T.C.

MARMARA ÜN�VERS�TES�

TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI

GENEL TÜRK TAR�H� B�L�M DALI

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI VE GENEL TÜRK

TAR�H� ÇALI�MALARI

YÜKSEK L�SANS TEZ�

HAL�ME KAÇAR

�STANBUL 2008

T.C.

MARMARA ÜN�VERS�TES�

TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI

GENEL TÜRK TAR�H� B�L�M DALI

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI VE GENEL TÜRK

TAR�H� ÇALI�MALARI

YÜKSEK L�SANS TEZ�

HAL�ME KAÇAR

Tez Dan��man�: Prof. Dr. HÜSEY�N SALMAN

�STANBUL 2008

I

I

��NDEK�LER

�Ç�NDEK�LER…………………………………………………………….. I

ÖZET………………………………………………………………………... V

ABSTRACT ………………………………………………………………... VII

ÖNSÖZ…………………………………………………………………….… X

KISALTMALAR L�STES� ………………………………………………... XV

G�R�� ………………………………………………………………………... 1

B�R�NC� BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI

1.1. KIRZIO�LU’NUN A�LES�………………………………..…….…….. 14

1.2. KIRZIO�LU’NUN E��T�M�, MEMUR�YET� VE ASKERL���…….. 19

1.3. A�LE BABASI KIRZIO�LU………………………………………..….. 29

1.4. Ö�RET�M ÜYES� KIRZIO�LU……………………………………….. 30

1.5. KIRZIO�LU’NUN SON GÜNLER�………………………….…….….. 33

1.6. KIRZIO�LU’NUN VEFATI……………………………………….…... 33

�K�NC� BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN F�KR� DÜNYASI VE

K���L���

2. 1. KIRZIO�LU’NUN TAR�HE YÖNELMES�……………………………. 35

2. 2. KIRZIO�LU’NUN TAR�H GÖRÜ�Ü………………………………….. 37

2. 3. KIRZIO�LU’NUN TÜRK TAR�HÇ�L���NDEK� YER� VE GENEL TÜRK

TAR�H�’NE KATKILARI…………………………………………………….. 38

2. 4. KIRZIO�LU’NUN HALK B�L�M� ARA�TIRMALARI……………… 43

2. 5. KIRZIO�LU’NUN ALDI�I ÖDÜLLERDEN BAZILARI……………… 43

2. 6. KIRZIO�LU’NUN KÜTÜPHANES�…………………………………….. 44

II

2. 7. KIRZIO�LU’NUN ÜYE OLDU�U KURUMLAR……………………… 45

2. 8. KIRZIO�LU’NUN KULLANDI�I MAHLASLAR……..………………. 45

2. 9. KIRZIO�LU’NUN K���L���……………………….………………….. 45

2. 10. KIRZIO�LU’NUN BAZI EMELLER�………………….…..………… 47

2. 11. KIRZIO�LU’NUN BAZI MÜCADELELER�………………………… 48

2. 12. KIRZIO�LU’NUN BAZI MEKTUPLARINDAN ÖRNEKLER……… 50

2. 12. 1. Karde�i M.Cemal K�rz�o�lu’na Yazd�klar�ndan……………… 50

2. 12. 2. K�rz�o�lu’nun Celâl Yalvaç’a Gönderdi�i Mektup……………. 64

2. 12. 3. Zeki Velidi Togan’�n K�rz�o�lu’na Gönderdi�i Mektup………. 64

2. 12. 4. Tar�k Zafer Tunaya’n�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup……….. 65

2. 12. 5. Faruk Sümer’in K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup………………… 65

2. 12. 6. Nihal Ats�z’�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup………………….. 66

2. 13. KIRZIO�LU HAKKINDA YAZILANLAR………………………..……. 67

2. 13. 1. Hakk�nda Yaz�lan �iirler……………………………………….. 67

2. 13. 2.Ölümünden Önce Hakk�nda Yaz�lanlar………………………… 72

2. 13. 3. Ölümünden Sonra Hakk�nda Yaz�lanlar…………….…………. 75

2. 13. 4. K�rz�o�lu’na �thaf Edilen Eserler………………………………. 77

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN ESERLER�

3. 1. MALAKANLAR……………………………………………………...…. 79

3. 2. KARS (CO�RAFYA, TAR�HÇE VE KARSLI BÜYÜKLER)………… 79

3. 3. KARS YAYLASI………………………………………………………... 80

3. 4. DEDE KORKUT O�UZNAMELER�, 1. K�TAP………………………. 80

3. 5. KARS TAR�H� 1. C�LT ……………………………………..………….... 81

3. 6. 1855 KARS ZAFER�…………………………………………………….. 83

3. 7. KARA AM�D (D�YARBEK�R) TAR�HÇES� VE AB�DELER�N KÜÇÜK

KILAVUZU…………………………….………………………………….….. 84

3. 8. YAZILIVES�KALARA GÖRE: Z�YA GÖKALP MÜZES� VE Z�YA

GÖKALP………………………………………………………………….…… 84

III

3. 9. EDEB�YATIMIZDA KARS 2. K�TAP (KIRK YILLIK KARAGÜNLERDEN

(1878–1918) KURTULU�UNUN 40. YILDÖNÜMÜ DOLAYISIYLA)……... 84

3. 10. M�LLÎ MÜCADELEDE KARS 1. K�TAP-BELGELER……….……… 85

3. 11. KÜRTLER’�N KÖKÜ 1. BÖLÜM…………………………….…….….. 86

3. 12. HER BAKIMDAN KÜRT OLAN KÜRTLER…………………………. 87

3. 13. KÜRTLER�N TÜRKLÜ�Ü………………………………….…………. 88

3. 14. ATATÜRK ÜN�VERS�TES� ERZURUM YAZMA VE BASMA

ESERLER SERG�S�………………………………………………………..…. 89

3. 15. 27 ASIRLIK TÜRKLÜK BÖLGES� �SP�R……………………..……… 90

3. 16. KARS �L� VE ÇEVRES�NDE ERMEN� MEZAL�M� (1918–1920)…… 90

3. 17. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I�I�INDA KARAPAPAKLAR... 92

3. 18. KANADA KARS’INA ARMA�AN………………………………….…. 93

3. 19. ESK� YAZILI TAR�H MET�NLER�………………………….…………. 94

3. 20. MALTA KONFERANSLARI, Z�YA GÖKALP………………………... 95

3. 21. OSMANLILARIN KAFKAS ELLER�N� FETH� (1451–1590)………… 96

3. 22. TÜRK �NKILÂP TAR�H� DERS NOTLARI (M�LLÎ MÜCADELEDE,

ATATÜRK �NKILÂPLARI) ……………………………………….………….. 97

3. 23. ERZURUM KONGRES�N�N 60. YIL DÖNEM�NE ARMA�AN (23

TEMMUZ 1919–23 TEMMUZ 1979) ………………………………………… 97

3. 24. KARS- ARPAÇAYI BOYLARI ESK� MERKEZ� ANI �EHR� TAR�H�

(1018–1236) …………………………………………………………………… 98

3. 25. DA�ISTAN-ARAS-D�CLE-ALTAY VE TÜRK�STAN TÜRK

BOYLARINDAN KÜRTLER………………………………………………… 99

3. 26. TÜRK M�LLÎ BÜTÜNLÜ�Ü �ÇER�S�NDE DO�U ANADOLU…… 100

3. 27. KARAHANO�LU A�LE TAR�HÇES� VE KARAHANO�LU M.

MUHTAR’IN ���RLER�-K�TAPLI�I…………………………………….…. 100

3. 28. ARDAHAN ARMA�ANI…………….……………………………….. 101

3. 29. KAZIM KARABEK�R…………………………………..…………..…. 101

3. 30. R�ZE VE DOLAYLARINDA B�L�NMEYEN TAR�H GERÇEKLER�.. 102

3. 31. YUKARI KÜR VE ÇORUK BOYLARINDA KIPÇAKLAR………….. 103

3. 32. BÜTÜNÜYLE ERZURUM KONGRES�………………………………. 103

IV

3. 33. KARADEN�Z BÖLGES�NDEK� TÜRK BOYLARINDAN LAZLAR VE

HEM��NL�LER�N TAR�HÇES�……………………………………………… 104

3. 34. TÜRK TAR�H�NDE ERMEN�LER (KOM�SYONLA)……………..…. 104

3. 35. TÂR�HÇE-� GAZAVÂT-� DA�ISTÂN………………………………… 105

3. 36. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I, II……………….……….……. 106

SONUÇ………………………………………………………….……….….. 107

B�BL�YOGRAFYA…………………………………………….………… 109

EKLER…………………………………………………………….………… 113

EK-1. PROF. DR FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN

B�BL�YOGRAFYASI………………………………………………………... 114

EK-2. KRONOLOJ�………………………………………………………… 167

EK-3 SOY �ECERES�………………………………………………………. 170

EK-4 RES�MLER……………………………………………………………. 171

EK-5 GAZ� ÜN�VERS�TES�’NDEN ALINAN BELGELER…………….. 176

V

ÖZET

K�rz�o�lu, 10 Mart 1917 tarihinde dünyaya geldi. Henüz bir ya��ndayken

öksüz kald�. Küçük ya�larda aile içinde yeti�tirildi. �lk (1928) ve ortaokulu (1931)

Kars’ta, liseyi (1934) Erzurum’da okudu.

Arpaçay (1934–1935) ve Posof’ta (1936–1937) tahsil müfetti�li�i yapt�. Bu

s�rada bölgeyle ilgili halk edebiyat� ve folklor malzemesi toplad�.

1938’de birinci askerlik görevini yapt�. Kars Lisesi’nde (1938–1941)

Yard�mc� Türkçe Ö�retmenli�ine ba�lad�. Kars Lisesi’ndeki ö�retmenli�i s�ras�nda

Halkevinin ayl�k dergisi Do�u�’un idaresini üstlendi. �lk yaz� denemelerini ve daha

önce Posof ve Arpaçay’da derledi�i halk kültürü verimlerini, bu dergide yay�mlad�.

Bu yaz�lar, yurdun dört bir yan�ndan ses getirdi. Do�u�’taki Türkoloji yaz�lar� ona,

yurt çap�nda hakl� bir ün kazand�rd�.

K�rz�o�lu, 1941 y�l�nda �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Bölümü’nde okumaya ba�lad�. �kinci s�n�ftayken ikinci askerli�e (1943–1944)

ça�r�ld�. Terhis olunca fakülteye döndü ve 1946 y�l�nda buradan mezun oldu. �ki y�l

�stanbul’da serbest çal��t�; çe�itli ara�t�rma ve incelemeler yapt�.

1948 y�l�nda Kars Lisesi’ne Tarih Ö�retmeni olarak atand�. 1951 y�l�nda

Diyarbak�r Lisesi’ne tayin edildi. Bu �ehirde sosyal ve kültürel faaliyetler yürüten

K�rz�o�lu, bölgenin tarih, etnoloji, etnografya ve folklorunu ara�t�rd�. Bu ara�t�rma ve

incelemelerinin bir k�sm�n� Diyarbak�r’da ç�karmaya ba�lad��� Kara Amid, Dicle ve

�ç O�uz dergileriyle di�er mahalli gazetelerde ne�retti. Mahalli bas�n ve e�rafla yak�n

ili�kiler kuran K�rz�o�lu, bu �ehirde silinmez izler b�rakt�.

17 Eylül 1953 tarihinde Türk Dil Kurumu üyeli�ine kabul edildi. Fakat

kurumun dil politikas�n� benimsemedi.

1957 y�l�nda Adapazar� Arifiye Ö�retmen Okulu’na, 1961 y�l�nda Ankara’da

Millî E�itim Bakanl���’nda �ube Müdürlü�ü’ne getirildi. 1966’da Türk

Ansiklopedisi’nde uzman olarak çal��t�. Bu ansiklopediye birçok makale yazd�.

VI

K�rz�o�lu, Ankara’daki memuriyeti s�ras�nda Ankara Üniversitesi DTCF’de

Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat yönetiminde doktora çal��mas�n� yürüttü. “Osmanl�lar�n

Kafkas Ellerini Fethi” konulu tezini pekiyi dereceyle veren K�rz�o�lu, 11 May�s

1967’de Tarih Doktoru oldu.

Dr. K�rz�o�lu, 1 Kas�m 1967 tarihinde Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Tarih Bölümü’nde ö�retim görevlisi olarak çal��maya ba�lad�. 1972–1973

tarihlerinde bir süre Fransa’da kald�. “Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar” adl�

teziyle, 18 Kas�m 1975 tarihinde Orta Ça� Tarihi Doçenti oldu. Uzun y�llar bu

fakültenin Tarih Bölümü Ba�kanl���’n� yürüttü. 1980 Kas�m�ndan itibaren alt� ay

Lefko�a’da kalarak K�br�s’taki Türk-�slam Kitabelerini inceledi ve Özel Türk

Üniversitesi’nde �nk�lâp Tarihi dersleri verdi.

K�rz�o�lu, 1982 y�l�nda tamamlad��� “An� �ehri Tarihi” adl� çal��mas�yla Orta

Ça� Tarihi Profesörü unvan�n� ald�. Kadrosuzluktan dolay� iki y�l D��i�leri Bakanl���

Ara�t�rma Dairesi’nde ar�iv uzman� olarak çal��t�ktan sonra Ankara Gazi Üniversitesi

E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr.

K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde buradan emekliye ayr�ld�.

1 Ocak 1986–31 Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli ve Ekim 1987–31

May�s 1990 tarihleri aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak Ankara Gazi

Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü’nde görev yapm��t�r.

Tüm hayat� boyunca sa�l���na dikkat etmi� olmas�na ra�men ölümünden alt�

y�l önce sa�l��� bozulmaya ba�lam�� olup, yakla��k 88 y�ll�k bir ömür 10 �ubat 2005

tarihinde sona ermi�tir. Hac� Bayram’da cuma namaz�n� müteakip k�l�nan cenaze

namaz�ndan sonra Cebeci Asrî Mezarl���nda ebedi istirahatgâh�na tevdi edilmi�tir.

VII

ABSTRACT

K�rz�o�lu was born on the 10th of March, 1917. He was orphaned when he

was one year old. He spent his early life being raised by the family. He attended to

primary (1928), secondary (1931) and high school (1934) in Erzurum.

He worked as an educational inspector in Arpaçay (1934-1935) and in Posof

(1936-1937). Meanwhile, he gathered literary and folkloric materials which belonged

to these areas.

He served his first army duty in 1938. He started to work as an assistant

Turkish teacher in Kars High School (1938-1941). During his teaching period in

Kars, he administered the periodical named “Do�u�”, which was the monthly

magazine of The Community Center. He published his first trials of writing and the

folkloric materials he compiled from Arpaçay and Posof in this magazine. These

writings drew attention all over the country. He earned a righteous reputation thanks

to his writings on Turcology in the magazine “Do�u�”.

K�rz�o�lu started to attend to Department of History at �stanbul University

Faculty Of Letters in 1941. When he was a sophomore, he was called for his military

service (1943-1944). After taking his discharge from the army, he returned to the

Faculty and graduated from there in 1946. He worked as a self-employed person in

�stanbul for two years; he made several researches and observations.

In 1948, he was appointed to Kars High School as a history teacher. He was

appointed to Diyarbak�r High School in 1951. Carrying out social and cultural

activities in that city, K�rz�o�lu studied the history, ethnology, ethnography and the

folklore of the area. He published some of these studies and researches in Kara Amid,

Dicle and �ç O�uz which he started to issue in Diyarbak�r and the other local

newspapers. K�rz�o�lu, who built up close relationships with the local press and the

local notable, left unremovable traces in that city.

VIII

On the 17th of November, 1953, he was accepted to the membership of

Turkish Language Institution. However, he did not adopt the language policy of the

Institution.

He was appointed to Adapazar� Arifiye Teaching School in 1957, to the

position of departmental managership in Millî E�itim Bakanl��� in Ankara in 1961.

He worked as a specialist in Turkish Encyclopedia.

K�rz�o�lu conducted his doctorate under the administration of Prof. Dr. Akdes

Nimet Kurat in Ankara University Faculty of Language, History and Geography,

during his service in Ankara. Completing his thesis study on “The Ottoman Conquest

of Caucasian Lands” with the highest grade, K�rz�o�lu got his History doctorate on

the 11th of May, 1967.

Dr. K�rz�o�lu started to work as a lecturer at History Department of Erzurum

University Faculty Of Letters on the 1st of November, 1967. He stayed in France for

some time during the years 1972-1973. With his thesis study “Kipchaks in Kur and

Coruk clans”, he became a Medieval History assistant professor on the 18th of

November, 1975. For long years he executed the headship of History Department of

that faculty. Starting from November 1980, he stayed in Cyprus for six months

studying Turk-Islam epigraphs and giving Turkish Revolutionary History lectures in

Özel Türk Üniversitesi (Private Turkish University).

K�rz�o�lu took the title of Medieval History Professor after completing his

study named “The History of the city An�”, which he completed in 1982. After

having to work as an archiving specialist at The Ministry Of Foreign Affairs

Research Bureau for two years due to the lack of vacant posts at university, he

transferred to faculty membership at History tutorship department, faculty of

education in Ankara Gazi University. Professor K�rz�o�lu retired from that

department on the 16th of May, 1985.

He worked as a contract lecturer between the 1st of January, 1986 and 31st of

December 1986, and as a salaried lecturer between October 1987 and 31st of May,

1990 at History tutorship department, faculty of education in Ankara Gazi University.

IX

Although he cared for his health throughout his life, his health started to go

downhill six years before his death, and a life, which nearly lasted for 88 years,

passed away on the 10th of February, 2005. After the namaz for his funeral following

Friday prayer at Hac� Bayram Mosque, he was delivered to his eternal place of rest.

X

ÖNSÖZ

Bu çal��mada; Osmanl� �mparatorlu�u’nun buhranl� dönemlerinde dünyaya

gözlerini açan, Cumhuriyet’le beraber çocukluk, gençlik ve olgunluk ça��na giren ve

2005 y�l�nda aram�zdan ayr�lan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun hayat�, ki�ili�i,

bilim ya�am� ve Genel Türk Tarihi’ne katk�lar� incelenmi�tir.

Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nu; daha iyi tan�mak, ya�am�n� ve

dü�üncelerini ö�renmek, bilim ya�am�nda tarihçi rolünü ön plana ç�karmak, di�er

bilim adamlar� ile olan çal��malar�n� ortaya koymak ve Genel Türk Tarihi’ne olan

katk�lar�n� aç��a ç�karmak çal��mam�m�z�n temel amaçlar�d�r.

Bugüne kadar pek çok bilim adam� hakk�nda birden fazla tez çal��mas�

yap�lm��t�r, ancak Türk Tarihçili�i’nde yeri inkâr edilemiyecek olan Prof Fahrettin

K�rz�o�lu hakk�nda böyle bir çal��ma yap�lmam��t�r. Bu sebeple tez konusu olarak;

Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat� Ve Genel Türk Tarihi Çal��malar�’n�

çal��maya karar verdik.

Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu hakk�nda daha önceleri tez haz�rlanmam��

olsa da birçok çal��ma yap�lm�� ve yay�mlanm��t�r. Bu çal��malar�n en kapsaml�s�

K�rz�o�lu’nun manevi o�lu ve fahri asistan� olan Yunus Zeyrek Bey’e aittir. Ancak,

Yunus Bey’in çal��malar�nda K�rz�o�lu’nun daha çok halk bilimci yönünün ön planda

oldu�u, tarihçi yönünün ise biraz arka planda kald��� kanaati taraf�m�zda hâs�l

oldu�undan bu çal��mada biraz daha K�rz�o�lu’nun tarihçilik yönüne a��rl�k

verilmi�tir.

Türk bilim ve fikir hayat�nda önemli bir yeri oldu�una inand���m�z Prof Dr.

Fahrettin K�rz�o�lu hakk�nda ara�t�rma yaparken, kar��la�t���m�z en önemli güçlükler;

K�rz�o�lu’nun yazm�� oldu�u kitaplara, makalelere ve mektuplara ula�mak, akrabalar�

ve çal��ma arkada�lar� ile ropörtaj ayarlamak konusunda oldu. Eserlerine ula�mak

için Rize �l Halk Kütüphanesine kadar gittik. Di�er bir zorlu�u ise akademik

hayat�n�n geçti�i Gazi Üniversitesi Personel Daire Ba�kanl��� ar�ivinde bulunan

K�rz�o�lu’na ait Özlük ��leri Dosyas�’ndaki kimi belgelere ula�makta ya�ad�k.

XI

Ara�t�rmam�z, 88 y�ll�k ömrünün 70 y�l�n� bilfiil çal��arak me�gul oldu�u

sahalarda birbirinden özel ve de�erli eserler ortaya koyan Prof. Dr. M. Fahrettin

K�rz�o�lu’nun eserlerinden yararlan�larak haz�rland�. Çal��ma s�ras�nda konu ile ilgili

�ah�slarla görü�ülerek hat�ralar�ndan yararlan�ld�; çal��ma çe�itli ara�t�rma eserleri ve

makalelerle desteklenmeye çal���ld�. Eldeki materyal bilimsel ilkelerin �����nda

de�erlendirilerek K�rz�o�lu’nun hayat� kronolojik bir s�ra takip edilerek ortaya

konulmaya çal���ld�.

Yapm�� oldu�umuz bu çal��mada Marmara Üniversitesi Türkiyat

Ara�t�rmalar� Enstitüsü Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi,

Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Kütüphanesi, �stanbul Beyaz�t Devlet Kütüphanesi, �SAM Kütüphanesi ve

Rize �l Halk Kütüphanesi’ nden yararlan�ld�.

Çal��mam�z esnas�nda K�rz�o�lu’nun baz� kelimeleri farkl� yaz�l��lar�yla

kulland���n� gördük. K�rz�o�lu’nun birebir al�nt�lar�nda kelimeleri kulland��� �ekilde

yer vermekle birlikte metinlerin genelinde günümüzde kullan�ld��� gibi yazd�k.

Sözgelimi Diyarbak�r kelimesini K�rz�o�lu, Diyarbekir olarak kullanm��t�r.

Çal��mam�z�n giri� bölümünde 1933–1960 Üniversite Reformlar� ve Atatürk

Üniversitesi’nin tarihçesi, yap�s� ve kurumlar� hakk�nda bilgi verilmektedir.

Birinci bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun hayat� hakk�nda bilgi

verilmeye çal���ld�.

�kinci bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun fikri dünyas�, ki�ili�i ve

hakk�ndakilere yer verildi.

Üçüncü bölümde, Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun eserleri ayr� ba�l�klar

alt�nda toplan�larak bunlar�n içerikleri hakk�nda bilgi verildi. Bu Bölümün amac�;

K�rz�o�lu’nun kitaplar� hakk�nda toplu bir bilgi vererek hangi alanda çal��malar

yapt���n� ortaya koymakt�r.

Çal��mam�z s�ras�nda dan��man�m Prof. Dr. Hüseyin Salman’�n çok fazla

yard�mlar�n� gördüm. Önerileri ve nasihatlar�yla yol göstericim, zor bir çal��ma

olmas� nedeniyle çal��mam� tamamlayamayaca��ma dair ümitsizli�e dü�tü�üm

XII

zamanlarda ise umut kayna��m oldu. Yard�mlar� için kendisine ne kadar te�ekkür

etsem az olacakt�r.

