ktan sonra da �amanlar�

büyücülerle bir tutarak onlardan �öyle bahseder:

“Hekimlerden sonra ise büyücüler gelir. Bunlar da cin ve perilerden gelen hastal�klar� tedavi

ederler. Cin ve peri çarpmas� ile meydana gelen hastal�klar� okutmak gerekir. E�er sana yararl� 211 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s. 673 212 Roux, a.g.e., s. 76 213 �nan, a.g.e., s.160 214 Prof. Dr. Irene Melikoff, Uyur �dik Uyard�lar, Alevilik- Bekta�ilik Ara�t�rmalar�, Çev: Turan

Alptekin, �stanbul, Cem Yay�nevi, Ocak 1993, s.157

59

olmalar�n� istiyorsan onlara kar�� iyi davran. Hekimler büyücüleri, büyücüler de hekimleri

be�enmezler. Birinin sözüne göre ilâç al�rsan, di�erinin sözüne göre de muska ta��rsan sa�l��na

kavu�ursun. 215

�amanlar�n afsun kullanmas�n�n bir ba�ka örne�i de Do�u Türkistan’da

görülmektedir. Bu bölgede �amanlar, hastay� t�ls�mla tedavi ederken yanlar�nda

�amanistlerin en çok sayd�klar� kay�n a�ac�n� bulundururlard�. 216 �slam’�n Do�u

Türkistan’da yayg�nla�t�� daha geç dönemlerde ise yeni Müslüman olmu�

�amanlar�n büyü amac�yla kulland�klar� dualarda Hz. Muhammed’den, büyük

meleklerden, evliya ve �eyhlerden söz etmesi de �amanist geleneklerin yeni dinler

içinde de sürdü�ünü göstermektedir.217

Görüldü�ü gibi büyü yapmak, t�ls�mlar� kullanarak do�a olaylar�n� etkilemek

ve t�ls�mla hastal�klar� tedavi etmek �aman’�n en önemli nitelikleri aras�ndad�r. Öyle

ki, birçok toplumda �aman büyücülerle, hekimlerle ve güçlü yadac�larla bir

tutulmu�tur. Daha sonralar� �slam Türk toplumlar�nda �amanlar�n kimli�i de�i�ime

u�rasa da bu nitelikleri sürmü�tür.

2.7. �amanizm'de Kehanet ve Falc�l�k

�aman, yard�mc� ruhlar� sayesinde dumanlardaki, korlardaki, aynalardaki,

rüyalardaki i�aretleri okur ve kehanetlerde bulunurdu. Av hayvanlar�n�n azald�klar�

dönemde, onlar�n nereye sakland�klar�n� ya da avlanmak için en elveri�li mevsimin

hangisi oldu�unu kehanet yetene�i sayesinde tahmin edebilirdi. Ayn� �ekilde bir

ölünün ruhunun nerede sakland��n� ya da bir canl�n�n ruhunun kimin taraf�ndan

kaç�r�ld��n� bilirdi. Kay�p ya da çal�nm�� hayvanlar� veya e�yalar� ortaya ç�kart�r,

h�rs�zlar� yakalat�rd�. 218

215 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, haz: Ya�ar Ça�bay�r, 5. Bask�, Ankara, Türkiye Diyanet Vakf�

Yay�nlar�, 2005, s.180 216 Ümit Hassan, a.g.e., s.92 217 Philip W. Goetz, “Büyü”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 5, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s. 184 218 Perrin, a.g.e., s. 86

60

Orta Asya Türklerinde ve daha sonraki Türk toplumlar�na bakt��m�zda,

kehanet ve falc�l��n �amanizm’in ayr�lmaz unsurlar� oldu�unu görürüz. Eski

Türklerde ate�in alevlerine, közlerin duru�una, odunun �sl�k seslerine göre geçmi�

veya gelece�i tahmin etmek; k�saca ate�e bak�p kehanette bulunmak çok eski ve

yayg�n bir gelenektir. Bununla ilgili görev ve sorumluluklar genellikle �amanlara

yüklenmi�tir.219 Nitekim Kâ�garl� Mahmûd, gaipten haber vermek, kehanetlerde

bulunmak, sakl� olan� if�a etmek anlam�na gelen �rg220 sözcü�ü için qâm �rqlâd�

(�aman kehanette bulundu) cümlesini örnek vererek221, kam sözcü�ünü kahin

sözcü�üyle bir tutmu�tur. �amanlar�n yapt�klar� t�ls�m ve ayinlerle ilgili olarak da

qâmlâr qamuq arwa�d� (�amanlar büyük sözler m�r�ldand�)222 ve qâm arw�� arwad�

( �aman büyü yapt�)223 cümlelerini aktarm��t�r.

Eski Türklerdeki ate� fal� gelene�i ile ilgili olarak günümüze ula�an bilgiler

�öyledir: Her y�l�n belirli günlerinde Türklerin büyük hükümdar� için büyük bir ate�

yak�l�rd�. Bu ate�e kurban sunulur ve dualar okunurdu. Ate�in üzerinde yükselen

büyük alevler ye�ilimsi renkte olursa bereketli ya�mur ve iyi mahsul olacakt�r;

k�rm�z� renkte olursa sava� olacakt�r; sar� olursa hastal�k ve salg�n olacakt�r; siyah

olursa hükümdar�n ölümünü veya uzak yolculu�u gösterir. 224 Benzer �ekilde, Özbek

hanlar�ndan biri çad�rlar� dola�arak ate�e ya� atarm��. Bu �ekilde de kad�nlar�n fal�na

bakarak do�acak çocu�un cinsiyetini söylermi�. 225

Falc�l�k yetene�i ve kehanet gücü daha çok �amanlar�n sahip oldu�u

nitelikler olarak görülmesine ra�men birçok hükümdar ve devlet yöneticisinin ate�

fal�yla ilgilenmesi bu gelene�in �amanist Türk toplumlar�ndaki önemini

göstermektedir.

219 �nan, a.g.e., s.158 220 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s.281 221 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s.282 222 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s.154 223 Kâ�garl� Mahmûd, a.g.e., s.153 224 �nan, a.g.e., s.67 225 �nan, a.g.e., s.67

61

Ate� fal�n�n halk aras�nda da yayg�n oldu�u Karagaslara� göre ate� �sl�k

çalarsa uzaktan bir yolcu gelecektir. Ate�in gece �sl�k çalmas� ise �eytan�n geldi�ini

bildirir ve o zaman da ate�e kutsal art�� otu at�l�r. 226 Yakutlar ise ocakta k�p�rdayan

külün ailede bir çocuk do�aca��n� haber verdi�ine inan�rlar ve “çocuk ruhu oynuyor”

derlerdi. Bir konu hakk�nda dü�ünürken ate� �sl�k çalarsa, dü�ündükleri olay�n

gerçekle�meyece�i sonucuna var�rlard�. 227

Bir di�er fal çe�idi kur�un dökerek fal açmakt�r ki bu da Orta Asya

Türklerinde çok yayg�n bir gelenek olmu�tur. Yayg�n olarak erimi� olan kur�un, süt

veya rak� içine dökülür ve �ekillendirilirdi. �aman, �ekillenen kur�unlara bakar ve

gelecek hakk�nda kehanetlerde bulunurdu.228 Bu gelenek, di�er birçok �amanist

gelenek gibi, Türklerin Müslüman olduklar� dönemlerde anlam dönü�ümüne

u�rayarak günümüze kadar korunmu�tur.

Ate�e bakarak ve kur�un dökerek aç�lan fallardan ba�ka en yayg�n olarak

bilinen fallar ise kürek kemi�i ve kumalak fallar�’d�r. Kumalak fal� k�rkbir ta�, k�rkbir

tane nohut veya fasulyeyle bak�lan fald�r ve kürek kemi�i fal�na göre daha kolayd�r.

Bu nedenle kürek kemi�i fal�n� bilenler az oldu�u halde kumalakç�lar (kumalak

fal�na bakabilenler) daha çoktur. 229

Özellikle kürek kemi�i fal�na bakabilmek için bu fal�n bütün detaylar�na

hakim olmak ve ate�te k�zd�r�lan kürek kemi�inin üzerindeki i�aretleri çok iyi bir

�ekilde okuyabilmek gerekir. Bu fal çe�idi o kadar yayg�nd�r ki sadece gelecekten

haber vermek için de�il, hastalar�n tedavisinde ve hastal�klar�n nedenlerini

belirlemek için de kullan�lmaktad�r. Ayr�ca ki�isel nedenler için kullan�ld�� gibi,

toplulu�un veya önemli devlet sorunlar�n�n çözümünde de kullan�lmaktad�r. Bu

konuda anlat�lan bir hikaye �öyledir:

� Tofalar veya Tubalar olarak da bilinirler. Sibirya’n�n güneyinde ya�ayan ve bir Türk dili konu�an

topluluk 226 �nan, a.g.e., s.67 227 �nan, a.g.e., s.67 228 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.285 229 �nan, a.g.e., s.158

62

“Baks�y� bir hastay� tedavi etmek için ça��rm��lard�. Hasta yirmi ya��nda bir delikanl� idi.

Baks� geldi�i gibi bir koyun kesildi. Derhal bunun kürek kemi�i ç�kar�l�p baks�ya getirildi. Baks� bu

kemi�i ate�e at�p biraz sonra ç�kard�. Bir eliyle kemi�i tutup bir elinin parmaklar�yla kemik üzerinde

has�l olan çatlaklar� (çizgileri) yoklad�. ‘Ak cin imi�...Bir sar� ba� koyun...Sonu iyidir...bir cemaat

var...Bir kazan yan�nda...’ gibi bir sürü �eyler söyledi. “ 230

Baz� �amanist toplumlarda, ate� fal�, kur�un fal�, kürek kemi�i ve kumalak

fallar�yla birlikte kitap fal� da oldukça yayg�n olarak kullan�lm��t�r. IX. yüzy�l�n

ba�lar�ndan kalma oldu�u dü�ünülen Irk Bitig, eski Uygur diliyle yaz�lm�� ve fal

bakmak için kullan�lm�� bir kitapt�r.231 Fal kitab� anlam�na gelen Irk Bitig’in içinde

65 fal�n k�sa yorumlar� bulunmaktad�r. 232

Baykal gölü çevresinde ya�ayan ve Mo�ol boylar�ndan biri olan Buretlerde de

fal gelene�ine rastl�yoruz. Davul pahal�ya mal oldu�u için davul yerine asa kullanan

Buret �amanlar�, asalar�n� haz�rlad�klar� tören s�ras�nda da fallara bak�p gelecekten

haber verirlerdi. Bu törende söylenen fallara çok önem verilirdi.233 Davul yerine

kopuz kullanan bir �aman ise bakt�� fal�n do�ru ç�kmas� için kopuzuna �öyle

seslenmektedir:

“Yürük at�n kuyru�unu (k�l�n�) tel k�ld��m kopuz! Ta�a biten ‘�rgay’ çal�ndan kulak yapt��m

kopuz! �yi tayin et, iyi haber ver, domuzum!... Bu fal�m e�er ç�kmazsa, söylenen söze itaat etmezsem

kula��n� buray�m; (seni de) kald�r�p yere vuray�m.”234

230 �nan, a.g.e. 114 231 Talat Tekin , Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitab�, Nurettin Demir, Emine Y�lmaz, Ankara,

Öncü Kitap, 2004, s.13 232 Tekin, a.g.e., s.15 233 �nan, a.g.e. , s. 78 234 �nan, a.g.e., s. 141

63

Yakutlarda yeni bir evin yap�m� için düzenlenen ayinde �öyle dua edilir:

“ K�sa sürecek olan k�smetim ve fani olan mukadderat�m hakk�nda dua ediyorum. Her �eyi

bilen a��r fal ka��ma yalvar�yorum. Ak ve yüksek tanr�lar, dinleyiniz! Yer alt�n�n sahibi olan tanr�lar

i�itiniz! Dinleyiniz! Her�eyi bilen, gören ka��k fal�n� arma�an ediniz!” 235

Görüldü�ü gibi ate� fal�, kur�un fal�, kürek ve kumalak fallar�n�n yan� s�ra

�amanlar�n kendi aksesuarlar�n� kullanarak bakt�klar� fallar da bilinmektedir.

Kehanette bulunmak için genellikle fallara ba�vurulmas�na ra�men, rüyalar görerek

kehanette bulunan �amanlar da vard�r. Ancak bu yetene�in daha çok kad�nlara ve

kad�n �amanlara ait oldu�u dü�ünülmektedir. 236

Sonuç olarak fallara bakmak ve kehanetlerde bulunmak Orta Asya’daki eski

Türk toplumlar�ndan ba�lay�p yüzy�llard�r sürdürülen gelenekler olmu�tur. Bu

yetenekler �amanla özde�le�tirilmi� hatta kendisine toplumu ilgilendiren baz� ayin ve

törenlerde görev olarak yüklenmi�tir. �amanlar�n bu yeteneklerini, Tunguzlar gibi

baz� toplumlarda, toplumu yönetenlerin siyasal tercihlerini do�rulamak için

kullanmas�, baz� �amanlar�n niçin toplulu�un önderi haline geldiklerini, büyük

göçlerin öncüleri konumuna yükseldikleri de aç�klamaktad�r. 237

235 �nan, a.g.e., s. 117 236 �nan, a.g.e., s. 90 237 Perrin, a.g.e., s. 86

64

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. CAN GÖKN�L’�N SANAT ANLAYI�I

“Efsaneler toplumlar�n, evrenin ve insan�n olu�um sürecini kavrama

çabalar�yla kurgulad�klar� öykülerdir. �nsandaki yarat�c� gücün ilk ürünleri olan bu

öyküler, tek tanr�l� dinler öncesinde insanla�t�r�lm�� tanr�lar ve tanr�çalar�n egemen

olduklar� renkli inançlar dünyas�d�r.“1 Can Göknil, Orta Asya ve Anadolu

efsanelerinin dünyas�na girip onlar� resim diline dönü�türen bir sanatç�d�r.

Anadolu’nun zengin kültür katmanlar�nda olu�an inançlar�, Orta Asya topluluklar�n�n

�amanizm ba�lam�nda olu�turduklar� yarat�l�� efsanelerini, tanr� ve tanr�çalar�n

öykülerini titizlikle ara�t�r�yor. Bu konularla ilgili yaz�l� metinleri sab�rl� bir

ara�t�rmac� kimli�iyle inceliyor, sözü geçen kültürleri özümsüyor, ard�ndan bunlar�

ça�da� ve özgün yorumlar�yla resim diline aktar�yor.

Öncelikle �unu belirtmek gerekir ki, Türklerin �amanizm’i benimsedikleri

dönemlere ili�kin efsanelere, �skit ve Hun devirlerine kadar inen Orta Asya ve Do�u

Avrupa kültürlerinin bir bütün olarak incelenmesi ve Çin, �slam ve Bat�

kaynaklar�ndaki da��n�k bilgilerin derlenmesiyle ula��lm��t�r. 2 Türk boylar�n�n

çe�itlili�i ve Orta Asya’n�n yaz�l� olmayan göçer tarihi, Türk efsanelerine ili�kin

bilgilerin da��n�k ve kaynaklar�n çe�itli olmas�na neden olmu�tur. Bu nedenle

birbirinden farkl� birçok efsane vard�r. �slam öncesi Türk efsanelerinin böylesine

zengin olmas�na ve izlerinin günümüz Türk kültüründe az�msanmayacak biçimde

süregelmesine kar��n bu efsaneler kitaplarda uzak an�lar halinde kalm��t�r.3 Bu

efsanelerin ça�da� resim sanat�m�zda çok az sanatç�ya esin kayna�� olmas�

dü�ündürücüdür. “Bu nedenle Can Göknil‘in bu konu üzerinde içtenlikle

yo�unla�mas� ve Orta Asya yarat�l�� mitoslar�n�, tanr�lar dünyas�n�, tufan efsanelerini

1 Zühre �ndirka�, “Ortaasya’dan Anadolu’ya Söylenceler ve Can Göknil, Sanat Tarihi

Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.11 2 �nan, a.g.e., s.1. 3 �ndirka�, a.g.e., s.11

65

yarat�c� bir kaynak olarak görmesi, ça�da� Türk resim sanat�nda özgün bir aç�l�m

olarak de�erlendirilebilir. “ 4

Uzun y�llard�r mitolojik konulu yap�tlar ortaya koyan Can Göknil, en çok

tarih öncesi dönemlerden esinlendi�ini, çünkü bu dönemlerin yal�n ve içten sanat

anlay��n�n kendi sanat anlay��na yak�n dü�tü�ünü söylüyor.5 Sanatç�n�n, mitoloji

denince ilk akla gelen Bat�l� kaynaklara de�il, eski Türk toplumlar�n�n ya�ad�� Orta

Asya ve Anadolu co�rafyas�na yöneldi�i görülüyor. Bu konuda sanatç� �öyle diyor:

“Türk Mitolojisi’nin öyküleri, anlat�lar� bana ba�lang�ç noktas� veriyor. ‘�imdi ne yapsam?’

diye hiç dü�ünmüyorum. De�i�ik tekniklerde durmadan üretiyorum. “6

Sanatç� için mitoloji dünyas�na yapt�� her yolculuk, kendi geçmi�inin

ke�fedilmesi, dü�lerinin harekete geçirilmesi, yarat�c� güçlerinin aç��a ç�kar�lmas�

anlam�na geliyor. Yapt�� çal��malar ve haz�rlad�� konulu sergiler, biçimsel

esinlenmelerin ötesine giderek, efsaneleri ve eski inançlar� yeniden yorumlama ve

biçimlendirme anlam�nda yarat�c�l�k ve güncellik ta��yor.

Bu ba�lamda Can Göknil’in ortaya koydu�u yap�tlar�yla Türk mitoloji

dünyas�n� yeniden kurgulad��n� söyleyebiliriz. Bunu yaparken de kendi tarihini ve

kültürel kimli�indeki de�erleri her zaman ön planda tutuyor. Resimleriyle kültürel

kimli�imizi güçlendirmeye, öz kültürümüzdeki de�erleri yakalamaya çal��t��n�

belirten sanatç�7 bu nedenle Türk inançlar� ve Türk mitolojisi hakk�nda ara�t�rmalar

yap�yor.

Sanatç�, çal��malar�na ba�larken ilk önce bir sergi konusu seçiyor. Bu

konudaki tutumunu �u �ekilde aç�kl�yor:

4 �ndirka�, a.g.e., s.11 5 Murat Ural, “Can Göknil ve Muskalar” , (çevrimiçi), http://www.cangoknil.com/turkce/

index.html, 11.09.2006 6 Nancy Atakan, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarad�l�� Efsaneleri”, Arredamento, Ocak 1997,

s.3 7 Can Göknil, “Resimlerimde Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, Aral�k 1996, s.6

66

“Her sergimin bir temas� vard�r. Her sergim ara�t�rma, yorum ve yarat� süreçlerinin sonunda

olu�uyor. Böylece konuyla daha duygusal ba�lant� kurabiliyorum. Vurgulamak istedi�im �eyleri daha

iyi vurgulayabiliyorum.” 8

Sanatç�, sergi konusunu nas�l belirledi�ini ise �öyle anlat�yor:

“Konular�m� belirlerken �imdilik iki dü�üncem var: Öz kültürümüzü güncel k�larak kültürel

kimli�imizin güçlenmesine bir sanatç� olarak katk�da bulunmak ve seçti�im sergi temas�na duydu�um

ba�l�l�k, sevgi ve ilgiyi yüksek dozda tutmak. Ki�isel bir sergide yer alacak ellinin üstünde yap�t�n

do�u�u sürecinde ara�t�rmalar�m� ve resim yapma eylemimi s�k�lmadan sürdürebilmem için seçti�im

konuyla duygusal ba�lant� kurabilmeliyim. Aradan geçen zamana ra�men her resimde dü�ünce ve

duygular�m�n ilk günkü tazeli�ini koruyabilmeliyim. “9

Can Göknil sergi temas�n� olu�turduktan sonra konu ile ilgili yerli ve yabanc�

kaynaklar�, arkeolojik bulgular� inceliyor. Yeterli bilgi birikimine ula��nca da

yorumlama ve yaratma süreçlerine geçiyor. Sanatç� çal��ma �eklini ve yaratma

sürecini �u �ekilde anlat�yor:

“Ki�isel sergilerde sanatç�n�n mutlaka söyleyecek bir sözü vard�r. Ben de kendi

söyleyeceklerimi kültürel kimli�imize yöneltti�im için, yorum yapmaya ba�lamadan önce belirledi�im

sergi konumu enine boyuna ara�t�rarak bilgilerimi belirli bir düzeye getirmeye çal��yorum. Sergimin

resimlerini yapmaya ba�lamadan dört ay kadar bir süreyi okuyarak geçiriyorum. Konuyla ilgili

yakalayabildi�im sergileri eskizler çizerek geziyorum.....Kitap, dergi veya müzelerde gördüklerimden

kendi üslubumda çok basit çizimler yap�p dosyal�yorum. Sonra bu çizimlerden ba�ka çizimler elde

edebiliyorum. �lk etapta arkeolojik bulgulardan yola ç�k�yorum ama kompozisyonlar� olu�turmaya

ba�lad��mda sadece kendi çizimlerimden yararlan�yorum.” 10

Önceden belirlenmi� bir konu çerçevesinde, kapsaml� ara�t�rmalar ve uzun

yaratma süreçleri sonucunda aç�lan her bir sergi ba�l� ba��na bir yap�t olu�turuyor. Bu

konuda sanatç� �öyle diyor: 8 Murat Ural, “Güne�te Pi�irilen �nsanlar”, Cumhuriyet Dergi, 26 Ocak 1997, s.15 9 Atakan, a.g.e., s.1 10 Atakan, a.g.e., s.2

67

“Ki�isel sergilerimi bir yap�t, sergi kapsam�ndaki tablolar� ise bu yap�t�n parçalar� olarak

yorumlayabiliriz. Her sergimin kendine özgü bir temas� mutlaka olmu�tur; çünkü sergilerimi bir bütün

olarak izleyiciye sunmay� seçiyorum.” 11

Sanatç� sergilerini olu�tururken gravür, kolaj, heykel, tuval gibi çok de�i�ik

tekniklerden yararlan�yor. Biçim ve teknik aç�s�ndan çok çe�itlilik gösteren

yap�tlar�nda donuk, hüzünlü, güçsüz, gibi olumsuz ruh durumlar�n� yans�tan imgelere

neredeyse hiç rastlanm�yor. Konular� kavramak mitolojik bilgi gerektirse de

konular�n güncel yorumu, imgelerin canl�l�� ve anlat�m gücü ve bunlar�n izleyicide

yaratt�� duygusal ve estetik ça�r��mlar bu engeli ortadan kald�r�yor. Can Göknil’in

yap�tlar� genellikle benzeri az görülen bir ayd�nl�k içinde insana iyimserlik veren bir

dinginlik ta��yor.