Yine çal��malar�m�z s�ras�nda materyal bulmamda yard�mc� olan Say�n Yunus

Zeyrek’e, Say�n Prof. Dr. Esin Day�’ya, Say�n Doç. Dr. Ban�çiçek K�rz�o�lu’na,

Say�n Cemal K�rz�o�lu’na, Say�n Ülker Uluçutsoy’a Say�n Dede Korkut

K�rz�o�lu’na, Say�n Baht��ah K�rz�o�lu’na, Say�n Seyfettin Kür�at K�rz�o�lu’na,

Say�n Cafer Akyol’a, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� çal��anlar�na, ara�t�rmalar�m

süresince bana yard�mc� olan, çal��malar�mda te�vikini esirgemeyen Sevgili E�im

Emre Kaçar’a ve bana varl�klar�yla her zaman destek olan, bugünlere gelmemi

sa�layan can�m babam ve anneme te�ekkür ederim.

Halime Kaçar

�stanbul 2008

XIII

KISALTMALAR L�STES�

A. A. Anadolu Ajans�

A.D. Ah�ska Dergisi

Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n

Öncü Üstad�… Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü

Üstad� Büyük Bilgin Prof. Dr. M.

Fahrettin K�rz�o�lu

A.Ü. Atatürk Üniversitesi

A.Ü.A.�.V.�.T.EM.-A.D. Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve

�nk�lâp Tarihi Enstitisü Müdürlü�ü

Atatürk Dergisi

A.Ü.-DTCF Ankara Üniversitesi Dil Tarih Co�rafya

Fakültesi

A.Ü.T.A.E.D. Atatürk Üniversitesi Türkiyat

Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi

B.A. Bizim Ah�ska

Bkz. Bak�n�z

Bs. Bas�m

C. Cilt

CHP Cumhuriyet Halk Partisi

Do�. Do�um

D.P.T. Devlet Planlama Te�kilat�

F.K.B. Fizik Kimya Biyoloji

Haz. Haz�rlayan

XIV

�SAM Türkiye Diyanet Vakf� �slam

Ara�t�rmalar� Merkezi

�.Ü. �stanbul Üniversitesi

MEB Millî E�itim Bakanl���

Ömrünün Kemal Ça��nda… Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof.

Dr. K�rz�o�lu

Ömrünün Kemalinde… Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. M.

Fahrettin K�rz�o�lu

Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun… Prof.Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz�

Mücadeleleri Ve Mektuplar�ndan

�ktibaslar

S. Say�

s. Sayfa

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi

TDK Türk Dil Kurumu

TTK. Türk Tarih Kurumu

T.Y.D Türk Yurdu Dergisi

Yay. Yay�mlayan

1

G�R��

CUMHUR�YET DÖNEM�NDE (1933–1960) ÜN�VERS�TE

REFORMLARI VE ATATÜRK ÜN�VERS�TES�’N�N KURULU�U

“Üniversite kurulu�una verdi�imiz önemi belirtmek isterim. Yar�m tedbirlerin k�s�r oldu�una �üphe yoktur. Bütün i�lerimizde oldu�u gibi, Maarifte ve kurulan Üniversitede radikal tedbirlerle yürümek kesin karar�m�zd�r.”1

Askeri zaferleri kazand�ktan sonra yeni kurulan Cumhuriyet’in yapaca��

önemli i�lerden biri de e�itim meselemizdi. Atatürk, yukar�daki cümleden

anla��laca�� üzere buna en ba�ta önem verilmesine dikkat çekmi�tir ve arkas�ndan

e�itim reformu uygulamalar� ba�lam��t�r.

Bu konuyla ilgili olarak Cumhuriyet döneminde üniversite reformlar� y�llara

göre de�i�iklikler göstermi�tir. Buna göre bu reformlar�: 1923–1946 dönemi, 1960

dönemi,1973 dönemi, 1981 dönemi ve 1992 dönemi olmak üzere bölümlere

ay�rabiliriz. Biz bu çal��mam�zda 1933–1960 Üniversite Reformlar�’n� ele ald�k.

Di�erleri tez çal��mam�z�n d���nda kald��� için �imdilik ele alm�yoruz.

1923-1946’ya Kadar Olan Dönem

Cumhuriyet’in ilan�yla beraber birçok alanda oldu�u gibi e�itim alan�nda da

yeni bir politika benimsenmi�tir. Ba�ta laiklik olmak üzere Cumhuriyet’in temel

ilkelerini uygulamaya geçirmeyi amaç edinen yeni e�itim politikas� beraberinde

birçok yeni kurum ve uygulamay� getirmi�tir. Ba�lang�çta ilk ve orta ö�retim üzerine

yo�unla�an yeni e�itim politikas�, bu dönemde yüksek ö�retim konusunda kapsaml�

bir de�i�iklik yapmak yerine varolan sistemi korumak yönünde baz� yeni

düzenlemeler getirmi�tir. Fakat 1930’lar�n ba��ndan itibaren ilk ve orta ö�retimde

oldu�u gibi yüksek ö�retim alan�nda köklü baz� de�i�iklikler gerçekle�tirilmi�tir.2 �lk

1 Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk’ün Söylev Ve Demeçleri, Derleyen: Nimet Arsan-Nimet Unan, Cilt: I, 4. Bas�m, Ankara, Türk Tarih Kurumu Bas�mevi.1989, s.392. 2 Gözde Y�ld�r�m, “1933 Üniversite Reformu.(E�itimde Reform Dersi Ödevi)”, A.Ü. E�itim Bilimleri Enstitüsü E�itim Yönetimi Tefti�i Planlamas� Ve Ekonomisi Ana Bilim Dal�, Ankara 2003, s.3, http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/aksoy/yildirim03.doc, (8 Mart 2007, 10:50).

2

ve orta ö�retimde benimsenen yeni e�itim politikas�na hizmet edecek ö�retmenlerin

yeti�tirilmesi asl�nda yüksek ö�retime 1930’lar�n ba��ndan itibaren verilen önemin

esas gerekçesi olmu�tur. Say�s� günbegün artan okullar�n ö�retmen ihtiyac�n�

kar��lamak konusunda ortaya ç�kan s�k�nt� Cumhuriyet yönetiminin ö�retmen seçimi

konusundaki titiz tavr�yla birle�ti�inde üniversite meselesi rejimin gündeminde

kendisine sa�lam bir yer bulmu�tur. 3

Cumhuriyet’in ilan�n� takip eden y�llarda e�itim alan�nda ya�anan geli�melere

bak�ld���nda üniversite konusunun hükümetin gündeminde oldu�u

gözlemlenmektedir. Bu dönemde Darülfünun’un bir an önce yenile�tirilmesi gerekti�i

konusunda ele�tiriler TBMM’nin oturumlar�nda s�kça dile getirilmeye ba�lanm��t�r.

Darülfünun’un rejimin ihtiyaçlar�na cevap vermek bir yana, bir üniversite yap�s�na

bile sahip olmad��� ve de�i�im konusunda ö�retim kadrosunun tamamen d��ar�da olan

biten geli�melere kapal� oldu�u fikri o dönemde yeni hükümetin e�itimden sorumlu

en düzey yetkilisi taraf�ndan da beyan edilmi�tir. �lk E�itim Bakan� Vas�f Efendi bu

konuda bakanl���n�n tavr�n� �u sat�rlarda aç�kça ortaya koymaktad�r:

“Arkada�lar Türk milleti yeni bir amaca do�ru yürüyor. Memleketimizde uygarl���n timsali Darülfünun olacakt�r. E�itim Bakanl��� Darülfünun’u böyle basit bir durumda b�rakamaz. B�rak�rsa görevini yapmam�� olur.” 4

Nitekim ilk Cumhuriyet hükümeti bir seri düzenlemeyle Darülfünun’u daha

etkin bir e�itim kurumu haline getirmeye çal��m��t�r. Bu düzenlemeler aras�nda

kurumun bina say�s�n�n artt�r�lmas�, yeni fakültelerin kurulmas�, ö�retim üyelerinin

terfileri ve maa�lar�n�n iyile�tirilmesi ve belki de hepsinden önemlisi 1 Nisan 1924

tarihli bir kanunla kuruma “�ahsiyet-i hükmiye vermek suretiyle katma bir bütçe ile

idaresinin sa�lanarak kurumun özerkli�inin idari ve mali bak�mdan da tamamlamas�”

say�labilir. Bütün bu düzenlemeler 21 Nisan 1924 tarihli bir talimatnamede s�ralanm��

ve Bakanlar Kurulu’nca onaylanm��t�r. 5

3 Andreas M. Kazamias, Education and the Quest for Modernity in Turkey, London: George Allen and Unwin, 1966, s. 123-124. 4 �lhan Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm Aramalar� Uygulamalar, Ankara 1999, s. 182. 5 Faik Re�it Unat, Türkiye E�itim Sisteminin Geli�mesine Tarihi Bir Bak��, Ankara 1964, s. 57.

3

Yukar�daki düzenlemelere genel olarak bak�ld���nda, Cumhuriyet’in ilk

y�llar�nda hükümetin üniversiteler konusunda müdahaleci bir tav�r içinde olmad��� ve

“üniversiteye daha iyi çal��ma olanaklar� ve mali kaynaklar sa�lamaya” gayret

gösterdi�i söylenebilir. 6 Bütün bu gayretler Darülfünun’u kökten sarsacak bir �ekle

bürünmemi�, tam tersine bu kurumun varolan yap�s�na birkaç rötu� yapmakla s�n�rl�

kalm��t�r. Darülfünun’un kaderini belirleyecek olan geli�meler ise 1924 y�l�ndan

sonra ya�anm��t�r.

Mustafa Kemal’in de �ahsen müdahale etme gere�ini duydu�u olaylardan bir

tanesi 1924 y�l�nda olmu�tur. Darülfünun’da e�itim gören bir grup ö�rencinin okul

bahçesinde foto�raf çektirmesi ve okul hocalar�n�n baz�lar�n�n resim çektirmenin

günah oldu�unu söyleyerek bu ö�rencileri cezaland�rmalar�yla ba�layan olaylar;

Mustafa Kemal’in as�l cezaland�r�lmas� gerekenlerin hocalar oldu�unu söylemesiyle

doru�a t�rman�r. �stanbul savc�l��� devreye girerek üniversite hocalar�n� mahkemeye

verece�ini bildirir. Bunun üzerine E�itim Bakanl��� da devreye girer. Fakat üniversite

içinden bir grup hocan�n, olay� üniversite içinde çözeceklerini bildirmesiyle bu dosya

kapan�r. 7

Yukar�daki olay�n benzerleri hükümet ile üniversite aras�nda gerginli�i

t�rmand�rmaya devam etmi� ve bir noktada hükümetin yeni bir ö�renci tüzü�ü

haz�rlayarak üniversiteye kabul ettirmesine yol açm��t�r. Üniversitenin özerk

statüsünü gölgeleyen bu müdahale üniversiteyi kamuoyunun gündemine getirmekle

kalmam��, kendi içinde de önemli tart��malara yol açm��t�r. Bu tart��malar bazen

üniversite mensuplar�n�n birbirlerinin çal��malar�n� yanl��l�klarla dolu oldu�unu iddia

etmelerine kadar varm��t�r. Bir Almanca profesörünün Almancadan yapt��� k�sa bir

çevirinin yanl��l�klarla dolu oldu�u, di�er bir profesörün ise bas�lmak üzere olan bir

çal��mas�nda Türkçeyi do�ru dürüst kullanamad��� anla��l�r. Bu tür olaylar

T.B.M.M.’nde büyük yank� uyand�r�r. Barda�� ta��ran son damla ise 1930’lu y�llar�n

ba��nda hükümetin kültür politikas� çerçevesinde yürütülen dil ve tarih hareketlerine

üniversitenin yeterli deste�i vermemesiyle ya�an�r. Yeterli destek bir yana bu konuda

6 �. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 183. 7.�. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 183.

4

ciddi ele�tiriler ileri süren baz� üniversite mensuplar� hükümetin üniversiteye top

yekün el atmas�na zemin haz�rlam��t�r. 8

1931’de toplanan Cumhuriyet Halk Partisi üniversitede reform isteyen bir

karar� tüzü�üne geçirmi�tir. Ayn� y�l e�itim bütçesinin mecliste konu�ulmas�

s�ras�nda Darülfünun’un düzeltilmesi hakk�nda bir rapor vermek üzere, Avrupal� bir

uzman�n ça�r�lmas� için bütçeye ödenek konulmu�tur. Türkiye Büyük Millet

Meclisi’nin Darülfünun Komisyonu üniversitede reform yap�lmas�n�n zaruri

gördü�ünü E�itim Bakanl���’na yazarak E�itim Bakanl���’n�n harekete geçmesini

istemi�tir. Bunun üzerine Bakanl�k �sviçre’den Albert Malch’� ça��r�r ve kendisinden

üniversitedeki reform için bir rapor vermesini ister. Malch dört ayl�k bir çal��ma

sonunda bir rapor haz�rlayarak E�itim Bakanl���’na verir.9

Malch’�n “hükümetin Darülfünun’la i�birli�i içinde bir reform yapmas�n�n

çekinilecek bir �ey olmad���n�” söyleyerek Bakanl��a destek verdi�i raporunda

ele�tirileri �u noktalar etraf�nda toplanm��t�r:10

Her �eyden önce Türkçe bilimsel yay�nlar eksiktir.

Darülfünun’un fakülteleri aras�nda bilimsel çal��ma ortakl���n� sa�layacak

ba�lant� yoktur.

Ders metodu, hiçbir �ey vaat etmeyecek �ekilde eskimi�tir. Dersin,

ansiklopedik kitap bilgisi �eklinde verilmesi (bunun ezberlenmesinin beklenmesi)

sak�ncal�d�r ve gerçek bilimsel çal��maya yönelmeyi etkilemektedir.

Ö�renci-ö�retici aras�ndaki ili�ki dershane içinde bitmekte, d��ar�da ö�renciler

yol göstericisiz ve kendi ba��na kalmaktad�r.

Basit bir tercümenin bir tez olarak kabul edilmesi, ki�isel ara�t�rma ve telif

eserlerinin de�erlerini hiçe indirmi�tir.

8 Tar�k Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler: �ttihad Ve Terakki: Bir Ça��n, Bir Ku�a��n, Bir Partinin Tarihi, �stanbul 1989, s. 29. 9 �. Ba�göz, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk, s. 185. 10 Horst Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu: (Almanca konu�ulan ülkelerden 1933 y�l�ndan sonra Türkiye’ye gelen ö�retim üyeleri ya�amöyküleri, çal��malar�, etkileri), Çev: A. Kazanc�gil ve S. Bozkurt, Kabalc� Yay�nevi, �stanbul 2000, s. 36.

5

Ö�retim üyelerinin ço�unlu�u, d��ar�daki i� ve ili�kilerinin çoklu�u yüzünden

Darülfünun’daki görevlerini ikinci derecede sayacak kadar kurum ile ba�lar�n�

azaltm��lard�r.

Darülfünun ö�retimi, memleketin hayat� ve çal��malar� ile ba�lant�y�

kaybetmi�, teorik bir içine kapanma halinde kalm��t�r.

Türk ö�rencilerin yabanc� dil bilgisi yetersizdir. Galatasaray Lisesi’nden,

Alman ve �ngiliz okullar�ndan mezun olanlar az�nl�kta bulunmaktad�r.

Gelece�in Türk profesörlerinin �stanbul Üniversitesi’nde yeti�mesi henüz

mümkün de�ildir. Bu yöndeki e�itim mutlaka yurtd���nda yap�lmal�d�r.

�stanbul’un Asya yakas�nda Haydarpa�a’daki T�p Fakültesi’nin konumu

elveri�sizdir, çünkü eski �stanbul’daki hastanelerin durumu nedeniyle, gerçek t�p

ya�am� di�er yakada sürmektedir.

Çe�itli dersler hiçbir fayda sa�lamayacak �ekilde paralel olarak

yürütülmektedir; örne�in Hukuk Fakültesi’ndeki, Mülkiye ve Yüksek Ticaret

Okulu’ndaki dersler gibi.

Albert Malch, gözlemlerini �öyle tamaml�yor: “Bunlar �stanbul

Darülfünun’unun ilerlemesine ve geli�mesine, kendi kendini �slah etmesine engel

olan birçok sebep aras�nda hemen hat�ra gelenlerdir.” 11

�stanbul Darülfünun’u; Malche’�n raporunda belirtilen yetersizlikler dikkate

al�narak kapat�lm��, yerine Cumhuriyetin getirdi�i ça�da� yeni bir üniversitenin

kurulmas�na karar verilmi�tir. 12 Bu kararla birlikte Darülfünun kadrosundaki 155

ki�inin 59’u kadroya al�nm��, 96’s� kadro d��� b�rak�lm��t�r. 13 Almanya’da Nazi

yönetiminden kaçan 15 profesör ve uzman�n s���nmac� olarak Türkiye’ye gelmesini

f�rsat bilen Atatürk’ün direktifleri ile 6 Haziran 1933 tarih ve 2252 say�l� yasa ile

�stanbul Darülfünunu kapat�larak yerine �stanbul Üniversitesi kurulmu�tur. 14

11 H. Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu, s.37. 12 Ernst Hirsch, Dünya Üniversiteleri Ve Türkiye’de Üniversitelerin Geli�mesi, Cilt: I-III, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�, No: 23, Ankara 1950, s. 229. 13 E. Hirsch, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Geli�mesi, s.310. 14 Ali Güler, Türkiye’de Üniversite Reformlar�, Ad�m Yay�nc�l�k, Ankara 1994, s. 71.

6

1933 Üniversite Reformunun amac�; bilim üreten ve yayan en üst kurul olarak

gerçek üniversiteyi ülkeye kazand�rmakt�r. 1993 Reformuna göre üniversitenin amaç

ve görevlerini, “�stanbul Üniversitesi Talimatnamesi”nde belirtildi�i �ekliyle;

“Bilgi alanlar�nda ara�t�rmalar yapmak, ulus kültürü ve yüksek bilgiyi

geni�letmek ve yaymak, Devlet ve ülkenin gereksinim duydu�u nitelikte insan

yeti�tirmek” (m.1) olarak özetlenmektedir. 15

Reform kapsam�nda gerçekle�tirilen de�i�ikliklerden bir tanesi de üniversitede

görev yapan yönetici ve ö�retim üyelerinin unvanlar�nda olmu�tur. “Fakülte”,

“Dekan” ve “Rektör” gibi günümüzde kullan�lan kavramlar bu çerçevede ilk kez

kullan�lmaya ba�lanm��t�r. Emin yerine rektör, fakülte reisi yerine dekan,

müderrislere profesör, muallimlere doçent, muallim muavinlerine asistan denilmesi

bu dönemde ba�lam��t�r. 16

1933 Reformuyla üniversiteye bilimsel özerklik sa�lanm��, ancak

üniversitenin yönetimi rektöre verilmi�tir. Rektör, Millî E�itim Bakan�’n�n uygun

görmesi üzerine ortak kararname ve Cumhurba�kan�’n�n onay� ile dekanlarda

rektörün uygun görmesi üzerine Millî E�itim Bakanl���’nca atanmaktad�r. 17

1946 ‘ya kadar olan dönemde 2 tane daha üniversite kurulmu�tur. Bunlar;

Yüksek Mühendis Mektebi’nin 1944’te yeniden organize edilmesi ile �TÜ kurulmu�

olup; bunu 1946’da Ankara’da daha önce kurulmu� olan mektep, fakülte ve

enstitülerin birle�tirilmesiyle kurulan Ankara Üniversitesi izlemi�tir. Ayr�ca, 1946’da

2252 say�l� Kanun yürürlükten kald�r�lm��, ç�kar�lan 4936 say�l� Kanunla

üniversitelere muhtariyet (özerklik) verilmi�tir.

1946–1960 Dönemi

�stanbul'da kurulan �stanbul ve �stanbul Teknik Üniversitesi ile Ankara da

kurulan fakülteler, 1933 y�l� üniversite reformunun sonucu ortaya ç�kan kurulu�lar

olmakla beraber, bu kurulu�lar toplumun de�i�en ko�ullar� kar��s�nda yetersiz

kalmaya ba�lam�� ve yenile�me zorunlulu�u bu dönemde kendisini hissettirmi�tir.

15 Aydo�an Ataünal, Türkiye’de Yüksekö�retim : (1923–1998) : Yasal Düzenlemeler Ve De�erlendirmeler, Ankara, 1998, s. 31. 16 H. Widmann, Atatürk Ve Üniversite Reformu, s.84, 85. 17 A. Ataünal, Türkiye’de Yüksekö�retim, s. 33.

7

Örne�in, �stanbul Üniversitesinde ilk on y�lda (1933–1943) ö�renci mevcudu üç kat

artarken, ö�retim üyesi yaln�zca %17 oran�nda artm��t�r. 18

�stanbul Üniversitesi Rektörü Cemil Bilsel, 1939 y�l�nda Millî E�itim

Bakanl���’n�n gönderdi�i bir raporda; üniversitenin maddi eksiklikleri

tamamlan�rken, üniversiteye idari ve mali yetkiler verilmesini, profesörlerin refah�n�,

�erefini ve üniversiteye ba�lanmalar�n� sa�layacak yasal de�i�iklikler yap�lmas�n�

önermektedir.19 Bu rapor, üniversitenin, mali ve idari özerkli�i konusunda yenile�me

gereksinmesini ifade eden bir belgedir.

Bu amaçla 12.6.1946 gün ve 4936 say�l� kanunla "Üniversiteler Kanunu"

yay�mlanm��t�r. Bu kanunun getirdi�i yenilikleri �öyle özetleyebiliriz:

—Üniversiteler özerklik ve tüzel ki�ilik kazanm��lard�r.

—Üniversitelerin amaçlar�n� gerçekle�tirmeleri için yerine getirmekle

yükümlü olduklar� görevler belirlenmi�tir.

Özerklik bu defa kanunla üniversitenin bir parças� k�l�nm��t�r. Bu kanun ayn�

zamanda ö�retim kadar ara�t�rmaya da a��rl�k verilmesi gerekti�ini ortaya koymu�tur

ve üniversite programlar�n� "klasik ve ansiklopedik" bilgi y���n� olmaktan ç�karm��,

üniversitenin ülke sorunlar�na da yönelmesini sa�lam��t�r. Dolay�s�yla 1946 reformu

1933 reformundan ileri bir at�l�m olarak görülebilir.

1946'y� izleyen y�llarda olu�an siyasal, sosyal ve ekonomik de�i�meler,

yüksek ö�retimin iki büyük kentin d���nda bölge üniversitelerinin kurulmas�

dü�üncesine yol açm��t�r. Böylece 1950'li y�llarda büyük kent d��� üniversitelerin

aç�lmas� gündeme gelmi�tir.

Atatürk Üniversitesi’nin Tarihçesi

Cumhuriyetin kurulu�unun 15. y�l�nda Atatürk, s�k s�k do�u bölgelerde ilim ve

kültür faaliyetlerinin ba�lat�lmas� konusunda fikirlerini beyan etmi�tir. 1 Kas�m 1937

tarihinde Meclis aç�� söylevinde Atatürk; bir yandan Türk devriminin kom�u Asya ve

18 Musa Çad�rc�, Azmi Süslü, Ankara Üniversitesi Geli�im Tarihi, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�, No: 82, Tan�t�c� Yay�nlar Dizisi: 2, Ankara,, 1982, s. 6. 19 Hüseyin Korkut, “Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Üniversite Reformlar�”, Millî E�itim Dergisi, Ankara, Güz 2003, Say� 160, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/korkut.htm, (8 Mart 2007, 10.30).

8

�slam ülkelerine nüfuz etmesini bir yandan da bu bölgelerde Türk dil ve tarihinin

incelenmesini istiyordu. Ancak, Atatürk'ün ölümü ve II. Dünya Sava��’n�n ç�kmas�

gibi nedenlerle bu konu ancak 1950'den sonra ele al�nm��t�r. Do�u da kurulacak bir

üniversite hem do�unun ilim merkezini olu�turacak hem de bilim ve dü�ünce

hareketleri ile Türk devrimi bu bölgelerde yay�lacakt�.

Bu amaçla Millî E�itim Komisyonu, çal��malar� sonunda 1953 tarihli 6059

say�l� "Do�u Üniversitesi" kurulu�u hakk�nda kanun ç�kar�lm��t�r.20 1954 y�l�nda

ç�kar�lan 6373 Say�l� Kanunla bu üniversitenin ad�n�n Atatürk Üniversitesi olmas�

kararla�t�r�ld�. Ayn� y�l Amerika Birle�ik Devletleri A.I.D. (USAID) te�kilat� arac�l���

sonucu Atatürk Üniversitesi Nebraska Üniversitesi ile e�le�tirilmi�tir ve i�birli�i

anla�mas� imzalanm��t�r. Nebraska Üniversitesi Türkiye delegasyonu taraf�ndan 1

Kas�m 1954 de Atatürk Üniversitesi’nin geli�mesi hakk�nda rapor haz�rlam��t�r.

Delegasyon ilk olarak Ziraat, Fen-Edebiyat, Mühendislik ve Mimarl�k bölümlerinin

aç�lmas�nda ve gerek duyuldukça ilave bölümlerin aç�lmas�nda hem fikir olmu�tur.

Erzurum'da kurulan bu üniversitenin Amerikan üniversiteleri tipinde olmas�

dü�ünülmü�tür. Üniversite de geleneksel mesleklere de yer verilmekle beraber, çe�itli

alanlarda, çiftçinin, in�aatç�n�n, imalatç�n�n, i�çinin, i� adam�n�n sorunlar� ile de

ilgilenilecekti. Yani Atatürk Üniversitesi bilginin ve ara�t�rman�n ö�renciye oldu�u

kadar vatanda�lara yay�lmas� ile u�ra�acakt�r. 1976 y�l�na kadar Millî E�itim

Bakanl���’n�n yönetiminde kalan Atatürk Üniversitesi �ubat 1976'da kendi rektörünü

seçerek özerk bir duruma gelmi�tir.

Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri

Atatürk Üniversitesi’nin kurumsal kimli�i �u de�er ve ilkelerden olu�ur:

Bilimsellik, yarat�c� dü�ünme ve yenili�e aç�k olma, ulusal ve evrensel de�erlere

ba�l�l�k, Türkçeyi do�ru ve güzel kullanma, kat�l�mc�l�k ve payla��mc�l�k, �effafl�k,

adalet ve özgürlükten yana olma, liyakate de�er verme, eme�e sayg� gösterme ve

ba�ar�y� takdir etme, �ikâyet etmek yerine çözüm üretme ve uygulama, ya�am boyu

ö�renme, e�itimde teori kadar uygulamaya da önem verme; toplumsal, kültürel,

çevresel ve sanatsal duyarl�l�k, toplam kalite yönetimi felsefesini benimseme,

20 Atatürk Üniversitesi Tarihçe, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=32, (8 Mart 2007, 12.00).

9

kaynaklar� etkin kullanma, sürekli ilerlemeyi ve yenili�i te�vik etme, insan haklar�na

ve dü�ünce farkl�l�klar�na sayg�l� olma, iyi yöneti�im anlay���n� benimseme ve

uygulama. 21

Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu

Atatürk Üniversitesi; bölgesel ve ulusal düzeyde sürdürülebilir kalk�nmaya

katk�da bulunan, analiz ve sentez yapabilen, ö�rendi�ini uygulayabilen, sonuçlar�n�

de�erlendirebilen; ileti�im, tak�m çal��mas� ve liderlik becerilerine sahip mezunlar� ve

sorun çözebilen, uluslar aras� düzeyde bilgi ve teknoloji üreten, ö�retme ve ö�renme

co�kusuna sahip çal��anlar� ile üretti�i bilgi ve hizmeti toplumun yarar�na sunmay� öz

görev olarak benimsemi�tir.

Atatürk Üniversitesinin öz ülküsü (vizyon) ise; “verdi�i e�itimin, üretti�i bilgi

ve teknolojinin, sundu�u hizmetlerin dünyada öncelikli olarak talep edildi�i bir

üniversite olmakt�r.”22

Atatürk Üniversitesi’nin Co�rafi Konumu

Atatürk Üniversitesi merkez yerle�kesi, ülkemizin Do�u Anadolu Bölgesi’nin

kuzey kesiminde bulunan ve bölgenin en büyük �ehri olan 402.000 merkez nüfuslu

Erzurum’da bulunmaktad�r. Merkez yerle�kenin deniz seviyesinden yüksekli�i

ortalama 1850 metredir.

Yakla��k 33.000 dekar aç�k ve kapal� alana sahip olan Üniversitenin, kom�u il

ve ilçelerde de fakülte ve yüksek okul yerle�keleri bulunmaktad�r. Erzurum merkez

yerle�kesinde 11 fakülte, 2 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu; merkez yerle�ke

d���nda Erzurum il merkezinde 1 fakülte, 1 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu;

Erzurum Pasinler, Oltu, H�n�s, Narman, �spir ve A�kale ilçelerinde birer meslek

yüksek okulu; A�r� il merkezinde 1 Fakülte, 1 yüksek okul ve 1 meslek yüksek okulu;

Bayburt il merkezinde 1 Fakülte ile 1 meslek yüksek okulu; Erzincan il merkezinde 3

fakülte, 1 yüksek okul ve 2 meslek yüksek okulu; Erzincan ili Tercan ve Refahiye

21 Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.15). 22 Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.25).

10

ilçelerinde birer meslek yüksek okulu; Gümü�hane ili Kelkit ilçesinde 1 meslek yüksek

okulu bulunmaktad�r.23

Atatürk Üniversitesinin Akademik Birimleri Ve Say�lar�

Atatürk Üniversitesi 17 fakülte, 5 yüksek okul, 15 meslek yüksek okulu, 6

enstitü ve 16 ara�t�rma merkezinden olu�maktad�r.

Fakülteler: Ziraat Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, �ktisadi ve �darî

Bilimler Fakültesi, T�p Fakültesi, Di� Hekimli�i Fakültesi, Kâz�m Karabekir E�itim

Fakültesi, Mühendislik Fakültesi, �lahiyat Fakültesi, Güzel Sanatlar Fakültesi,

�leti�im Fakültesi, Eczac�l�k Fakültesi, Veteriner Fakültesi.

A�r� E�itim Fakültesi, Bayburt E�itim Fakültesi, Erzincan Hukuk Fakültesi,

Erzincan E�itim Fakültesi, Erzincan Fen-Edebiyat Fakültesi.

Yüksek Okullar: Hem�irelik Yüksek Okulu, Beden E�itimi ve Spor Yüksek

Okulu, Erzurum Sa�l�k Yüksek Okulu, Erzincan Sa�l�k Yüksek Okulu, A�r� Sa�l�k

Yüksek Okulu. 23 Yap�lan kanun de�i�iklikleri ile bu bölümler Atatürk Üniversitesi’nden ayr�lm��t�r. Erzincan Üniversitesi’nin temelleri, 1976’da Millî E�itim Bakanl���’na ba�l� olarak kurulan ve daha sonra 41 say�l� Kanun Hükmünde Kararname ile Atatürk Üniversitesi’ne ba�lanan Erzincan Meslek Yüksekokulu ve ayn� tesis içinde (eski E�itim Enstitüsü) faaliyet gösteren Erzincan E�itim Yüksekokulu ile at�lm��t�r. 11.07.1992’de E�itim Yüksekokulu Erzincan E�itim Fakültesine dönü�türülmü� ve Atatürk Üniversitesi Rektörlü�ü’ne ba�l� olarak ilkö�retime yönelik lisans düzeyinde ö�retim vermeye devam etmi�tir. 27.06.1987 tarih ve 3389 say�l� Kanunla Erzincan Hukuk Fakültesi kurulmu�tur. Fakülte ö�retim faaliyetlerine 1991 y�l�nda Erzincan’da ba�lam�� ancak 13 Mart 1992 depremi sonras�nda Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ö�retime devam etmek zorunda kalm��t�r. 1994’te ise tekrar Erzincan’da faaliyetlerine ba�lam��t�r. Sa�l�k Yüksekokulu 2.11.1996 tarihli Resmi Gazete’de yay�nlanan 10.10.1996 tarih ve 8655 say�l� Bakanlar Kurulu Karar�yla ve Sa�l�k Bakanl��� ile YÖK aras�nda imzalanan 22.11.1996 tarihli i�birli�i protokolüyle kurulmu�tur. 1999–2000 ö�retim y�l�nda da ilk ö�rencilerini alarak e�itim-ö�retime ba�lam��t�r. 16.07.2003 tarihli Resmi Gazete’de yay�nlanan Bakanlar Kurulu Karar�yla Fen-Edebiyat Fakültesi kurulmu�, 2004–2005 ö�retim y�l�nda da ilk ö�rencilerini alm��t�r. 1991–2004 y�llar� aras�nda yine Atatürk Üniversitesi’ne ba�l� olarak Erzincan �lahiyat Meslek Yüksekokulu ile Refahiye, Tercan ve Kelkit’te Meslek Yüksekokullar� aç�larak ö�retime ba�lanm��t�r. Erzincan’�n Kemaliye ilçesinde ise 5.06.1996 y�l�nda F�rat Üniversitesi’ne ba�l� olarak Kemaliye Hac� Ali Ak�n Meslek Yüksekokulu aç�lm��, 2006 y�l�na kadar da ayn� üniversiteye ba�l� olarak e�itim-ö�retim faaliyetlerine devam etmi�tir. 01.03.2006 tarih ve 5467 say�l� Kanunla Erzincan Üniversitesi kurulmu�tur. Kanunun yürürlü�e girmesinden sonra, o güne kadar Atatürk Üniversitesine ba�l� olarak e�itim veren, E�itim Fakültesi, Hukuk Fakültesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sa�l�k Yüksekokulu, Erzincan Meslek Yüksekokulu, �lahiyat Meslek Yüksekokulu, Refahiye Meslek Yüksekokulu, Tercan Meslek Yüksekokulu ve Kelkit Ayd�n Do�an Meslek Yüksekokulu Erzincan Üniversitesi’ne ba�lanm��t�r. 22.5.2008 Kabul Tarihli ve 5765 Nolu. Kanunla Bayburt’ta Bayburt Üniversitesi ad�yla yeni bir üniversite kurulmu�tur.(Ek Madde 97) Bu Üniversite; a) Rektörlü�e ba�l� olarak yeni kurulan �ktisadî ve �darî Bilimler Fakültesi, Mühendislik Fakültesi ile Atatürk Üniversitesi Rektörlü�üne ba�l� iken ad� ve ba�lant�s� de�i�tirilerek olu�turulan ve Rektörlü�e ba�lanan Bayburt E�itim Fakültesi’nden, b) Atatürk Üniversitesi Rektörlü�üne ba�l� iken ad� ve ba�lant�s� de�i�tirilerek olu�turulan ve Rektörlü�e ba�lanan Bayburt Meslek Yüksekokulu ile Bayburt Sa�l�k Hizmetleri Meslek Yüksekokulu’ndan, c) Rektörlü�e ba�l� olarak yeni kurulan Sosyal Bilimler Enstitüsü ile Fen Bilimleri Enstitüsü’nden, olu�ur.

11

Meslek Yüksek Okullar�: Erzurum Meslek Yüksek Okulu, Erzurum Sa�l�k

Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu, A�r� Meslek Yüksek Okulu, A�kale Meslek

Yüksek Okulu, Bayburt Meslek Yüksek Okulu, Erzincan �lahiyat Meslek Yüksek

Okulu, Erzincan Meslek Yüksek Okulu, H�n�s Meslek Yüksek Okulu, �spir Hamza

Polat Meslek Yüksek Okulu, Kelkit Ayd�n Do�an Meslek Yüksek Okulu, Narman

Meslek Yüksek Okulu, Oltu Meslek Yüksek Okulu, Pasinler Meslek Yüksek Okulu,

Refahiye Meslek Yüksek Okulu ve Tercan Meslek Yüksek Okulu.

Enstitüler: Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü, Fen Bilimleri

Enstitüsü, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sa�l�k Bilimleri Enstitüsü, Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Türkiyat Ara�t�rma Enstitüsü.

Ara�t�rma Merkezleri Ve Kurulu� Y�llar�: Sa�l�k Uygulama ve Ara�t�rma

Merkezi (1978), Çevre Sorunlar� Ara�t�rma Merkezi (1978), Bilgisayar Bilimleri

Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (1997), Üniversite-Sanayi ��birli�i Geli�tirme

Merkezi (1988), Deprem Ara�t�rma Merkezi (1989), Avrupa Birli�i �li�kileri

Ara�t�rma Merkezi (1989), Dil E�itimi Ö�retimi Uygulama ve Ara�t�rma Merkezi

(1993), Biyoteknoloji Ara�t�rma Merkezi (1995), Deneysel T�p Uygulama ve

Ara�t�rma Merkezi (1996), T�bbî Aromatik Bitki ve �laç Ara�t�rma Merkezi (1998),

Türk - Ermeni �li�kileri Ara�t�rma Merkezi (2000), Stratejik Ara�t�rmalar Merkezi

(2002), Giri�imcilik Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), Hal�c�l�k E�itim

Merkezi (1962), Organ Nakli E�itim Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), Türk

Kültürü Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi (2005), �brahim Hakk� Ara�t�rma Merkezi

(1993).

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Fen-Edebiyat Fakültesi, Atatürk Üniversitesi bünyesinde 17 Kas�m 1958

tarihinde kurulmu�tur. Fen Grubu’nda, Matematik-Fizik Bölümü ve Tabii �limler

Bölümü olmak üzere iki bölüm; Edebiyat Grubu’nda ise Türk Dili ve Edebiyat�,

Alman Dili ve Edebiyat�, �ngiliz Dili ve Edebiyat�, Frans�z Dili ve Edebiyat� ile

�ktisat ve ��letmecilik Bölümleri olmak üzere be� bölüm vard�. 1958–1959 ö�retim

y�l�nda �ngiliz Dili ve Edebiyat� 5, Frans�z Dili ve Edebiyat� 4 ve Alman Dili

Edebiyat� 1 olmak üzere toplam 10 ö�renci alarak lisans e�itimine ba�lam��t�r. Fen

12

Grubu ise Ziraat Fakültesinin FKB derslerinin yürütülmesini üstlenmi�ti. Kuruldu�u

y�llarda, bugünkü �air Nefi Ortaokulu’nda faaliyetlerini sürdüren Fen-Edebiyat

Fakültesi 1962–1963 ö�retim y�l� ba��nda �u andaki kampüs içerisinde yer alan kendi

binalar�na ta��nm��t�r. 1969 y�l�nda, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fen Fakültesi, Edebiyat

Fakültesi ve ��letme Fakültesi olmak üzere üç ayr� fakülteye ayr�lm��t�r.

1971 y�l�nda ise Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat�, Alman Dili ve

Edebiyat�, �ngiliz Dili ve Edebiyat�, Frans�z Dili ve Edebiyat�, Tarih, Arap-Fars Dili

ve Edebiyat�, Co�rafya, Arkeoloji Bölümleri’ne sahipti. Biyoloji, Jeoloji, Fizik,

Kimya ve Matematik diye be� ayr� bölüm halinde organize olan Fen Fakültesi ise,

1970–1971 ö�retim y�l�nda da ilk kez Biyoloji Bölümü’ne 37 ve Matematik

Bölümü’ne 96 ö�renci alarak lisans düzeyinde e�itim ve ö�retime ba�lam��t�r.

20 Temmuz 1982 tarih ve 2547 Say�l� "Yüksekö�retim Kurumlar� Te�kilat�

Hakk�nda Kanun Hükmünde Kararname" ile üniversiteler yeniden örgütlenirken Fen

ve Edebiyat Fakülteleri de tekrar "Fen-Edebiyat Fakültesi" ad� alt�nda

birle�tirilmi�lerdir. Bugün Fen-Edebiyat Fakültesi bünyesinde 15’i aktif olmak üzere,

18 bölüm bulunmaktad�r.24

Tarih Bölümü

Tarihçe

Tarih Bölümü 1958'de Fen-Edebiyat Fakültesi’ne ba�l� olarak kurulmu�tur.

Ancak, 1968'de fakülte bünyesinde Sosyal ve Be�eri Bilimler Bölümü’nün

kurulmas�yla Tarih Dal� da bu bölüm içerisinde yer alm��t�r. Bu arada kadrosuna yeni

elemanlar alan Tarih dal�, 1972'de bölüm haline geçmi�tir. Yine ayn� y�l, yani 1972–

1973 ö�retim y�l�nda 27 ö�renci ile lisans e�itimine, 1985–1986 ö�retim y�l�nda ise

lisansüstü e�itimine ba�lam��t�r.

Bölümün ilk bölüm ba�kan� Abdurrahman Çayc� olup günümüze kadar

Muammer Kemal Özergin, Türüko�lu Gökalp, Fahrettin K�rz�o�lu, Co�kun

Alptekin, Mustafa Çetin Varl�k, Enver Konukçu, Dündar Ayd�n, Selçuk Günay

bölüm ba�kanl��� yapm�� ve halen bu görevi Prof. Dr. Selami K�l�ç yürütmektedir.

24 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarihçesi, http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/tarihce.php, (8 Mart 2007, 13.00).

13

Bugün

Bölüm, günümüzde 18 ö�retim eleman�, 3 ara�t�rma görevlisi, örgün ve ikinci

ö�renim bölümlerinde 500 ki�iye yakla�an lisans ve lisansüstü ö�rencileri ile

üniversitemizin ad�n� ald��� Ulu Önder Atatürk’ün toplumumuzu ça�da� medeniyet

seviyesine ç�karmak için ortaya koydu�u ilkeler ve ink�lâplar�na ba�l� ve Yüksek

Ö�retim Kurumu’nun ilkelerine uygun bir biçimde akademik faaliyetlerini

sürdürmektedir.

Bölümde toplam 5 anabilim dal�nda (Eskiça� Tarihi, Ortaça� Tarihi, Yeniça�

Tarihi, Yak�nça� Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi) e�itim faaliyeti

yürütülmektedir.25

PROF. DR. M. FAHRETT�N KIRZIO�LU

Çal��mam�za konu olan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu, uzun y�llar Atatürk

Üniversitesinde çal��m��t�r. 1976–1983 y�llar� aras�nda Atatürk Üniversitesi Fen-

Edebiyat Fakültesi’nde Tarih Bölümü ba�kanl���n� da yürüten K�rz�o�lu, bu

Üniversiteden ayr�l�p Ankara Gazi Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i

Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr. K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde

buradan emekliye ayr�lm��; 1 Ocak 1986–31 Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli

ve Ekim 1987–31 May�s 1990 tarihleri aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak

ayn� fakültede görev yapm��t�r. 1990 y�l�nda Gazi Üniversitesi’ndeki görevini

tamamlayarak ya� haddinden emekli olmu�tur.

25 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarihçesi, http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/anabilim_detay.php?x=Tarih&srn=1, (8 Mart 2007, 13.30).

14

B�R�NC� BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN HAYATI

1. 1. KIRZIO�LU’NUN A�LES�

Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu, Kars-Kaleiçi Mahallesi’nde “Kars Kalesi

Dizdar�” olan Ana-Dedesi Da��stan’da (Komuk-Eli’nin) “Congutay” kesiminden

gelen K�rz�o�ullar�ndan Mehmet Dervi� Efendi ile Evliya- Camii Mütevelli ve �mam�

Müderris Yemenhalefio�lu (Haf�z Hoca da denen) Muhyiddin Efendi k�z� Hesna-

Hoca’n�n o�ludur.26

I. Cihan Sava��’ndan önce “�ntikam Taburlar�”na yaz�l�p, Rus ordusu yan�nda

Türkiye’deki silahs�z halk� k�r�p bitirme talimleri gören Ermeniler, 1914 Kas�m�

ba��nda 4 Alay halinde 1877–78 Osmanl�-Rus Sava��’ndan beri Rus i�galinde

bulunan Kars ve Revan �li’nden Türkiye s�n�rlar�na sald�rm��lard�. Bu s�rada bir hafta

içerisinde Kars �ehrinde 75 köylü ve yolcu olan silahs�z Türk’ün “Canfida” denilen

Ta�nak Komitesine mensup Ermeni fedaileri taraf�ndan öldürülmü�tü.27

��te böyle bir ortamda, korkunun her tarafa sindi�i bir günde, Rus ordusunda

görev yapan Kazan Türklerinden Tatar as�ll� Yarbay Abdullayev, Karsl� Mehmet

Dervi� Efendi’ye, “�ehirden d��ar� ç�k�n�z. Ermenilerle Rus Kazaklar�, Erzurum-

Gümrü hatt�nda anayol boyunca büyük bir katliama haz�rlan�yorlar!” �eklinde

uyarmas� üzerine Mehmet Dervi� Efendi, o ak�am ula�abildi�i konu kom�u, dost ve

akrabaya haber iletip kendisi de ayn� gece ailesiyle birlikte Kars yak�nlar�ndaki

Susuz’un Mama� (K�rçiçe�i) köyüne, bir akrabas�n�n yan�na gitti.28

Kars’�n en eski ve yerli bir ailesine mensup olan K�rz�o�lu Mehmet Dervi�

Efendi ve e�i Haf�za Hesna Hoca Han�m�n, ilk çocuklar� s���nd�klar� Mama� köyünde

dünyaya geldi. Baba, Kur’an-� Kerim’in son sayfas�n�n yan taraf�na �u derkenar� 26 Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005, s.1. 27 Fahrettin K�rz�o�lu, Kars �li Ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Ankara 1970, s.121. 28 Yunus Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�: 143, Nisan 2003, s.11.