3.1. Can Göknil'in �amanl�k Ö�eler Ta��yan Yap�tlar�

�amanizm’den çok esinlenen sanatç� bu konudaki görü�lerini �öyle aç�kl�yor:

”�amanizm felsefesini okurken koruyucu ‘Hayvan Ata’ lara ve e� ruhlar�m�z olan ‘Tös’lere

rastl�yorum. Bu kavramlar� yorum yapmaya çok elveri�li buluyorum......Orta Asya Pantheon’unda en

sevdi�im ilahlar ‘Yer-Su’ ad�nda.....Yer-Su ilahlar�n�n resimlerini yaparken hiçbir çizim ve foto�raf

görmedim....”12

Sanatç�, “Yarat�l�� Efsaneleri” konulu sergisini haz�rlarken kütüphanelerde

ara�t�rma yapt��n�, yurtd�� gezilerinde edindi�i kitaplardan yararland��n�, Orta

Asya kaz�lar�na ait çizim ve foto�raflar� dosyalad��n�, �amanist inançlar

do�rultusunda yarat�lm�� sanat eserlerini inceledi�ini, özellikle �aman davullar�n�n

ve renkli giysilerinin foto�raflar�n� inceledi�ini belirtmektedir .13

“Resimlerimi yaparken yoruma aç�k tutma�a çal��yorum; bir ölçüde öykü anlat�yorum;

mitolojiden ya da eski inançlardan söz ediyorum, ama izleyici de kendi yorumunu katarsa izlerken

11 Atakan, a.g.e.,s.1 12 Atakan, a.g.e., s. 3 13 Atakan, a.g.e., s.2

68

neler duydu�unu katarsa o zaman benim resmim bir sonuca ula��yor, bir amaca ula��yor, daha tam

oluyor gibi geliyor bana. Her ne kadar bir öyküyü anlatsam resimlerimde bir anlat�m olsa da baz� aç�k

noktalar b�rakmaya özen gösteriyorum, dogmatik olmak istemiyorum.” 14

görü�ünden de yola ç�karak sanatç�n�n �amanl�k ö�eler içeren yap�tlar�n�

incelemek istedik.

3.1.1. Yarat�l�� Efsaneleri

Tarihin ba�lang�c�ndan bu yana evrenin, dünyan�n ve insan�n nas�l yarat�ld��

hep sorgulanm��t�r. Hemen her toplumun bir yarat�l�� efsanesi var, çünkü efsaneler o

günün insan� için bilinmezler dünyas�n� bilinebilir, tan�nabilir ve ili�ki kurulabilir

hale getiriyordu.

Can Göknil’in Yap� Kredi Bankas�’n�n Galatasaray’daki Kaz�m Ta�kent Sanat

Galerisi’nde 1997 y�l�nda 7-31 Ocak aras�nda açt�� “Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri” sergisinin ana konusu Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya

uzanan yarat�l�� efsaneleri. �amanizm’den birçok esintiler ta��yan bu sergisi için

sanatç� �unlar� söylüyor:

“Orta Asya’dan Anadolu’ya do�ru ç�kt��m bu yolculukta, atalar�m�z�n inançlar�n� ara�t�r�rken

yakalad��m yarat�l�� sevinci ve co�kusunu ça�da� ve özgün biçimde yorumlayarak, görsel sanatlar�n

ileti�im kolayl�� ve mobilitesi içinde halka sunarak, kültürel kimli�imizi biraz daha güçlendirmek

istedim bu sergimde.” 15

Sanatç�n�n yakalad��n� söyledi�i yarat�l�� sevinci ve co�kusu, yap�tlar�nda da

aç�kça kendini belli ediyor. Genellikle yarat�l�� efsaneleri çat��malarla ve karga�ayla

doludur; olaylar genellikle karanl�k ve kaotik olarak tasvir edilir. Oysa Göknil’in

yap�tlar� insana dinginlik veren ayd�nl�k renkler ve kompozisyonlarla çizilmi�.


Mozaik, Y�l:3, S: 31, May�s 1998, s.71 15 Can Göknil, “Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s.6

69

�amanlar, ata-hayvanlar, Tanr� Ülgen, Ay-Atam, Ay-Va Hatun gibi �amanist ö�eler

masals� bir üslupta16 yorumlanm��. �amanist efsanelerde baz� tanr� ve ruhlar�n

betimlendi�i korkutucu imgelere bu yap�tlarda pek rastlanm�yor. Hatta baz�

yap�tlardaki tanr�lar, insana benzeyen ve çocuksu bir dünyada oyun oynayan varl�klar

olarak kar��m�za ç�k�yor. Huzursuz ve sinirli insanlar olarak bilinen �amanlar,

Sanatç�n�n iyimser yorumuyla dingin ve huzurlu figürler olarak betimleniyor.

Yarat�l�� efsanelerini betimlerken kulland�� motifleri o yörenin ve o dönemin

arkeolojik bulgular�yla bütünle�tirmeye çal��an Sanatç�, malzemelerini de seçti�i

döneme göre belirlemi�. Örne�in yap�tlar�nda s�kça kulland�� kur�un malzeme için

�öyle demektedir:

“Günümüzde de uygulanan ’kur�un dökme’ adedi �amanist inançlardan kalma bir ‘büyü’

unsurudur. Bu nedenle �amanizm konulu yap�tlar�mda kur�unu malzeme olarak kulland�m.”17

Ah�ap f�r�nc� küreklerini kullanmas� konusunda da

”Tanr� Ülgen ilk insanlar� güne�te pi�irdi�i için ilk erkek olan Ay-Atam ve ailesini ah�ap

f�r�nc� kürekleri üzerine boyad�m.” 18

diyor. Ah�apla kur�unu birçok yap�t�nda birlikte kullanan sanatç�, bu konuda

�unlar� ekliyor:

“Orta Asya’daki yarad�l�� inan��lar�n� okudukça, ah�ab�n önemini gördüm. O yüzden bu

çal��malar�ma ah�ap girdi...Kur�un halk kültürümüzde hala var. Onun için ben de vazgeçmedim.

Ah�apla kur�unu kar��t�rd�m. Üzerini akrilik boyayarak, belki de o dönemim ikonlar� diyebilece�imiz


Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.17 17 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s.5 18 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s.5

70

baz� çal��malar yapt�m. Malzemeyi, o ara�t�rmamda yeri varsa kullan�yorum, yoksa kullanm�� olmak

için kullanm�yorum.”19

Sonuç olarak “Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarat�l�� Efsaneleri” sergisi

kapsam�ndaki yap�tlar ah�ap üzerine boya ve kur�un, tuval üzerine akrilik, tek renk

ve elle renklendirilmi� gravürler gibi farkl� tekniklerle yorumlam�� olarak kar��m�za

ç�k�yor.

Sanatç�n�n konu olarak seçti�i yarat�l�� efsanesi, Altayl�larda kurgulanan

öyküye göre �öyle geli�ir:

“ Ba�lang�çta Gök ve Yer yoktu. Uçsuz bucaks�z deniz vard�. Tanr� Ülgen bu deniz üzerinde

uçuyor, konacak yer ar�yor, ancak bulam�yordu. O zaman gönlüne bir ilham oldu:’ Önündeki nesneyi

yakala!’ Ülgen bu sözleri tekrarlayarak ellerini uzatt�; birden bire su yüzüne ç�k�veren bir ta�� yakalad�

ve bunun üzerine oturdu. Böylece oturacak yer bulduktan sonra dünyay� yaratmak istedi, fakat ‘ne

yaratay�m, nas�l yaratay�m’ diye dü�ündü. Birdenbire su içinden Ak Ana kar��s�na ç�k�verdi ve

Ülgen’e �öyle seslendi ‘Bir nesne yaratmak istersen ‘yapt�m oldu’ de , ‘yapt�m olmad�’ deme!’ Ak

Ana bunlar� söyledikten sonra kayboldu. Bundan sonra kimseye görünmedi.” 20

Bu sergi kapsam�nda yer alan yap�tlara içerdikleri �amanist ö�eler aç�s�ndan

bak�ld��nda özellikle ah�ap f�r�nc� kürekleri üzerine betimlenen Tanr� Ülgen ve Ku�

A�ac�, Ay-Atam, Ay-Va Hatun, Ve Di�erleri, Di�i Bayku� yap�tlar� dikkat

çekmektedir.

3.1.1.1. Tanr� Ülgen ve Ku� A�ac�, 131x37cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1994

�amanizm’de en büyük tanr� olarak görülen Ülgen bütün varl�� yaratan, her

�eyi bilen ve iyilik eden bir tanr�d�r. Ay ve güne�in ötesinde, y�ld�zlar�n üstünde

ya�ar. Efsanelerde ve �aman dualar�nda insan �eklinde betimlenir.

19 Can Göknil, Habip Aydo�du, “Sanatta Bulu�an �ki �nsan”, Vizyon, �stanbul, Ocak 1997, s.2 20 �nan, a.g.e., s.19

71

Can Göknil’in Tanr� Ülgen ve Ku� A�ac� adl� yap�t�nda, Tanr� Ülgen ah�ap

f�r�nc� küre�i üzerine akrilik ile resmedilmi�. Mavi elbisenin üzerinde ve resmin tam

ortas�na gelecek �ekilde bir Evren A�ac� yerle�tirilmi�. Ülgen’in iki koluyla bu a�ac�

kavrad�� görülüyor. Yeryüzünü ça�r��t�ran bej bir zemin üzerine konumland�r�lan

a�ac�n dallar�nda rengarenk ku�lar çizilmi�. Tanr� Ülgen’in ba��n�n üzerinde mavi

bulutlar ve bu bulutlar�n üstünde uçmaya haz�r �ekilde duran kanatl� Ak Melek

görülüyor.

Resimdeki mavi rengin gökyüzünü temsil etti�ini kabul edersek, Ülgen’in

gökyüzünde ya�ayan bir tanr� olarak betimlendi�ini söyleyebiliriz. Tanr� Ülgen,

�aman dualar�nda ve efsanelerde de anlat�ld�� ekilde yüzü, kollar�, bacaklar� olan

iyi yüzlü bir insan olarak resmedilmi�. Dingin ruh hali ve ba��n�n üstündeki masmavi

bulutlar, Ülgen’in mitolojik kimli�ini yans�tmaktad�r.

Evren’in süreklili�ini ve yeniden do�u�u simgeleyen Evren A�ac�’n�n,

Ülgen’in kuca��na oturtulmas� ve kollar� aras�na yerle�tirilmesi, Ülgen’in büyük ve

yarat�c� bir tanr� oldu�una i�aret etmektedir. Evren A�ac�’n�n, gökyüzünü temsil

eden mavi fon üzerinde olmas� ve dallar�ndaki çok say�da ku�un bulunmas�, baz�

�amanist toplumlar�n üç Evren A�ac� inanc�n� hat�rlatmaktad�r. Bu inanca göre üç

Evren A�ac�ndan birincisi göktedir; insanlar�n ruhlar� ku�lar gibi onun dallar�na

konmu�tur ve do�acak çocuklara can vermek üzere yere inmeyi beklerler. �kincisi

yeryüzünde, üçüncüsü de yeralt�ndad�r.21 A�ac�n üzerindeki ku�lar�n renklili�i,

canl�lar dünyas�ndaki çe�itlili�e gönderme yapmaktad�r.

Ülgen’in ba��n�n üzerinde gördü�ümüz ve küre�in tam sap�na gelecek �ekilde

yerle�tirilen Ak Melek’i, Ülgen’in yard�mc� ruhlardan biri olarak dü�ünebiliriz. Di�er

yard�mc� ruhlarla birlikte, Ak Melek, Tanr� Ülgen’in emir ve isteklerini �amanlara

bildirir. Ülgen’in insan biçiminde tasvir edilmesine benzer �ekilde, Ak Melek de

mavi bulutlar�n üzerinde duran kanatl� bir varl�k �eklinde temsil edilmi�. Ad�n�n

ba��ndaki Ak sözcü�ü de Altay Türkçe’sinde cennet anlam� ta��d��ndan daha önce

21 Eliade, a.g.e., s. 303

72

söz edilmi�ti.22 Bu �ekilde, Ak Melek’in Ülgen gibi gökyüzünde ya�ad�� ve iyi

ruhlardan oldu�u anla��lmaktad�r.

Bu yap�t�nda sanatç�n�n, eski Türk insan�n�n ya�am� kavray��nda do�a ile

bütünle�mesi olgusunu kendi dü� gücüyle birle�tirerek yans�tt�� görülür. Bu yap�tta

yüzeyi tümüyle kaplayan Tanr� Ülgen ve Ülgen’in gövdesi üzerine yerle�tirilmi�

a�aç, ku�lar ve ba�� üzerinde görülen küçük kanatl� figür tümüyle �amanist inançlar�

görselle�tiren ö�elerdir. Sanatç�n�n malzeme olarak f�r�nc� küre�ini kullanmas�,

malzeme izlek örtü�mesinin ba�ar�l� bir örne�idir.23 Ah�ap malzeme ayn� zamanda,

�amanizm’in temel unsurlar�ndan olan Evren A�ac� inanc� ile de ba�da�maktad�r. 24

3.1.1.2. Ay-Atam, 122x22cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1995

Bir efsaneye göre ya�mur sonucunda olu�an seller Karada�c� denilen bir

da�daki ma�araya çamur sürükleyip getirdi ve bu çamurlar� insan kal�b�na benzeyen

yar�klara döktü. Ma�aran�n içi bir kad�n�n karn� i�levini gördü ve su ile toprak bir

süre bu yar�klarda kald�. O mevsimde çok güçlü olan güne�, su ve toprak

döküntülerini k�zd�rd�, pi�irdi. Bu arada güne�in alt�nda pi�en çamur y��n�n�n

üzerinden dokuz ay boyunca hiç durmadan rüzgar esti. Böylece dört element su, ate�

(güne�), toprak ve rüzgar, insana can vermek için birle�mi�ler. Dokuz ay sonra insan

�eklinde bir varl�k ç�kt�. Bu insana ay baba anlam�na gelen Ay-Atam denildi. Ay-

Atam, gökyüzünden sa�lam haval� ve tatl� sulu yere indi ve orada k�rk gün kald�.

Gücü ve ne�esi günden güne artt�. 25 Sonra seller bir daha akt�, ma�aradaki yar�klara

yine toprak dolduruldu. Bu topra��n pi�mesi, güne�in a�a�� indi�i döneme rastlad�.

Yava� yava� serinleyen güne�te pi�en bu topraktan yarat�lan ki�i di�i oldu. Bu di�i

ki�iye ay yüzlü anlam�na gelen Ay-Va ad� verildi.26 Böylece Ay-Atam yaz�n

ba��nda, gittikçe �s�nan güne�le; Ay-Va Hatun da yaz�n sonunda, yava� yava� 22 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.571 23 Güven Turan, “Can Göknil’in Kurulu� Mitosu Dü�leri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarat�l��

Efsaneleri Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, Aral�k 1996, s.3 24 Turan, a.g.e., s.3 25 �nan, a.g.e., s.21 26 �nan, a.g.e., s.21

73

so�uyan güne� �s�s� ile yarat�lm��lard�r. Kad�nla erke�in farkl� karakterlerde olmas�

da, yarat�l��taki bu farktan kaynaklanmaktayd�. 27

Görüldü�ü gibi ilk insanlar�n yarat�l�� efsanesinde dört do�a olay�, bir ba�ka

ifadeyle dört farkl� element etken olmu�tur. Bu do�a olaylar�n� ve temsil ettikleri

elementleri �u �ekilde s�ralayabiliriz: seller (su), çamur (toprak), güne� (ate�) ve

rüzgar (hava). Ülgen’in, ay�n ve güne�in üzerinde oturdu�unu28 ve bütün do�a

olaylar�n� ba�latan ve yöneten tanr� oldu�unu29 dikkate al�rsak, efsanede aç�kça ad�

geçmemesine ra�men, ilk insanlar�n Ülgen taraf�ndan yarat�ld�� sonucuna

varabiliriz.

Ay-Atam adl� resimde, ilk insan Ay-Atam akrilik boya ile kuca��nda beyaz bir

kaz ta��rken çizilmi�. Elbisesi, yer yer k�rm�z�ya dönen turuncu renkle boyanm��.

Ba��n�n üstünde ve ayaklar�n alt�nda, renkli yapraklar ta��yan a�aç dallar� ve bu

dallara konmu� ku�lar betimlenmi�. F�r�nc� küre�inin sap�nda ve kompozisyonun en

üstünde yer alacak �ekilde bir bayku� figürü çizilmi�. Resmin genelinde s�cak pastel

tonlar kullan�lm��.

Ay-Atam yap�t�ndaki renkli ve s�cak pastel tonlar, Ay-Atam’�n yere indikten

sonra günden güne artan gücünü ve ne�esini simgeliyor. Resmin en üstünde

Tanr�’n�n yard�mc�s� ve ayn� zamanda önemli ongunlardan ve hayvan atalardan olan

Di�i Bayku� figürü var. Bayku�’un varl�� ve resimdeki konumu, Ay-Atam’dan önce

gelen ve ondan yüksekte bulunan Tanr�’n�n varl��n� hat�rlat�yor. Bu figürün hemen

alt�nda, hayat�n kayna��n� simgeleyen ve Hayat A�ac� olarak da bilinen Evren

a�ac�na gönderme yapt��n� dü�ündü�ümüz dallar var. Dallar�n renklili�i, Ay-

Atam’�n gökten inmesiyle yeryüzünde ba�layan hayat�n canl�l��n� ve çe�itlili�ini

vurguluyor gibidir. Dallar�n üzerinde, �amanizm’de insan ruhlar�n�n ta��y�c�lar�

olarak kabul edilen ku�lar var. Sanatç� bu ku�lar�, Ay-Atam’dan sonra dünyaya

gelecek insanlar�n simgeleri olarak kullanm�� olabilir.

27 Ögel, a.g.e., Cilt I, s. 487 28 �nan, a.g.e., s.32 29 �nan, a.g.e., s.33

74

Ay-Atam’�n kollar�nda ta��d�� beyaz kaz, �amanist efsanelerde bir kaz

olarak betimlenen Ülgen’i temsil etmektedir. Böyle bir efsaneye göre evvelce ancak

su vard�. Yer, gök, ay, güne� yoktu. Tanr� Ülgen de kaz �ekline girip su üzerinde

uçuyor30, konacak kat� yer ar�yordu31 . Kaz�n renginin beyaz olmas� da bu hayvan�n

Ülgen’le ilgili oldu�u dü�üncesini güçlendirmektedir. Resimdeki beyaz kaz ayn�

zamanda, �amanlar�n kurban törenleri s�ras�ndaki gö�e ç�k��larda bindikleri kaz

hayvan�n� da hat�rlatmaktad�r. 32

3.1.1.3. Ay-Va Hatun, 122x22cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1994

Bu yap�tta, Ay-Va Hatun’un Ay-Atam’a göre belirgin olarak daha soluk

renklerle çizilmesi, Ay-Va Hatun’un so�uyan güne� �s�s� ile yarat�ld��ndan, bir

ba�ka ifadeyle güne�te daha az pi�mi� olmas�ndan kaynaklan�yor diyebiliriz. �lk

resimdeki ne�e ve hareketlili�i bu resimde göremiyoruz. Resmin en üstünde bal�k

�eklinde betimlenen Su Tanr�s� Oannes yer almaktad�r. Oannes, Mezopotamya

mitolojisinde insana bilgeli�i ö�reten, suda ve karada ya�ayan bir tanr�d�r. Eski Babil

belgelerine göre Oannes’in görünümü bal�k gibiydi; ama bal�k kafas�n�n alt�nda insan

kafas�, kuyru�unun alt�nda ise insan ayaklar� ta��yordu.33 Bu bilgiler ��nda, Oannes

figürünün t�pk� resimdeki di�er figürler gibi mitolojik bilgilere uygun bir �ekilde

betimlendi�ini söyleyebiliriz. Bu yap�tta, Türk mitolojisi ile Mezopotamya

mitolojisine ait figürlerin ustaca bir arada yer almas� sanatç�n�n mitolojik bilgisini ve

çok yönlü bak��n� yans�tmaktad�r. Resmi, Ay-Atam yap�t�yla kar��la�t�rd��m�zda

benzer bir kompozisyonun kullan�ld��n�, renklerin ise daha pastel oldu�unu

söyleyebiliriz.

30 �nan, a.g.e., s. 14 31 �nan, a.g.e., s.19 32 Eliade, a.g.e., s.223, s.228 33 Philip W. Goetz, “Oannes”, Ana Britannica Ansiklopedisi, Cilt 17, 15. Bask�, �stanbul, Ana

Yay�nc�l�k A.�. ve Encyclopaedia Britannica Inc, 1990, s.11

75

Can Göknil, Tanr�’n�n ilk insanlar� çamurdan biçimlendirmesi ve güne�te

pi�irmesinden esinlenerek Ay-Atam ve ailesini ah�ap f�r�nc� kürekleri üzerine

boyam�� ve bu konuda �unlar� söylemektedir:

“Tanr� insan� çamurdan biçimlendirir, güne�te kurutur. Di�i Bayku� ve Kuyruksuz Köpek

Tanr� Ülgen’in yard�mc�lar�d�r. Tanr� Ülgen ilk insanlar� güne�te pi�irdi�i için Ay-Atam ve ailesini

ah�ap f�r�nc� kürekleri üzerine boyad�m.” 34

Bu yap�t�n genel de�erlendirmesi aç�s�ndan �u sat�rlar� aktarabiliriz:

“Sanatç� bu yap�tlar�nda yarat�l�� sevincini ve co�kusunu, söylencenin masals� ruhunu özgün

bir biçimde yorumlarken eski söylenceyi imgeleminde yeniden kurmu�. Çamurun güne�te pi�mesi ile

insan�n yarat�l�� öyküsünü betimlerken yine f�r�nc� küre�i üzerine çal��mas�, malzemenin kendisinin

de öyküye kat�ld��n� gösterir. “35

3.1.1.4. Ve Di�erleri, 158x26cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1995 (Ay-Atam ve Ay-Va Hatun’un 40 çocuklar�)

Yeryüzüne indikten sonra, Ay -Atam ve Ay-Va evlendiler ve yar�s� erkek

yar�s� di�i olan k�rk çocuk dünyaya getirdiler. Bu çocuklar birbiriyle evlendiler. Ana

ve babalar� öldükten sonra ç�kt�klar� ma�araya gömüp a�z�n� alt�n kap� ile kapad�lar

ve kap�n�n yan�na çiçekler koydular.36

Resimde, Ay-Atam ve Ay-Va Hatun’un çocuklar� ku�lar, hayvanlar ve ba�ka

baz� yarat�klarla birlikte son derece canl� renklerle resmedilmi�. Ço�u hareket

halinde görünen insanlar ve di�er canl�lar, küçük boyutlu figürler olarak çizilmi�.

Bunlar�n aras�nda kad�n figürleri daha çok göze çarpmaktad�r. Resmin alt bölümünde

insan figürleri a��rl�kl� iken yukar�lara ç�k�ld�kça hayvan ve ku� figürlerinin

ço�ald��n� görüyoruz. Resmin genelinde ne�eli bir atmosfer sezilmektedir.

34 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s. 5 35 Zühre �ndirka�, “Ortaasya’dan Anadolu’ya Söylenceler ve Can Göknil, Sanat Tarihi

Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.15 36 �nan, a.g.e., s. 21

76

�nsanlarla di�er canl�lar�n resimdeki bu mutlu birlikteli�i, insan� do�an�n bir

parças� olarak kabul eden, insan� evrenin merkezine yerle�tirmek yerine onu di�er

canl�larla e�it gören �amanist felsefesini görselle�tirmektedir. Özellikle resmin üst

bölümlerinde gördü�ümüz ku�lar, do�acak yeni ruhlarla insanl��n gittikçe

ço�alaca��n�n habercileridir. Resimdeki canl� renkler ve serinin ilk iki resmine göre

daha hareketli görünen figürler, yarat�l��tan sonra yeryüzünde ço�alan insanlar� ve

gittikçe canlanan hayat� betimlemektedir.

3.1.1.5. Di�i Bayku�, 91x21cm, ah�ap f�r�nc� küre�i üzerine akrilik, 1994

Resimde ana figür olarak di�i Bayku�’u, resmin en üst bölümünde ise insan

�eklinde betimlenmi� olan Tanr� Ülgen’i görüyoruz. Sanatç� bu resimde Di�i

Bayku�’u Tanr�’n�n yard�mc�s� olarak yorumlad��n� ifade etmektedir.37 Di�i

Bayku�’un vurgulanan gözleri ve keskin bak��lar�, Tanr� Ülgen’in yard�mc�lar�

sayesinde her �eyi gören Tanr� oldu�unu hat�rlatmaktad�r. Sanatç� bu resimle

�amanizm’de di�i Bayku�’un önemini görselle�tirmi�tir.

3.1.1.6. �kilem, 46x55cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un 1995

�amanlar�n, yeralt�na inebilen ve yerüstüne ç�kabilen kimseler oldu�una

inan�l�rd�. Bu yolculuklara ç�kacak �amanlar, hayvan kostümleri giyerler ve

koruyucu ruhlar�n yard�m�yla öteki dünyayla ili�kiye geçerlerdi.

Resmin sa� bölümünde, gökyüzünü simgeleyen mavi fonda, iki kaz üzerinde

gö�e yükselen bir �aman betimlenmi�. �aman’�n ve kazlar�n aç�k renklerle

boyanmas� figürlere masum ve meleksi bir hava vermi�. �aman’�n, Tanr�’dan bir �ey

dilercesine gökyüzüne do�ru aç�lm�� elleri ve arkas�ndaki bir çift kanat da figürdeki

meleksi ifadeyi güçlendirmektedir. Ah�ap üzerine akrilik boya ile yap�lan resimde,

37 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s. 5

77

gümü� varak kullan�lm��t�r. Alt ve üst kenarlarda da resimdeki renk uyumunu

güçlendiren kur�un kakma süslemeler görülmektedir.

Resmin sol bölümünde, yeralt�n� betimlemek için k�rm�z�, sar� ve turuncu

renkler kullan�lm��t�r. Bu renklerin çok canl� tonlarda olmas� cehennemi

ça�r��t�rmaktad�r. �aman’�n ejderha veya y�lana benzeyen k�vrak gövdesi ise

ye�ilden kahveye giden renklerle çizilmi�tir. �aman’�n çift yüzlü oldu�u veya maske

takt��, ba��n�n üzerinde de geyik boynuzlar� ta��d�� görülüyor. Resmin bütünündeki

renk ve çizgilerin enerjik kullan�m� dikkat çekiyor. Ah�ap üzerine yap�lan resimde

akrilik, alt�n varak ve kur�un malzeme kullan�lm��t�r. Resmin alt ve üst kenarlar�nda

kur�un kakma süslemeler görülmektedir.

Yap�t�n konusu ve ba�l��, �amanizm’deki yeralt�–yerüstü, cennet-cehennem,

ak �aman-kara �aman, iyi ruhlar-kötü ruhlar, Ülgen- Erlik, melek- �eytan gibi

birbirine z�t görünen kavramlardan üzerine kurulu ikilemlere gönderme yapmaktad�r.

Resmin sa��nda görülen �aman’�n, sadece gökyüzüne yükselebilen Ak �amanlardan

oldu�u dü�ünülebilir. �aman’� ta��yor gibi betimlenen iki kaz figürü, gökyüzüne

yükselen �aman’�n yeryüzüne veya insan kat�na dönü�ünü sa�layan kazlar� 38

simgelemektedir. Bu konuda Can Göknil �unlar� söylemektedir:

“Ak Tanr�lar gökyüzünün be�inci kat�nda oturur. Tanr� Ülgen’e ula�mak isteyen �aman

rahipler ancak bu kata kadar yükselerek dileklerini kutsal elçilere bildirirler. Yeryüzüne veya insan

kat�na dönü�leri kaz gemisiyle gerçekle�ir.” 39

Resmin solundaki �aman’�n ise hem yerüstünde hem de yeralt�nda

dola�abilen ve Ak �amanlardan daha güçlü kabul edilen Kara �amanlardan oldu�unu

söyleyebiliriz.

38 Eliade, a.g.e., s.223-228 39 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s. 5

78

3.1.1.7. Hayvan Ata Dizisi (�aman Rahipler), 25x120 cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un 1995 (Bo�a, kartal, kur�un kapakl� ah�ap kutular )

Resmin sa� bölümünde bo�a ba�l�� takm�� bir �aman ve hemen üstünde de

bir bo�a görüyoruz. En önemli hayvan atalardan olan bu bo�a figürü, �amanizm’de

hayvanlara verilen önemi hat�rlatmaktad�r ve insan�n da hayvandan ç�kt�� inanc�na

gönderme yapmaktad�r. Cepheden çizilen �aman figürü kollar�n� kavu�turmu�tur.

Mavi giysisinin üst k�sm�nda Evren A�ac�, a�ac�n dallar�nda rengarenk ku�lar,

a�ac�n alt�nda da ya�am� ve canl�l�� simgeleyen hayvanlar betimlenmi�tir. Giysinin

alt bölümü ise üç bölüme ayr�lm��t�r. En alt bölümde yeralt�n� ve suyu simgeleyen

bal�klar, ortada yeryüzü ve onun üstünde ya�ayan hayvanlar, üçüncü bölümde de

yerüstünü simgeleyen ku�lar betimlenmi�tir. Bu betimleme, do�adaki üç elementi ve

Evrenin üç bölümümü hat�rlatmaktad�r: yeralt� (su), yer (toprak), gökyüzü (hava).

Do�adaki elementler ve Evren’in katmanlar� ile ilgili betimlemeler birçok �amanist

efsanede kar��m�za ç�kmaktad�r. Bundan önce aktard��m�z Ay-Atam ve Ay-Va

Hatun’un yarat�l�� efsanesinde ve bu efsanelerden esinlenerek yap�lan Ay-Atam, Ay-

Va Hatun resimlerinde de bu elementler kar��m�za ç�kmaktad�r. Resimdeki �aman

figürünü çevreleyen kabartma ilk metal olarak da bilinen kur�unla yap�lm��t�r.

Resmin sol taraf�nda yer alan �aman’�n daha hareketli bir duru�u var. Her an

havalanacakm�� gibi kollar�n� iki yana açt�� görülmektedir. Mavi ba�l��n�n �ekli,

Gök Tanr�’n�n temsilcisi olarak görülen ve �aman’�n mitolojik kökeni ile özde�le�en

kartal� ça�r��t�r�yor. Ba�l��n bir kenar�n�n kartal gagas�, di�er kenar�n�n da ku�

tüyleri �eklinde oldu�u fark ediliyor. Elbisesinin rengi de Gök Tanr�’y� simgeleyen

mavi ile boyanm��. Elbisenin üzerinde Evren A�ac�’n�, a�ac�n üstünden uçan ve

dallar�na konan ku�lar�, a�ac�n alt�ndaki hayvanlar� görüyoruz. Bu figürün etraf�nda

da ayn� �ekilde kur�un kabartma bir çerçeve var.

Resmin ortas�ndaki kur�un kapakl� üç kutunun da �amanizm’deki üç

katmanl� Evren inanc�na gönderme yapt�klar�n� söyleyebiliriz: En üstteki kutuda Gök

Tanr�’n�n temsilcisi kartal�, ortadaki kutuda yerüstünde ya�ayan canl�lar� temsil eden

79

bo�a figürünü, en alttaki kutuda da yeralt�nda ya�ayan varl�klar� temsil eden bal�k

figürünü görüyoruz. Mavi rengin kullan�lmas� Gök Tanr� fikrini vurgulamaktad�r.

Kur�un kapakl� bu ah�ap kutular�n, resmin bütünüyle kullan�lan malzeme aç�s�ndan

uyumlu olduklar�n� söyleyebiliriz.

Can Göknil’in bu resimde �aman kökenli figürlere hacim verirken s�cak ve

so�uk renkleri birbirine yedirerek renk titre�imleri olu�turdu�unu görüyoruz.

Böylece sanatç�n�n vurgulamak istedi�i dü�sel co�ku ve sevinç resim diliyle ba�ar�l�

bir �ekilde ifade edilmi� oluyor. Daha önceki bölümlerde de belirtti�imiz gibi, farkl�

bir ruh yap�s�na sahip olduklar� bilinen �amanlar�n, bu yap�tlarda kar��m�za huzurlu

ve dingin figürler olarak ç�kmas� sanatç�n�n iyimser bak��ndan kaynaklanmaktad�r.

Can Göknil, yap�tlar�na önceleri kompozisyonun bir parças� olarak girmeye ba�layan

kur�unu bu çal��mas�nda çerçeve boyutunda ustaca kullanm��t�r.

3.1.1.8. A�aç, 70x70cm, tuval üzerine akrilik, 1995

A�aç figürü, özellikle yarat�l��la ilgili �amanist efsanelerde özel bir yere

sahip. Daha önceden de aktar�ld�� gibi, efsanelerde betimlenen a�aç figürleri

evrenin süreklili�ini, yeniden do�u�u ve do�urganl�� ifade eder. Bu kavramlar� daha

iyi vurgulamak için a�açlar genellikle kad�n, kaynak, süt, hayvanlar, yemi�ler gibi

birçok tamamlay�c� simgelerle zenginle�mi� olarak kar��m�za ç�kar. 40

A�açtan türeme, a�ac�n ana olarak görülmesi ve çocuk veren a�aç ruhlar�

�amanist motifler aras�nda yer almaktad�r.41 Örne�in Uygurlar�n türeyi�iyle/

kökeniyle ilgili efsanelerde ilk insan küçük bir adac�k ortas�nda bulunan bir a�aç

kovu�undan türemi�tir ve bundan dolay� bu insana a�aç kovu�u anlam�na gelen

K�pçak ad� verilmi�tir. 42 Altayl�lar�n bir efsanesine göre ise Kara Atl� Han, o�lunu,

kutlu ve u�urlu bir a�ac�n kovu�una sakl�yordu. Kara Atl� Han’a bir o�lunun

olaca��n� da, bu a�aç üzerindeki bir ku� müjdelemi�ti.43

40 Eliade, a.g.e., s.304 41 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.88 42 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.484 43 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.484

80

Bu yap�tta, hayat�n kayna�� olarak görülen Evren A�ac�’n�n ve etraf�ndaki

bütün figürlerin pembemsi bir fon üzerinde çok yumu�ak pastel renklerle

betimlendi�ini görüyoruz. Tuval üzerine akrilik boya ile yap�lm�� resmin

bütünündeki renk ve çizgi kullan�m�n�n son derece uyumlu oldu�unu söyleyebiliriz.

A�ac�n üzerinde mavi renkli bulutlar�n üzerinde oturan anaç kad�n figürleri, ku�lar

ve de�i�ik hayvanlar görüyoruz. Resimdeki kad�n figürlerinin mutlu ve keyifli

olarak betimlenmi�. A�aç tepelerinde müzik yapan kad�nlar�n huzurlu ve rahat

olduklar�n� görüyoruz.

A�ac�n alt�nda oturan ve mutlu bir ifadeyle ku�lar� kucaklam�� olan Ak Ana,

Yakutlar�n ve Altayl�lar�n yarat�l�� efsanesinde ad� geçen bir tanr�çad�r. Resmin bir

bak�ma, insan ruhlar�n�n do�madan önce Evren A�ac�’n�n dallar�nda sakland�� ve

do�acak çocu�un veya hayvan�n bedenine girmesi için ku� �eklinde gönderildi�i

inanc�n�n görselle�tirmesi oldu�unu söyleyebiliriz.44 Bu inanc�n bir ba�ka yorumu da

her çocu�un ruhunun, do�umdan önce bir ku� �eklinde gökten gelip kad�n�n karn�na

girdi�i �eklindeydi. 45

�amanizm’in Evren’e bütünsel yakla��m� bu resimde de aç�kça kar��m�za

ç�kmaktad�r. �nsan�n di�er canl�lardan/ hayvanlardan ayr� veya daha üstün bir yerde

olmad�� inanc�, hayat�n hayvan ç�k��l� oldu�u ve ruhlar�n do�umdan önce hayvan

biçiminde bulundu�u dü�üncesi resimdeki anlat�m�n temelinde görülmektedir.

Yakutlar�n a�a��daki efsanesinde de a�ac�n en büyük ana olarak görüldü�ü

anla��l�yor. Bu efsanede a�ac�n yar�lmas� ile ortaya ç�k�p ilk insan Ak-O�lan’�

emziren bir kad�ndan bahsediliyor.

”…Bu ilk insan Ak-O�lan, ta içten hislenmi�,

A�aca yana�arak, �öylece seslenmi�:

-Ey benim sayg� de�er, güzel yüce Tanr�çem,

Bana hayat� veren, ey benim büyük annem!

Varl��m, neyim varsa, hep seninle dolmu�tur,

Dünyadaki varl�klar hepsi senden do�mu�tur!

44 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.93-94

81

................................................

A�ac�n tam kökünden, bir yar�k yar�l�nca,

Bu yar�ktan a�aca, bir delik aç�l�nca!

Bir kad�n ç�k�vermi�, a�ac�n deli�inden,

A�ac�n kökündeymi�, a�a��s� belinden,

Kad�n�n gür saçlar� uçu�up yan�yormu�,

F�rlayan memesinden, sütlerse kayn�yormu�.

O�lan yakla�m�� ona, süt emmi� memesinden,

Art�k bir kere doymu�, vazgeçmi� yemesinden,

Sütü emen Ak-O�lan, ilk defa doymu� imi�,

Vücudunun her yeri, kuvvetle dolmu� imi�.

Bundan ba�ka annesi, ona demi� kutlu ol,

Saadetle dolup ta�, hayatta hep mutlu ol!

Ak-O�lan’a, ayr�ca su, ate�, demir vermi�,

Sonra da kaybolarak, tekrar yerine girmi�.”46

Yakutlar�n Er-Sogotoh efsanesinde de neredeyse ayn� motifler

görünmektedir. Bu efsanede Er-Sogotoh a�aca �öyle seslenmektedir:

“Benim a�aç Hakan�m! Ey kutsal ruh! Ey ulu Hatun! Benim yurdumun ruhu! Ben bir

yetimden ba�ka bir �ey de�ildim. Sen ald�n beni büyüttün! Ben küçük bir çocukken, sen beni büyük

bir adam yapt�n!...Gel de benim ne olaca��m�, gelece�imi de bildir! Ben ne yapaca��m? Ben bundan

sonra nas�l ya�ayaca��m? Ey ulu Anne!”

Bundan sonra a�ac�n kökünden ç�karak yava� yava� Ak saçl� Ana görünmü�

ve Sogotoh’un kar��s�nda durmu�.47 Yakutlar�n bu efsanelerinde ad� geçen Ak saçl�

Ana’n�n Ak Ana oldu�u dü�ünülebilir.

Hayat A�ac�, Ak Ana ve ba�ka �amanist ö�elerin kar��m�za ç�kt�� di�er

resimler �unlard�r: Ak Kad�n ve Hayat A�ac�, 80x30 cm, tuval üzerine akrilik, 1995 ;

A�aç Alt�, 35x35cm, tuval üzerine akrilik, 1996; Önce, 24x36cm, gravür,1996;

Evvelce, 24x37cm, gravür,1996 ; Önce, 60x90cm, tuval üzerine akrilik, 1960 ; Öküz

45 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.559 46 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.103 47 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.106

82

S�rt�nda Dünya, 80x30cm, tuval üzerine akrilik, 1994 ; Koruyucu �lahlar, 103 x 63

cm, tuval üzerine akrilik, 1996.

3.1.1.9. Kamlar ve Kanatl�lar, 30x80cm, tuval üzerine akrilik, 1995

Bu yap�tta �amanlar�n kartal kimli�ine dönü�mekte olduklar� an�n

betimlendi�i görülür.48 Sanatç�, �aman ayinlerinin bu önemli an�n� özgün bir

anlat�mla görselle�tirmi�tir. �amanlar�n, her an havalanacakm�� gibi kollar�n� iki

yana açmalar� ve kollar�na konan ku�lar bu anlat�m� daha da kuvvetlendirmektedir.

Gök Tanr�’y� simgeleyen mavi rengin yan� s�ra resimdeki di�er ö�elerin de

�amanizm ile ilgili olduklar�n� söyleyebiliriz. �amanlar�n ku� biçimindeki elbiseleri

ve ku� figürleri ile �amanizm’deki ku� simgecili�inin aç�kça ifade edildi�ini

söyleyebiliriz Burada �aman’�n mitolojik kökeninin, en önemli hayvan atalardan

olan kartalla ili�kilendirildi�ini de hat�rlayabiliriz. 49

3.1.1.10. Yer-Su �lahlar�, 80x30cm (60x40 cm) , tuval üzerine akrilik, 1996

�amanistlerin dünya görü�üne uygun bir �ekilde resimdeki a�açlar, bal�klar,

ku�lar, insanlar, çocuklar, da�lar, bulutlar birbirine e�it varl�klar olarak

betimlenmi�tir. Özellikle insanlar�n di�er varl�klarla e�it tutulmas� dikkat

çekmektedir. Resimdeki bütün figürler aras�nda bir uyum oldu�u sezilmektedir.