15

dü�tü: “O�lum Fahreddin, 25 �ubat 1332 Cumartesi günü sabaha kar�� Mama�’da

Dülger Ali A�an�n misafir odas�nda dünyaya geldi.”29 Buradaki Rumi tarih, yeni

takvimle 10 Mart 1917 gününe tesadüf etmektedir.30

1917 y�l�nda Rusya’da Bol�evik �htilali oldu ve Çarl�k y�k�ld�. Bunun yerine

kurulan Sovyet yönetimiyle Osmanl� Devleti aras�nda yap�lan antla�malarla k�smî bir

rahatlama görüldü. Ardahan ve Batum’la birlikte Kars da, 3 Mart 1918 tarihinde

imzalanan Brest-Litovsk Bar�� Antla�mas�’yla Türkiye’ye b�rak�ld�. Ruslardan

kurtulan �ehir, Ermeni i�galine u�rad�. 25 Nisan 1918’de Türk ordusu Kars’a girince,

dört y�ldan beri Mama�’ta31 ya�ayan Mehmet Dervi� Efendi, ailesini alarak Kars’�n

Kaleiçi Mahallesindeki evine döndü.32

Bu hercümerç devrinde dünyaya gözlerini açan Fahrettin’in ailesi, çevredeki

okumu� ailelerden biriydi.33 Ana dedesi olan Müderris Yemenhalifeo�lu Muhyiddin

Efendi, 1875–1885 tarihleri aras�nda Kars Evliya Camii’nde müezzinlik yapm�� olup;

1878’de Ruslar�n eline geçen Kars �ehrinden say�lar� 18.000’i a�an Türklerin yeni

s�n�r�n ötesine yani Anadolu’ya göçmelerine ra�men; Kars’ta kalarak, �ehre gelen ilk

Osmanl� �ehbenderi’nin ö�ütlerine uyarak hizmet etmi�tir. Camideki görevinden

ba�ka, erkek çocuklar� Evliya Camii Medresesinde okutmu�; evinde de, annesi Sona

Hoca ve han�m� K�ymet Hoca ile k�zlar� Hesna Hoca vas�tas�yla k�z çocuklar�n�

okutarak, �ehirdeki Türklerin, Rus ve Ermeni okullar�na muhtaç olmalar�na engel

olmu�lard�r.34

Molla Muhyiddin Efendi, Kars �ehbenderli�i ile ili�kilerini devam ettirmi�;

Hilal-i Ahmer (K�z�lay) Cemiyeti, Hicaz Demiryolu için Karsl�lar�n yard�mda

bulunmalar�, Kars’ta “Ne�r-i Maarif Cemiyeti” �ubesinin aç�lmas� gibi millî

hizmetlerde bulunmu�tur. Kazan Türkçesi’ne de vak�f olan Molla Muhyiddin Efendi,

29 K�rz�o�lu, ayn� sayfan�n alt�na y�llar sonra �u notu ekleyecektir: 10 Mart 1980 Pazartesi sabah� 63 ya��ma bas�yorum. K�smet olursa 73 ve 83 ya��m� da idrak ederim. Fahreddin. 30 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde…”, s.11. 31 “Mama� Köyü’nün” K�rz�o�lu’nun daima hayat�nda çok önemli ve özel bir yeri olmu�tur. O bir zamanlar yaz�lar�nda “Mama�l� M. Fahrettin” mahlas�n� kulland��� gibi, kar��s�ndaki insana duydu�u memnuniyeti ifade etmek ve onu da memnun etmek için “Seni Mama�’a götürece�im.” demi�tir. 32 Kars Belediyesi, bu evin bulundu�u caddeye, Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Caddesi ad�n� vermi�tir. 33 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12. 34 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.1.

16

Gasp�ral� �smail Bey35 ve Azerbaycanl� Türklerin ne�riyat�n� takip ederek; çevresinin

ayd�nlat�lmas�nda ve bilgilendirilmesinde büyük rol oynam��t�r. E�itim gören tüm k�z

ve erkek ö�rencilere her f�rsatta; “En büyük murad�m�z, �u Kars’�n Kal’as�’nda �anl�

Al Bayra��m�z�n çekilip dalgaland���n� görmektir” diyerek, millî duygu ve idealini

a��lam��t�r.36

Babadeesi �erifo�lu Asker A�a, �imdiki Arpaçay Kazas�’n�n Ba�gedik

Buca��’n�n �üregel Kazas�’n�n Gorhana Köyü ileri gelenlerinden kalabal�k K�rz�o�lu

ailesinden olup; a�abeyi Â��k �smail, Mehrali Bey Atl�lar�’ndan ve yüzba�� rütbesiyle

93 Sava��nda Ruslarla çarp��m��; sivil halk�n, Gazi Ahmet Muhtar Pa�a’n�n

askerlerine ve Gönüllü Atl�lara yard�mlar�n� iletmekle büyük hizmetlerde

bulunmu�tur.37

K�rz�o�lu’nun hayat�nda kendisini büyüten ve çok eme�i geçen asker

dedesinin de çok özel bir yeri vard�r. Çünkü Kars’�n esaret günlerini ve Kars’�n iki

35 �smail Gasp�ral� (1851-1914): Bütün Türk dünyas�ndaki millî uyan�� hareketlerinin büyük öncülerinden olan �smail Gasp�ral�, Bahçesaray yak�nlar�nda Avc�köy'de, Mustafa A�a'n�n o�lu olarak dünyaya geldi. Mustafa A�a okumu� ve Türksever bir insand�, te�menlikten emekli olarak Bahçesaray'a yerle�mi�ti. �smail Gasp�ral� ilk ö�renimini yapt�ktan sonra, Akmesçit lisesine gitmi�; iki y�l sonra da Moskova Askeri Lisesi'ne geçmi�tir. Gasp�ral�, orada ba�ka ülkelerden gelen Türk ö�rencilerle tan��t�. Okuldaki panslavist hareketler, onu Türk milleti üzerinde dü�ünmeye yöneltti. 1867'de alt�nc� s�n�fta iken, Türklerin tek hür ülkesi olan Osmanl� �mparatorlu�u'na gitmeyi ve o s�ralardaki Girit sava��na kat�lmay� kafas�na koydu. Bir kay�kta k�rk be� gün kürek çektikten sonra Don nehrini geçerek Odesa'ya geldi, ancak pasaportu olmad��� için Ruslar taraf�ndan yakalanarak Bahçesaray'a gönderildi. Bu olaydan sonra bir daha Moskova'ya dönmedi. Menli Giray'�n kurdu�u medresede Rusça dersleri vermeye ba�lad�. 1869'da Yalta Dereköy'e gelerek burada yeni bir usulle Türkçe dersleri vermeye ba�lad�. Onsekiz ya��ndaki bu delikanl�n�n ülküsü bütün Türk dünyas� için, �stanbul Türkçesini esas alan ortak bir Türkçe kurmak ve Türkler aras�ndaki birlik �uurunu uyand�rmakt�. 1871 y�l�nda Paris'e gitti. Bilgisini art�rmak için çal���rken, geçimi için de Rus romanc�s� Turgenyef'e sekreterlik etti. Bat� medeniyetini içinde ya�ayarak, tan�d� ve inceledi. 1874'de �stanbul'a geldi. Ceride-i Askeriye'de tercüman olarak çal��t�. Sonra K�r�m'a döndü. Burada köylülerin, beylerin, mirzalar�n ve uleman�n hayat�n� yak�ndan tan�d�. 1878'de Bahçesaray belediye reisi seçilerek dört y�l bu görevi yürüttü. 1879'da gazete ç�karmak istedi ise de Çar buna izin vermedi. Genç Molla imzas� ile Tavrida gazetesinde Rusça makaleler yazd�. Bu yaz�lar�n� daha sonra "Rusya Müslümanl���" ad�yla yay�mlad�. Temel dü�üncesi "Türk topluluklar�, okullar�nda ve medreselerinde ça�da� ilim ve sanatlar� kendi dilinde okutmal�d�r." oldu. Nihayet 1883 y�l�n�n 10 Nisan günü Bahçesaray'da Tercüman gazetesini ç�kard�. Gazete bütün Türk dünyas�na yay�ld� ve büyük heyecan uyand�rd�. Bu gazete Gasp�ral�'n�n sevgili e�i ve ate�li bir Türkçü olan Zühre Han�m'�n mücevherleri ile ç�km��t�r. Zühre Han�m 1903 y�l�nda ölmü� ve Bahçesaray'da Menli Giray türbesine gömülmü�tür. Gasp�ral� Türk lehçelerinin, yabanc� diller yerine birbirlerinden kelimeler alarak zenginle�mesini ve �stanbul Türkçesini esas al�narak ortak bir yaz� diline kavu�ulmas�n� sürekli savundu. Onun "Dilde, fikirde, i�te birlik" sözü bugün de bütün Türk dünyas�n�n ülkü ve ilkesi olmak de�erindedir. Gasp�ral� hem yazd� hem de y�lmadan, usanmadan Türk dünyas�n� gezerek konferanslar verdi. Onun tesirinde yeti�en gençler Türk dünyas�n�n her yan�nda çe�itli gazeteler ve kitaplar yay�mlad�lar. �smail Gasp�ral� 11 Eylül 1914 günü vefat etti. Cenazesi büyük bir cemaatle kald�r�ld� ve e�inin yan�na defnedildi. (Türkiye D���ndaki Türk Edebiyatlar� Antolojisi, Cilt.13, s. 338.) Daha ayr�nt�l� bilgi için bkz. Hakan K�r�ml�, �smail Bey Gasp�ral�, K�r�m Türkleri Kültür Ve Yard�mla�ma Derne�i Yay�nlar�, Ankara 2004, Hakan K�r�ml�, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, �brahim Köremezli, �smail Bey Gasp�ral� �çin, K�r�m Türkleri Kültür Ve Yard�mla�ma Derne�i Yay�nlar�, Ankara 2004, Prof. Dr. Yavuz Akp�nar, �smail Gasp�ral�, Ötüken Ne�riyat, �stanbul 2005. 36 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.1. 37 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2.

17

kere kurtulu�unu “Zalim Moskofun ve Ermenilerin yapt�klar� zulümlerini” ondan

dinlemi�; her y�l Millî bayramlar� dedesinin elinden tutarak izlemi�tir.38 Silahl�

Mehmetçiklerimizin talimli geçi�lerini büyük bir sevinç ve “gönülgözü aç�larak”

ya�l� gözlerle izleyen dedesine niye a�lad���n� sordu�unda dedesi:

“Ah yavrum, Allah bizi bu askerin ayak tozuna kurban etsin. E�er bunlardan bir bölük, 34 (1918) bahar�nda bu Kars’ta olsayd�, Ermeni bize o zulümleri edemezdi. Bu caddelerden kâfir Moskof’un saldat ve kazaklar�n�n alay çalg�s� (bando) ile geçi�ini, bizler evimizin önünden i�itip duydukça yüre�imiz kan a�lard�. �u gördü�ün Al Bayra�� görmek için biz “Cülüs-i Hümayun”lar� ve bayramlar� bekler de, buradaki �ehbenderhane’nin önünde yer al�rd�k. Mevlaya bin kere �ükürler olsun ki, 40 y�ll�k hasret ve esirlikte yüzü gözü “persi-pers” olan �u gaziler oca��, �ehitler yata�� Mübarek Kars’� yine Türkiye’ye kavu�turdu.” demi�tir.39

Tüm bu sözler, onda güçlü millî hislerin uyanmas�na sebep olmu�tur

K�rz�o�lu’ nun çocuklu�undan beri, 40 y�ll�k Rus esaretini ya�ayan Rus ve

Ermeni zulmü gören, Anavatan’a kat�lmak için millî mücadele veren ve her biri canl�

tarih say�lan aile ve çevresindeki di�er büyüklerinden dinledikleri; onun millî

hislerini güçlendirmi�tir. Bu nedenle de çok erken ya�larda do�up büyüdü�ü Kars’�n

tarihi, kültürü ve co�rafyas� ile ilgilenmi� ara�t�rmalar yapm��t�r. Önceleri bölgesel

olarak ba�lad��� çal��malar�n�, daha sonra Genel Türk Tarihi’ne ve Kültürü’ne

yaym��t�r.40

Küçük Fahrettin’in babas�, Kars’�n savunmas� s�ras�nda Ermenilerle

sava��rken bir �arapnelle aln�ndan yaralan�p at�ndan dü�mü�tü. At�, kanl� bir eyerle

eve gelince, e�inin �ehit dü�tü�ünü sanan genç anne, üzüntüden yata�a dü�tü ve

Kars’�n kurtulu�unu göremeden vefat etti. Küçük Fahrettin, henüz 13 ayl�kken öksüz

kald�. Baba Mehmet Dervi� Efendi, bald�z�yla evlendi. Böylece Fahrettin de

öksüzlükten kurtuldu. Daha sonra bu han�m da vefat edecek, Mehmet Dervi� Efendi,

üçüncü defa evlenecekti. Üç han�mdan toplam on çocuk dünyaya gelmi�ti. Bu

karde�lerin en büyü�ü Fahrettin’di.41

38 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2. 39 F. K�rz�o�lu, Edebiyat�m�zda Kars II, �stanbul 1958, önsöz 5. 40 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 41 Yusuf Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”, Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma Derne�i, Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7.

18

4’ü erkek (M. Fahrettin (rahmetli), M. Cemal, Celal (rahmetli) ve Ali

(rahmetli), 6’ s� k�z (Refika, Meliha, Gülçiçek Afet, Sefahat Gülen, Y�ld�z ve Ülker)

toplam 10 karde� olan K�rz�o�lu, oldukça kalabal�k ve aile ba�lar� kuvvetli bir aileye

sahiptir.42

Aile, 1943 y�l�na kadar soyad� kanunu ile al�nan “ÇEL�K” soyad�n�

kullan�rken; 9.11.1943 tarihinde mahkeme karar� ile “KIRZIO�LU” soyad�n�

alm��t�r.43 Bundan sonraki yaz�lar�nda imzas�n�, genellikle K�rz�o�lu M. Fahrettin

�eklinde kulland�.

Bu soyad�n�n nerden geldi�i hakk�nda bilgi ise, Say�n K�rz�o�lu’nun ifadesine

göre �öyledir; be� göbek ötesi dedesi olan �erif A�a, ba��n�n ön k�sm�nda bir tutam

k�r saçl� do�ar. Bu özelli�inden dolay� ona “K�rz� �erif” ad� verilir. Aile, o günden

beri K�rz�lar, K�rz�o�ullar� lakab�yla an�l�r. ��te bu nedenle de aile, bu lakab� soyad�

olarak al�r.44

Yine K�rz�o�lu taraf�ndan; Erzurum’da 1230 tarihli bir vak�f kitabesinde;

Bayburt’ta A�a�� K�rz� ve Yukar� K�rz� isimli iki köyün oldu�u; “K�rz�” isminin çok

eskiden beri kullan�lagelindi�i belirtilmektedir.45

K�rz�o�lu’nun ilk e�i olan Nebahat Han�m; 1918 �stanbul do�umlu olup,

Binba�� Kaz�m Göksel ve Macide han�m’�n k�zlar� idi. �stanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi’nden mezun olan Nebahat Han�m, Co�rafya Ö�retmeni olarak 1946’da

Kars Lisesi’ne tayini ç�km��t�.46

15 Mart 1949’da Nebahat Han�mla evlenmi�tir. K�rz�o�lu’nun ilk e�i Nebahat

Han�mdan üç o�lu vard�r. Bunlar�n en büyü�ü olan Mehmet Ilgar (1950), Isparta

Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarl�k Bölümünde profesördür. Ortanca o�lu

Kaz�m Dede Korkut (1951), Ankara Tar�m �l Müdürlü�ünde ziraat mühendisli�inden

42 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.7. 43 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.2. 44 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt: 4, Say�: 2, Temmuz 2004, s.4. 45 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.4. 46 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.7.

19

emekli ve küçük o�lu Seyfettin Kür�at da (1956) bir �irkette mütercim ve proje

koordinatörü olarak çal��maktad�r. K�rz�o�lu, �lter, Berkin ve Aybike isimli üç tane

torun sahibidir. �eker hastal���ndan mustarip olan Nebahat Han�m, 4 Mart 1986

tarihinde vefat etmi�tir.47

K�rz�o�lu, 9 �ubat 1988’de, 1939 Bayburt do�umlu, �smail Bey ve Atiye

Han�m�n k�zlar� olan Ziraat Mühendisi Prof. Dr. Neriman Görgünay Han�m ile

�zmir’de evlenmi�tir. 2000 y�l�nda Neriman Han�mdan bo�anm��t�r. 48

1. 2. KIRZIO�LU’NUN E��T�M�, MEMUR�YET� VE ASKERL���

K�rz�o�lu, küçük ya�larda iken aile içinde okutuldu ve halas� Safiye Hocadan

iki hatim indirdi. 1923 y�l�nda Kars Numune Mektebi’ne verildi. 1928 y�l�nda �smet

Pa�a �lkokulu’nu ve 1931’de Kars Ortaokulu’nu bitirdi. Kars’ta lise olmad���ndan

ücretli-yat�l� ö�renci olarak Erzurum Lisesi’ne gönderildi. Lise y�llar�nda, “Erzurum

Tarihçesi ve Erzurum �airleri” adl� kitaplar�n tesirinde kald�. Genç Fahrettin, bu

tesirle daha o ya�larda Kars’�n tarih ve edebî de�erlerini ara�t�rmaya yöneldi. Dede

Korkut Kitab�’yla da bu y�llarda tan��t�; bu kitab�n diline ve üslûbuna hayran kald�.49

Haziran 1934’te Erzurum Lisesi’nden mezun olan genç Fahrettin, Maliye

Tahsil Müfetti�i olarak Zar�at Arpaçay’da memuriyete ba�lad�. 50 Bu görevi esnas�nda

kendi at�yla (K�rz�o�lu, çok iyi at binen ve kayak yapan aktif bir ki�idir.) Subatan’dan

Bac�o�lu Yaylas� ve Ani Köyü’nden Kamo Köyü’ne kadar 96 köyü dola�arak Folklor

ve Halk Edebiyat� ile ilgili ara�t�rma ve derlemeler yapm��t�r. 51 Bir y�l zarf�nda atla

dola�t��� Arpaçay köylerinden, halk edebiyat�yla ilgili 13 defter dolusu derleme

yapt�.52 Bu s�ralarda babas� da Belediye Tahsildar� olarak görev yapmaktayd�. Genç

Fahrettin, Dr. R�za Nur’un53 12 ciltlik Resimli Türk Tarihi’nin K�r�m ve Türkistan’la

47 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.7. 48 Prof. Dr. Neriman Han�m, Gazi Üniversitesi Mesleki E�itim Fakültesi Giyim Endüstrisi ve E�itimi Bölümünden emekliye ayr�lm��t�r. 49 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda…”, s.7. 50 Bu memuriyeti bir y�l sürdü. (8.7.1934-30.7.1935 tarihleri aras�nda) 51 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 52 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad� Büyük Bilgin Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Bizim Ah�ska, Üç Ayl�k Kültür Dergisi, Say�:9, Y�l:2008, s.1. 53 Dr. R�za Nur: Tarihçi, yazar ve siyaset adam�. Ç�karmakta oldu�u “Türkçü, �lmi, Edebi Haftal�k” Tanr�da� dergisiyle u�ra��rken bir kalp krizi sonucu, 9 Eylül 1942 gecesi �stanbul'da öldü. 1879'da Sinop'ta do�an R�za Nur, II. Me�rutiyet'te milletvekili seçildi. �ttihatç�lara muhalefetten dolay� Askeri T�bbiye' deki ö�retim üyeli�inden ç�kar�ld� ve binba�� rütbesi indirildi. Ele�tirilerini keskin bir dille sürdürmesi üzerine üç ay hapis yatt� ve Bekira�a

20

ilgili bahislerinden çok etkilenmi�ti: Doktor olup köylü k�l���nda Türkistan’a giderek

Basmac�lar�, Moskoflara kar�� ayakland�rma hayalleri kurmaktayd�. Bu duygularla,

1935 y�l� A�ustosunda, Sa�l�k Bakanl��� hesab�na yat�l� olarak �stanbul Üniversitesi

T�p Fakültesi’nde tahsile ba�lad�. Bu fakültenin FKB k�sm�n� tamamlad� ve sertifika

ald�.54

Daha önceleri canl� hayvan ticaretiyle me�gul olan babas�, Kars’�n

kurtulu�unu müteakip 1918 y�l�ndan itibaren yapmakta oldu�u Belediye

Tahsildarl���’ndan ayr�lm��t�. Özel �dare’den kiralad��� de�irmen de elinden al�nm��t�.

Bu s�rada Kars’taki evleri soyuldu. Bu soygun, aileyi fakir dü�ürmü�tü.55

�stanbul’da ö�renci oldu�u zamanda gerçekle�en bu soygun, onun tahsile

devam etme imkân�n� elinden alm��t�. Fakülteyi b�rak�p Kars’a dönen Fahrettin,

ailenin geçimine katk�da bulunmak için yeniden memuriyete ba�lad� ve yine Hususî

Muhasebe Tahsil Müfetti�i olarak Posof’a gitti. Burada on ay görev yapt�. 56 Köy

tahsildarlar�n� denetlemekle görevli atl� memur olarak ilçe, kasaba, köy, yayla ve

k��laklar� dola�arak bölgeden yeti�en â��klar�n deyi�leri, hikâyelerini ve bölgenin

folklor ve etnografyas�yla ilgili hayli malzeme toplad�. O, bu görevi zevkle yapt���n�

söylemektedir.57

Onun Posof’ta görev alma iste�inin, birkaç sebebi vard�r. “Anal���m” dedi�i

üvey annesi Muteber Han�m�n dedeleri Ah�ska’dan gelmi�lerdi.

Bölü�ü'nde idam�n� beklerken Cemal Pa�a'n�n emriyle sürgüne gönderildi. 1920'ye kadar kald��� M�s�r'da Cemiyet-i Hafiye ve Türkiye’nin Tarik-i Selameti (Türkiye'nin Kurtulu� Yolu) adl� yap�tlar�n� kaleme ald�. Dr. R�za Nur ilk meclise Sinop milletvekili olarak girdi; Ankara hükümetinin ilk Millî e�itim bakan� oldu. 1920–1921' de Moskova'ya giden heyette yer ald�, Çiçerin ve Stalin'le ba�ar�l� görü�meler yapt�; Sa�l�k Bakanl��� s�ras�nda Lozan Konferans�'na ikinci delege olarak kat�ld�. 1926–1938 y�llar�nda Mustafa Kemal'e kar�� yürüttü�ü muhalefet nedeniyle Paris ve �skenderiye'de ya�ad�. Leiden' de toplanan oryantalistler kongresinde Re�it Saffet'le birlikte Türkiye'yi temsil etti. Bu y�llarda 8 cilt tutan Türkbilik Revüsü dergisini ç�kard�. Ö�rencili�inden beri hayran� oldu�u Nam�k Kemal üzerine 720 sayfal�k bir inceleme yazd�. 1938'de, Atatürk'ün ölümünün ard�ndan Türkiye'ye dönen R�za Nur muhaliflerine kar�� “Hücumlara Cevaplar” adl� bir bro�ür ç�kard�. 12 cilt tutan “Türk Tarihi” adl� yap�t� Millî E�itim Bakanl���'nca yay�mlanm��t�r. Daha ayr�nt�l� bilgi için bkz. R�za Nur, Abdurrahman Dilipak, “Hayat ve Hat�rat�m, R�za Nur Kendini Anlat�yor”, ��aret Yay�nlar� / Belgelerle Yak�n Tarih Dizisi, �stanbul 2004. 54 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.1. 55 Y Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.7. 56 29.6.1936-30.4.1937 tarihleri aras�nda. 57 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12.