�amanizm’deki tanr�lar hiyerar�isine uygun bir �ekilde da�lar�n tepesinde Tanr�

Ülgen’i görmekteyiz. Ülgen’in her�eyi gören ve her �eye hakim bir figür olarak

çizilmesi resimdeki huzurlu atmosferi daha da güçlendirmektedir. Resimdeki da�

figürü, da��n Ülgen’in yan�ndan indi�i inanc�na uygun bir �ekilde yap�t�n en üst

bölümüne yerle�tirmi�tir.


Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005 , s.14 49 Eliade, a.g.e., s. 95

83

3.1.1.11. Kutsal Kanatl�, 9x25cm, gravür,1996

Çiftba�l� kartal motifi, Kuzey Sibirya’n�n do�u kesimlerinde ya�ayan

kavimlerde görülürdü.50 Yakutlar, a�açtan yap�lm�� s�r�klar üzerine çift ba�l� kartal

heykelcikleri koyarlard�.51 Onlara göre bu s�r�klar gö�ün dire�iydi, kartallar da

Tanr�’n�n gücünün sembolüydü ve “gö�ün kap�s�n� kanatlar�yla” tutuyordu.52 Çift

ba�l� kartal motifine, Altay ve Sibirya’da baz� �aman davullar�nda da rastlanm��t�r.53

Yap�t�n ortas�nda çift ba�l� kartal figürü ve etraf�nda da dört hayvan figürü

daha görmekteyiz. Kanatlar�n� iki yana açm�� kartal�n, resimdeki di�er hayvanlardan

daha güçlü durmakta, hatta onlara hükmeder görünmektedir. Gök Tanr�’n�n

temsilcisi say�lan kartal�n çift ba�l� olmas�, her �eyi gören Gök Tanr�’n�n

hakimiyetini ve gücünü hat�rlatmaktad�r. Bu çal��maya benzer �ekilde, sanatç�n�n bir

gravür çal��mas� olan �kiz �dol adl� yap�t�nda da çift ba�l� bir ongun görülmektedir.

Bu betimlemeler, daha geç devirlerde kar��m�za ç�kan zoomorfik ongunlar�n ilk �ekli

olarak da görülebilir. Nitekim Selçuklu ça��nda çift kartal armalar�n�n kullan�ld��n�

biliyoruz. 54

3.1.1.12. Kaz Gemisi , 45x35cm, tuval üzerine akrilik, 1996

Kaz, �aman’�n en çok taklit etti�i ve ayinler s�ras�nda da gö�e yükselmek için

üzerine bindi�i hayvanlardand�r. Bunun için �aman, kaza benzeyen bir nesnenin

üzerine oturur ve kollar�yla gö�e uçuyormu� gibi hareketler yapar. Kazla ilgili uyakl�

parçalar söyler ve kaz�n sesini taklit eder.55

Resimde beyaz bir kaz�n üzerinde �aman figürleri betimlenmi�tir. Beyaz kaz,

gökyüzüne yükselen �amanlar�n yeryüzüne veya insan kat�na dönü�lerini sa�layan

50 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.178 51 Ögel, a.g.e., Cilt II,s.173 52 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.179 53 Zühre �ndirka�, Türklerde Hükümdar Tac� Gelene�i, Ankara, T.C. Kültür Bakanl�� Yay�nlar�,

2002, s. 23 54 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.132 55 Çoruhlu, a.g.e., s.152

84

kaz�56 simgelemektedir. En üstteki �aman’�n yüzündeki mutlu ifade ve gökyüzüne

yükselircesine kollar�n� iki yana açmas� dikkat çekmektedir. Daha alttaki di�er

�amanlar�n da keyifli bir �ekilde çalg�lar çald�klar� veya çal�nan müzi�i dinledikleri

görülmektedir. Resimde aç�k mavi bir fon kullan�lm��, figürler ise aç�k renklerle

betimlenmi�tir.

�amanist motiflerden esinlenerek yapt�� bu resmiyle ilgili olarak sanatç�

�unlar� söylemektedir:

“Ak Tanr�lar gökyüzünün be�inci kat�nda oturur. Tanr� Ülgen’e ula�mak isteyen �aman

rahipler ancak bu kata kadar yükselerek dileklerini kutsal elçilere bildirirler. Yeryüzüne veya insan

kat�na dönü�leri kaz gemisiyle gerçekle�ir.” 57

3.1.1.13. Horoz, 30x40cm, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 2000

Resimde aç�k renklerle Hayat A�ac� ve a�ac�n dibindeki Ak Ana

betimlenmi�tir. A�ac�n tepesinde de canl� renklerle bir horoz figürü görülmektedir.

Sanatç�n�n birçok yap�t�nda kar��m�za ç�kan Hayat A�ac� ve Ak Ana

ö�elerinin burada daha aç�k renklerle betimlendi�i fark edilmektedir. Bununla Ak

Ana’nin, ad�ndan da anla��ld�� gibi �amanizm’deki iyi ruhlardan oldu�u

vurgulanmaktad�r. Ak Ana’n�n yüz ifadesinden de güven veren, iyiliksever bir

tanr�ça oldu�u anla��lmaktad�r. Hayat A�ac�’n�n aç�k renkli gövdesi ve beyaz dallar�

da yarat�l��n safl��n�, do�umun tazeli�ini anlat�yor gibidir. A�ac�n tepesinde öten

renkli horozla yeni ba�layan hayat�n canl�l�� ve çe�itlili�i anlat�lmaktad�r. Yap�ttaki

�amanist ö�elerin bütünlü�ü, kur�un ve ah�ap malzemelerinin kullan�m�yla

sa�lanm��t�r.

56 Eliade, a.g.e., s. 223, s. 228 57 Can Göknil,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya


85

3.1.1.14. Av, 2000, ah�ap üzerine akrilik ve kur�un, 40x40cm

Bozk�r�n a��r mücadeleci �artlar� içinde ya�ayan �amanist Türkler için evcille�tirilmi� hayvanlar bilinmeyen varl�klar olmaktan ç�km��t�.58 Ancak vah�i hayvanlar ve özellikle y�rt�c� ku�lar, tanr�sal birer haberci olarak kabul edilmekteydi. Bu hayvanlardan olan geyik ve grifonlar�n putlar� önemli �amanist ongunlardand�. 59 Efsanelere göre Hunlar�n atalar�na sihirli bir geyik yol göstermi�tir. Ayn� efsanelerin, �skitler aras�nda da yayg�n oldu�u söylenir ve �skitlerde de geyi�in özel bir önemi vard�r.60 Hunlar�n ve �skitlerin özellikle geyi�e olan e�ilimleri yüzünden Avrasya bozk�rlar�nda say�s�z geyik figürleri bulunmu�tur. 61

Bu yap�tta iki vah�i hayvan�n mücadelesini görüyoruz. Kanatl� bir grifonun bir geyi�e sald�rd�� an�n betimlendi�i resimde malzeme kullan�m� aç�s�ndan �amanist ö�elerin a��r bast��n� söyleyebiliriz. Bununla birlikte sanatç�n�n farkl� medeniyetlerin mitolojilerinden de esinlendi�i görülmektedir. Resimdeki hayvanlar�n stilizasyonu ve grifonun abart�lm�� kanatlar�, �skitlerin silah ve at ko�um süslemelerini hat�rlatmaktad�r. Nitekim �skit sanat�nda, geyik ve aç�lm�� kanatl� hayvanlar�n en fazla i�lenen figürler oldu�u bilinmektedir.62 Resimdeki geyik figürü, �skit sanat�ndaki geyik figürleriyle ayn� özellikler göstermektedir. Geyi�in ayaklar� bükük �ekilde çizilmi� ve bu �ekilde figürün s�çrama / kaçma an�nda oldu�u gösterilmi�tir. �skit süslemelerinde otçul hayvanlar�n ba�� ço�u kez arkaya dönüktür63, nitekim bu yap�tta da geyi�in ba��n� arkaya çevirdi�i görülmektedir. �skit sanat�nda çok nadir olarak görülen fantastik grifonlar ço�u kez de kartal ba�l� hayvanlard�r. 64 Yap�ttaki grifon figürü da kartal ba�l� bir ata benzemektedir. �skit sanat�nda en çok görülen sahnelerde otçul bir vah�i hayvan�n bir kartal taraf�ndan takibi veya s�k��t�r�lmas� konu edilmektedir. Bu sahneler, figürlerin güçlü stilizasyonu nedeniyle �ematik ve çok az canl�d�r.65 �skitlilerle benzer �ekilde, hayvan mücadele sahneleri eski Hun sanat�nda s�k s�k tekrarlanm��t�r. Hayvan

58 Diyarbekirli a.g.e.,s.82 59 Diyarbekirli, a.g.e.,s.88 60 Diyarbekirli, a.g.e, s.118 61 Diyarbekirli, a.g.e, s.119 62 Boris N. Grakov, �skitler, Çev: D.Ahsen Batur, �stanbul , Selenge Yay�nlar�, 2006, s.193 63 Grakov, a.g.e., s.194 64 Grakov, a.g.e., s.194 65 Grakov, a.g.e., s.194

86

vücutlar�ndaki tez ve süratli hareketler, geriye dönük ba� motifleriyle betimlenen hayvan biçimleri66, �ç Asya ve Avrasya’n�n geni� bozk�rlar�nda ya�ayan göçebeler ve özellikle Hunlar aras�nda sava� sembolü olmu�tu. Bu toplumlarda at ko�um tak�mlar�, eyer alt� örtüleri hep hayvan figürleri ile bezenmi�; çad�rlar�n�n iç k�sm�nda kullan�lan keçe, hal� ve kilim dokumalarda hayvan mücadele sahnelerine s�k s�k rastlanm��t�r. 67

Horoz ve Av yap�tlar�na benzer malzeme kullan�m�n�n ve figüratif

kompozisyonlar�n görüldü�ü di�er yap�tlar da Ba�lar�nda Bal�k ve Kahramanlar adl�

çal��malard�r.

3.1.1.15. Üç Kule, Üç Güzel Gelin, 40x40 cm, tuval üzerine akrilik, 1996

Kurtlar, Orta ve �ç Asya’da hayvanc�l�k ve avc�l�kla geçinen toplumlar�n en

çok korktu�u ve sayg� gösterdi�i hayvanlard�. Fiziksel kuvvetleri ve y�rt�c�l�klar�

nedeniyle do�aüstü güçlere sahip olduklar� dü�ünülürdü. Bu nedenle kurt, eski

Türkler aras�nda büyük sayg� gören bir ongun haline gelmi�tir.68 Hunlar döneminde

de Orta Asya halklar�n�n birinci derecede öneme sahip ongun hayvanlar�ndan biriydi. 69 �amanist Türk toplumlar�nda hayvanlardan türeme efsanelerinde en çok görülen

hayvan figürü kurttur.

Göktürk ve Uygurlardan önceki eski Türk topluluklar�n�n birçok kurttan

türeyi� efsanesi bulunmaktad�r. Bunlardan biri �u �ekildedir: Ka�an�n çok ak�ll� iki

k�z� varm�� (baz� kaynaklar üç k�z� vard� diyorlar). Bu k�zlar o kadar ak�ll� ve o kadar

iyimi�ler ki, babalar� �öyle bir karara varm��: “Ben bu k�zlar�, nas�l insanlarla

evlendirebilirim! Bunlar o kadar iyi ki, k�zlar ancak Tanr� ile evlenebilirler!” Bunu

diyen Ka�an, k�zlar�n� alarak götürmü� ve bir tepenin ba��na koymu�. Burada k�zlar�,

Tanr� ile evlensinler diye beklemi�. K�zlar bu tepede bekle�e dururlarken, tepenin

66 Diyarbekirli, a.g.e., s.115 67 Diyarbekirli, a.g.e., s.116 68 Çoruhlu, a.g.e., s.106-107 69 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.41

87

etraf�nda ihtiyar ve erkek bir kurt görünmü�. Kurt, tepenin etraf�nda dola�maya

ba�lam�� ve bir türlü de, oras�n� b�rak�p gitmemi�. Küçük k�z kurdun bu durumunu

görünce �üphelenmi� ve karde�ine : ”��te bu kurt Tanr�’n�n ta kendisidir. Ben inip,

onunla evlenece�im.” demi�. Karde�i gitme diye �srar etmi� ama, k�z dinlememi�.

Tepeden inerek kurtla evlenmi� ve bu suretle ö ülkenin halk� bu hükümdar�n k�z� ile

kurttan türemi�.70

Sanatç�n�n Üç Kule, Üç Güzel Gelin adl� yap�t�nda yukar�da aktar�lan

efsanenin betimlemesini görmekteyiz. Sar� bir fon üzerinde turuncu renkle çizilen üç

kule ve her bir kulenin içinde de gelinlik k�zlardan biri var. Kurdun gövdesinin üç

kuleyi de saracak �ekilde büyük ve uzun çizilmesi, bu hayvan�n gücüne i�aret

etmektedir. Ayn� zamanda, efsanede de aktar�ld�� ekliyle �srarla kulelerin etraf�nda

dola�t��na ve bir türlü de oray� b�rak�p gitmedi�ine i�aret etmektedir. Kurdun yüzü

k�zlara dönük olarak betimlenmi�tir.

Bu konunun devam� olarak kar��m�za ç�kan bir di�er yap�t da Kurt S�rt�nda

Üç Güzel adl� yap�tt�r. Efsanedeki üç güzel k�z bu resimde bir kurdun s�rt�nda

betimlenmi�tir. Resmin üst bölümünde de üzerinde ku�lar bulunan iki hayat a�ac�

figürü yer almaktad�r.

3.1.1.16. Tufan, 80x80cm, tuval üzerine akrilik, 1994

XIX. yüzy�l�n ortalar�nda Verbitskiy taraf�ndan aktar�lan Altayl�lar�n tufan

efsanesine göre tufandan önce yeryüzünün hükumdar� Tengiz (Deniz) Han’d�. O

zamanda Nama adl� ünlü bir adam vard�. Tanr� Ülgen bu adama dünya tufan�

olaca��n�, insano�ullar�n� ve hayvanlar� kurtarmak için s�nanm�� sandal a�ac�ndan

gemi yapmas�n� buyurdu. Nama’n�n üç o�lu vard� ve o�ullar�na da� tepesinde gemi

yapmalar� için emir verdi. Gemi, Ülgen’in ö�retti�i ve gösterdi�i gibi yap�ld�. Nama,

Ülgen’in buyru�u ile insanlar� ve hayvanlar� gemiye ald�. Nama’n�n gözleri iyi

görmezdi. Gemidekilere sordu: “Bir�eyler görüyor musunuz?”. “Yeryüzünü sis

kaplam��, müthi� karanl�k basm��.” dediler. O zaman yerin alt�ndan, �rmaklardan, 70 Ö�el, a.g.e., Cilt I, s.18

88

denizlerden karalara sular f��k�rmaya ba�lad�, gökten de ya�mur ya��yordu. Gemi

yüzmeye ba�lad�. Gök ve sudan ba�ka bir �ey görünmüyordu. Nihayet sular

çekilmeye ba�lad�. Da�lar�n tepeleri göründü. Gemi, iki da��n tepesinde karaya

oturdu. Suyun derinli�ini ö�renmek için Nama kuzgunu gönderdi. Kuzgun dönmedi;

kargay� gönderdi, o da dönmedi; saksa�an� gönderdi, o da dönmedi. Nihayet

güvercini gönderdi. Güvercin gagas�nda bir dal ile geri döndü. Nama güvercine

kuzgunu, kargay� ve saksa�an� görüp görmedi�ini sordu. Güvercin bunlar�

gördü�ünü, her üçünün de le�e konup gagalad�klar�n� haber verdi. Nama “Onlar

k�yamete kadar le� ile geçinsinler, sen benim sad�k hizmetçim oldun; k�yamete kadar

benim evlad�mla beraber ya�a” dedi. Tufandan sonra Nama Yayaç� (yarad�c�) ve

Yay�k (tufan) Han ad�yla tanr�lar s�ras�na geçti. Yeni nesiller ona kurban kesmekte

devam ettiler. 71

A.V. Anohin’nin aktard�� bir ba�ka hikayeye göre tufan olaca��n� demir

boynuzlu gök teke haber vermi�tir. Bu teke yedi gün dünya çevresinde dola�m��, ac�

ac� melemi�, yedi gün deprem olmu�, yedi gün da�lar ate� f��k�rm��. Yedi gün

ya�mur ya�m��; yedi gün f�rt�na ile dolu ya�m��; yedi gün kar ya�m��. Tufan

olaca��n� Ülgen ve alt� karde�i bilmi�ler ve bir gemi yapm��lar, böylece insan ve

hayvan neslini kurtarm��lar.72 Sanatç�n�n bu efsaneden esinlenerek yapt�� Tufan

resminde insan �eklinde betimlenen Ülgen ve alt� karde�ini görmekteyiz. Tufan�n

etkisi, denizle gökyüzünü ayn� mavi tonda boyanarak betimlenmi�tir. Geminin

üstündeki koyu renk bulutlar ve güvertede birbirine sokulmu� hayvanlar da bu

betimlemeyi tamamlamaktad�r. Gemideki bütün ku�lar�n ve hayvanlar�n çifter

çizilmesi de Tufan efsaneleriyle ba�da�maktad�r.

Bu yap�tta da masals� bir hava var. K�rm�z� renkli efsanevi bir hayvan�n

olu�turdu�u gemide Tanr� Ülgen ve karde�lerinin yan� s�ra ku�, aslan, geyik ve öteki

hayvanlar birlikte s�ralanm��lard�r. Dingin deniz insanl��a verilen ikinci ya�am�n

71 �nan, a.g.e., s. 23 72 �nan, a.g.e., s. 23

89

sevincini yans�t�yor. Figürlerin kitlesel kullan�m� ile mavi zemin ba�ar�l� bir kar��tl�k

olu�turuyor.73

Sanatç�n�n Tufan efsanesini i�ledi�i di�er resimleri de �unlard�r: Tufan,

50x50cm, tuval üzerine akrilik, 1994 ; Tufan, 50x50cm, tuval üzerine akrilik, 1995;

Tufan, 30x80cm, tuval üzerine akrilik, 1995

3.1.2 Akk�zlar

3.1.2.1. Akk�zlar (Tanr� Ülgen’in 9 k�z�), 105x95 cm, tuval üzerine akrilik, 1996

Bu resimde Tanr� Ülgen’in dokuz k�z�, Evren A�ac�’n�n dallar�nda veya

alt�nda, farkl� çalg�lar çalarken veya �ark� söylerken betimlenmi�tir. Akk�zlar�n

bak��lar� gökyüzüne yönelmi�tir. Rahat beden duru�lar�, saf ve masum yüz

ifadeleriyle tasvir edilen Akk�zlar�n, çalg�lar çald�klar�, �ark�lar söyledikleri veya

müzik dinledikleri görülmektedir. Resimlerin fonunda aç�k renklerin kullan�ld��,

benzer �ekilde figürlerin de aç�k pembe renklerle boyand�� görülmektedir.

Sanatç�n�n bu resimde Akk�zlar�n saf, masum ve iyiliksever ilham perileri

olarak betimledi�ini görüyoruz. Figürlerin aç�k pembemsi renklerle boyanmas� bu

etkiyi güçlendirmektedir. Yüzlerindeki ifade, duru�lar�n rahatl�� ve bedenlerin

yuvarlak hatlarla çizilmesi çocuksu bir hava yaratmaktad�r. Akk�zlar�n vurmal�, telli

ve üflemeli çalg�lar� �aman’�n törenlerini hat�rlatmaktad�r.

Bu yap�ta benzer �ekilde, Akk�zlar ve A�aç (65x65cm, tuval üzerine akrilik,

1996) resminde de Evren A�ac�’n�n alt�nda oturan Akk�zlar� görmekteyiz. Bunlardan

birisi çalg� çalmakta, di�eri ise dinlemektedir. �kisinin de bak��lar� Evren A�ac�’na

ve gökyüzüne do�ru yönelmi�tir.


Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.17

90

3.1.2.2. Akk�zlar, 215 x 885 cm, ah�ap üzerine akrilik, 2001

Bu resimde, Akk�zlar ve ku� figürleri akrilikle boyanm�� mavi fon üzerine

ah�aptan kabartmal� olarak yerle�tirilmi�tir. Akk�zlar�n bak��lar�n� ku�lara

yönelttikleri, bulutlar�n üzerinde durarak çalg�lar çald�klar� veya ku�lara el

sallad�klar� görülmektedir. Önceki yap�tlara benzer �ekilde, Akk�zlar aç�k renklerle,

yuvarlak hatlarla, masum yüz ifadeleriyle ve rahat beden duru�lar�yla betimlenmi�tir.

Ayn� yöne do�ru uçtuklar� görülen ku�lar ise daha canl� renklerle boyanm��t�r.

Resmin genelindeki huzurlu hava Yakutlar�n a�a��daki efsanesinin esin

kayna�� oldu�unu dü�ündürür:

“Pek çok alemler vard�r, gö�ün yedi kat�nda.

Bir göbek yeri vard�r, göklerin ortas�nda,

Tanr� Cennet kurmu�tur, katlar�n aras�nda.

Yeryüzü, Orta-Dünya, göklerin alt�ndayd�,

Bir de göbe�i vard�, yerin ortas�ndayd�.

...........................................................

Göklerin göbe�inde, gam, keder eksik idi,

Burda ne güne� batar, ne de ay eksik idi,

Bu göbekte k�� yoktu, süresiz yaz olurdu,

Bir guguk ku�u vard�, herkese saz olurdu.74

Gök Tanr�’y� simgeleyen mavi rengin resimde fon olarak kullan�lmas�

izleyiciye dinginlik vermektedir. Bulutlar�n yumu�ak k�vr�mlar�, ku�lar�n sevimlili�i,

Akk�zlar�n meleksi duyarl�l�� bu atmosferi daha da güçlendirmektedir. Resimdeki

ku�lar�n, �amanizm’deki ruh ta��y�c�, haber ta��y�c�, �amanlar�n koruyucusu hayvan

ana ku�lar olabilece�i akla gelmektedir. Sanatç�n�n iyimser yorumu, seyircide bu

ku�lar�n iyi haberler ta��d�klar� izlenimi b�rakmaktad�r. Sonuç olarak, yap�tta genel

olarak bir Cennet havas�n�n hakim oldu�u söylenebilir. Tüm figürlerin kabartmal�

olarak betimlenmesi de yap�t�n görsel etkisini artt�rmaktad�r.

74 Ögel, a.g.e., Cilt I, s.101

91

3.1.3. Karak�zlar

3.1.3.1. Karak�zlar, 50x35cm, tuval üzerine akrilik, 2000

Resimde ip atlama oyunu oynayan iki Karak�z görmekteyiz. Bo�lukta dans

eder gibi duran figürler gri bir fon üzerinde yumu�ak renk geçi�leri ile çizilmi�tir.

Karak�zlar�n siyah çorapl�, siyah saçl� ve siyah dudakl� çizilmesi kabare k�zlar�n�

hat�rlatmaktad�r. Yüzlerindeki sert ve kötücül ifadeler seyircide güvensizlik duygusu

uyand�rmaktad�r. �nce giysilerinin alt�ndan belli olan gö�üsleri, kabare k�zlar�n�

an�msatan siyah çoraplar� ve hafif sald�rgan duru�lar� edepsiz maskaralar olarak

bilinen Karak�zlar’� çok iyi ifade etmektedir.


Resimde, bir kaplumba�a üzerinde, biri oturmu� di�eri de ayakta duran

Karak�zlar� görmekteyiz. Karak�zlar�n kafalar� bal�k kafas�na benzetilerek çizilmi�tir.

Geni� kalçalar ve sarkan memelerle çizilen ilk figürün otoriter duru�u ve sert yüz

ifadesi dikkat çekmektedir. Ayaktaki figürün ise muzip bir �ekilde durdu�u ve

gülümsedi�i görülmektedir.

Türklerde bütün kabuklu hayvanlar�n reisi say�lan kaplumba�a ayn� zamanda

bir su hayvan�d�r. Uzun ömürlülü�ün ve sabr�n simgesidir. Bu özelliklerinden dolay�

da güçlü bir hayvan olarak kabul edilir. 75 Kaplumba�an�n bir su hayvan� olmas� ve

suyun yeralt�n� simgelemesi Karak�zlar’�n yeralt�na ait ruhlar oldu�unu

hat�rlatmaktad�r. Resimdeki kaplumba�a figürü, Akk�zlar’�n yaramazl��na ve

oyunlar�na ancak kaplumba�a kadar sab�rl� ve güçlü bir hayvan�n dayanabilece�ini

anlatmaktad�r. Kaplumba�an�n yava�l��na kar��n, Karak�zlar�n hareketli ve hafif

aceleci duru�lar�; kaplumba�an�n ba��n� çevirip Karak�zlar’a bakmas�; Karak�zlar’�n

bedenlerinin insan, kafalar�n�n ise bal�k �eklinde olmas�, Karak�zlar’�n çoraplar� bu

resimde de mizah duygusu yaratmaktad�r.

75 Çoruhlu, a.g.e., s.149

92


Resimde dört Karak�z ve bir kaplumba�a figürü görülmektedir.

Karak�zlar’dan üçü yine siyah çorapl� olarak çizilmi�tir. Siyah çorapl�lardan biri

arkada��n�n eli üstünde durarak akrobasi numaralar� yaparken, di�er Karak�zlar ve

kaplumba�a geni� aç�lm�� gözlerle onu seyretmektedirler. Resimdeki tüm figürlerin

çok e�lendikleri görülmektedir.


�amanizm’in kötücül tanr�lar�ndan olan Karak�zlar, bu resimde so�uk ve

ürkütücü kal�plar yerine yuvarlak hatlar ve pastel tonlar kullan�larak çocuksu bir

oyun düzeninde görselle�tirilmi�tir. Yap�tta, Karak�zlar�n siyah çorapl�, büyük kalçal�

ve yar� giyinik olmas� gibi mizahi ö�eler de kullan�lm��t�r. Yerçekimsiz bir ortamda

oyun oynamaya çal��malar� ve topu bir türlü yakalayamamalar� resmin e�lendirici ve

güldürücü etkisini kuvvetlendirmektedir. Mutlu yüz ifadeleri ve sevimli beden

duru�lar�yla çizilen Karak�zlar�n çok e�lendikleri anla��lmaktad�r.

Can Göknil’in �amanizm’in kötü ruhlar�ndan olan Karak�zlar� mizahî bir

bak�� aç�s�yla sempatik varl�klar olarak betimlemesi, kötü ruhlar�n tanr�s� Erlik’i ise

hiç konu etmemesi sanatç�n�n genel olarak iyimser bir bak�� aç�s�na sahip olmas�na

ba�lanabilir.

3.1.4. Tanr�ça Umay

Can Göknil, sistemli bir ön çal��ma ve kapsaml� bir bilgi birikimi sonucu

yapt�� bir seri Umay Tanr�ça betimi ile Umay kimli�ini Türk resim sanat�na ta��m��

ve yeni ba�tan kurgulam��t�r.76 Bunu gerçekle�tirirken Umay Tanr�ça’n�n do�um ve

üreme, insanlar�n koruyucusu ve kollay�c�s�, kutsal ku� kökeni niteliklerini ve

tanr�sal kimli�ini ortaya koymu�tur.77 Sanatç�, yarad�l�� efsanelerini izleyicisine umut


Mozaik, Y�l:3, S: 31, May�s 1998, s.71 77 �ndirka�, a.g.e., s.71

93

a��layan bir iyimserlikle yorumlad�� gibi78 Umay Tanr�ça’n�n sava� ve ölüme ili�kin

yönlerini pek konu etmemi�tir. 79

3.1.4.1. Umay Hatun I, 25x25 cm, gravür, 1995 (renkli ve siyah beyaz)

Umay I adl� yap�tta Tanr�ça’n�n gö�e uzanan ve a�aç dallar�n� an�msatan

kollar�, gökten iki kay�n a�ac� ile inen ve ya�am�n ba�lang�c�n� simgeleyen Umay’�

hat�rlatmaktad�r. Tanr�ça’n�n kollar� üzerindeki ku�lar �amanizm’de ku�un önemi ve

Tanr�ça’n�n geçmi�inde bir kutsal ku� olabilece�i dü�üncesi ile yak�ndan ilgilidir. 80

3.1.4.2. Koruyucu �lah Umay II, 40x19 cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un, 1994

Yap�t�n üst bölümünde gördü�ümüz ku� figürü, Umay’�n tanr�sal ya�am�na

kutsal bir ku� olarak ba�lad��n� ve gökyüzünden indi�ini an�msatmaktad�r. Ellerini

gökyüzüne açm�� tombul kad�n ise do�um ve üremeyi simgeleyen Umay Ana’y� dile

getirir. Tanr�ça’n�n bacaklar�n�n dibindeki ku�larla Umay’�n koruyucu ve kollay�c�

yönü anlat�lmaktad�r. Bacaklar�n�n aras�ndaki k�rm�z� ku�un, renk ve biçim olarak

öteki ku�lardan ayr�ld��n� ve ilk bak��ta izleyicinin dikkatini çekti�ini söyleyebiliriz.

Sanatç�, ah�ap malzeme olarak f�r�nc� küre�ini seçmesi konusunda Umay’�n

ayn� zamanda bereket tanr�ças� oldu�unu ve bu sebeple bu�dayla ba�lant� kurdu�unu

belirtmektedir. 81 Benzer �ekilde, �amanizm’deki kur�un dökme gelene�ine bir

gönderme yapmak amac�yla resimdeki ku�larda kur�un malzeme kulland��n� ifade

etmektedir.82 Kur�unun ilk metal oldu�u göz önüne al�nd��nda, bir bak�ma bu

çal��malarda canl�lar�n analar� (Umay) ile cans�zlar�n anas�n�n (kur�un) ba�da�t��

78 Turan, a.g.e., s. 2 79 �ndirka�, a.g.e., s.71 80 �ndirka�, a.g.e., s.71 81 �ndirka�, a.g.e., s.72 82 Can Göknil, ,“Resimlerimle Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya


94

söylenebilir. 83 Bütün bunlar gösteriyor ki, sanatç�n�n yap�tlar�nda içerikle birlikte

kullan�lan malzeme de anlat�msal ve bütünsel bir ifade ta��maktad�r.84

Sanatç�n�n Umay’� konu etti�i di�er yap�tlar ise Umay Hatun II, 25x25 cm,

gravür, 1995; Umay Hatun III, 25x25cm, gravür, 1995 ve Koruyucu �lah Umay I,

40x19 cm, ah�ap üzerine akrilik, kur�un, 1994 dir . �lk iki yap�tta Umay Tanr�ça’n�n

yavrular� koruyucu ve kollay�c� yönü belirgin bir �ekilde öne ç�km��t�r. Umay Hatun

II yap�t�nda, iki yana do�ru aç�lan kollar� üzerinde oturan ku�lar ve bacaklar� önünde

birbirine sokulmu� ku�lar ile anaçl�� vurgulanm��t�r.85 Umay III adl� yap�t�nda ise

Tanr�ça’n�n kanatl� olarak betimlenmesi ku� kökenli bir tanr�ça oldu�unu

göstermektedir. Sevecen ve �efkatli bir �ekilde �i�man kollar�yla kucaklad�� yavru

ku�larla koruyuculu�u ve anaçl�� vurgulanmaktad�r. Sanatç�n�n ayn� anlamdaki

di�er bir Umay Tanr�ça’s� ise ah�ap üzerine çal��t�� Koruyucu �lah Umay I adl�

yap�t�d�r. Bu yap�tta kakma kur�un süslemeler ve ah�ap malzemenin kullan�m�,

Umay’�n �amanist bir Tanr�ça oldu�unu hat�rlatmaktad�r.

3.1.5. Muskalar

Can Göknil, Nisan 1999’da Millî Reasürans Sanat Galerisi’nde "Muskalar"

sergisini açm��t�r. Avc� ve göçebe toplumlar�ndaki yüceltilmi� hayvan kavramlar�n� /

ongunlar� primitif dü�ünce çerçevesinde irdeleyerek özellikle tarih öncesi

muskalar�na dönük çal��malar yapan sanatç�n�n geçmi�te kalm�� ölü bir inanc�

yorumlaman�n ötesinde, günümüzde de güncelli�ini koruyan muskalar� yeniden

tasarlad�� görül�yor. Bir ba�ka ifadeyle, eski ça�larda kullan�lan muskalar� sadece

yeniden yorumlamakla kalmay�p biçim, teknik ve içerik aç�s�ndan yapt�� yeni

tasar�mlarla güncel muskalar yaratm��t�r. Bu �ekilde eski muskalardan esinlenerek

yeni ve zengin biçimler ortaya koymu�tur. Sanatç�n�n, muskalar�na verdi�i isimler de


Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.15 84 Zühre �ndirka�, “Can Göknil’in Umay Tanr�çalar� Üzerine �konografik Bir Not”, Sanatsal

Mozaik, Y�l:3, S: 31, May�s, 1998, s.72 85 �ndirka�, a.g.e., s.71

95

çok kolay öyküsel ça�r��mlar yap�yor ve sanatç�n�n bu konuya insanc�l ve güncel

boyutu içinde yakla�t��n� gösteriyor.

�amanist dönemde kullan�lan muskalarda anlat�lan öyküler, hayvan atalar� ve

hayvan analar� ça�r��t�ran de�i�ik hayvan figürleri ile betimlenmekteydi. Sanatç�n�n

E� Arama Muskas�, Ayr�l�klar� Giderme Muskas� ve Nazar Bozma Muskas�’nda da

ayn� uygulamay� kulland��n� görüyoruz. Muskan�n konusuna uygun dü�en öyküler,

de�i�ik hayvan figürleri, dü�sel yarat�klarla betimlenmi� ve sonuçta fantastik

diyebilece�imiz bir dünya ortaya ç�km��. Bu �ekilde Can Göknil’in, kendisini

besleyen kaynaklardan kopan ve bir bak�ma yozla�an güncel muskalar� �amanist

dünyaya geri ta��d�� söylenebilir.

Muskalar�n saklanmas� veya ta��nmas� da zaman içinde muskalar�n farkl�

biçimler almas�na yol açm��. Muskalar�n saklanmas� için kese, madalyon, kutu gibi

çe�itli muska muhafazalar� yap�lm��. Bu muhafazalar, alt�n ve gümü�ten yap�ld��

gibi çok sade de olabiliyor. Koldan geçirilerek boyna çapraz as�lan muskalara ise

hamail deniyor. Muska muhafazalar�ndan ve hamaillerden esinlenen sanatç�, bunlara

benzeyen muskal�klar tasarlad�. Çinko tabakalar� yuvarlayarak silindir haline getirdi.

Bu silindirlerin üzerine kaz�ma tekni�iyle figürler i�ledi ve kur�undan yap�lm��

pullarla süsledi. Sanatç� bu silindirik muskal�klar� yine �amanist ö�elerin görüldü�ü

tahta panolarla birle�tirdi ve ortaya ç�kan yap�tlara Muhabbet Muskas�, Kur�un

Muskas�, Kötülü�ü Önleme Muskas� gibi adlar verdi.

Kur�un Muskas�’nda önemli ongun hayvanlardan olan geyik hayvan�n�n

betimlendi�ini ve kur�un kakma süslemelerle birlikte kur�un çerçevenin de ustal�kl�

bir �ekilde kullan�ld�� görüyoruz. Sanatç�n�n daha önceki yap�tlar�nda da sadece

malzeme olarak kulland�� kur�unun büyü dünyas�nda, nazara kar�� koruyucu olarak

kullan�ld�� biliniyor. Kötülü�ü Önleme Muskas�’nda kötülü�ü önlemek için ongun

oldu�unu dü�ündü�ümüz koruyucu hayvanlar�n betimlendi�ini görüyoruz. �ki Ki�iyi

Ay�rma Muskas� ve Delili�i Geçirme Muskas� yap�tlar�nda da benzer özellikler

görülmektedir. Tuval üzerine akrilikle yap�lan muskalardaki karma��k dü�sel dünya

bu yap�tlarda yerini daha yal�n kompozisyonlara b�rakm�� görünüyor. Sanatç� daha

96

önce inceledi�imiz resimlerinde ortaya koydu�u çizgiyi bu yap�tlar�nda da

sürdürüyor. Do�aya/ manzaraya yer verilmemesi, figürlerin bo�lukta durmas� gibi

özellikler bu yap�tlarda da ortaya ç�kmaktad�r. Bu özelliklerin yan� s�ra tahta

panolarda daha çok pastel renklerin kullan�lmas�, yap�tlar�n konular�na uygun dü�sel

bir etki yarat�lmas�n� sa�l�yor.

Sanatç�’n�n tuval üzerine akrilikle yapt�� ktidar Muskas� ve Kavu�ma

Muskas� adl� yap�tlar�nda da önceki muskalara benzer figüratif kompozisyon ve

dü�sel yorum dikkat çekmektedir.

Tuval üzerine akrilik ve silindirik mühürlerle birle�tirdi�i tahta pano

uygulamalar�ndan ba�ka Can Göknil, çinko gravürleri bask�dan sonra renklendirme

tekni�i ile gravürleri de bir muska uygulamas� olarak kullanm��. Gravür

çal��malar�ndan baz� ba�l�klar �öyle: Gelece�i Ö�renme Muskas�, K�smet Açma

Muskas�, Yolculuk Muskas�, Gelin Olma Muskas�, Av Muskas�, Evi Koruma Muskas�,

Büyü Çözme Muskas�, Cinleri Korkutma Muskas� ve Soyunu Sürdürme Muskas� .

Sanatç�n�n "Muskalar" sergisi kapsam�nda sergiledi�i bir ba�ka yap�t da

ah�ap, pi�mi� toprak, akrilik ve kur�undan yapt�� T�ls�ml� Kutular ad�n� verdi�i kutu

gruplar�d�r. T�ls�mlar t�pk� muskalar gibi insanlar�n kötülüklerden korunmak ve

beklentilerini gerçekle�tirmek için yüzy�llard�r kulland�klar� yöntemlerdir. Sanatç�n�n

ah�ap, pi�mi� toprak, akrilik ve kur�un malzemelerini kullanarak yorumlad�� t�ls�ml�

kutularda bayku� gibi hayvan atalar, de�i�ik ongun figürleri ve kur�un kakma

süslemeler görüyoruz.

Sanatç�n�n t�ls�mla ilgili daha sonraki çal��malar� �amanist ö�eler içeren

resimlerin uzant�lar� olmakla beraber daha çok Osmanl� etkileri ta��maktad�r. Kar��k

tekniklerle ve yine orijinal t�ls�mlardan yararlanarak düzenlenen bu çal��malar�na

örnek olarak �u yap�tlar� s�ralayabiliriz: Kötülükten Korunma T�ls�m�, Cennete

Yolculuk T�ls�m�, Bereket T�ls�m�, Denizci T�ls�m�, Melekli T�ls�m, Dervi� T�ls�m�,

Bar�� T�ls�m�.

97

Sonuç olarak, biçimler ve kullan�lan malzemeler de�i�se de muskalara ve

t�ls�mlara yüklenen i�levlerin hiç de�i�medi�ini görebiliyoruz.

3.1.6. Kader, Fallar ve Kehanetler

3.1.6.1. Kader Habercileri

1 Aral�k 2004 - 31 Aral�k 2004 tarihleri aras�nda Millî Reasürans Sanat

Galerisi’nde aç�lan “Kader“ sergisi, kader, fal ve kehanet konular�n�n i�lendi�i

yap�tlardan olu�maktad�r. Can Göknil, bu yap�tlar� haz�rlarken eski Uygur dili ile

yaz�lm�� bir fal kitab� olan Irk Bitig’ten esinlenmi�tir. Fal Kitab� anlam�na gelen Irk

Bitig’te 65 fal�n k�sa yorumlar� ile k�sa bir hatime bulunmaktad�r. Yaz�l�� tarihi kesin

olarak bilinmese de dil ve yaz�m özellikleri bu yap�t�n IX. yüzy�l�n ba�lar�ndan kalma

oldu�unu göstermektedir.86 Yazma sar� renkli, iyi kaliteli kal�n bir Çin ka��d� üzerine

yaz�lm��t�r. Irk Bitig sanatkârane bir deyi�le kaleme al�nm��t�r ve bu nedenle onun

yabanc� bir dilden çeviri olmad�� kabul ediliyor. Irk Bitig’in, ana dilini çok iyi bir

biçimde kullanma yetene�i olan bir Türk taraf�ndan yaz�ld�� dü�ünülmektedir. 87

Sanatç�, Irk Bitig’ten esinlenerek ka��t üzerine çini mürekkeple haz�rlad��

desenleri Kader Habercileri ba�l�� alt�nda sergilemi�tir. Can Göknil, Irk Bitig’de

yer alan baz� hayvan figürlerini, Orta Asya’daki �amanist toplumlar�n�n at ko�um

tak�mlar�nda ve çad�rlar�n süslenmesinde kullan�lan stilize edilmi� hayvan

figürlerinden esinlenerek resimlemi�. Sanatç�n�n yapt�� hayvan desenleri, Orta

Asya’da genellikle deri üzerine i�lenen figürlerin yal�nl��nda betimlenmi�tir.