21

“Sar�ba�o�ullar�”58diye an�lan bu ailenin getirdi�i sava� ve göç hat�ralar�yla â��k

hikâyeleri, onun ruhunda Ah�ska ve Batum �im�eklerinin çakmas�na sebep olmu�tu.59

Lise y�llar�nda okudu�u, �spirli Haz�k Efendi’nin60 (1688–1763) Divan’�ndaki

Ah�ska’yla ilgili �iirlerde anlat�lan cami, medrese ve çe�meleri, bizzat görmek

hevesindeydi.61

Misak-� Millî s�n�rlar� içinde yer ald��� halde, millî s�n�rlar�m�z�n d���nda kalan

Batum ve Osmanl�’n�n Ç�ld�r Eyaleti ba��ehri olan Ah�ska, K�rz�o�lu’nun iç

dünyas�nda ba�ka bir yere sahipti. Nitekim o, bütün mesaisini bu bölgenin tarihi ve

edebi ürünlerinin derlenip de�erlendirilmesine hasretmi�tir, denilebilir. Akademik

hayat�n�n önemli basamaklar�nda da Ah�ska ve çevresi ile ilgili ara�t�rmalar�n�n

önemli bir yeri vard�r.62

Posof, Türkiye’nin Ah�ska’ya en yak�n noktas�d�r. Oraya giderse, belki

Ah�ska’ya da geçer, oralar� dola��r, hatta ünlü Ahmediye Camii’ni yak�ndan tema�a

edebilirdi. Ayr�ca Ah�ska ve Posof, halk edebiyat� mahsulleri aç�s�ndan oldukça

5588 Prof. A. Cafero�lu’nun “Do�u �llerimiz A��zlar�ndan Toplamalar” (�stanbul 1942) adl� kitab�n�n “Yerli Kars A�z�” bölümünde, Muteber Han�m�n a�abeyi Â�ir Sar�ba�o�lu’ndan da, derlemeler bulunmaktad�r. (s. 147-159). 59 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.1. 60 Haz�k, 1688 (H.1102)'da do�du. As�l ad� Mehmet'dir. Hz. peygamber'in (SAV) soyundan geldi�inden seyyid Mehmet ad�yla da an�l�r. �iirlerinde "hazakatli, i�inin ehli, usta" anlam�na gelen "Haz�k" mahlas�n� kullanm��t�r. Babas�, Erzurum ulemas�ndan Hatuniye Medresesi müderrislerinden Karabekir lâkab�yla tan�nan �spirli Ebubekir Efendi’dir. Haz�k, ilkö�retimini babas�ndan ald�. Daha sonra �hlâsiye Medresesi Müderrisi Müftü Ömer Efendi ve Kazâbâdî Ahmed Efendi’nin ö�rencisi oldu. Ö�renimini takiben �brahim Pa�a ve Hatuniye gibi pek çok medresede müderrislik yapt�. Peygamber soyundan geldi�i için nakibüle�rafl�k görevine ve ard�ndan 1756’da Erzurum Müftülü�ü görevine atand�. Baz� kaynaklara göre ölüm tarihi 1763 olarak gösterilir. Erzincankap� Mezarl���’na gömüldüyse de, mezarl�k daha sonra ortadan kald�r�lm��t�r. Çok iyi Farsça bilen, bilim ve e�itimle u�ra�an Haz�k, çok say�da ö�renci yeti�tirmi�tir. Marifetname’nin yazar� mutasavv�f Erzurumlu �brahim Hakk�’n�n, onun talebesi oldu�u ve ondan Farsça dersleri ald��� baz� kaynaklarda belirtilir. �stanbul, Ç�ld�r ve Gürcistan’a ba�l� Ah�ska’da uzun süre bulundu�unu ve �stanbul’u çok sevdi�ini �iirlerinde dile getiren Haz�k, çevresindeki devlet adamlar�na ve di�er önemli ki�ilere sundu�u kasidelerle tan�nm�� olup ya�ad��� çevredeki cami, çe�me ve konaklara çe�itli nedenlerle tarih dü�ürmü�tür. �iirlerinde daha ziyade anlam� ön planda tutarak, klasik mazmunlar� ustal�kla kulland���, tasavvufî a�k�n yan� s�ra maddî a�ka da yer verdi�i görülür. Sade, düzgün ve temiz bir dili vard�r. Kasidede Nef’î’nin, gazelde de Nâbî’nin etkisinde kald�. Ço�unu Nef’î’ye nazire olarak yazd��� birçok kasidesinde derin hayaller ve hikmetli mazmunlara yer verdi. Dönemin usta �airleri aras�nda yer almas�na ra�men tefsir ve f�k�h alanlar�nda da ürünleri vard�r. Eserleri: Dîvan-� Hâz�k Efendi: Küçük hacimli bir eser olup 1900’de Ahmediye Medresesi Müderrisi Erzurumlu �air Abdürrezzak �lmî Efendi taraf�ndan derlenip �stanbul’da yay�mlanm��t�r. Yazma nüshalar� Millet ve Süleymaniye kütüphanelerindedir. Çok say�da yazma nüshas� mevcuttur. Bütün �iirleri derlenmemi�tir. Ta’lîkat alâ Tefsîri’l Beyzâvî: Kad� Beyzâvî tefsirini aç�klayan bir eser olup yay�mlanmam��t�r. Fetâvâ: Haz�k’�n çe�itli konularda verdi�i fetvalardan olu�ur. Bas�lmam��t�r. (http://www.boyutpedia.com/Default~ID~1295~aID~32042~link~h%C3%A2zik.html),(1.10.2008,10:20). 61 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2. 62 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2.

22

mümbit bir yerdi. Bu çevreden çok ünlü â��klar yeti�mi�ti. Posof’taki resmi görevi

s�ras�nda, bu �klar�n edebi hat�ralar�n� toplamak daha kolay olacakt�.63

�lk askerli�ine, 1937 May�s�nda al�nd� ve bir y�l süren Yedek Subay

Okulu’ndan sonra 1938 y�l�nda Aste�men olarak Sar�kam�� Topçu Alay�na geldi.

Burada alt� ay k�ta hizmeti yapt�ktan sonra 1938 Ekiminde terhis edildi. Kars

Lisesi’nde Yard�mc� Türkçe Ö�retmenli�ine ba�lad�.64 Kars Lisesi’ndeki

ö�retmenli�i s�ras�nda Halkevinin ayl�k dergisi Do�u�’un idaresini üstlendi. Daha

önce 16 sayfa olarak ç�kan dergiyi 32 sayfa halinde ç�karmaya ba�lad�. �lk yaz�

denemelerini ve daha önce Posof ve Arpaçay’da derledi�i halk kültürü verimlerini, bu

dergide yay�mlad�. Bu yaz�lar, yurdun dört bir yan�ndan ses getirdi. Do�u�’taki

yaz�lar� ona, yurt çap�nda hakl� bir ün kazand�rd�. Yine bu dönemde Kars

Gazetesi’nde birçok ara�t�rma yaz�lar� ne�redildi.65

K�rz�o�lu, Alman-Rus Sava�� ba�lay�nca 1941 y�l�nda yeniden yüksek tahsil

yapma f�rsat� buldu. �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde

okumaya ba�lad�. Bir yandan da �stanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nde memurluk

yapt�.66

1941 y�l�nda Ülkü dergisinde ç�kan Dede Korkut Kitab�’ndaki Co�rafî �simler

ba�l�kl� incelemesiyle, ilim âleminin dikkatini çekti. Bu çal��ma, 1952 y�l�nda

kitapla�acak ve K�rz�o�lu, Dede Korkut Destanlar� mütehass�slar�ndan biri

say�lacakt�.67

K�rz�o�lu, 1943’te ikinci defa silâhalt�na al�narak Sar�kam��’taki k�tas�na gitti.

Bu on yedi ayl�k ikinci askerlik dönemiyle toplam 35 ay askerlik yapt�ktan sonra

Topçu Te�meni olarak terhis edildi. Askerli�i s�ras�nda kayak sporuna ilgi duydu ve

bu sporla me�gul oldu. �kinci askerlikle fakülte ö�renimi kesintiye u�rad�ysa da,

1944’te tekrar fakülteye dönerek tahsile devam etti.

6633 Y. Zeyrek, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Kültürü Dergisi, Ankara, May�s 2003, s. 481. 64 1938-1941 tarihleri aras�nda. 65 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.12. 66 23.2.1942-2.4.1942 tarihleri aras�nda. 67 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8.

23

1944 y�l�nda düzenlenen Kars Tarihi’ni Yazma Müsabakas� için yazmaya

ba�lad��� Kars Tarihi’ni 1945 y�l� sonunda vilayete teslim etti. 1946 y�l�nda üniversite

ö�renimini tamamlayan K�rz�o�lu, iki y�l �stanbul’da serbest çal��t�. Bu s�rada

Hazine-i Evrak’ta ve kütüphanelerde ara�t�rmalar yapt�, hocas� Prof. Dr. Cavid

Baysun68 ile Tezâkir-i Cevdet’in ilk 12 tezkiresini, müellif yazmas�ndan kopya ile

ne�re haz�rlad�. Dört tane tarih eserinin metin ve sadele�tirilmesini Türkiye

yay�nevine verdi. 69

Üniversite ö�rencisiyken ara�t�rmalar�n� ne�retmeye devam eden K�rz�o�lu,

bu s�ralarda Ç�naralt�, Bozkurt, Türk Yurdu, Tanr�da�, Türk Amac�, Halkbilgisi

Haberleri, Tarihten Sesler ve Yücel dergilerinde ara�t�rmalar�n� ne�retti. O bu

s�ralarda hocas� Zeki Velidî Togan’�n70 fahri asistan� gibiydi. Sevilen ve kendisinden

68 Prof. Dr. Cavid Baysun (1899–1968): Türk tarihçisi. 15 A�ustos 1899'da �stanbul Be�ikta�'ta do�du. Aslen �zmir’lidir. Babas� �stanbul S�hhiye müdürlerinden Dr. Ali R�za Bey, annesi �ahin Pa�a'n�n k�z� Bedriye Han�m'd�r. �lk tahsilini 1908'de Ab-bas A�a Mahallesi ilkokulunda tamamlad�. Daha sonra babas�n�n memuriyeti dolay�s�yla Halep'te Frans�z mektebine devam etti. Askerlik görevini, Millî Mücadele'den önceki y�llarda babas�yla birlikte Batum ve Trabzon'da buiundu�u s�ralarda onun yan�nda yapt�. �stanbul'a dönü�ünde, daha önce Adana Lisesi'nde onuncu s�n�fta yar�m b�rakt��� tahsilini 1922'de Ni�anta�� Lisesi'nde tamamlayarak �stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne girdi. 1926'da tarih hocas� olarak �stanbul Erkek Lisesi'nde göreve ba�lad�. Ard�ndan Kandilli K�z Lisesi'nde ve Galatasaray Lisesi'nde ayn� göreve devam etti. 17 Aral�k 1937'den itibaren Edebiyat Fakültesi'nde orta zamanlar Garp tarihi derslerini okutmaya ba�lad�. 1939'da üniversite doçentli�ine, 21 Mart 1945'te de Türkiye Tarihi Kürsüsü'nde Türkiye ve Yeniça� Avrupa tarihi profesörlü�üne yükseltildi. Bu arada �stanbul Y�ld�z Yüksek Teknik Okulu'nda ink�lâp tarihi dersleri de veren M. Cavit Baysun 16 Kas�m 1950'de Türkiyat Enstitüsü müdürlü�üne getirildi. Mü�avir âza olarak çal��makta oldu�u �slâm Ansiklopedisi'ne Adnan Ad�var'dan sonra 1955'te müdür oldu. 19 Ocak 1960'ta ordinaryüs profesörlü�e yükseltildi. Ölümüne kadar Yeniça� Tarihi Kürsüsü ba�kan� olarak görev yapt�. 19 Kas�m 1968'de vefat etti. Kabri Be�ikta�'ta Yahya Efendi Dergâh�'ndad�r. Daha deteyl� bilgi için bkz. �Ü Edebiyat Fakültesi Sicil Ar�ivi, dosya nr. 25; Münir Aktepe, "Ord. Prof. M, Cavid Baysun", TTK Belleten, XXXIII /129 (1969), s. 97-113; M. C. �ehabeddin Tekinda�, "Kaybetti�imiz Bir De�er: Ord. Prof. M. Cavid Baysun", 7D, s. 23 (1969], s. 1–8; Orhan F. Köprülü, "Ord. Prof. Cavid Baysun'un Ard�ndan", a.e, s. 9-12. 69 Bunlardan yaln�z Câm-� Cem-Ayîn’in sadele�tirmesi 1949’da bas�ld�. 70 Zeki Velidî Togan: Tarihçi yazar. 10 Aral�k 1890’da Ba�kurdistan’�n Sterlitamak �ehrinde do�du. �lk tahsiline Ötek Medresesinde ba�lad�. Gayri Rus Muallim Mektebi ve Kazan Üniversitesi’nde tahsil hayat�na devam etti. Tahsilini tamamlad�ktan sonra Kazan Kasimiye ve Ufa Osmaniye Medreselerinde Arap edebiyat� ve Türk tarihî dersleri verdi. Kazan Üniversitesi Tarih Co�rafya ve Etnografya Derne�i ad�na Ta�kent, Buhara, Fergana’da tarih, edebiyat ve etnografya ara�t�rmalar�nda bulundu (1913-1914). Bu ara�t�rmalar s�ras�nda Yusuf Has Hâcib’in yazd��� Kutadgu Bilig adl� eserin yeni bir nüshas�n� buldu. Ufa Müslümanlar�n�n temsilcisi olarak 1916’da Dumaya seçildi. 1917 Sovyet devriminden sonra Ba�kurdistan topraklar�nda bir Türk Devleti kurdu. 1920’de bu devletin ba�kanl���na seçildi. Sovyet idaresi ile aras� aç�l�nca, Güney Türkistan’a giderek, Sovyet idaresiyle mücadele eden basmac�larla i�birli�i yapt�. Mücadelesinin ba�ar�s�zl�kla neticelenmesi üzerine Fransa’ya gitti. Paris kütüphanelerinde ve Berlin Devlet Kütüphanesinde do�u yazma eserleri üzerinde çal��t�. Zeki Velidî Togan, 1925’te Türkiye’ye ça�r�ld�. 1927’de �stanbul Darülfünunu’nda Türk tarihî ve tarihte usul muallimli�ine tayin edildi. 1932de yap�lan Birinci Türk Tarih Kongresinde resmî tarih tezine ayk�r� fikirler savundu�u için görevinden ayr�lmak zorunda kald�. Daha sonra Viyana’ya gitti. Viyana Üniversitesinde �bn-i Fadlan’�n Seyahatnamesi adl� teziyle doktoras�n� bitirdi. Bonn ve Göttingen Üniversitelerinde ders verdi. 1939’da tekrar Türkiye’ye dönen Zeki Velidî, �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde profesör olarak göreve ba�lad�. Daha sonra ordinaryüs profesör oldu. Turanc� siyasî faaliyetlerde bulundu�u iddias�yla 1944’de tutukland�. Bir sene kadar tutuklu kald�ktan sonra, mahkeme sonucunda berat etti. 1948’de Edebiyat Fakültesi’ndeki görevine tekrar döndü. 1950’de �slamî Tetkikler Enstitüsünü kurarak, ölünceye kadar bu enstitünün müdürlü�ünü yapt�. �stanbul’da 1970’te öldü. Zeki Velidî, genelde Rusya ve Orta Asya’daki Türkler üzerine 300 kadar makale ve kitap yazd�. An�lar�n�

24

çok �ey beklenen müstakbel bir bilim adam� olarak �stanbul’un ünlü ayd�nlar� ve

bilim muhitine girdi. 71

Takdir kazanan genç K�rz�o�lu, ilim çevrelerinden iltifat görüyordu. Millî �air

Mehmet Emin Yurdakul’un72 dikkatini çekmi� ve onun sevgisini kazanm��t�. 20 Nisan

1943 tarihinde Ankara adl� kitab�n� imzalayan Yurdakul, imzas�n�n üzerine: “Millî

ülkümüzün me�’alecilerinden Aziz O�lum Fahrettin’e yadigâr olsun.” ifadesini

yazm��t�.73

�zahl� Osmal� Tarihi Kronolojisi müellifi �smail Hamî Dani�mend74, kitab�n�

K�rz�o�lu’na arma�an ederken iç kapa�a �unlar� kaydetmi�ti: “Kars’�n k�ymetli

Hat�ralar adl� eserinde 1961’de yay�nlad�. Di�er eserlerinden baz�lar� �unlard�r: 1) Bugünkü Türkeli Türkistan ve Yak�n Tarihî (1947), 2) Umumî Türk Tarihîne Giri� (1946), 3) Tarihte Usul (1950), 4) Türklü�ün Mukadderât� Üzerine (1970), 5) O�uz Destan�. (http://www.bibilgi.com/Zeki-Velidi-Togan, [10.10.2008 13.50]) Daha detayl� bilgi için bkz. Tucer Baykara, Zeki Velidî Togan, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1989. 71 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8. 72 M. Emin Yurdakul: 13 May�s 1869'da �stanbul'da do�du,14 Ocak 1944'de ayn� kentte öldü. Be�ikta� Askeri Rü�tiyesi'ni bitirdikten sonra bir süre Mülkiye Mektebi'nin idadisinde okudu.1887'de Bab�âli Sadaret Dairesi Evrak Odas�'n� ayl�ks�z kâtip olarak atand�.1899'da Hukuk Mektebi'ne ba�lad�. Ö�renimini ABD'de tamamlamak üzere okuldan ayr�ld�. Ancak bu iste�i gerçekle�emedi. Memurluk ya�am�na döndü. �ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. �iirlerinde dile getirdi�i dü�ünceler, yans�tt��� gerçekler saray taraf�ndan ku�kuyla kar��land��� için 1907'de Erzurum rüsumat naz�rl���na gönderildi. II. Me�rutiyet sonras� 1909'da bahriye müste�arl���na, bu görevi istemeyince de Hicaz valili�ine atand�. Bir y�l sonra Sivas valili�ine getirildi. Ancak çal��mas� engellenince, üç ay sonra bu görevinden de ayr�larak �stanbul’a döndü. Türk Oca��'n�n kurucular� aras�nda yer ald�, derne�in ba�kan� oldu. Ç�kar�lan Türk Yurdu dergisinin de sorumlulu�unu üstlendi. �ttihat ve Terakki yönetimiyle aras� aç�l�nca Erzurum valili�i göreviyle 1911'de �stanbul’dan uzakla�t�r�ld�. Ertesi y�l da emekliye ayr�lmak zorunda b�rak�ld�. 1913'te Musul milletvekili seçildi. Halide Edip, Köprülüzade Fuat ve Hamdullah Suphi ile birlikte Hars ve �lim Heyeti üyeli�inde bulundu. Millî Türk F�rkas�'n�n kurucular� aras�nda yer ald�. I. Dünya Sava�� sonunda �stanbul i�gal edilince, 1921'de Anadolu'ya geçti. Atatürk taraf�ndan ilgiyle kar��land�. Antalya, Adana, �zmir yörelerinde dola�arak halk�n ve ordunun manevi gücünü artt�r�c� konu�malar yapt�, �ebinkarahisar, Urfa ve �stanbul milletvekili seçilerek be� dönem meclise girdi. Mehmet Emin Yurdakul edebiyat ya�am�na Servet-i Fünun döneminde ba�lam��t�r. �lk kitab� Türkçe �iirler ilgiyle kar��lanm��, yank�lar uyand�rm��t�r. Dönemin �iir anlay��� d���nda, hece ölçüsünü kullanarak yazd��� �iirlerinde yal�n bir dil kullanm��t�r. Türk edebiyat�na halk sesini getiren �air olarak nitelendirilmi�tir. Osmanl�c�l�k ve �slamc�l�k ak�mlar�na kar�� Türkçülük ak�m�n� savunan, bu konudaki dü�üncelerini dile getiren ö�retici �iirler yazm��t�r. �iirde biçim yönünden yenilikler yapm��t�r. Geleneksel Türk �iirinde sürekli kullan�lan kal�plar�n yerine 4+4+4+3=15,4+4+4+5=17,4+4+4+7=19 gibi al���lm���n d���nda kal�plar kullanm��t�r. Dörtlük gelene�inin d���na ç�karak üçer, alt��ar, sekizer dizelik k�talar kurmu�tur. Servet-i Fünun do�rultusunda Bat�'dan gelen sone biçiminde �iirler de yazm��t�r. Halkç�, ulusçu dü�ünce ve duygular� dile getirmi�tir. Toplumsal ve ulusal konular� i�lemi�tir. Halk�n ve ülkenin gerçe�ini, özgürlük istemini yans�tm��t�r. Co�ku, umut, yüreklendirme ve ö�reticilik, �iirinin belirgin ö�eleri olmu�tur. (http://www.antoloji.com/siir/sair/sair.asp?sair=5566&goster=hayat, [10.10.2008, 14.30]) Daha detayl� bilgi için bkz. A. Ferhan O�uzkan, Mehmet Emin Yurdakul: Hayat�, Sanat�, Eserleri, Varl�k Yay�nevi, 1969; Yüksel Yaz�c�, Mehmet Emin Yurdakul, Toker Yay�nlar�, 1974; Fethi Teveto�lu, Mehmet Emin Yurdakul: Hayat� Ve Eserleri, Kültür Ve Turizm Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1988. 73 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.2. 74 �smail Hamî Dani�mend (1899–1967): De�erli bir müverrih olan ve ayn� zamanda Türk Dili hususundaki ara�t�rmalar�yla tan�nan �smail Hamî Dani�mend, 1899 senesinde Merzifon’da do�du. Babas� Cebel-i Garbî mutasarr�f� Emir Mehmed Kâmil Bey’dir Orta tahsilini Beyrut ve �am’da tamamlad�. �stanbul’da Mekteb-i Mülkiye’yi bitirmeden evvel, Fransa’da Paris College’de Frans�zca okudu. �stanbul Maliye Mektebi – Edebiyat Fakültesi ile Mülkiye Mektebi’nde Dinler Tarihî ve Siyasî Tarih dersleri verdi. Ba�dat’ta Hukuk Mektebi Müdürlü�ü yapt�. Kendi gayretiyle ç�kard��� Memleket Gazetesi ile Hâkimiyet-i Millîye, �rade-i Millîye gazetelerinde ne�retti�i yaz�lar�yla Millî Mücadele’yi destekleyen münevverlerden olan �smail Hamî Dani�mend, Sivas Kongresi’ne kat�lan delegeler aras�nda yer ald�. Cumhuriyet’ten sonra resmî bir vazife almad�. Kendini

25

tarihçisi ve benim aziz dostum Fahreddin K�rz�o�lu’na arma�an. 8 Te�rinievvel

1947”.75

Gerçekten de K�rz�o�lu, Cumhuriyet döneminde millî kültür alan�ndaki

uyan��ta, önemli rolü olan ayd�nlardan biri olacakt�.