Bilindi�i gibi Orta Asya sanat�ndaki bu hayvan stilizasyonu totemizme ve ongun

kültüne ba�l� olarak geli�mi�tir.88 Dolay�s�yla süsleme amaçl� da kullan�lan bu

hayvan figürleri 89 ayn� zamanda hayvanlar�n gücüne ve çabuklu�una özenen

�amanistlerin dünya görü�ünü de yans�tmaktad�r. �nsan�n kendini kovalayan

86 Tekin, a.g.e., s.13 87 Tekin, a.g.e.,s.15 88 Diyarbekirli, a.g.e., s.116 89 Diyarbekirli, a.g.e., s.114

98

dü�mandan saklanma zorunlulu�u, hayvanlara hayranl�k ve hayvana metamorfoz /

dönü�üm iste�i yaratm��t�r. 90

Sanatç�n�n yap�tlar�ndaki fal konusunun devam�n� ara�t�rd��m�zda, kar��m�za

üç yap�t daha ç�kmaktad�r: tuval ve ah�ap üzerine akrilik ile yap�lm�� Falname, rulo

halinde yap�lm�� Falname ve Falname ad�ndaki çift renk gravür ve sepya tekni�iyle

yap�lm�� büyük boy bir kitap. �ki kitap halinde derlenen Y�ld�zname’ler ise

Osmanl�’daki �slam fal gelene�inde müneccimler taraf�ndan yorumlanan ve en

önemli bilim dallar�ndan biri say�lan y�ld�z fallar�n�n kitaplar�ndan esinlenerek

haz�rlanm��. Osmanl�larda da çok popüler olan falnameler, ço�u zaman Kuran'�n

gelece�e dönük yorumlanmas� uygulamalar�na dayal�yd�.

3.1.6.2. Takvim Hayvanlar�

Ongun kültünün devam� say�lan 12 Hayvanl� Türk Takvimi ’nin geçmi�i, eski

Türk toplumlar�n�n tarihi içinde çok eskilere gidiyor. Göktürkler’in devam� say�lan

Uygurlardan kalan belgeler bu takvime göre düzenlenmi�tir.91 �slam’� kabul eden

Türk toplumlar�nda da bu takvimin kullan�ld�� bilinmektektedir.92

On iki y�lda bir devreden takvimde her y�la ayr� hayvan isimleri verilmi�tir

ve ad� geçen her hayvan�n farkl� bir boyun koruyucu ongunu/hayvan atas� oldu�u

tahmin ediliyor.93 Bu nedenle 12 Hayvanl� Türk Takvimi ’nin sadece zaman ölçütü

olarak i�lev görmedi�i, ayn� zamanda �amanist toplumlar�n ongun kültleri ve kader

anlay��lar� hakk�nda da bilgi verdi�ini söyleyebiliriz. Örne�in takvimde belirtilen her

y�l�n, ad�n� ald�� hayvan�n özelliklerine sahip oldu�u kabul ediliyor. Bu özellikler o

y�l olacak ve ya�anacak olaylar� belirliyor. Ayn� zamanda her ki�inin karakteri ve

ya�am�, do�du�u y�l�n genel özelliklerine göre belirleniyor. 94

90 Diyarbekirli, a.g.e., s.115 91 Osman Turan, Oniki Hayvanl� Türk Takvimi, �stanbul, Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi

Yay�nlar�, Cumhuriyet Matbaas�, 1941, s.49 92 Turan, a.g.e., s.53 93 Murat Ural, “Kader-Beyaz Dü�tü”, Kader Sergisi Resim Katalo�u, �stanbul, Millî Reasürans

T.A.�., Aral�k 2004, s.8 94 Ural, a.g.e. , s.8

99

Sanatç� “Kader” sergisi kapsam�nda, 12 Hayvanl� Türk Takvimi ‘nden

esinlenerek haz�rlad�� on iki tabloyu sergilemi�tir. Ah�ap tuvaller üzerine akrilik ve

kur�un kullanarak yap�lan bu yap�tlar S�çan Y�l�, S��r Y�l�, Pars Y�l�, Tav�an Y�l�,

Ejder Y�l�, Y�lan Y�l�, At Y�l�, Koyun Y�l�, Maymun Y�l�, Tavuk Y�l�, Köpek Y�l�,

Domuz Y�l� gibi isimler ta��maktad�r. Her yap�tta alttaki daha büyük olmak üzere ikili

çerçeve kullan�lm��t�r. Yap�tlar�n alt k�sm�nda hayvan, insan, gemi, a�aç, ku�

figürleri akrilikle betimlenmi�tir. Tablolar�n üst k�sm�ndaki bo�luklara ise levha

kur�undan kesilen ve de�i�ik ongunlar� simgeleyen hayvan figürleri yerle�tirilmi�tir.

Sadece konturlar� ay�rt edilen bu kur�un hayvan kabartmalar� üzerinde hiç bir i�leme

yap�lmam��t�r. Bu �ekilde çok basit ancak o ölçüde sert bir figürler ortaya ç�km��.

Kur�un, büyü dünyas�nda çok kullan�lan bir malzeme oldu�u için sanatç� taraf�ndan

daha önceki çal��malar�nda da kullan�lm��t�. Ancak her sergisinin içeri�ine uygun

olarak yeni teknikler denemeyi seven sanatç� bu sergisinde, Orta Asya sanat�ndaki

oyma ve kakma uygulamalar�ndan esinlenerek gömme kur�un figürleri kullanm��.

Tuvallerdeki figürler de dönemsel özelliklerini kaybetmeksizin yumu�ak renkler ve

belirsiz çizgilerle yeniden yorumlanm��. 12 Hayvanl� Türk Takvimi’ndeki y�llar�n

anlamlar� kaynaklarda de�i�iklikler gösterse de zor ya�am ko�ullar� nedeniyle bu

yorumlar�n çok iyimser olmad��n� söyleyebiliriz95. Buna kar��n Can Göknil, her y�l

için tuval üzerine akrilik ile yapt�� on iki resmi iyimser bir �ekilde yorumlam��,

seyirciye daha umut verici ve iç aç�c� gelecekler sunmay� tercih etmi�tir.

3.1.6.3. Sakl� Kaderler, 155x80cm, ah�ap, pi�mi� toprak, alt�n varak, akrilik, 1996

Can Göknil’in “Kader“ sergisi kapsam�nda yorumlad�� bir di�er yap�t ise

Sakl� Kaderler panosudur. Sanatç�n�n ah�ap ve pi�mi� toprakla haz�rlad��, alt�n

varak ve akrilikle boyad�� Sakl� Kaderler panosu �amanizm’deki kader ve

al�nyaz�s� anlay��na gönderme yapmaktad�r. Panodaki küçük ah�ap kutucuklar�n

kapaklar� aç�ld��nda pi�mi� topraktan bir insan yüzü ortaya ç�k�yor. Kutular�n

kapaklar�n� açan seyirci sakl� kaderlerin ve al�nyaz�lar�n�n ortaya ç�kmas�n� beklerken

95 Ural, a.g.e., s.8

100

kar��s�nda bembeyaz ve bo� insan yüzleri buluyor. �amanizm’de de insanlar�n

kaderleri do�umdan önce belirlenir ancak bunlar� sadece tanr�lar bilir ve gerekti�inde

de �amanlar tanr�lardan bu bilgileri isteyebilir. �nsan yüzünden okunamayan

al�nyaz�s�, bazen bir hayvan�n kürek kemi�inden veya iç organlar�ndan �amanlar�n

bakt�� fallarla ö�renilebilmektedir. Panodaki insan yüzlerinin pi�mi� topraktan

yap�lmas� da Ülgen’in ilk insanlar� topraktan yaratt�� efsaneyi hat�rlatmaktad�r.

3.1.6.4. Ana Geyik ve Yavrular�, 90x82x29cm, akrilik, ah�ap, tel, ka��t, 2004

“Kader” sergisi kapsam�nda �amanist izdü�ümler ta��yan bir di�er yap�t da

Ana Geyik ve Yavrular� heykelleridir. Yap�tlar, ah�aptan yontulmu� ve akrilikle

boyanm�� geyik figürlerinden olu�maktad�r. Büyük figürün anne, küçü�ünün de

yavru oldu�u geyiklerin boynuzlar� tel ve ka��tlarla süslenmi�tir. Geyiklerin

boynuzlar� çaput ba�lanan a�açlar gibi durmaktad�r. Sanatç�n�n bu yorumu

�amanistlerin çocuk veren a�aç ruhlar� inançlar�n� hat�rlatmaktad�r. Eskiden

�amanist olan Müslüman K�rg�z –Kazak Türklerinde, çocu�u olmayan kad�nlar�n bir

a�ac�n dibinde geceleyip çocuk diledikleri bilinmektedir.96 Anadolu’da da buna

benzer a�açlara bez ba�lama yoluyla çocuk dileklerine rastlan�r. 97

96 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.485 97 Ögel, a.g.e., Cilt II, s.485

101

SONUÇ

Eski Türklerin �slaml�� benimsemesiyle birlikte, toplumun dinsel ve kültürel

hayat�nda önemli de�i�iklikler olmu�tur. Bunlardan biri de �amanizm’e ait birçok

gelene�in zaman içinde unutulmas� ve ilgi alan� d��nda kalmas�d�r. Bu gelenekler

yeterince ara�t�r�lmad�� gibi kültür ve sanat dünyam�zda da gerekti�i gibi

yans�t�lmam��t�r. Ancak son y�llarda, özellikle de sanat çevrelerinde, kendi

kültürümüzün geçmi�ine ve özelde de �amanizm’e ilgi duyulmaya ba�land�. Türk

mitolojisinden esinlenen sanatç�lar aras�nda bugün için Can Göknil, bu konular�

sistemli ve bilinçli bir �ekilde yorumlayan ilk ve tek Türk resim sanatç�s�d�r.

Can Göknil, genelde Türk mitolojisi ve özelde �amanizm konusundaki

birikimlerini yarat�c� gücü ve sanatç� duyarl�l�� ile birle�tirerek birçok yap�t ortaya

koymu�tur. Zühre �ndirka�’�n da belirtti�i gibi Orta Asya ve Anadolu’daki �amanist

efsanelerden yola ç�karak olu�turdu�u bu yap�tlarda sanatç�, seyirciye yaln�zca

estetik bir haz duygusu vermenin ötesinde, kültür miras�m�za daha yak�ndan

bakmam�za ve kendi öz de�erlerimizi tan�mam�za görsel yolla katk�da bulunmak

istiyor.1 Kendisiyle yapt��m�z söyle�ide sergilerinin anlamsal bütünlü�üne, e�itsel

yönüne ve konular�n devaml�l��na önem verdi�ini belirtmesi de buna i�aret

etmektedir.

Sanatç�n�n yap�tlar�na bakt��m�zda, yaln�zca birtak�m estetik kayg�larla

figürleri tuvale aktarmad��, �amanist inançlar� ve efsaneleri yeniden kurgulad��

görülmektedir. Can Göknil, esinlendi�i ilksel figürleri ve arkeolojik objeleri sanki

müzelerin duvarlar�ndan kurtaran bir duyarl�l�kla yorumlayarak onlar� günümüz

seyircisinin de ilgisini çekebilecek yap�tlara dönü�türüyor. Bu �ekilde de mitolojinin

saf, yal�n ve çok renkli dünyas�n�n her zaman yeni esinler verebilece�ini ve

tükenmeyen bir kaynak olabilece�ini gösteriyor.


Mozaik, Y�l:3, S: 31, May�s 1998, s.72

102

Sanatç�n�n �amanist izdü�ümler ta��yan yap�tlar�nda biçim ve öz bir bütün

olu�turmaktad�r. Ayn� �ekilde renk ve çizgiler, ��k ve gölgeler, hacim ve figür

da��l�m� göze ho� gelen bir sergilemenin ötesinde anlamlar ta��maktad�r.2

Göknil’in yap�tlar�nda kar��m�za ç�kan bir di�er önemli özellik de sanatç�n�n

iyimserli�i ve mizahî bak�� aç�s�d�r. Mitoloji ve efsanelerde s�kl�kla kar��m�za ç�kan

ölüm, sava�, kan, kötülük gibi ö�elere sanatç�n�n yap�tlar�nda neredeyse hiç

rastlanmamaktad�r. Yarat�l�� efsaneleriyle ba�layan iyimser ve masals� yorumun

di�er sergilerde de devam etti�i görülmektedir. Yap�tlar�nda ön plana ç�kan

iyimserli�in ki�ili�inden kaynakland��n� belirten sanatç�n�n, Türk mitolojisini ve öz

kültürümüzü sevdirmek için yap�tlar�n� iyimser bir yorumla sunmay� tercih etti�i de

dü�ünülebilir.

Sanatç�n�n da belirtti�i gibi yap�tlar�n� olu�tururken yaln�zca kavramsal

ö�elerden yola ç�kt�� dikkate al�nd��nda, Türk resim sanat�nda önemli bir yeri

oldu�u dü�ünülebilir. Ayr�ca Türk mitolojisinin ve �amanizm’in ara�t�r�lmas�, öz

kültürümüzün yurtiçi ve yurtd��nda tan�t�lmas�, resim sanat� yoluyla seyircinin

e�itilmesi ve kültürümüzün güçlendirilmesi yönündeki çabalar� dü�ünüldü�ünde,

Can Göknil’in salt resim sanat� aç�s�ndan de�il Türk kültürü aç�s�ndan da özel bir

yere sahip oldu�u söylenebilir.

2 �ndirka�, a.g.e. , s.72

103

KAYNAKÇA

Akp�nar, Turgut:

“Eski Türklerin Dini Tek Tanr� �nanc� m�yd�?”, Tarih ve Toplum Dergisi, S:27,

�stanbul, Mart 1986, s.17-21.

Atakan, Nancy:

“Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarat�l�� Efsaneleri”, Arredamento Dergisi, �stanbul,

Ocak 1997, s.1-3.

Çelikkurgan, Güner:

“Can Göknil ile Mitolojiden Ça�da� Yorumlara”, Yap�, S:209, �stanbul, Nisan 1999,

s.10.

Çoruhlu, Ya�ar:

Türk Mitolojisinin Anahatlar�, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi, Haziran 2002.

Diyarbekirli, Nejat:

Hun Sanat�, �stanbul, M.E.B. Yay�nlar�, 1972.

Eliade, Mircea:

Kutsal ve Dind��, Çev: Mehmet Ali K�l�çbay, Ankara, Gece Yay�nlar�, Aral�k

1991.

Eliade, Mircea:

�amanizm, Çev: �smet Birkan, Ankara, �mge Kitabevi Yay�nlar�, Kas�m 1999.

Eren, Hasan:

Türkçe Sözlük, C. I-II, �stanbul, Türk Dil Kurumu, Milliyet Yay�nlar�, 1992.

104

Ersoy, Tolga:

“�aman ve �amanlar�n Göçü”, Toplumsal Tarih Dergisi, S:7, �stanbul,Temmuz

1994, s.6-12.

Goetz, Philip W.:

Ana Britannica Ansiklopedisi, 15. Bask�, �stanbul, Ana Yay�nc�l�k A.�. ve

Encyclopaedia Britannica Inc, 1990.

Grakov, Boris N.:

�skitler, Çev: D. Ahsen Batur, �stanbul, Selenge Yay�nlar�, 2006.

Göknil, Can; Aydo�du, Habip:

“Sanatta Bulu�an �ki �nsan”, Vizyon Dergisi, �stanbul,Ocak 1997, s.2.

Göknil, Can:

“Resimlerimde Türklerin Yarat�l�� Efsaneleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya

Yarat�l�� Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, 1996, s.6.

Göknil, Can:

Mitolojiden Öyküler, Resim Sergisi Katalo�u, �stanbul, Galeri Selvin, 2000.

Hacip, Yusuf Has:

Kutadgu Bilig, 5. Bask�, Ankara, Türkiye Diyanet Vakf� Yay�nlar�, 2005.

Hassan, Ümit:

Eski Türk Toplumu Üzerine �ncelemeler, 2.bs, �stanbul, Alan Yay�nc�l�k, 2000.

�nan, Abdülkadir:

Tarihte ve Bugün �amanizm, 5.bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�, Ankara,

2000.

105

�ndirka�, Zühre:

“Can Göknil’in Umay Tanr�çalar� Üzerine �konografik Bir Not”, Sanatsal Mozaik

Dergisi, Y�l:3, S:31, �stanbul, May�s 1998, s.69-72.


“Türklerde Bir Kad�n Tanr�: Umay”, Toplumsal Tarih Dergisi, S:17, �stanbul,

May�s 1995, s.45-47.


Türklerde Hükümdar Tac� Gelene�i, Ankara, T.C. Kültür Bakanl�� Yay�nlar�,

2002.

�ndirka�,Zühre:

“Orta Asya’dan Anadolu’ya Söylenceler ve Can Göknil”, Sanat Tarihi

Ara�t�rmalar� Dergisi, S: 17, �stanbul, 2005, s.11-18.

Kâ�garl� Mahmûd:

Divânü Lugâti’t Türk, Kabalc� Yay�nevi, �stanbul, May�s 2005.

Melikoff, �rene:

Uyur �dik Uyard�lar, Alevilik-Bekta�ilik Ara�t�rmalar�, Çev: Turan Alptekin,

�stanbul, Cem Yay�nevi, Ocak 1993.

Perrin, Michael:

�amanizm, Çev: Bülent Ar�ba�, �stanbul, �leti�im Yay�nlar�, 2001.

Roux, Jean Paul:

“�amanizm, Hayvansal Ya�amda Tinsel Bir Deneyim”, Tarih ve Toplum Dergisi,

Çev: I��k Tando�an-Abel, S:29. �stanbul, May�s 1986, s.53-56.

106

Roux, Jean Paul:

Türklerin ve Mo�ollar�n Eski Dini, Çev: Prof. Dr. Aykut Kazanc�gil, 2.bs.,

�stanbul, ��aret Yay�nlar�, Kas�m 1998.

Roux, Jean Paul:

Orta Asya Tarih ve Uygarl�k, Çev: Lale Arslan, �stanbul, Kabalc� Yay�nevi, �ubat

2001.

�e�en, Ramazan:

�bn Fazlan Seyahatnamesi Tercümesi, �stanbul, Bedir Yay�nevi, 1975.

Tekin, Talat:

Irk Bitig, Eski Uygurca Fal Kitab�, Ed. Nurettin Demir, Emine Y�lmaz, Ankara,

Öncü Kitap, 2004.

Turan, Güven:

“Can Göknil’in Kurulu� Mitosu Dü�leri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya Yarat�l��

Efsaneleri, Sergi Katalo�u, �stanbul, Yap� Kredi Yay�nlar�, Aral�k 1996, s.3.

Turan, Osman:

Oniki Hayvanl� Türk Takvimi, �stanbul, Dil ve Tarih Co�rafya Fakültesi Yay�nlar�,

Cumhuriyet Matbaas�, 1941.

Ural, Murat:

“Can Göknil ve Muskalar”, (çevrimiçi),

http://www.cangoknil.com/turkce/index.html, 11.09.2006

Ural, Murat:

“Güne�te Pi�irilen �nsanlar”, Cumhuriyet Dergi, �stanbul, 26 Ocak, 1997, s.15.

107

Murat Ural:

“Kader/Beyaz Dü�tü”, Kader Sergisi Resim Katalo�u, �stanbul, Millî Reasürans

T.A.�., Aral�k 2004, s.8.

Ögel, Bahaeddin:

Türk Mitolojisi I , 4. bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas�mevi, Türk Tarih

Kurumu Yay�nlar�, 2003.

Ögel, Bahaeddin:

Türk Mitolojisi II , 2. bs., Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas�mevi, Türk Tarih

Kurumu Yay�nlar�, 2002.

108

RES�MLER

Resim 1: Tanr� Ülgen ve Ku� A�ac�

109

Resim 2: Ay, Atam Resim 3: Ay-Va Hatun

110

Resim 4: Ve Di�erleri Resim 5: Di�i Ba�ku�

111

Resim 6: �kilem

Resim 7: Hayvan Ata Dizisi

112

Resim 8: A�aç

Resim 9: Ak Kad�n ve Hayat A�ac�

113

Resim 10: A�aç Alt�

Resim 11: Önce

114

Resim 12: Evvelce

Resim 13: Önce

115

Resim 14: Öküz S�rt�nda Dünya

116

Resim 15: Koruyucu �lahlar

116

117

Resim 16: Kamlar ve Kanatl�lar

117

118

Resim 17: Yer-Su �lahlar�

119

Resim 18: Kutsal Kanatl�

Resim 19: �kiz �dol

120

Resim 20: Kaz Gemisi

121

Resim 21: Horoz

Resim 22: Av

122

Resim 23: Ba�lar�nda Bal�k

Resim 24: Kahramanlar

123

Resim 25: Üç Kule Üç Güzel Gelin

Resim 26: Kurt S�rt�nda Üç Güzel

124

Resim 27: Tufan

Resim 28: Tufan

125

Resim 29: Tufan

Resim 30: Tufan

126

Resim 31: Akk�zlar (Tanr� Ülgen’in 9 K�z�)

Resim 32: Akk�zlar ve A�aç

127

Resim 33: Akk�zlar

128

Resim 34: Karak�zlar


129



130

Resim 38: Umay Hatun I

Resim 39: Umay Hat�n II

131

Resim 40: Umay Hatun III

132

Resim 41: Koruyucu �lah, Umay I Resim 42: Koruyucu �lah, Umay II

133

Resim 43: E� Arama Muskas�

Resim 44: Ayr�l�klar� Giderme Muskas�

Resim 45: Nazar Bozma Muskas�

134

Resim 46: Muhabbet Muskas�

Resim 47: Kur�un Muskas� Resim 48: Kötülü�ü Önleme Muskas�

135

Resim 49: �ki Ki�iyi Ay�rma Muskas�

Resim 50: Delili�i Geçirme Muskas�

136

Resim 51: �ktidar Muskas�

Resim 52: Kavu�ma Muskas�

137

Resim 53: Gelece�i Ö�renme Muskas�

Resim 54. K�smet Açma Muskas�

Resim 55: Yolculuk Muskas�

138

Resim 56: Gelin Olma Muskas�

Resim 57: Av Muskas�

Resim 58: Evi Koruma Muskas�

139

Resim 59: Büyü Çözme Muskas�

Resim 60: Cinleri Korkutma Muskas�

Resim 61: Soyunu Sürdürme Muskas�

140

Resim 62: T�ls�ml� Kutular

141

Resim 63: Kötülükten Korunma T�ls�m�

Resim 64: Cennete Yolculuk T�ls�m�

142

Resim 65: Bereket T�ls�m�

Resim 66: Denizci T�ls�m�

143

Resim 67: Melekli T�ls�m

Resim 68: Dervi� T�ls�m�

144

Resim 69: Bar�� T�ls�m�

145

Resim 70-a: Kader Habercileri

146

Resim 70 b-: Kader Habercileri

147

Resim 71: Falname Resim 72: Falname

Resim 73: Falname Kitab�

148

Resim 74: S�çan Y�l� Resim 75: S��r Y�l� Resim 76: Pars Y�l�

Resim 77: Tav�an Y�l� Resim 78: Ejder Y�l� Resim 79: Y�lan Y�l�

149

Resim 80: At Y�l� Resim 81: Koç Y�l� Resim 82: Maymun Y�l�

Resim 83: Tavuk Y�l� Resim 84: Köpek Y�l� Resim 85: Domuz Y�l�

150

Resim 86: Sakl� Kaderler

151

Resim 87: Ana Geyik ve Yavrular�

152

EKLER

EK 1- Can Göknil �le Yap�lan Söyle�i

23.06.2006

Sema Özgür: Türk mitoslar�na ilginiz ne zaman ve nas�l ba�lad�?