K�rz�o�lu’nun evrak-� peri�an� aras�ndaki mektuplardan76 onun çok geni� bir

dost çevresine sahip oldu�u anla��lmaktad�r Bu çevre, zaman�n ilim ve sanat

âleminde zirvelere ç�km�� ünlü ki�ilerden olu�maktayd�. ��te onlardan baz�lar�: Zeki

Velidî Togan, Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu, �erafettin Erel, Mirza Bala, Orhan �aik

Gökyay, Osman Turan, �smail Hami Dani�mend, Pertev Naili Boratav, Arif Nihat

Asya, Nihal Ats�z, Faruk Sümer, Hamit Zübeyir Ko�ay, Cahit Öztelli, Necati Akder,

R�fk� Salim Burçak, M. Halit Bayr�, Necmettin Esin, Tar�k Zafer Tunaya, Faruk

Kaleli, �brahim Kafeso�lu, Bekir Kütüko�lu, M. Altay Köymen, Hikmet Dizdaro�lu,

Nejat Diyarbekirli, �hsan H�nçer, Fazl�o�lu Cemal O�uz Öcal ve ço�u ahirete intikal

etmi� daha kimler…77

K�rz�o�lu, 1948 y�l�nda Kars Lisesi’nde ö�retmenli�e ba�lad�.78 Bu görevi

s�ras�nda, 15 Mart 1949 tarihinde, Silifke e�raf�ndan, Emekli Binba�� Kaz�m

tamam�yla Türk ve �slâm Tarihî ara�t�rmalar�na verdi. Çal��malar�n� otuzdan fazla kitapta toplad�. Hayat�n� ilme vakfeden ve de�i�ik ara�t�rmalar� ile günümüze ���k tutan Dani�mend, 12 Nisan 1967’de �stanbul’da vefat etti. Türk-�slâm Tarihî’ne ait birçok eseri bulunan Dani�mend’in; Türkçe-Osmanl�ca-Frans�zca Lügat, Destan ve Divan Edebiyat�’nda �stanbul Sevgisi, Türkçe Resimli Büyük Dil Klavuzu adl� eserleri lisan�m�z hususundaki mühim çal��malar�d�r. Di�er eserlerinden baz�lar� �unlard�r: �zahl� Osmanl� Tarihî Kronolojisi, Türkler ve Müslümanl�k, �zahl� �slâm Tarihî Kronolojisi, Garb Menbâlar�na Göre Garb Medeniyetinin Menbâ� Olan �slâm Medeniyeti, Garb Menbâlar�na Göre Eski Türk Seciye ve Ahlâk�, Garb Menbâlar�na Göre Eski Türk Demokrasisi, �stanbul Fethinin �nsanî ve Medenî K�ymeti, 31 Mart Vak’as�. (http://tarihogretmeni.net/tarih/ismail-hami-danisment-t27380.html, [10.10.2008, 14.00] ) Daha detayl� bilgi için bkz. Dani�mend, Kronoloji, IV, 463, 470; Rahmi Apak v. d�r., Bat� Cephesi, Ankara 1965, s. 23; Ulu� ��demir, Sivas Kongresi Tutanaklar�, Ankara 1969, s. 59, 65; Tahsin Demiray, "�zahl� Osmanl� Tarihi Kronolojisi ve Müellifi Hakk�nda" [288], �stanbul 1971, I, s. VI-XI; Mehmet Kaplan, �iir Tahlilleri II: Cumhuriyet Devri Türk �iiri, �stanbul 1984, s. 402-404; Sina Aksin, �stanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele, �stanbul 1983. i. 123, 526-531, 560; Salâhi R. Sonyel, Türk Kurtulu� Sava�� ve D�� Politika, Ankara 1987, I, 124-134; Mazhar Müfit Kansu. Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber, Ankara 1988, I, 237-252; Minber, s. 36, �stanbul 7 Kânunuevvel 1334[289]; Memleket, �stanbul 10 �ubat- 14 A�ustos 1335 [290]; �râde-i Millîye, Sivas Eylül 1919[291], �sa Kocakaplan. "Edebiyat�m�zda Râbia Hatun Skandal�", Türk Edebiyat�, s. 216, �stanbul 1991, s. 41-47; Rekin Ertem, "Güne�-Dil Nazariyesi", TDEA, III, 409-413; "Dani�mend, �smail Hami", a. e, II, 192; Türk ve Dünya ünlüleri Ansiklopedisi, �stanbul 1983, III, 1639; ABr., VI, 596. 75 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60. 76 Bu mektuplar, yak�n tarihimiz ve Türkoloji alemi ile ilgili çok önemli notlar� ihtiva etmektedir. 77 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.3. 78 Bu stajyerlik dönemi 23.3.1948-26.5.1949 tarihleri aras�ndad�r.

26

Göksel’in k�z� ve ayn� lisede co�rafya ö�retmeni olan Nebahat (Göksel) Han�mla

evlendi. 79

Zaman�n siyasi iktidar�n� etkileyen ünlü bir politikac�n�n yanl�� tutumu

yüzünden, 1951 y�l�nda Diyarbak�r80 Lisesi’ne tayin edildi.81 Bu �ehirde, sosyal ve

kültürel faaliyetler yürüten K�rz�o�lu, bölgenin tarih, etnoloji, etnografya ve

folklorunu ara�t�rd�. Bu ara�t�rma ve incelemelerinin bir k�sm�n� Diyarbak�r’da

ç�karmaya ba�lad��� Kara Amid, Dicle ve �ç O�uz dergileriyle di�er mahallî

gazetelerde ne�retti.82 Mahallî bas�n ve e�rafla yak�n ili�kiler kuran Ö�retmen

K�rz�o�lu, bu �ehirde silinmez izler b�rakt�. 83

K�rz�o�lu’nun Diyarbak�r’da yapt��� çal��malar yine Diyarbak�rl� bir ayd�n

olan Avukat �evket Beysano�lu’nun 31 Mart 1963 tarihli bir mektubunda �öyle

anlat�lmaktad�r:

“1939 y�l�nda Kars Halkevi Dergisi Do�u� ve �stanbul gazetelerinden Tanin, Vakit, Tasvir ve Hürses’teki yaz�lar�yla tan�d���m�z K�rz�o�lu’nun mutlu bir tesadüf eseri olarak 1951 Mart�nda Diyarbak�r Lisesi Tarih hocal���na tayin edili�i, kendisini yak�ndan tan�mam�za vesile oldu. 1957 y�l� sonuna kadar Ziya Gökalp Lisesi ve arada da Diyarbak�r Ö�retmen Okulunda tarih hocal��� yaparken, Ziya Gökalp ailesi ve müzesinin incelenip tan�nmas�; Türk Millîyetçiler Derne�i ve Diyarbak�r Tan�tma Derne�inin kurucu azas� olarak çal��malar�, �ehrin an�tlar�, yaz�tlar� ve Lice, Atak, Çermik kasaba ve kaleleriyle bölge folklorunun yak�ndan inceleyici ve ara�t�r�c�s� olarak Kara Amid Dergimizde yay�mlad��� makaleler, bölgemiz ve millî kültürümüz için çok verimli olmu�tur.”84

Diyarbak�r Ziya Gökalp Lisesi Tarih Ö�retmeni oldu�u s�rada, 17 Eylül 1953

tarihinde Türk Dil Kurumu üyeli�ine kabul edildi.85 Bu kurumda Ermeni as�ll�

ba�yazman Agop Dilaçar’la86 ihtilafa dü�tü; Dilaçar’�n �ikâyetine sebep olacak

derecede tart��malar� oldu. 87

79, Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.8. 80 K�rz�o�lu Diyarbak�r’a Diyarbekir derdi. 81 Bu politikac�, Menderes’in müellifidir. 82 Yeni �ark, �ark Postas� ve Yeni Diyarbak�r Sesi gazeteleri. 83 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.13. 84 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde…”, s.13. 85 Türk Dili ve Folkloru ile ilgili çal��malar�ndan dolay�. 86 Agop (Martanyan) Dilaçar (1895-1979): �stanbul'da do�du. �lk ve orta ö�renimini Gedikpa�a’da, misyonerlerin açt��� bir Ameriken okulunda yapt�. �ngilizce, Rumca ve �spanyolca ö�rendi. Robert koleji’ni bitirdi (1915). Latince, Yunanca, Almanca, Rusça, Bulgarca üzerinde çal��t�. Birinci dünya sava��'na kat�ld�. Kafkas cephesinde gösterdi�i ba�ar�dan dolay� madalya ile ödüllendirildi. Robert Koleji’nde ingilizce ö�retmenli�ine ba�lad� (1919). Sofya'da Svabodan Üniversitesi'nde eski do�u dilleri ve Osmanl�ca okuttu. Avrupa'da ve �stanbul'da ç�kan

27

1953’te K�rz�o�lu’nun öncülü�ünde Diyarbak�r Millîyetçiler Derne�i

kurulmu�tu. Ayn� lisede görev yapan e�i Nebahat Han�m da, bu derne�in üyesiydi. 88

Uzun y�llar�n� vererek haz�rlad��� 640 sayfal�k “Kars Tarihi” adl� ilmi eserini

�stanbul’da 1953 y�l�nda yay�mlad�. Bu arada �stanbul’da yay�mlanan ve bir sanat ve

edebiyat dergisi olan “�stanbul Dergisi”nde de ilmi ara�t�rmaya dayanan çal��malar�

yay�mlanmaktayd�.89 K�rz�o�lu, bilim çevrelerinde hakl� bir üne eri�ti. 1955’te “1855

Kars Zaferi” eserini yay�mlad�.

1957 y�l�nda Adapazar� Lisesi’ne tayin olan K�rz�o�lu, Arifiye Ö�retmen

Okulu’nda Tarih ö�retmenli�i yapt�.90 1958’de “Edebiyat�m�zda Kars” adl� eserini

yay�mlad�.91 1961 y�l�nda Ankara’da Millî E�itim Bakanl��� Ö�retmeni ��ba��nda

Yeti�tirme Bürosu’nda �ube Müdürlü�ü’ne getirildi. Bu arada DPT’de Sosyal ��ler

Dairesi’nde ve Devlet Bakanl��� Özel �statistikî Bilgiler Grubu’nda Tarih

Ara�t�rmalar� Uzman� olarak çal��t�.92

1964 y�l�nda, 81 ya��nda olan babas� Mehmet Dervi� Efendi vefat etti. Ayn�

y�l, Necip Faz�l taraf�ndan “Kanl� Sar�k” adl� tiyatro eseri yaz�ld�. 1064-Selçuklu

Fethi’nin 900. Y�ldönümünde, Kars tarihini sahneye koyma amac�yla Kars Belediyesi

Ermenice gazetelerde yazd�. Yaz�n�n do�u�u (1928), Albion bahçesi (1929) adl� kitaplar�n� yay�mlad�. Atatürk taraf�ndan, Birinci Türk Dil Kurultay�'na ça�r�ld� (1932). �lk kurultayda "Türk, Sümer ve Hint dilleri aras�ndaki rab�talar"; ikincisinde "Türk-paleoetimolojisi" konulu bildirilerini sundu. 1934’te Türk Dil Kurumu ba�uzmanl���na atand�. 1935’te Atatürk'ün iste�iyle Dilaçar soyad�n� ald�. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi'nde dilbilim tarihi ve genel dilbilim okuttu (1936-1951). Türk ansiklopedisi'nde ba�dan��manl�k ve ba�redaktörlük yapt� (1942-1960). Eski Türk dilleri ve lehçeleriyle ilgili ara�t�rma ve incelemelerini ölümüne dek sürdürdü. Dilin özle�tirilmesine ve ça�da� kavramlar� kar��layacak bir bilim ve kültür dilinin yarat�lmas�na çal��t�. Ba�l�ca yap�tlar�: Devlet dili olarak Türkçe (1962), Wilhelm Thomsen ve Orhon yaz�tlar�n�n çözülü�ü (1963), Türk diline genel bir bak�� (1964), Türkiye'de dil özle�mesi (1965), Dil, diller ve dilcik 1968), Kutadgu Bilig incelemesi (1972), Anadil ilkeleri ve Türkiye d���ndaki ba�l�ca uygulamalar (1978). Daha detayl� bilgi için bkz. Kaya Türkay, A. Dilaçar, TDK, Ankara 1982. 87 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�…”, s.2. 88 Okul müdürünün yazd��� 5 �ubat 1953 tarihli yaz�da, Nebahat Han�m�n, bu dernekle ili�kisinin kesilmesi istenmi�tir. Bu yaz�, yak�n tarihle ilgilenenlere bir fikir vermesi bak�m�ndan önemlidir. 89 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.4. 90 1961 y�l�na kadar Arifiye Ö�retmen Okulu’nda Tarih ö�retmenli�i yapm��t�r. 91 1934’ten 1954’e kadar Sar�kam��, Ka��zman, Kars Merkez, Ç�ld�r, Ardahan, I�d�r, Tuzluca, Digor ve Göle’yi dola�arak tarih, folklor, halk edebiyat� ara�t�rma ve derleme çal��malar� yapm��t�r. Bu çal��malar�n� Dedesi Molla Muhyiddin Efendi’den kalan Kars üzerine söylenmi� �iirlerin topland��� defterle birle�tirerek “Edebiyat�m�zda Kars” adl� eseri olu�turmu�tur. 92 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9.

28

taraf�ndan desteklenen bu eserin konusu ve malzemesi, yazara K�rz�o�lu taraf�ndan

verilmi�ti.93

1966’da MEB Ar�iv Dairesi’nde Müdür Yard�mc�s� ve ayn� zamanda Türk

Ansiklopedisi’nde uzman olarak çal��t�. Bu ansiklopediye birçok makale yazd�.

K�rz�o�lu, Ankara’daki memuriyeti s�ras�nda bir yandan da Ankara

Üniversitesi DTCF’de Akdes Nimet Kurat yönetiminde doktora çal��mas�n� yürüttü.

“Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590)” konulu tezini pekiyi dereceyle

veren K�rz�o�lu, 11 May�s 1967’da Tarih Doktoru oldu.94

K�sa bir sürede olsa siyasetle ilgilenen K�rz�o�lu, 1967 y�l�nda memleketi olan

Kars’ta, Adalet Partisi’nden milletvekili aday� olmu�; ancak kazanamam��t�r. Bu

tarihten sonra da, bir daha siyasetle ilgilenmemi�tir.95

Dr. K�rz�o�lu, 1 Kas�m 1967 tarihinde Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Tarih Bölümü’nde Ö�retim Görevlisi olarak çal��maya ba�lad�. 1972–1973

tarihlerinde bir süre Fransa’da kald�.96 “Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar ve

Atabek Beyli�i” adl� teziyle, 18 Kas�m 1975 tarihinde Orta Ça� Tarihi Doçenti oldu.97

1976–1983 y�llar� aras�nda Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi’de

Tarih Bölümü Ba�kanl��� yapt�.

1980 Kas�m�ndan itibaren alt� ay Lefko�a’da kalarak K�br�s’taki Türk-�slam

Kitabeleri’ni inceledi ve Özel Türk Üniversitesi’nde �nk�lâp Tarihi dersleri verdi. 98

K�rz�o�lu, 1982 y�l�nda tamamlad��� “An� �ehri Tarihi” adl� çal��mas�yla Orta

Ça� Tarihi Profesörü unvan�n� ald�. Kadrosuzluktan dolay� iki y�l D��i�leri Bakanl���

93 K�rz�o�lu, Orta mektepten s�n�f arkada��m dedi�i zaman�n Belediye Ba�kan� rahmetli Arif Ta�ç�’n�n maddî deste�ini temin ederek Prof. Osman Turan’�n tavassutuyla Necip Faz�l’la görü�mü�, eserin tarihî ve edebî malzemesini ona vermi�tir. Bu tiyatro eserindeki Kuzucu Mehmet de Hocan�n babas�d�r. K�rz�o�lu’nun “M. Kuzu” mahlas� kulland��� da hat�rlan�rsa, bu ismi kullanmas� bir tesadüfi olmasa gerek. 94 Bu çal��mas� önce Atatürk Üniversitesi sonra da Türk Tarih Kurumu taraf�ndan ne�redildi. 95 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.5. 96 Doçentlik dil e�itimi için. 97 Bu çal��ma da TTK taraf�ndan ne�redildi. 98 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9.

29

Ara�t�rma Dairesi’nde ar�iv uzman� olarak çal��t�ktan sonra Ankara Gazi Üniversitesi

E�itim Fakültesi Tarih Ö�retmenli�i Bölümü Ö�retim Üyeli�ine geçti. Prof. Dr.

K�rz�o�lu, 16 May�s 1985 tarihinde buradan emekliye ayr�lm��; 1 Ocak 1986–31

Aral�k 1986 tarihleri aras�nda sözle�meli ve Ekim 1987–31 May�s 1990 tarihleri

aras�nda da ücretli ö�retim eleman� olarak ayn� fakültede görev yapm��t�r. 1990

y�l�nda Gazi Üniversitesi’ndeki görevini tamamlayarak ya� haddinden emekli

olmu�tur.99

1. 3. A�LE BABASI KIRZIO�LU

Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu, iyi bir akademisyen, iyi bir hoca oldu�u gibi iyi

bir e� ve iyi bir babad�r. Bunu ortanca o�lu Dede Korkut Bey’in ve 12 y�l onlarla

birlikte ya�am�� olan k�zkarde�i Ülker Uluçutsoy’un anlat�mlar�ndan ele almaktay�z.

Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu, çocuklar�na kar�� samimi, ama aile disiplini

içerisinde mesafeli bir babayd�. Ancak bunun yan� s�ra çocuklar�na kar�� son derece

sevecen, anlay��l�, olgun bir babayd�. K�sacas� klasik Türk babas�d�r: Otoriter ve biraz

da uzaktan seven; öte yandan küçükle küçük, büyükle büyük olan, nerede nas�l

davranaca��n� iyi bilen bir baba… Çocuklar�yla olan ileti�imi genellikle Nebahat

Han�m vas�tas�yla olmu�tur. O, çocuklar�yla pek fazla yüz göz olmaz, fakat

gerekti�inde sorumluluk sahibi bir baba olarak yer almay� da asla ihmal etmezdi.

Onlar�n dersleri ve okullar�ndaki durumlar�yla yak�ndan ilgilenirdi. M. Fahrettin

K�rz�o�lu, bir tarihçi olarak çocuklar�n�n da kendisi gibi tarih ilmi ile u�ra�mas�n�

istemi�tir. Fakat kendisinde bulunan tarih ara�t�rma merak� çocuklar�na geçmemi�tir.

Üç o�lu tarihi sevmek ve babalar�na sayg� duymakla beraber, daha sonra ba�ka

meslekleri seçmi�tir. Büyük o�lu Mehmet Ilgar (1950), Isparta Süleyman Demirel

Üniversitesi Mimarl�k Bölümünde profesördür. Ortanca o�lu Kaz�m Dede Korkut

(1951), Ankara Tar�m �l Müdürlü�ünde ziraat mühendisli�inden emekli ve küçük

o�lu Seyfettin Kür�at da (1956) bir �irkette mütercim ve proje koordinatörü olarak

çal��maktad�r.

K�rz�o�lu, çocuklar�n� Dede Korkut hikâyeleri ile büyütmü�tür. Çocuklar�n�

yeti�tirirken onlar üzerinde bask� kurmam��t�r. Çocuklar� her ne kadar tarih ilmi ile 99 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.6.

30

me�gul olmasalarda onlara ya�ad�klar� topraklar�n ne kadar de�erli oldu�unu

belirterek, bu de�erin sadece maddi de�il manevi de�erleri de içerdi�ini a��lam��t�r.

Çocuklar� tarihçi olamasa da iyi bir tarih haf�zas� ve bilincine sahip olmu�lard�r.

K�rz�o�lu’nun akademik hayat�n� aile hayat�ndan ay�rmak mümkün de�ildir.

Evinin bir bölümü kütüphaneydi ve bu kütüphanede çok önemli eserler yer

almaktayd�. Evine gelir gelmez yeme�ini yer ve vakit kaybetmeden çal��ma

masas�n�n ba��na otururdu. ��ine â��k bir insand�. Öyleki aral�ks�z sekiz saat masan�n

ba��nda çal��t��� olurdu. Hayat�n�n her alan�nda oldu�u gibi evinde de son derece titiz,

tertipli, temiz ve disiplinliydi.

K�rz�o�lu, ayn� zamanda Türk ananelerine son derece ba�l�, misafirperver bir

kimseydi. Evine, aile e�raf�ndan, mesai arkada�lar�ndan, dostlar�ndan, ö�rencilerine

var�ncaya kadar pek çok kimse gitmekteydi. O, sohbet etmeyi çok seven biri

oldu�undan bu geli� gidi�lerden son derece mutlu olmaktayd�.

K�rz�o�lu, hayat�n�n büyük bir bölümünü Türk Milletinin tarihini, kültürünü

ve güzelliklerini ortaya ç�karmaya adam��t�r. Bu arada ailesini de ihmal etmemeye

çal��m��t�r. K�sacas� K�rz�o�lu, iyi bir e�, iyi bir baba, iyi bir dost, iyi bir akademisyen

ve iyi bir hocad�r.

1. 4. Ö�RET�M ÜYES� KIRZIO�LU

K�rz�o�lu’nun akademik kariyeri kadar hocal��� da önemlidir. Üniversitenin

hemen her bölümünden ö�rencinin derslerini dinlemeye geldi�i bir hoca olabilmek

herkese nasip olmasa gerek.

Bu kadar geni� bir yelpazede dinleyici kitlesine sahip olmas�nda

K�rz�o�lu’nun ak�c� bir dille ders anlatmas�n�n ve tarihi anlat�rken ya�atmas�n�n etkisi

büyüktür. Elbetteki hocan�n bilgisi ve anlat�m�n�n da ötesinde K�rz�o�lu’nun

ö�renrenciye kar�� tavr� da etkilidir. Onun derslerine talebin fazla olmas�,

K�rz�o�lu’nun ayn� zamanda iyi bir hatip oldu�unun da kan�t�d�r. Ö�rencisi emekli

Top. Alpay Naz�m Budak, K�rz�o�lu hakk�nda �unlar� söylemi�tir:100

100 Naz�m Budak, “Tarih Ö�retmenim Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra

31

“Tarih” kavram�n� geçmi�te ya�anm�� ve orada kalm�� bir tak�m olaylar, sava�lar ve ezberlenmesigereken rakamlar tarz�nda alg�lard�m. Hocam�z, ders anlat�rken s�ralar aras�nda dola��r, bazen gözlerini k�sarak derinlere dalard�…

Hocam�z, ciddi ve mesafeliydi, fakat kat� ve bask�c� de�ildi. Sab�rl� ve ho�görülü bir yan� vard�. Tav�r ve hareketleri sayg� uyand�r�yordu. Ö�renrencilerine kar�� ilgi ve sevgi duydu�unu, dersini s�nav korkusuyla de�il, sevdirerek benimsetmeye çal��t���n� hissediyorduk. Ö�retim yöntemi esnekti. Bazen ders kitab�n�n d���na ç�k�yor bizlerde istek ve merak uyand�r�c� konulara de�iniyordu… Dersinden ay�rabildi�i zaman�, geçmi�imizi daha iyi tan�yabilece�imiz konularla de�erlendirirdi. Herhangi birimize ait soyad�ndan, aile lakab�ndan, köy ve yer adlar�ndan, yerle�im yerimizle ilgili tarihi bir yap� veya olaydan, boy isimleri, an’aneler veya törelerden, hatta kulland���m�z farkl� bir deyimden hareketle konu açar, meselenin men�eini, mahiyetini belirten aç�klamalarda bulunurdu. Ço�u zaman tarihimiz ve kültürümüzle ba�lant�lar kurard�. Her f�rsatta millet olarak nereden ve nas�l geldi�imizi ve kim oldu�umuzu bilmemizin önemine de�inirdi. Bu yakla��mdan cesaret alan bizlerde merak ettikleimizi veya büyüklerimizden duyduklar�m�z� sorard�k. Hocam�z sadece dersle de�il, okul d��� hayat�m�zla da ilgilenirdi, zorluklardan y�lmamam�z�, azimli ve kararl� olmam�z�, mutlaka okumam�z� ve gelece�e ümitle bakmam�z� ö�ütlerdi. Bize de�er verdi�ini hissetti�imiz bu ilgi ve diyalog ortam�nda ufkumuz aç�l�yor, kendimize güvenimiz ve derse ilgimiz art�yordu.

Hat�rlad���m konulardan biri de hocam�z�n baz� duygusal özelliklerimizi, his ve heyecanlar�m�z� de�erlendirip ortak bir anlay�� ve görü�e yönlendirmesidir. Yörenin çocuklar� olarak hepimiz istilac� sald�r�lar�n, toplu sürgün ve k�rg�nlar�n, pan-islavist deh�etin, Ermeni zulümlerinin ac�kl� öykülerini büyüklerimizden dinlemi�tik. Hemen Her aileden de�i�ik cephelerde topra�a dü�enler olmu�tu. Her köyün veya kentin yak�n�nda �ehitlikler vard�. “93 Harbi’nden” sonraki k�rk y�ll�k i�gal döneminin ac�lar� unutulmam��t�. Bölgeden Türk ve Müslüman izlerini silmek için yap�lan tahribat�n kal�nt�lar� ortadayd�. Ermeni vah�etine �ahit olan birçok insan�m�z hayattayd�. Bu gibi konulardan söz aç�l�nca hocam�z; ba��m�za gelen müsibetlerin tahlilini yapard�. Bunlar�n asla unutulmamas�n�; gerçeklerin iyi bilinmesini, ancak kin ve dü�manl�klardan uzak kal�nmas�n� söylerdi. Tarih boyunca maruz kald���m�z her sald�r�n�n en zay�f ve tutars�z bir dönemimize nas�l denk getirildi�ine dikkatimizi çerkerdi. Önemli iç meselelerimizle, kar���klarla, isyanlarla u�ra�t���m�z çok kritik dönemlerde kar��la�t���m�z k��k�rtmalardan, dü�manca güç birli�i ve askeri tecavüzlerden örnekler verirdi. F�rsat buldukça de�i�ik tarzlarda ortaya ç�kan vedevaml� olarak canl� tutulan fesada imkân verilmemesi için birlik ve beraberli�in önemine dikkat çekerdi. Bunun da yurt ve millet sevgisiyle mümkün olaca��n� vurgulard�. Kar��la��lan zorluklar�n da yine ayn� güç sayesinde a��labilece�ine dair tarihtenmisaller verirdi.

K�rz�o�lu’nun ö�rencilerinden Prof. Dr. S�rr� Akbaba, Hoca hakk�nda �unlar�

söylemi�tir:101

Sayg�de�er Fahrettin Hocam�z� Gazi Üniversitesi’nde lisans e�itimimi yaperken tan�d�m. Gerçi daha önceden “Kars Tarihi”nin yazar� oldu�unu biliyordum, ancak yüz yüze görü�memiz Ankara’da gerçekle�ti…

Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.24. 101 S�rr� Akbaba, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’ndan Kalan Birkaç Hat�ra”, Serhat Kültür Dergisi, (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.26.

32

Atatürk Üniversitesi’nde göreve ba�lamadan önce 1986 y�l�n�n ilk yar�s�nda Tokat Rehberlik Ara�t�rma Merkezinde Rehber ö�retmenlik yap�yordum. Üniversiteye geçi� yapabilmem için Millî E�itim Bakanl���’ndan muvafakat almam gerekiyordu. Ancak bakanl�kta Kani ad�nda bir yetkili bana geçi� yapabilmem için gerekli olan bu belgenin verilemeyece�ini, bo�una u�ra�mamam� söyledi. Durumu Fahrettin Hocam�za iletti�imde: “Evlad�m, onlar yetkilidirler, ancak bilmezler, sen herhangi bir kuruma geçmiyorsun. E�itim yapmak için Üniversiteye ara�t�rma görevlisi olacaks�n. E�itim hakk� engellenemez, aksi halde anayasal suç i�lemi� olurlar. Ben ilgilenir seni sonuçtan haberdar ederim.”, dedi ve dedi�ini de yapt�. Onun yard�mlar� sonucu muvafakat alarak üniversiteye geçtim.

Ö�rencisi Ya�ar Kalafat, K�rz�o�lu hakk�nda �unlar� söylemi�tir:102

Hocam rahmetli sadece canl� tarih de�il, ya�am� ile hayat� tarihle�en bir ebedi �ahsiyetti. E�itimini öyle alm��t� ve bizi o �ekilde yeti�tirmek istiyordu. Onlar yaz�l� döneme geçmi� bir milletin, ayn� zamanda sözlü dönem temsilcili�ini de yapabilen canl� tarih ta��y�c�lar� ve aktar�c�lar� idiler…

Hocam K�rz�o�lu’nda bitmek tükenmez bir ara�t�rma ruhu vard�. Zamanla biz de, kendimizce ara�t�rmac� olmaya özenirken, rahmetli hocam�n neler çekti�ini daha iyi anlamaya ba�lad�k. O sadece Cumhuriyet Dönemi tarihçisi de�il, ayn� zamanda kültür tarihçisi idi. Tarihin bütün alt disiplerinde yap�lm�� çal��mas� vard�. O ayn� zamanda bir halk bilimci ve edebiyat ara�t�rmac�s� idi… Hocam rahmetli alan�nda bir Horasan Eri, bir Alp Eren’di. O Sar�kam�� �ehitleri’nin ruhunu alan�nda ya�at�yordu.

K�rz�o�lu, ö�rencilerine tarih dersi vermekten ziyade, tarih �uurunu a��lamaya

çal��an bir hoca olmu�tur. Türk Tarihi’nin paha biçilmez k�ymetlerle dolu

muhteviyat�yla, bütün dünya tarihleri içinde parlakl���n� kaybetmeyen bir y�ld�z

oldu�unu her f�rsatta dile getirmi�tir.

K�rz�o�lu, dünyada ve Türkiye’de objektif çal��malar�yla tan�nan, verdi�i

derslerin içeri�ine fazlas�yla hâkim, ilmi derecesinde ba�ar�l� bir ö�retim üyesidir.

Ba�ar�l� bir ö�retim üyesi olmak için sadece anlat�lan konuyu iyi bilmek yeterli

de�ildir. Bunun için ilmi disipline sahip olman�n yan�nda iyi insan olmak, i�ine â��k

ve her �eyden de önemlisi insan sevgisi ile dolu olmak gerekir. K�rz�o�lu,

ö�rencilerine sadece ilmi çal��malar�n� de�il, ayn� zamanda kalbini de açabilen bir

akademisyendi. �rencilerine kar�� son derece anlay��l�, sab�rl�, onlar� destekleyen,

yol gösteren, çal��maya te�vik eden bir hoca profili olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.

102 Ya�ar Kalafat, “Hocam K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:5, Mart- Nisan 2007, s.2.

33

1. 5. KIRZIO�LU’NUN SON GÜNLER�

Fahrettin K�rz�o�lu, hayat� boyunca sa�l���na dikkat etmi� olmas�na ra�men

ölümünden sekiz y�l önce sa�l��� bozulmaya ba�lam��t�. Emekliye ayr�ld�ktan sonra

çal��malar�n� Ankara Nene Hatun’da bulunan evinde devam ettirmi�tir. Ancak

ölümünden iki y�l önce ortanca o�lu Dede Korkut, gelini Baht��ah ve torunu Aybike

ile birlikte ya�am��t�r.103

1. 6. KIRZIO�LU’NUN VEFATI

M. Fahrettin K�rz�o�lu, 10 �ubat 2005 tarihinde ö�leden sonra saat 16.00’da

Ankara’da ortanca o�lu Dede Korkut Beyin evinde vefat etmi�tir. Vefat� s�ras�nda

evde Baht��ah Han�m ve arkada�lar� vard�. Baht��ah Han�m haz�rlad��� ikramlardan

kendi eliyle day�s� ayn� zamanda kay�npederi olan Fahrettin Bey’e de yedirdi.

Fahrettin Bey’in o esnada gözleri sanki birini bekliyormu� gibi manal� bak�yordu.

Fahrettin Bey’e meyve suyunu da içirdikten sonra arkada�lar�n�n yan�na gitti. Aradan

pek fazla zaman geçmedi yan�na gitti�inde öldü�ünü fark etti. Ölümü beklenen bir

�eydi. Vefat�n�, Hürriyet gazetesi, TRT 1 ve A.A. haber vermi�tir.

K�rz�o�lu’nun naa�� 11 �ubat 2005 Cuma günü ö�le üzeri Hac� Bayram Veli

camiinin avlusuna getirildi. Avluda ailesi, akrabalar�, ülküda�lar�, dostlar�, Erzurum

ve Karsl� hem�ehrileri, siyaset adamlar�, meslekta�lar�, talebeleri ve okuyucular� ba�ta

olmak üzere kalabal�k bir cemaat vard�. Cuma namaz�n� müteakip k�l�nan cenaze

namaz�ndan sonra naa��, omuzlar üzerinde ta��narak Hac�bayram caddesini

Anafartalar caddesine ba�layan kav�akta kendisini bekleyen cenaze arabas�na kadar

götürüldü. Buradan da Cebeci Asri Mezarl���na götürüldü. Cebeci Asri Mezarl���nda,

Birinci refikas� Nebahat Han�m�n yatmakta oldu�u mezar�n yan� ba��ndaki kabrine

defnedi.

Cebeci Mezarl���ndaki defin merasimi ise dinin övüncü manas�na gelen

“Fahrettin” mefhumuna lay�k idi. Büyük �ehirlerdeki cenaze definlerinin genellikle

sümmetedarik oldu�unu hat�rlayacak olursak hocam�z�n kabre indirili�i, �slami bütün

rükünlerinin noksans�z icras�yla ayr� bir güzellikteydi ve hatimler, yasinler,

103 K�rz�o�lu’nun ortanca o�lu Dede Korkut ve gelini Baht��ah K�rz�o�lu ile Röportaj, Saat: 13.00, Ankara, 15.03.2008.

34

selatüselamlar, tekbirler ve cemaati etkileyen dualar�yla manal� bir bütünlük arz

ediyordu. Defin s�ras�nda Erzurum’u temsil edenler aras�nda Prof. Dr. Efrasyap

Gemalmaz, S�tk� Özakp�nar ve Y�lma Durak göze çarp�yordu.104

104 Mustafa Çetin Baydar, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say� 219, s. 16.

35

�K�NC� BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN F�KR�

DÜNYASI VE K���L���

2. 1. KIRZIO�LU’NUN TAR�HE YÖNELMES�

K�rz�o�lu’nun çocuklu�undan beri 40 y�ll�k Rus esaretini ya�ayan, Rus ve

Ermeni zulmü gören, Anavatan’a kat�lmak için millî mücadele veren ve her biri canl�

tarih say�lan aile ve çevresindeki di�er büyüklerinden dinledikleri; onun, millî

hislerini güçlendirmi�tir. Bu nedenle de çok erken ya�larda do�up büyüdü�ü Kars’�n

tarihi, kültürü ve co�rafyas� ile ilgilenmi� ara�t�rmalar yapm��t�r. Önceleri bölgesel

olarak ba�lad��� çal��malar�n�, daha sonra Genel Türk Tarihi’ne ve Kültürü’ne

yaym��t�r.105

K�rz�o�lu’nu çok küçük ya�larda özellikle 17 ya��nda ara�t�rmaya, incelemeye

ve yazmaya yönelten sebepler, kendi ifadelerine göre �unlard�r:106

a) Kars’�n kurtulu�unu görme murad�na eremeden rahmete kavu�an ana-dedesi

Molla Muhyiddin Efendi’nin derleyip defterlerine yazd��� Kars’a ve burada

geçen Osmanl�-�ran ve Türk-Rus sava�lar�na söylenen yirmiden fazla çe�itli

�iirler ile Karsl� �airlere ait Türkçe ve Farsça �iirlerin kimlerden kald���n� ve

ne zaman söylendi�ini ö�renme merak�,

b) Kars Muhacirleri’nden olan Erzurum’daki akrabas�n�n nezareti alt�nda

“Erzurum Erkek Lisesi”nde okumak için ilk defa 1931 güzünde gurbete

gitti�inde, do�up büyüdü�ü ve sürekli tahribe u�ram�� olan Kars ile eski Türk

maddi eserlerini daha çok gö�sünde saklayan koca Erzurum aras�ndaki

farklar� yerinde görüp üzüntüye kap�lmas�,

c) Erzurum’daki akrabas�ndan 93 Sava��na kadar “Kars Sanca�� Temyiz-i Hukuk

Mümeyyizi” Hac�ahmetbeyo�lu Halil Bey’in Ye�ena�a Mahallesinde oturan

105 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.3. 106 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, �stanbul 1953, önsöz 11.

36

o�lu Münir Öz���k Bey’in elinde bulunan Kars ile Süregel köylerinin

“Suba��l���”n� gösteren atalar�ndan kalma 1652–1872 (H.1062–1289) y�llar�na

ait berat, ferman ile 1825–1902 (H. 1241–1318) y�llar� aras�nda yaz�lan Kars

�ehrindeki emlak ile köylerdeki araziye ait tapu, senet gibi Kars’�n yak�n

tarihini ayd�nlatacak sekseni a�an vesikan�n mahiyetini anlama hevesi,

d) Evindeki büyüklerin anlatt�klar� eski Kars Sava�lar�na 93 Harbi (1877) ve

Seferberlikteki (1914–1918) Moskof Mezalimi ve katliamlar�na, k�rk y�ll�k

kara günlere, (1877–1918) Ta�nak Ermenilerin zulüm ve vah�etlerine ait pek

canl� ve heyecanl� hat�ralar� düzenli ve kronolojik hale getirme iste�i,

e) Kars ilinin da�, su, ova ve dere gibi çe�itli yerleriyle �ehir ve kale harabelerine

ait efsanelerle an’anelerin asl�n� ve men�eini bulma iste�i,

f) Kars için yaz�l�p bas�lm�� bir “tarihçe”nin olmamas�n�n kendisinde

olu�turdu�u s�k�nt�, bo�luk, eziklik ve eksiklik,

g) Mehmet Nusret Efendi’nin107 “Tarihçe-i Erzurum” (�stanbul 1922=1338) ve

Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu’nun108 “Erzurum �airleri” (�stanbul 1927) adl�

107 Nusret Efendi, 1879’da Erzurum’da do�du. Müftüzade Ömer Faz�l Efendi’nin o�ludur. �lk ve orta ö�renimini Erzurum’da tamamlad�ktan sonra �stanbul’a gelerek Fatih Medresesi’nde ö�renimine devam etti. 22 Ocak 1900’de IV. Ordu, 25. Alay, 4. Tabur �mam� olarak memuriyete ba�lad�. 15 Eylül 1906’da II. Ordu, 142. Alay �maml���’na tayin edildi. 8 Eylül 1912’de Alay� ile Balkan Sava��’na kat�larak Çatalca ve Lüleburgaz Muharebeleri’nde bulundu. Sava�tan sonra Erzurum’daki IX. Kolordu, 82. Alay �maml���’na atand�. 13 Eylül 1916’da X. Kafkas Kolordu’su, 28. Alay �mam� oldu. Bu görevleri s�ras�nda ileri hatlarda çarp��malara kat�larak komutanlar� taraf�ndan takdir edildi. 25 Haziran 1916’da 2350 rak�ml� tepedeki çat��malarda top mermisinin etkisi ile hayati tehlike atlatm��t�r. Mütareke’den sonra 32. Alay’�n I. Taburu’na tayin edildi. Aral�k 1919’da Zonguldak ve çevresinde görev yapt�ktan sonra Mart 1920’de emeklili�ini istedi. Bu iste�inin sonucunu beklerken; Gözübüyükzade Ziyaeddin Bey’in Meclis’e kat�lmadan istifas� üzerine 28 A�ustos 1920’de Erzurum mebuslu�una seçildi. Nusret Efendi’in mebuslu�a seçildi�ine dair Dâhiliye Vekâleti tezkeresi 5 Eylül 1920’de TBMM’ne sunulmu� ve Meclis Birinci �ubesi’nce yap�lan inceleme sonucunda kanuna uygun bulunarak, Genel Kurul’a sevkedilmi� ve 11 Kas�m 1920 tarihli toplant�da milletvekilli�i mazbatas� onaylanm��t�r. 20 Ekim 1920’de Meclis’e kat�lan Mehmet Nusret Efendi, �er’iye ve Evkaf, �r�ad, Kanun-� Esasi ve Maarif Encümenlerinde görev ald�. Dönem içinde 8’i gizli oturumlarda olmak üzere, 64 konu�ma yapt�, 3 soru önergesi ve 4 kanun teklifi verdi. TBMM’nin otoritesini güçlendirmek, kanunlar�n uygulan���n� çabukla�t�rmak, askerden kaç��lar� önlemek, Millî hareketi engellemek isteyenlerle daha etkin mücadele etmek için �stiklal Mahkemeleri kurulmas� kararla�t�r�lm��t�. Bunlardan birisi de; Elcezire Cephesi Kumandanl���’n�n iste�i, Mustafa Kemal’in önerisi ile kurulan ve merkezi Diyarbak�r olan Elcezire �stiklal Mahkemesi idi. Bu mahkeme üyelikleri için 25 Ocak 1921’de yap�lan seçimlerde; Mehmet Nusret Efendi, 131 oyla üye seçilmi� ise de istifa etmi� ve Meclis’te 27 Ocak 1921 istifas� kabul edilmi�tir. 10 A�ustos 1921’de Alay Müftülü�ü’nden emekli olan Mehmet Nusret Efendi, milletvekilli�inin sona ermesinden sonra Erzurum’a döndü. 18 Ekim 1930’da vefat eden Mehmet Nusret Efendi, evli olup çocu�u yoktur. Ailesi, “SON” soyad�n� alm��t�r. 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve kurtulu�tan günümüze Erzurum: I. Uluslararas� Sempozyumu, 23-25 Temmuz 2002, Erzurum, Atatürk Ara�t�rma Merkezi Ba�kanl���, 2003, Bölüm 28, s.696. 108 Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu: 1902 y�l�nda Erzurum'da do�du. �. Ü. Edebiyat Fakültesi'nin Felsefe Bölümü’nü bitirdikten sonra, çe�itli liselerde ö�retmenlik yapt�. 1930'da Strasbourg Üniversitesi'nin Felsefe Bölümü'ne girdi. 1934'te yurda dönünce içtimaiyyat ve ahlak doçenti olan F�nd�ko�lu, 1941'de sosyoloji profesörü, 1958'de

37

kitaplar�n� okuyarak gurur duyan Erzurumlu okul arkada�lar�yla yapt���

münaka�alarda, Kars’�n da parlak tarihi oldu�u ve büyük adamlar yeti�tirdi�i

hususunu müdafaaya çal��mas�.

K�rz�o�lu, lise y�llar�nda tan��t��� Dede Korkut kitab�ndan çok etkilenmi�,

Dede Korkut kitab�n�n diline ve üslubuna hayran kalm�� ve Dede Korkut’un tarihi ve

co�rafyas� ile ilgilenmi�tir. Dede Korkut’a olan ilgisi de tarihe yönelmesinin

sebeplerinden birisi olmu�tur. Ayr�ca Erzurum Lisesi’ndeki hocas� S�tk�

Dursuno�lu’ndan109 da etkilenmi�tir.

Tüm bu sebeplerden dolay�, Kars’�n Kurtulu�u’nun 13. Y�l�nda 1933 Bahar�

sonlar�nda “Erzurum Erkek Lisesi”nin son s�n�f�na geçmi� olarak ikinci defa

gurbetten s�laya dönü�ünde ad� geçen imkânlar ve onalt�s�nda genç ruhundaki

tesirlerin �ahlanmas�yla, en geni� “Kars Tarihi”ni ö�renip yazmaya karar vermi�tir.110

K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt kitab�n�n önsözünde konu hakk�nda �öyle

demektedir:

“Ne�redilen ilkyaz�m, henüz yeni lise mezunu iken, 1934 te Kars Halkevi dergisi “Do�u�” ta ç�kan Kars tarihine ait tenkit k�l�kl� bir deneme idi. O zamandan beri çe�itli dergi ve gazetelerde: Kars’�n tarihi, folkloru ve buradan yeti�en �airlerimiz ile kahramanlar�m�z�n hakk�nda yaz�lar yazd�m. “Kars’�n mazisini her yönüyle ö�renip yazma karar�m”, liseyi bitirmemden yedi y�l sonra 1941 güzünde Edebiyat Fakültesinde “Tarih” tahsili görmeme yol açt� ve yirmi y�l çal��arak bu kitab� ortaya ç�karabildim.”111

2. 2. KIRZIO�LU’NUN TAR�H GÖRÜ�Ü

K�rz�o�lu için tarih zamanla vazgeçilmez hale gelmi�tir. Ald��� e�itim

sayesinde güçlü millî hisleri ve iç dünyas�ndaki sorular� yan�tlama iste�i onu

ara�t�rmaya ve incelemeye sevk etmi�tir. K�rz�o�lu, eserlerinde özellikle Millî Tarih’e

ve gerçeklere kar�� duydu�u samimi ba�l�l���n� s�k s�k dile getirmi�tir. K�rz�o�lu için

Millî Tarih ve gerçekler tarihçili�in temelini olu�turmaktad�r.

ordinaryüs oldu. 1934–70 y�llar� aras�nda yay�nlad��� �� ve Dü�ünce adl� dergideki yaz�lar�nda, özel ve toplumsal mülkiyeti uzla�t�racak bir sosyo-ekonomik modeli savundu. 1974 y�l�nda öldü. Detayl� bilgi için bkz. Prof. Dr. Nevin Güngör Ergan, “Erzurumlu Ünlüler: Ziyaeddin Fahri F�nd�ko�lu”, Türk Kültürü, C.XXVII, Say� 312, Nisan 1989, s. 202–211. 109 S�tk� Dursuno�lu Erzurum Mar��’n� yazm��t�r. 110 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, önsöz 12. 111 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, önsöz 12.

38

K�rz�o�lu’na göre tarihçilik büyük sorumluluk istemektedir. Millî tarihimiz

üzerinde çal��ma yap�labilmesi için bir tarihçinin birçok vasf� ta��mas� gerekmektedir.

�lmi metoda hâkim olunmas� ve bunun çok iyi kullan�lmas� gerekti�i inac�ndad�r.

K�rz�o�lu, hangi dönem incelenecekse o dönemin ekonomik ve sosyal

durumunun yan� s�ra halk�n ya�am tarz�n�n da bilinmesi gerekti�inin üzerinde

durmaktad�r. Bununla birlikte kaynaklar�n toplanmas� ve bibliyografyan�n dikkatli

olarak gösterilmesini, bunu yaparken de rastgele makale ve kitap s�ralamaktan

kaç�n�lmas�n�, bibliyografyay� olu�turacak eserlerin bilimsel temel üzerine oturmu�

olanlardan seçilmesini �art ko�maktad�r. Yine tarihçi olabilmek için yard�mc� ilimlere

mutlaka ba�vurulmas� gerekir. Kronoloji, Nümizmatik, Paleografya, Diplomatik,

Etnoloji, Etnografya, Arkeoloji, Dil Bilim, Edebiyat, Co�rafya, Felsefe ve Sosyoloji

olarak s�rayabilece�imiz bu bilimler K�rz�o�lu’na göre tarihçinin olmazsa olamazlar�

aras�ndad�r. Ayr�ca K�rz�o�lu için belgecilik birinci s�radad�r.

K�rz�o�lu’nun savundu�u tarih metodu; önce bölge tarihinin yaz�lmas�, ondan

sonra bunlar�n harmanlanmas�yla Millî Tarih’in yaz�lmas�d�r.