Can Göknil: Mitoslar�n benim için anlam� inançlar�n öyküle�mesi ve nesilden nesile

aktar�larak günümüze kadar gelmesidir. 1970’lerde sadece resim çal��yordum, o

y�llarda bile kitapç�larda gezerken bu tür konulara çok büyük ilgi duydu�umu

gördüm. Söylenceleri, mitoslar� okudu�um zaman onlar� zihnimde alg�lay��m çok

görsel oluyor. Bir öykü duydu�um zaman kafamda resimler beliriyor. Okuduklar�m�

ayr� bir dosyada topluyorum ve biriktiriyorum, bir yandan da onlar� (mitoslar�,

söylenceleri) görebildi�im kadar�yla çiziyorum. Daha sonralar�, madem bu yönde bir

ilgim var bunu daha organize bir �ekilde yapay�m gibi bir dü�ünce olu�tu. O zaman

biraz daha arkeolojik oldu ara�t�rmalar�m. Yani hangi dönemin söylencelerine

bak�yorsam, diyelim Osmanl�, o zaman o dönemle ilgili görsel belgeler okuyorum.

�amanizm’deki arkeolojiye de bak�yorum. �amanizm’de inançlar�n temsili daha çok

idoller tarz�nda oluyor. Bunlar primitif veya ilksel diye bildi�imiz sanat�n

örnekleridir.

Sergi haz�rlamak birazc�k bir tiyatro oyunu sahneye koymaya benziyor. Mesela

Galatasaray’daki Yap� Kredi çok büyük ve güzel bir galeri. Kapal� alt ve üst katlar�

var. Orada 99-100 parçal�k sergiler oluyor. O zaman da dü�ünüyorum ki, izleyiciye

de bir bütün sunmak laz�m. Yani böyle tek tek resimlere bakarak ne yaps�n? �lk

birkaç tanesine bakar ve s�k�l�r gider. O zaman seyircinin ilgisini tutmak için öz

kültürümüze dönüyorum ve birikimimden yararlan�yorum. Birikimimim bir

bölümünü, mesela diyelim yarat�l�� efsanelerini bir sergi çat�s� alt�nda topluyorum.

Sonuçta birçok arkeolojik bulgu ve nüans�n ayn� konu etraf�nda birle�mesiyle bir

sergi ortaya ç�k�yor. Böylece izleyici hem okuyarak hem görerek s�k�lmadan sergiyi

153

gezebilir. Tabi sonunda ortaya ç�kan yap�tlarda benim çizgilerim oluyor, bütün

hayvan figürleri Can Göknil’le�iyor bir yerde ve bu benim bak��mla ilgili oluyor.

Y�llar önce üzerinde çal��maya ba�lad��m bir konu da olsa bu, ilk üretimlerdeki tad�,

y�llar önceki tad� bir �ekilde en son ortaya ç�kan yap�ta yans�yor. Bir de zaten çok

okuyup çok bakt�kça o insan�n kendi kimli�inde de bir �ekilde bütünle�iyor, bir

birikim haline geliyor. Tabi öyle olmadan da ne çizim i�e yar�yor ne de belge i�e

yar�yor. Bir sergi ç�karabilmek için o bilgiyi iyice hazmetmi� olmak ve özümsemek

laz�m.

�amanizm’deki Akk�zlar-Karak�zlar konusu dünyadaki ikilemi yans�t�yor. �amanist

inançlar�nda bu ikilem, gökyüzündeki Akk�zlar ve yeralt�ndaki Karak�zlarla

anlat�lm��. �nsan�n dü�tü�ü o ikilem ça�lar boyunca yok olmam��. Ben o ikilemi en

iyi ne �ekilde yans�t�r�m? O zaman da teknik olarak, yani sanatsal aç�dan, de�i�ik

malzemelere a��rl�� veriyorum. Mesela Akk�zlar� galerinin bütün boyutlar�n�

kaplayan ve gökyüzünü simgeleyen mavi bir panoda ah�aptan yap�yorsam

Karak�zlar� tuvale koyuyorum.

Yurtd��nda çe�itli yerlerde çok sergi açt�m, bizdeki izleyici biraz tembel. Hani bak�p

da “Ah, ben zaten pek anlamam sanattan” deyip hemen ç�kmak istiyor. O ki�iyi

yakalamak laz�m, sanata yak�nla�t�rmak sevdirmek laz�m. Onun için baz� yöntemler

kullan�yorum. Mesela bir kader panosuna beyaz beyaz yüzler yerle�tiriyorum. Yani

al�nyaz�s� var ama gözükmüyor, biz göremiyoruz çünkü onu ancak Allah biliyor.

Kutular�n kapaklar� kapal� da durabilir ama gelen onu merak edip aç�yor. Aç�nca bir

kat�l�m sa�lan�yor izleyici aç�s�ndan. “Aa, bu ne diyor?”. Yani ki�ileri sanatla

bütünle�tirmek için bilgi art� görsel malzeme ve birazc�k da �ngilizce’de “trick”

dedikleri küçük oyunlar laz�m. Yani seyirci baz� �eyleri merak edip baks�n ve kendisi

bulsun. O zaman bilgi kal�c� olur. Bu bak�mdan sergilerin e�itsel taraf� da var.

Seyirciler o sergiye gelmi�, bana o zaman� ay�rm��, hiç olmazsa kar��l��nda bir �ey

als�n istiyorum. �stanbul trafi�i ile bo�u�up bir yerden bir yere gitmek kolay m�?

Mesela kader kavram�nda yapt��m bu hayvan takvimleri için �amanizm’deki kader

kavram�ndan yola ç�kt�m. �amanizm’deki kader birçok hayvanlara, hayvan atalara

154

ba�lan�yor. O yüzden ben de bu kader takvimlerini tasarlarken, seyirci resme

bakmadan önce hangi hayvan y�l�nda do�du�unu bilsin diye yaz�lar yazd�m. Çünkü

her tablo o y�lla ilgili hayvan�n özelliklerinin o y�lda do�an ki�ileri nas�l

etkileyece�ine dair ça�r��mlar yap�yor. Çünkü ben de bu konuda kendime yak�n

bulduklar�m� resim haline getiriyorum ve seyirci hangi hayvan y�l�nda do�du�unu

bilerek resme bakarsa kendisiyle ba�lant�l� bir ili�ki do�uyor.

Sema Özgür: Konular�n seyirci aç�s�ndan devam eden bir hikayesi oluyor diyebilir

miyiz? Bir bak�ma, sanatsal süreç seyircinin kat�l�m�yla tamamlan�yor.

Can Göknil: Evet, yani biri kitap gibi... Sergi bir kitap gibidir, onu ba�tan sona

gezdi�iniz zaman bir �ey bitmi� oluyor. Sonuç ç�km�� oluyor. Tabi böyle bir sergi

haz�rlamak çok uzun bir i�, yani bu zor bir yöntem çünkü büyük galeriler gerekiyor,

kataloglu çal��malar gerekiyor. Böyle bir sergi hem enteresan olacak, hem e�itici

olacak, hem de çok parçadan olu�acak. ... Çünkü hem seyirci s�k�lmadan baks�n hem

de o gördüklerinden bir �ey kazans�n hem de e�lensin yani b�rak�p gitmesin

istiyorum. O zaman da ne yap�yorum? O zaman de�i�ik malzemelere geliyorum.

Mesela �amanizm’de kur�un ilk metaldir. Bu yüzden �amanizm konulu tablolar�mda

kur�un kullan�yorum. Hayvanlar� kur�undan ç�kar�yorum, oradan bir ba�lant� oluyor

zaten. Ama bak�n ne kadar ilginç ki o kur�unun koruyuculu�una bugün bile

inan�l�yor. Hala en ayd�n çevrelerde bile kur�un döktüren var. Dolay�s�yla o eski

inançlar�n bugünkü inançlar� nas�l biçimlendirdi�ini insanlar merak eder diye

dü�ünüyorum. Ben merak ediyorum çünkü. Niye bunu yap�yorlar? Garip bir

uygulama. Niye gidip a�aca çaput ba�l�yorlar? Bunun kökleri ilk inançlara gidiyor.

Sema Özgür: Bütün yap�tlar�n�zdan ve söyle�ilerinizden öz kültürümüze çok de�er

verdi�iniz belli oluyor. Uzun y�llar yurtd��nda kalm�� bir insans�n�z ayn� zamanda.

Yurtd��nda m� daha güçlendi, daha k�ymetli oldu öz kültür bilinci ?

Can Göknil: Yani biraz yurtd��nda kalmakla, biraz da ya�la ilgili. �imdi 61

ya��nday�m. �lk bu bilince vard��mda 30’lu ya�lar�mdayd�m. Bu biraz da bir kimlik

olgusuyla ilgili. Kendimi dünyada nereye koyaca��m? Hem insan olarak hem de

155

sanatç� olarak. �nsan olarak, i�te ailem, dostlar�m, çevrem, e�itimim filan diyerek

kendinizi bir yere koyuyorsunuz. Ama sanatç� olarak da bir yere koymam laz�m.

Hangi kültürün ürünüyüm ben? Nas�l tan�taca��m kendimi? Onun için o öz kültür ve

o özlem önemli oluyor. Özlem diyorum çünkü yabanc� okullarda çok uzun süre

okuyunca bu sefer insan�n bir taraf� eksik kal�yor. Fakat o zaman da çok iyi bir

ara�t�rmac� oluyorsunuz. Bu nedenle, o aç�klar� insan bilgi eksikli�i hissetti�inde

kendi çabas�yla bilinçli olarak kapatmas�, hem özgür hem de belki daha e�lenceli bir

aray�� oluyor. Baz� �eyleri ke�fediyor, bu bir heyecan veriyor. Bu heyecandan bir

tablo ç�kabiliyor ve bu �ekilde bu aray�� bir taraftan sanatsal üretime dönü�üyor.

Onun için belki de niye bunlar� bana ö�retmediler diye k�zmamak daha iyi. Çünkü

bunlar� bilinçli bir �ekilde ö�renmek daha çok kazand�r�yor galiba insana.

Sema Özgür: Bir de ara�t�rmaya sadece çok de�er vermekle kalm�yorsunuz, adeta

sistematik bir �eklide öz kültürümüzü ara�t�r�yorsunuz.

Can Göknil: Ara�t�r�yorum çünkü ara�t�rmadan bilmedi�in bir �ey hakk�nda resim

yapmak çok zor. Resim veya herhangi bir sanat dal� olsun... �nsan ancak bir �eyi

tan�y�p özümserse onun resmini daha iyi, daha güzel ve anlaml� bir �ekilde ifade

ediyor. Yap�tlar da bu �ekilde anlam kazan�yor. Ara�t�rmalar�mda çok s�k�c�

bölümlere de rastl�yorum: �eytanlar, kan revan, sava�, kurt, kolu kopmu� insanlar...

Bunlar�n ho� taraflar�n� bulup ç�karmaya çal��yorum ve kendi yorumumu kat�yorum.

Mesela “Kurt S�rt�nda Üç Güzel” hikayesini ele alal�m. �amanizm’deki ilk insanlar

Ay-Atam’la Ay-Va Hatun. Bu k�zlar da Ay-Atam’la Ay-Va Hatun’un çocuklar�, ilk

erkek ve ilk kad�n�n üç güzel k�z� ve onlar�n tanr�larla evlenece�ine inan�yorlar.

Sonra bu k�zlar tanr�larla evlenebilsin diye onlar� üç yüksek kuleye koyuyorlar. O üç

k�z da tanr� gelecek de bizimle evlenecek diye bekliyor. (O zaman tanr� olarak

hayvan-atalar� kabul ediyorlar ve bunlar da erkek hayvanlar ço�unlukla). Bir gün bir

kurt geliyor ve o kulelerin etraf�nda dola��yor. K�zlar da “A kocam�z geldi” diye kurt

s�rt�na atl�yorlar ve kutsal bir a�ac�n dibine varana kadar gidiyorlar. O a�açtan nur

gibi bir ��k ç�k�yor ve orada hayat beliriyor. Böylece a�aç o kavmin atas� olmu�

oluyor.

156

�amanizm’de yarat�l��n ya a�açtan ya hayvandan ya ikisinin kar��m�ndan oldu�u

kabul ediliyor. �amanizm’deki inançlar böyle do�a unsurlar� üzerine kurulu. Bunlar

bana da çok yak�n dü�üyor. A�açtan türedi�imiz gibi bir inanc�m hiçbir zaman

olmad� ama a�ac�n güzelli�ini, bunu resimle ifade etmenin tad�n� seviyorum. Ayn�

�ekilde hayvanlara da büyük bir yak�nl��m var. �imdi böyle olunca �amanizm bana

yak�n bir konu oluyor. Seçti�im konular birazc�k ne yapmay� sevdi�imle de

ba�lant�l�. O zaman konuyu iyice ö�renip özümseyebiliyorum. Yani ya gidip orada

oturaca��m ve çiçek çizece�im, o çiçe�i görselleyece�im, onu o kadar iyi

tan�yaca��m ki elim onu kendili�inden alg�layacak ve ka��t üstüne geçirecek. Ya da

�u anda yapt��m gibi öykülerden yola ç�karak resim yapaca��m. Sonuç olarak, ben

bir kaynak buldum sanat�m için. Bu kaynak da öz kültürümüz.

Sema Özgür: Hiç tükenmeyen bir kaynak.

Can Göknil: Evet, ama çok da az bilinen. Mesela �imdi �� Bankas� Yay�nlar�

çocuklar için mitoloji kitab� yapmam� istedi. Çünkü yok böyle kitaplar. Ben okul

öncesi için çocuk kitab� yap�yorum ama okul öncesi için mitoloji kitab� yapmak zor.

Mitoloji kitaplar� ortaokul, lise ça�� için daha uygun olabilir. Peki �imdiye kadar niye

yap�lmad� bu? Tüm Bat� sanat�, bat� edebiyat�, Ege, Yunan ve Roma mitolojisi

üzerine kurulu. Türkler de Orta Asya’dan gelmi� Anadolu’ya. Bu süreçte kültürümüz

nelerle harmanlanm��, nas�l de�i�mi�, o ça�lardan bugüne kadar hangi unsurlar

gelmi�? Bunlar bana ilginç geliyor.

Sema Özgür: Yaz�lar�n�z� okurken Türk mitolojisini sadece yerli kaynaklardan de�il

Bat�l� kaynaklardan da ara�t�rd��n�z� görüyoruz. Yurtd��nda ya�aman�n ara�t�rmac�

ve sanatç� kimliklerinize çok büyük katk�s� olmu�tur.

Can Göknil: Evet, evet.

Sema Özgür: Farkl� konularda sergi aç�yorsunuz. Her serginin kendi içinde

bütünselli�i oldu�u gibi farkl� sergileriniz aras�nda da ba�lant�lar var. Hem

kronolojik anlamda ve hem de konular aç�s�ndan.

157

Can Göknil : Evet, var. �öyle cevap vermem laz�m: �imdi bu kataloglu sergiler

yakla��k üç y�l�n çal��mas� oluyor. �stanbul art�k oldukça me�hur bir sanat merkezi.

Galeriler aç�s�ndan oldukça hareketli ve tüm sözle�meler üç y�l önceden

kararla�t�r�l�yor. Onun için az çok kafamda bir konu varsa, ben bir sergi için

ba�lant�ya giriyorum. E�er kafamda bir konu yoksa böyle bir ba�lant�ya girmekten

çekinirim. Yoksa 50 tane yeni resmi nas�l yapaca��m diye korkar�m. Eski

sergilerimden baz� resimleri toplay�p yeni bir sergi için galeriye vermek etik de�il

benim için. Dedi�im gibi, yeni sergilerin ba�lant�s� önceden kuruluyor ama o arada

ben o sergi için çal��maya ba�lam�� oluyorum. Bu arada bir önceki sergiyi de ancak

tamamlam�� oluyorum. Sanatsal sürece de zaten b�çakla kesilmi� gibi ara

verilemiyor. Ben bir ki�iyim ve bir sanatç� olarak yeni bir ifade edi� biçimi olmuyor.

O zaman da bir önceki serginin konular� birazc�k kay�yor yeni sergilere. Ama bu

�ekilde de bir köprü olu�uyor diye dü�ünüyorum.

Mesela Güneydo�u’ya gitti�imde Mardin’i gördüm ve çok �a��rd�m Kocaman bir

ovan�n bir taraf� Suriye, bir taraf� da Türkiye. Ama insanlar�n giyimlerine

bakt��n�zda da herkes Arap gibiydi. Tabi böyle b�çakla kesilmi� gibi olmuyor. O

insanlar bu tarafta böyle olacak, o tarafta böyle olacak demek olanakl� de�il. Çünkü

bir ileti�im var. Bak�yorsunuz koca bir ova var kar��n�zda. Nas�l olur da onun o taraf�

öyle bir taraf� böyle olabiliyor? S�n�r ancak harita üzerinde çizilebilir. ��te böyle,

hiçbir �ey bir anda bitemiyor. Süreç yar�da kesilse de tamamlansa da, ondan bir

�eyler kal�yor geriye.

Sergilere defter koyarlar, herkes dü�üncesini yazs�n diye. Yap� Kredi Kaz�m Ta�kent

Galerisi’ni de onun için çok severim. Her türlü insan geliyor oraya. Ni�anta��’ndaki

sergimin daha ba�ka türlü izleyicisi vard�. E, �imdi her türlü insan�n geldi�i bir

galeride o deftere yaz�lan yaz�lar da son derece ilginç olabiliyor. Söz etmeye de�er

olanlar�ndan bir tanesi diyor ki ”Bu ça�da sanat gelece�e odaklanm��ken siz niye

arkaya bak�yorsunuz?”. Ama ben insan� anlamak için “Nereden gelmi�? Nas�l

olmu�? ” sorular�n�n önemli oldu�unu dü�ünüyorum. O zaman sanat tarihi diye bir

bilim de olmaz, arkeoloji de olmaz. Müzelik sanat� elitist diye kötülüyorlar ama

158

yerine koyduklar�n� da kimse anlam�yor, payla�am�yor. Hayat� yans�tt�klar�n�

söylüyorlar, ama o kadar kar��k kavramlar ortaya ç�kar�yorlar ki izleyici

anlayam�yor onlar�.

Sema Özgür: Geçmi�ten faydalan�rken geçmi�e ait baz� nesneleri, örne�in muskalar�

adeta yeniden kurguluyorsunuz ve günümüze ta��yorsunuz.

Can Göknil: �una �a��r�yorum bir taraftan: Nas�l olur da böyle �eylere hala

inan�yorlar? Ama ayn� zamanda o inançlar�n bir yüceli�i de var çünkü içten

inan�ld�� zaman o insan için do�ruluk ta��yor. Mesela bir yaz�da �öyle okumu�tum:

Muska inançlar�, muskalar inan�ld�� sürece etkilidir. �nanmayan için bunlar hiçbir

�ey de�er ta��m�yor. Bizim halk�m�z inan�yor. Müslümanl�k da muskalar� reddediyor.

Buna ra�men o muska inanc� kültürümüzde kalm��. Neden kalm��? Çünkü çok eski

dönemlerden beri aktar�la gelen bir �ey. Ana baba, küçük bebeklere muska tak�yorlar

ve böylece muska inanc� art�k o insan için hayat�n�n bir parças� olmuyor. ��te o

zaman da biraz psikoloji, biraz sosyal psikoloji giriyor devreye.

Sema Özgür: �amanizm’deki birçok unsuru ve birçok efsaneyi çok iyi

tan�yorsunuz. Bu �amanist inançlar ve efsaneler aras�nda sizi özellikle çok

etkileyenler oldu mu?

Can Göknil: Hayvan-atalar. Benim hayvan merak�mdan dolay�. Do�a benim için

çok önemli. Do�a içinde olmay� severim. Do�an�n katledilmesine çok üzülen bir

insan�m.

Do�ay� korumak çok önemli. Do�ay� kurtarabilecek her �eyi çocuklara genç ya�ta

vermek için bir çabam var. �amanizm’de insanlar do�a ile çok s�k� bir ili�ki içinde

ya�arlar. Özellikle o hayvan idollerinin müthi� oldu�unu dü�ünüyorum. �nsanlar

do�aya sayg� duyuyorlar ve inançlar�n� onun üzerine kuruyorlar. Hayvan�n gücünü

istiyorlar ve o yüzden boynuz tak�yorlar. K�z�lderililerde de var benzer inançlar:

avlad�� hayvandan özür diler, öper. “Te�ekkür ediyorum, ailemi geçindirece�im”

diyerek o hayvandan faydalan�r.

159

Sema Özgür: Resimlerinize bakt��m�zda kad�nlar� çok sevimli, yuvarlak hatl� tipler

olarak görüyoruz. Kad�nlar� tanr�çalarla ba�lant�land�rmak için mi bu �ekilde çizmeyi

tercih ediyorsunuz?

Can Göknil: Ben hep ilksel tarafla ilgiliyim. Primitif art dedi�imiz zaman formlar

çok basitle�mi�, biraz oyuncaksalla�m�� gibi oluyor. Mesela idollere bakt��m�zda

bunu aç�kça görüyoruz. O ilksellik çocuksu olmaktan gelir. Bugünkü ça�da� ya�am�n

karma�as� içinde insanlar çocukluklar�n�, insanl�klar�n�, yal�n bir �eylerini kaybetmi�

gibiler. Çok fazla katmanlar� var sanki. Bu yal�nl�klar�na ula�abilmek gibi bir çabam

var. Mesela Anadolu Tanr�çalar� tan�d��m en ilkel objeler ve en çok görebildiklerim

de o idoller oldu. Birçok yerde Anadolu uygarl�klar� sergileri oldu, Ankara’daki

müzeleri dola�t�m. Bütün bunlar beni etkiledi tabi. Dedi�im gibi ben ilksel inançlarla

u�ra��yorum ve ilksel inançlar�n da böyle bir çocuksu taraf� var. Bir de �i�koluk

daha çok boyanabilir ve daha kuvvetli bir ifade oluyor. Hani böyle dümdüz bir �ey

yerine dolgun dolgun bir görünü�...Mesela Karak�zlar kötü k�zlard�r ama ben

kötülü�ü çok vurgulayabilen bir insan de�ilim. “Bunu nas�l yapaca��m?” diye

dü�ünürken o siyah çoraplar geldi akl�ma. Karak�zlar�n, �aman’�n akl�n� cinsel

yönden çalmas�n� o çoraplarla ifade edebilece�imi dü�ündüm. Asl�nda bu çok güncel

bir imge, de�il mi?

Sema Özgür: Evet, bu halleriyle Karak�zlar kabare k�zlar� and�r�yor.

Can Göknil: Evet, kabare k�zlar� gibiler. Playboylar’da da böyle görüntüler vard�r.

��te o zaman da ça�da� bir yorum oluyor. Asl�nda o kadar de�ifre etmiyorum

yaparken. En do�al haliyle yapt��m en iyi oluyor. Fazla u�ra��rsam, fazla

çabalarsam o zaman yapmaya çal��t��m �ey çöküyor. Oldu oldu, olmad� olmad�. Biz

performans sanatç�lar�, sahne sanatç�lar� gibi her �eyi o anda seyirci önüne

koymuyoruz. Üç y�l önceden çal��yorsun her �eyi deniyorsun. �yi olan� koyars�n,

olmad�ysa koymazs�n. O rahatl�� var i�imizin.

Sema Özgür: Karak�zlar’a bakt��mda içimden gülümsemek geliyor. Seyirciyi

gülümsetmeyi özellikle mi hedefliyorsunuz?

160

Can Göknil: Karak�zlar çok çekici de de�il ama, öyle olmaya da çal��yorlar. Ama

komik bir �ey de oldu “Akk�zlar – Karak�zlar” sergisinde. Ben Akk�zlar’�n

sat�laca��n� beklerken herkes Karalar� ald�. �nsanlar aç�s�nda ilginç bir �ey bu.

Kötülü�e kar�� daha bir ilgi var diyebilirim.

Sema Özgür: Resimlerinizde hayvan figürlerini oldu�u kadar. kad�n figürlerini de

çok kullan�yorsunuz?

Can Göknil: Az tan�d��m bir unsur oldu�u için erkek çizmek çok zor. Evliyim, 40

y�ld�r o�lum var, mutlu bir ailem var ama tabi kad�n� daha iyi tan�yorum. Kad�nlar�n

sorunlar�n� biliyorum. Bir de �amanizm’den kalan inançlar�n bugüne yans�mas�nda;

büyü unsurlar�n�n devam ettirilmesinde; kur�un dökme, çaput ba�lama , yat�rlar�n

çevresinde ölen bir insan�n at olup ku� olup oraya geri dönmesi gibi inançlar�n

Anadolu’da ya�at�lmas�nda kad�nlar etkili olmu�tur. Ben Anadolu’da ya�amad�m

ama okuduklar�mdan öyle ö�rendim. Günümüzde de bu tür inançlar hep kad�n

dünyas�na ait görülür. Erkekleri bunlara belki fasa fiso filan diyorlar belki. Bir de

kad�nlar daha tan�d�k benim için. Bazen bir erkek tanr� çizece�im vakit oturuyorum

“�imdi ben bunu nas�l yapay�m?” diye dü�ünüp duruyorum.

Sema Özgür: Kad�nlar� yorumlarken Umay Tanr�ça’y� çok kullan�yorsunuz. Umay

Tanr�ça’n�n çok farkl� yönleri var: bir taraftan koruyucu, �efkatli, anaç...Ama bir

taraftan da baz� kaynaklarda sava� ve ölüm mele�i olarak da kar��m�za ç�k�yor.

Can Göknil: Evet, bozuluyorum buna.

Sema Özgür: Evet, onu soraca��m. Bu yönlerini neden konu etmiyorsunuz?

Can Göknil: Etmedim. Ben tabi akademisyen de�ilim. Serbest çal��an bir

sanatç�y�m. Onun için kendi be�endi�im �eyleri yorumluyorum. Dolay�s�yla da

yorumlar�m ki�isel oluyor.

Sema Özgür: Bir de sanki izleyiciyi gülümsetmek istiyorsunuz?

161

Can Göknil: Do�rudur. Mizah derler buna. Gabrovo Mizah Müzesi’nden ödül ald�m.

Onlar�n slogan�: “Dünya devam edebiliyor çünkü dünya halen gülebiliyor “ “The

world lasts because it laughs” Bu benim sanat�mda da var. Bu ki�ilikle ilgili bir �ey.

Ben böyle bir insan�m, o yüzden de yap�tlar�m öyle oluyor. Belki ba�ka bir ailenin

çocu�u olsayd�m, çok zor �artlardan yeti�seydim, belki o zaman bu konular

gülümsetmezdi beni sanatç� olarak. Sanatç� bile olmazd�m belki, para edecek bir i�

tutard�m. Ama birçok etken var gerçekten. Benim ki�ili�im böyle. Kendim de

e�leniyorum resim yaparken.

Sema Özgür: Mavi rengi çok fazla kullan�yorsunuz. Akk�zlar� resmederken fon

olarak kullan�yorsunuz. Gök Tanr�y� da ifade ediyor bir taraftan. Bu rengi bu kadar

yo�un kullanman�z�n ba�ka nedenleri var m�?

Can Göknil: Vard�r elbet...Her sanatç�n�n seçti�i baz� renkler oluyor. Bazen resim

yaparken mavinin d��nda turuncu, sar� renkler de a��rl�k kazan�yor. Kendim de çok

seviniyorum o zaman çünkü bütün sergi mavi olursa herkes çok s�k�lacak. Renkler

do�al olarak ne olacaksa o oluyor. Ben onlar�n do�all��m� hiç ellemiyorum. Baz�

renklerle daha ha��r ne�irim. Bir de mavi renk huzurlu geliyor.

Sema Özgür: Renklerden sonra bir de k�saca teknikleri sormak istiyorum. Bu

konuda da çok yarat�c�s�n�z.

Can Göknil: Te�ekkürler.

Sema Özgür: Mesela ah�ap üzerine yapt��n�z Ay-Vat Hatun, Ay-Atam resimleri

var.

Can Göknil: Malzeme ve teknik seçimi biraz da o günün �artlar�yla ilgili oluyor. O

f�r�nc� küreklerini bana bir anneler gününde o�lumla kocam alm��lar. Ben de o gün

hasta yat�yorum, can�m bir �ey yapmak istemiyor. E�imle o�lum M�s�r çar��s�ndaki

Tahtakale’ye gitmi�ler, ellerinde koca kürekler geldiler. “Bak sana ne ald�k. Hadi

�imdi sen bunlar�n üzerine bir �ey yap” dediler. “Ate�im var. Yat�yorum.” diyorum.

162

“Yok, sen �imdi mutlaka bir �eyler yapars�n” dediler. Bu aile deste�i de çok önemli.

Hep ayn� malzemeleri hep ayn� teknikleri kullan�rsam seyirci s�k�labilir. Bunun için

de�i�ik konular, de�i�ik teknikler kullan�yorum. Bir de bazen gerekiyor da. Mesela

“Muskalar” sergisindeki kader tabletleri Mezopotamya’daki eski bir inançla ilgili.

Bu inanca göre tanr�lar insanlar�n kaderlerini tabletlere yazm��lar ve gökyüzüne

asm��lar. Ku� Adam Anzu gelmi�, bunlar� çalm��. �nsanlar da “Eyvah, kaderlerimiz

çal�nd�” diye tela�a dü�mü�ler. Muskalar yazmaya ba�lam��lar ve böylece ilk

muskalar ç�km�� ortaya. �imdi böyle bir durumda o sergide kullan�lacak malzeme ve

teknikler ta ba�ta belli oluyor: gökyüzünde as�l� tabletler, Ku� Adam Anzu’nun

heykeli....O zaman bunlar� çok ba�ka malzemelerden yapabiliyorum...(Ku� Adam

Anzu heykelinin resmini göstererek) “�öyle bir fikrim var... Bu nas�l olacak ?” diye

farkl� atölyelerden yar�m isteyebiliyorum. Her sanatç� de�i�ik atölyelerden

yararlanabilir ama kendi fikri olmak �art�yla. Kendi bulu�u olmak �art�yla. (Ku�

Adam Anzu’nun demir ayaklar�n� göstererek) Ben bunun i�çisi de�ilim ama onu

yapan bana da yard�m ederse ho� bir i� ç�kar ortaya. (Ah�ap geyik heykellerini

göstererek) Mesela bu yapt�klar�m da Orta Asya inançlar�yla ilgili. Orta Asya’da

geyik boynuzlar�na çaput ba�larlarm��. Bunlar� yapmas� için de marangozlara

verdim. Kataloglarda bu ki�ilere te�ekkür ediyorum. Mesela kader tabletleri pi�mi�

toprak oldu�u için bunlar� seramik atölyesinde çal��t�m.

Can Göknil: (Eserlerinin Londra’daki Victoria Albert Müzesi’nin Millî Sanat

Kütüphanesi’ne kabul edilmesiyle ilgili olarak) �yi bir yere yerle�tirirsem eserlerimi,

ben onlara yavrular�m diyorum, çok seviniyorum. Çünkü bir sanatç�n�n en büyük

arzusu bir �ekilde yapt�� i�in de�erli olup da gelece�e kalmas�. Bence bunun karar�n�

biz verecek de�iliz. Bizden sonra gelecek olanlar karar verecekler. Bu bir sanatç� için

büyük bir k�vanç tabi. Yoksa parasal bir taraf� yok, çok sembolik bir rakam.

Sema Özgür: Günümüz sanatç�lar�na bakt��m�zda Türk mitoslar�ndan pek

yararlanmad�klar�n� görüyoruz. Bat�l� kaynaklardan daha çok esinleniyorlar. Bu

durum sizce neden kaynaklan�yor?

163

Can Göknil: Türk kimli�i o kadar kar��k bir kimlik ki...Bunu tümüyle ele almak

gerekti�ini dü�ünüyorum. �imdiye kadar bu topraklardan gelmi� geçmi� bir sürü

kültürel kimlik var. Bütün bunlar�n özünün anla��lmas� ara�t�r�lmas�, bilinmesi laz�m.

Bunlar ö�retiliyor mu, yoksa bilinmiyor mi? Sanatç�lar�n bilmesi laz�m elbette. Bu

i�in içinde olmama ra�men Bienal kapsam�ndaki sergilerden bir �ey anlam�yorum.

Mesela Galatasaray’da “Çar�� Pazar” diye bir çal��ma var, ben sahaf oldum. Her

sanatç� bir �ey oldu. ��te terlikçi oldu, terlikçi deniz kenar�nda buldu�u ta�lar�n

terli�e benzerlerini al�p hiçbir mühadalesiz onlar� bir �ekilde sundu. Ama bunlar

anla��l�r kavramlar. Bunlar günlük hayat�n içinde olan kavramlar, günlük hayattan

kopuk olan kavramlar de�il. Onu anlayabiliyorum. Onu insanlar da anlayacakt�r,

payla�abilecektir.

Sema Özgür: Türk mitolojisi okutulmuyor okullarda yeteri kadar. Sanata yeteri

kadar yans�mamas�n�n temel nedenlerinden biri bu olabilir san�r�m.

Can Göknil: Evet, özellikle bugünlerde inançlar�n neredeyse iç sava� �ekline girdi�i

bir dünyada inançlar� ara�t�r�p da bunlar� ö�rencilere vermek ne denli yap�labilir

bilemiyorum. Ancak böyle ba��ms�z kitapevlerinin yay�nc�lar�n bu konuda ürettikleri

olursa ......

Sema Özgür: Bunun için de sizin yapmay� planlad��n�z çocuklara yönelik mitoloji

kitaplar�n�n çok faydal� olaca��n� dü�ünüyorum.

Can Göknil: �n�allah olur da bakal�m.

Sema Özgür: Bundan sonra üzerinde çal��may� dü�ündü�ünüz konular var m�?

Bunlar içinde �amanizm olacak m�?

Can Göknil: Ben kitap dünyas�nday�m ve kaynak kitab� çok seviyorum. Kitab�

sevdi�im için, çocuk kitaplarla u�ra�t��m için kendime yak�n hissediyorum. Bizim

kültürümüz içinde de kitab�n yeri çok güçlü. Halk edebiyat�m�zda da çok önemli

kitaplar var. Onun için onlardan bir �eyler ç�kar�labilece�imi görüyorum.

164

Sema Özgür: Bu kadar detayl� ara�t�rmalar sonucunda ortaya koydu�unuz

yap�tlar�n�z�n hiç anla��lmamas�ndan korktu�unuz oldu mu?

Can Göknil: Oluyor, onun için yan�na yaz� da koyuyorum. Mesela Yap� Kredi’de

öyle yapm��t�m. Burçlarla ilgili bir sergiydi. Osmanl�’daki burçlar�, Y�ld�znameleri

yapt�m. Mesela seyirci mizan (terazi) burcuna bakacak diyelim. O yüzden bir �air

arkada��ma rica ettim “Bana �unlar� yaz�ver” diye. Yaz� olsun, aç�klama olsun,

mutlaka bir �ey koyuyorum. Yani anla��lmas�n� kolayla�t�rmaya gayret ediyorum.

Sema Özgür: Umar�m ayn� �eklide daha da artarak devam eder çal��malar�n�z. Çok

te�ekkürler.

165

EK – 2 Can Göknil’in Özgeçmi�i

Can Göknil

1945 Ankara'da do�du.

1966 Arnavutköy Amerikan K�z Koleji(Robert Kolej)'nden mezun oldu.

1968 Knox College, Güzel Sanatlar Fakültesi, resim bölümünden B.A.derecesiyle mezun oldu. (Galesburg, Illinois, A.B.D.)

1969 The City College of the City University of New York,Güzel Sanatlar Fakültesi, resim bölümünden M.A. derecesiyle mezun oldu. (New York, New York, A.B.D.)

Ki�isel Sergiler

1971 M.I.T., Cambridge, MA, A.B.D.

1972 First Natioal City Bank, New York, NY, A.B.D.

1972 Total Media Galleries, New York, NY, A.B.D.

1973 Lynn Kottler Galleries, New York, NY, A.B.D.

1974 Melda Kaptana , �stanbul

1975 Amerikan Kültür Merkezi, �stanbul

1975 Baraz , �stanbul

1977 Artisan, Ankara

1982 Lebriz, �stanbul

1983 Urart , �stanbul

1986 Urart , �stanbul

1988 Kile , �stanbul

1990 Türk-Amerikan Derne�i, �zmir

1991 Urart , Ankara

1994 Garanti , �stanbul

1994 Urart , Ankara

1997 Yap� Kredi Kaz�m Ta�kent , �stanbul

1997 Yap� Kredi �zmir , �zmir

1997 Yap� Kredi Kemal Sat�r , Adana

1999 Milli Reasürans , �stanbul

2000 Selvin, Ankara

2001 Gabrovo Mizah Müzesi, Gabrovo, Bulgaristan

2001 PG Art, �stanbul

2001 15. Uluslararas� Gabrovo Bienali çerçevesinde Alt�n Aesop sahibi olarak ki�isel sergi

2002 Yap� Kredi Kaz�m Ta�kent , �stanbul

2003 2003 Selvin, Ankara

2003 2003 Chihiro Müzesi, Tokyo

2004 Milli Reassürans , �stanbul

166

Karma Sergiler

1967 Bender Exhibit, Galesburg, IL, A.B.D.(�kincilik Ödülü)

1972 Total Media Galleries, New York, NY, A.B.D.

1973 "Hadassah" Annual,Westfield, NJ, A.B.D.

1974 8.DYO Resim Yar��mas�, �zmir, Ankara (Juri Özel Onörü)

1975 36.Devlet Resim Heykel Sergisi, Ankara, �stanbul

1975 �stanbul Arkeoloji Müzeleri, �stanbul

1977 Baraz, �stanbul

1977 Philadelphia Modern Sanatlar Müzesi, PA, A.B.D.

1977 Türk Evi, New York, NY, A.B.D.

1978 "Ça�da� �stanbul Resmi" Sergisi, Devlet Güzel Sanatlar si, Ankara

1984 "Günümüz Sanatç�lar�" 5.�stanbul Sergisi, �stanbul (Jüri Onur Ödülü)

1985 7. Gabrovo Bienali, Gabrovo, Bulgaristan

1985 19.DYO Resim Yar��mas�, �zmir ,Bursa, Ankara, �stanbul (Mansiyon)

1991 "Günümüz Sanatç�lar�" 12.�stanbul Sergisi (Konuk Sanatç�)

1995 12.Gabrovo Bienali ,Gabrovo, Bulgaristan

1996 "Günceler" Sergisi, Enersis, Ankara

1996 "Öteki" Sergisi, Habitat II, Antrepo, �stanbul

1997 Türkiye �� Bankas� Özgün Bask�resim Sergisi, Ankara

1998 20th National Print Exhibition, Schenectady Museum, Albany, NY, A.B.D.

1999 14.Gabrovo Bienali, Gabrovo, Bulgaristan (Büyük Ödül-Alt�n Aesop)

2002 "�nançlar�n Renkleri", Padova, �talya

2003 Alt�n Gülümseme" (alt�n Aesop ödüllü sanatç�lar) Gabrovo, Bulgaristan

2004 "Kutsal Renkler", Padova, �talya

2004 "Kitap Sanat�," Ulusal Kad�n Sanatç�lar Müzesi, Washington D.C. "4 Kad�n Sanatç�" Sergileri

1984 Nexullery, Philadelphia, PA, A.B.D.

1985 Türk Evi, New York, NY, A.B.D.

1986 National Library of Canada, Ottawa, Kanada

1986 University of Ottowa, Faculty Club, Ottowa, Kanada

1986 Attic Studio, Toronto, Kanada

1987 Fuller Lodge Art Center, Los Alamos, NM

1987 University City Center, Philadelphia, PA, A.B.D.

167

Yap�tlar�n�n Yer Ald�� Koleksiyon ve Müzeler

1973 Museo d'Arte Moderna, San Marino

1977 Türk Evi, New York, N.Y., A.B.D.


1991 Kad�n Eserleri Kütüphanesi, �stanbul


1998 Schenectady Museum, Albany, NY, A.B.D


1999 Chihiro Art Müzesi, Tokyo, Japonya

2005 Victoria & Albert Müzesi, Milli Sanat Kütüphanesi, Londra

AMANZM VE CAN GÖKNL’N YAPITLARINDAK...

Documents

Transcript of AMANZM VE CAN GÖKNL’N YAPITLARINDAK...