K�rz�o�lu, bir insan�n ömrüne s��mayacak çaptaki ara�t�rmalar�nda ilmi

tenkide her zaman ihtiyaç oldu�una inanm�� ve kendi tezlerinin de ilmi platformlarda

tart���lmas�n� arzu etmi�tir.112

2. 3. KIRZIO�LU’NUN TÜRK TAR�HÇ�L���NDEK� YER� VE

GENEL TÜRK TAR�H�’NE KATKILARI

M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Türk Tarihi ve Kültürü üzerine yapt���

ara�t�rmalar ve bunun neticesi olan çok de�erli çal��malar�yla Türkolojiye büyük

hizmetleri olmu�tur. Ayr�ca çe�itli üniversitelerde verdi�i derslerle, bu bilgisini

gençlere de aktarm��t�r. K�rz�o�lu’nun ilk yay�n hayat�, 17 ya��nda iken Kars Halkevi

Dergisi olan “Do�u�’un” 14. say�s�nda 1 Aral�k 1934 y�l�nda “Kars’ta Edebiyattan”

ba�l�kl� yaz�s� ile ba�lam��t�r. Onun Türk Tarihi’ne ve Türk Edebiyat�na olan ilgisi,

kendisini o tarihten itibaren Türk Dili ve Tarihi üzerine bilimsel çal��malara

112 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, T. Y. D., s. 60.

39

yöneltmi�tir. Do�u� dergisinde, 1939 Haziran�ndan itibaren Kars tarihi, kültürü ve

önemli �ahsiyetleri ile ilgili yaz�lar� yay�mlanm��t�r.113

K�rz�o�lu’nun tarihçili�ine Türk Tarihi’ne ve milletine olan sevgisi

eklendi�inde ortaya farkl� bir tarihçi portresi ç�km��t�r. Bu fark� nereden

kaynaklanmaktayd�? Fark; K�rz�o�lu’nun tarihi olaylar� de�erlendirirken milliyetçi

bir çerçeveden ve milletinin menfaati noktas�ndan bakmas� idi. K�rz�o�lu’nun tarihi

verileri de�erlendirirken tak�nd��� bu millîyetçi tavr� yüzünden tarafs�zl�ktan uzak

oldu�u �ekilde yorumlayan tarihçiler vard�r. Ancak, onun eserlerindeki dipnotlara

bak�ld���nda kulland��� belgeler ve kaynaklar, tarafs�z olmad���n� ispat eder.

O, Millî Tarihi Malazgirt Sava��’yla ba�latarak dokuz asra s��d�r�p, Türk

Yurdunu da Edirne ile Kars aras�na s�k��t�rmaya çal��an Anadolu Tarihçileri ve

Co�rafyac�lar� gibi dü�ünmedi�ini söyleyip, Türk �rk�n� en az otuz as�rl�k bir mazinin

ve Tuna’dan Altaylar’a kadar uzanan büyük bir ülkenin yani Turan’�n sahibi olarak

tan�d�.114

Kitaplar�nda ele ald��� konularda derinlemesine bilgi vermekte ve bununla

birlikte, kitaplar�; tarihe ait, edebiyat tarihine ait, Türk millîyetçili�ine, kültürüne ve

kökenine ait eserler ve ders kitaplar� olarak tasnif edilebilir. Makaleleri ise genellikle

tenkit, biyografi, bibliyografya, filoloji, kültür, sanat, müzik, edebiyat ve tarih gibi

farkl� konulardad�r. Eserleri için Gürcü, Ermeni, Osmanl�, Bizans, �ran, Çin ve Rus

kaynaklar�ndan azami olarak yararlanmakla beraber, kendisi Fransa’ya gitti�inde

orada Frans�z dilini ö�renmi�, Frans�z ar�ivlerinde çal��malar yapm��, önemli bilgileri

ve belgeleri beraberinde Türkiye’ye getirmi�tir. K�rz�o�lu, Frans�zcan�n yan� s�ra

�ngilizce ve Farsça bilmektedir. K�rz�o�lu, divani ve siyakat dâhil eski yaz�lar�

rahatl�kla okumaktayd�. Osmanl� Ar�iv Belgelerini okuyup de�erlendirmede uzman

olan K�rz�o�lu, ömrünün büyük bir k�sm�n� çe�itli ar�ivlerde çal��arak geçirmi�tir.

Onun kitaplar�n� kar��t�ranlar, dipnotlardaki kaynaklara bak�nca bu uzmanl���n� fark

edecektirler.115

113 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.3. 114 Yunus Zeyrek ile Röportaj, saat 16.00, Ankara, 15.05.2008. 115 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.3.

40

K�rz�o�lu, ilmi çal��malar�nda hiçbir zaman siyasi amaç ve maddi ç�kar

gütmemi�tir. Daha do�rusu tarihçili�ini, devrin siyasilerine göre yönlendirmeyerek ve

bunu yaz�lar�nda da dile getirerek, tarafs�zl���n� her zaman yans�tm��t�r. Bu

davran���ndan ötürü birçok haks�zl��a mazuz kalm��,116 fakat hiçbir zaman taviz

vermemi�tir.(Ölüm tehdidi olsa bile)

K�rz�o�lu, tarihin belli bir döneminde önemli i�lerde görev alm�� ki�ilerle

görü�mü�, bunlar� kaydetmi�tir. (Kaz�m Karabekir, Esat Uras vs.) K�sacas� ya�ad���

dönemde önemli ki�ilerle görü�üp onlar�n an�lar�ndan yararlanm�� ve bu kaynaklar�

kendi metinlerinde kullanm��t�r. Yani ya�ayan tarihle de ilgilenmi�tir.117

Anadolu'nun tarihini âdeta tek ba��na yazan bu de�erli bilim adam�, gözünü

bile kaybedecek kadar Türkoloji ve Türk Tarihi ara�t�rmalar�na kendini adam��t�r.118

K�rz�o�lu’nun önemli hizmetlerinden birisi de Kürtler hakk�nda yapt��� çal��malard�r.

Bu konu hakk�ndaki çal��malar�n� üç ayr� eser halinde yay�mlam��t�r. Bunlar;

Kürtlerin Kökü, Kürtlerin Türklü�ü ve Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler’dir.

K�rz�o�lu, genel tarih bahisleri yan�nda bölge tarihçili�ine de ayr� bir önem

vermi�, bu sahada adeta ç���r açm��t�r. Ba�ta kendi memleketi Kars ve çevresi olmak

üzere, Erzurum, Artvin, Rize, Trabzon, Bayburt, Gümü�hane, A�r�, Van, Bitlis, Siirt,

Bingöl, Diyarbak�r, Elaz��, Malatya ve Ad�yaman illerimizle ilgili çal��malar

yapm��t�r.119 Bu çal��malar�n� yay�mlam�� veya mahallinde konferanslar vermi�tir.

Genel Türk Tarihinin her alan�nda çal��malar yapan K�rz�o�lu, Türkiye

Cumhuriyeti Tarihi’nde de önemli ara�t�rmalar yapm��t�r. Atatürk Üniversitesi’nde

göreve ba�lad��� 1967’den beri y�llarca Atatürk Üniversitesi’nde �htilâl Tarihi

okutmu�, Millî Mücadele ve Atatürk �nk�lâplar�n� kapsayan “Türk �nk�lâp Tarihi Ders

Notlar�”n� haz�rlam��t�r. Millî Mücadelede Erzurum Kongresi ve Atatürk hakk�nda

birçok ara�t�rmas� bulunan K�rz�o�lu, bu tarihçi ve vatansever ki�ili�i ile y�llarca

Erzurum Kongresi’ne ait belge ve zab�tlara ula�mak için u�ra�m��t�r.120 1967 y�l�ndan

116 Bunlar�n ba��nda Diyarbak�r sürgünü gelmektedir. 117 Yunus Zeyrek ile Röportaj, saat 16:00, Ankara, 15.03 2008. 118 S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof. Dr. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19.02.2005, http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&yaziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10). 119 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s. 5. 120 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Bilim Hayat�”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s. 30.

41

1993 y�l�na kadar, büyük bir sab�r ve resmi ar�iv ile ailelerdeki belge ve hat�ralara

dayanarak haz�rlad��� “Bütünüyle Erzurum Kongresi” adl� çal��mas� K�rz�o�lu’nun

tarafs�z ara�t�rmac� oldu�unun kan�t�d�r.

K�rz�o�lu’nun bilimsel çal��malar�n�n Do�u Anadolu ve Kafkaslar üzerine

yo�unla�t��� görülmektedir. Kendisinin ifadesi ile onun mesle�e hizmeti olan “Dede

Korkut O�uznameleri’nde geçen K�z�l�rmak ba�lar� ve Malatya’dan Hazar Denizi ile

Kafkas Da�lar�na kadar ki co�rafya adlar�n�n “Haritas�”n� ilk defa yapmas� (1952);

eski “Urartu” (e� anlam�nda Armenya/Yukar�-Eller =O�uz Elleri) Ülkesi’nde, M.Ö.

680 y�l�nda ba�layan Türkmen/A�kenaz say�lan Saka’lar�n yerle�mesiyle, onlar�n

Horasan kolundan gelen Ar�akl�/Partl�lar�n (M.Ö. 120–35, M.S. 51–428) ve

Haleflerinin “Tarih Destanlar�” olu�unu 40 y�l� a�k�n bir zamandan beri türlü deliller

ile yay�nlar�yla kongre ve sempozyumlarda ispat edegelmesidir.”121

Dil, tarih, edebiyat, folklor, etnografya ve etnoloji dallar�nda çal��anlar, ona

müracaat etmektedirler. Türkoloji’nin en hassas sahalar�nda, kimsenin cesaret edip

ele alamad��� birçok konu, onun gayretiyle ayd�nlanm��t�r. Bunlar�n ba��nda Ermeni

vah�eti, Bagratl�lar konusu ve Partlar meselesi gelmektedir. K�rz�o�lu bu konular

üzerinde ara�t�rmalar yapm�� ve gerçekleri gün yüzüne ç�karm��t�r. Özellikle

Bagratl�lar ve Partlar meselesi hakk�nda günümüzde henüz detayl� ara�t�rmalar

yap�lmam��t�r. Söz konusu sahalarda yaz�lm�� yabanc� eserleri, cebinden para

harcayarak tercüme ettirmi� ve bunlardan yararlanm��t�r.122

M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun yaz�lar� dikkate al�nd���nda ve bir tarihçi olarak

de�erlendirildi�inde, önce e�itimin önemini vurgulad���n�, sonra da Millî unsurlar�

göz önünde bulundurarak, tarih ilminin metodoloji ile tetkik edilmesi gerekti�ini

belirterek, tarihçili�in esaslar�n� ortaya koydu�unu görmekteyiz. K�rz�o�lu’nun Türk

Tarihini herhangi bir siyasi amaç gözetmeksizin, sadece Türklük bilinci ile

de�erlendirdi�i görülebilecektir.

K�rz�o�lu’nun Türkçülük ve Türk Tarihi ile ilgili görü�lerine bakt���m�zda her

�eyden önce millî olmay� esas ald���n� görürüz. Asl�nda bu durumun onun eserlerine

121 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s. 14, 15. 122 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.3.

42

ve fikirlerine, Türk’e ve Türklü�e ait olan her alana yans�d���n� görmekteyiz. �ayet

kendi kültürümüzü yok edecekse, bu ba�lamda yabanc� etkisini zararl� buldu�unu ve

bütün idealin Türk Milletinin kalk�nmas� oldu�unu, bunun da geli�i güzel de�il, planl�

ve a�amal� olarak, bilimsel yöntemlerle yap�lmas� gerekti�ini vurgulam��t�r. �lk

zamanlardan beri Türklerin kendi örf ve adetlerine ba�l� olduklar�n�, gittikleri her

co�rafyada hatta kurduklar� her devlette bu gelene�i beraberinde götürdüklerini ve bu

sebeple de birbirlerinden kopmad�klar�n� yaz�lar�nda dile getirmi�tir. Ayr�ca

eserlerinde, Türklerin birbirlerinden kopmamas�nda dil faktörünün önemini de

vurgulam��t�r. Irk meselesinde ise Türk soyunu sadece antropoloji ilmi ile

belirlenmemesi gerekti�i inanc�ndad�r. Türk deyince, bu dili as�rlardan beri konu�an

insanlar� bu camia içinde kabul etmekle olabilece�ini dile getirmi�tir. K�rz�o�lu,

özellikle Kürtler konusunda bir tak�m kelimelerin etimolojisini yaparak Kürtlerin

men�eini ortaya ç�karm�� ve Türk soyundan geldi�i kanaatine varm��t�r. Bu

yakla��mla K�rz�o�lu, Türk Tarihinde yeni bir metodun öncüsü olmu�tur.

K�rz�o�lu, ilmi çal��malar�yla geçmi�in karanl�klar�na ���k tutmu�tur. “1855

Kars Zaferi” adl� kitab�n�n önsözündeki �u cümleler bu bak�mdan önemlidir:123

�nsanda millî tarih duygusu geli�ip de mazinin karanl�klar�ndaki varl�klar� görme kudreti artt�kça, üzerinde bugün sere serpe ya�ad���m�z bu mübarek topraklar�n yüzy�llar boyunca atalar�m�z�n kan�yla yo�rula yo�rula nas�l “Vatan” oldu�unu kavramas� ve millî dost ile dü�mana gönül gözüyle bakmas� da o nisbette kuvvetleniyor. ��te bu millî terbiye ve duyguyu gençlerimizde geli�tirmek için, bugün türlü sebeplerden dolay� onlar�n �ahsen görüp anlayamayaca�� kaynaklara ba�vurarak derleyip toparlayabilinen bilgi ve yara malzemeyi her f�rsat ve vesile ile ne�retmeyi, elinde imkân� olanlar�m�z birer millî vazife bilmelidir…

Türkiye’nin millîle�me döneminde yer alan ve Türklük bilinci ile yeti�en ve

inand��� davas�n� hem yaz�lar�nda hem de derslerinde destekleyen K�rz�o�lu, Türk

Tarihine, Türk Edebiyat�na ve Türk Diline ���k tutmu�tur. Kendisinden sonra gelecek

ku�aklara eserleri ile zengin bir miras b�rakm��t�r.

123 F. K�rz�o�lu, 1855 Kars Zaferi, Kars’I Tan�tma Derne�i Yay�nlar�, �stanbul 1955, s.9.

43

2. 4. KIRZIO�LU’NUN HALK B�L�M� ARA�TIRMALARI

Halk Edebiyat� ile de çok yak�ndan ilgilenen K�rz�o�lu, öncelikle ad�m ad�m

dola�t��� Kars ve çevresindeki yaz�l� ve sözlü �iir, destan, manzume gibi eserleri

derleyerek; geni� bir ar�iv olu�turmu�tur. Bu ar�ivine dayanarak yapt��� çal��malarla,

hakl� olarak çok iyi bir halk bilimci oldu�unu ispat etmi�tir.124

Tertip edilen â��klar bayram� ve halk oyunlar� yar��mas�nda birçok defa jüri

üyeli�i yapm��t�r. O, genç ya��nda ba�lad��� halkiyat derlemeleri ve tevazuuyla halk

�airlerinin de büyük sevgi ve sayg�s�n� kazanm��t�r. Birçok â��k, onun için övücü

manzumeler yazm��t�r. Kendisine gelen mektuplar aras�ndaki �k mektuplar� dikkat

çekmektedir. 125

Ba�ta Ç�ld�rl� �enlik ve Posoflu Zülali’yle Müdamî olmak üzere Yusufelili

Huzurî, Ka��zmanl� H�fzî ve Cemal Hoca, Bard�zl� Nihanî ve daha birçok â��k, onun

çal��malar�yla edebiyat�m�za mal olmu�tur. 126

K�rz�o�lu, ba�ta Türk Folklor Ara�t�rmalar� dergisi olmak üzere bu sahada

ç�kan yay�n organlar�n�n vazgeçemedi�i bir halk bilimciydi. Onun bu yönünü öne

ç�karan ilk biyografisi, Ali R�za Önder taraf�ndan kaleme al�nan yaz�d�r.127

K�rz�o�lu, önceleri Valilikler ve Halk E�itim Merkezlerinin davetiyle, son

y�llarda da Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun programlar�yla Anadolu

�ehirlerinde birçok konferans vermi�tir. Bu konferanslar, büyük kalabal�klar

taraf�ndan dinlenmi� ve mahallî bas�nda yer alm��t�r.128

2. 5. KIRZIO�LU’NUN ALDI�I ÖDÜLLERDEN BAZILARI

Yaz�ya dökülerek bas�lan çok say�daki kitap ve bro�ürün yan�nda say�s�z

konferans ve sempozyumlara kat�lan K�rz�o�lu, �üphesiz say�s�z plaket alm��t�. Ama

onu en çok memnun eden ve gururla gösterdi�i bir özel plaket vard�r. 21–26.12.1998

tarihleri aras�nda düzenlenen 1998 Milletleraras� Dede Korkut Kolokyumu’nda Bakü

Devlet Üniversitesi taraf�ndan, hayat�n� Dede Korkut, ara�t�rmalar�na adad��� için

124 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s .33. 125 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4. 126 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4. 112277 Ali R�za Önder, “Folklorcular�m�z: Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, TFA, s. 185, Aral�k 1964. 128 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4.

44

“Say�n Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na verilen Dede Korkut Ad�na Hamid Arasl�

Plaketi”dir.129

Yine K�rz�o�lu’nu onurland�ran ve Kars’�n Tarihi, Edebiyat�, k�saca

Kültürü’ne yapt��� önemli hizmetlerden dolay�, taltif edilmesinin bir i�areti olarak; �u

anda babaevinin bulundu�u caddeye Kars Belediyesi’nce 1986 y�l�nda “Prof. Dr. M.

Fahrettin K�rz�o�lu Caddesi” ad�n�n verilmesidir.130

K�rz�o�lu’nun ad�, ayr�ca Rize ve çevresi hakk�nda yapt��� önemli tarihi

hizmetlerden dolay�, Rize’de bir caddeye de verildi�i gibi Rize Belediyesi

K�rz�o�lu’na “Fahri Hem�irelik” unvan�n� da vermi�tir.131

Türk Ocaklar� Prof. Dr. Osman Turan Türklük Ara�t�rmalar� Arma�an�, Türk

tarihinin en az bilinen hususlar� konusunda ba�ar�l� çal��malar yapan ve "Osmanl�lar�n

Kafkas Ellerini Fethi" ile "K�pçaklar" adl� bilimsel ara�t�rmalar� dolay�s�yla Prof. Dr.

Fahreddin K�rz�o�lu'na verilmi�tir. Arma�an töreni 16 Nisan 1994'te yap�lm��t�r.132

Türk Yazarlar Birli�i taraf�ndan düzenlenen 2004 y�l� ödüllerinde M. Fahrettin

K�rz�o�lu’na Üstün Hizmet Ödülüne lay�k görülmü�tür. Tören M. Fahrettin K�rz�o�lu

vefat ettikten sonra yap�ld���ndan ödülünü o�lu alm��t�r.

2. 6. KIRZIO�LU’NUN KÜTÜPHANES�

Binlerce cilt ki, en az 25.000.000 cilt olan �ahsi kütüphanesindeki kitaplar�n�n

bir k�sm� 1986 y�l�nda Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ara�t�rma

Kütüphanesi’ne133 ve Atatürk �lkeleri ve �nk�lâp Tarihi Kütüphanesi’ne; bir k�sm�n�,

2002 y�l�nda Kafkas Üniversitesi’ne, Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivine, Türk Tarih

Kurumu’na Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan gibi Türk Cumhuriyetleri

Üniversitesi’ne ba���lam��t�r.134 Buna ra�men kütüphanesinin büyük bir k�sm�

129 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 130 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 131 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6. 132 http://www.turkocagi.org.tr/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=51,(8 mart 2007,10:30). 133 Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ara�t�rma Kütüphanesi’ne 2500 adet kitap ba���lam��t�r. 134 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. T. A. E. D., s.6.

45

Nenehatun’daki evinde bulunmaktayd�. Vefat ettikten sonra evinde bulunan kitaplar

Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivine verilmi�tir.135

K�rz�o�lu’nun zengin kütüphanesi, yapt��� ba���larla yurt içinde ve yurt

d���nda birçok kütüphanenin zenginle�mesini sa�layarak ilgililerin hizmetine

sunulmu�tur.

2. 7. KIRZIO�LU’NUN ÜYE OLDU�U KURUMLAR

Çok verimli ve faal bir bilim adam� olan K�rz�o�lu, sosyal hayatta birçok

dernek ve kurulun kurucusu, yöneticisi veya üyesi olarak görev yapm��t�r. Bunlardan

baz�lar� �unlard�r: Kars Turizm ve Tan�tma Derne�i, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti

Enstitüsü, Türk Folklor Derne�i, Türk Ocaklar�, Türk Dil Kurumu, Diyarbak�r

Millîyetçiler Derne�i, Diyarbak�r Turizm ve Tan�tma Derne�i, Gayrimenkul Eski

Eserler ve An�tlar Yüksek Kurulu, Türk Tarih Kurumu, Muallimler Birli�i, Malazgirt

Fetih Abidesi’ni Yapt�rma Derne�i, �stanbul-Kars Lisesi’nden Yeti�enler Cemiyeti,

Selçuklu Fethini Kutlama Komitesi, Türkiye-Azerbaycan Dostluk Derne�i...136

2. 8. KIRZIO�LU’NUN KULLANDI�I MAHLASLAR

K�rz�o�lu, ilk yaz� yazmaya ba�lad��� y�llardan itibaren uzun bir süre, takma

isimler, mahlaslar –ki onlar�n hepsi anlaml� ve kendine göre önemlidir.- kullanm��t�r.

Bu isimleri dergilerindeki ara�t�rmalar�nda kullanm�� olup; kulland��� isimler

�unlard�r: M. F., M. Fahrettin Çelik, F. Saltkan, K. K�rz�, M. F. Çelik, Mama�l�,

Mama�l� Majo Kuzu, M. Kuzu, Karsl� M. Kuzu, M. Ilgar, K. Mehmet Ilgar, K�rz�o�lu

M. Fahrettin, M. Fahrettin K�rz�o�lu, Serhardlaro�lu, Timuçin, Karsakl�, M. F.

Karsakl�, M. Karsakl� ve Kars TTD (Turizm ve Tan�tma Derne�i) Tan�tma Kolu.137

2. 9. KIRZIO�LU’NUN K���L���138

Çok yönlü bir bilim adam� olan M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun ki�ili�ini tespit

etmek fevkalade güçtür. Çünkü onu bilimsel çal��malar�ndan, kurdu�u ve yürümesine

135 M. F. K�rz�o�lu’nun Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivi’nde 1498 adet eseri bulunmaktad�r. 136 Y. Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda...”, s.9. 137 F. K�rz�o�lu, Edebiyat�m�zda Kars II, Önsöz 6. 138 Bu bölümü ortanca o�lu Dede Korkut Bey ve gelini Baht��ah Han�m, manevi o�lu ve asistan� Yunus Bey ve 12 y�l onlarla birlikte ya�am�� olan k�zkarde�i Ülker Uluçutsoy’un anlat�mlar�ndan ele almaktay�z.

46

yard�mc� oldu�u te�kilatlar�n faaliyetlerinden, ö�rencilerinden ve kitaplar�ndan ayr�

dü�ünmek mümkün de�ildir.

K�rz�o�lu, orta boylu, kara ya��z bir ki�iydi. Yuvarlak yüzünü kal�n caml� bir

gözlük kapat�rd�. Yüzü her zaman güleç olurdu. Kars bölgesinin a�z� ile konu�urdu.

Sakin görünü�lü bir yap�s� vard�. Olaylar� serinkanl�l�kla kar��lar, onlar� tarihi

olaylar�n �����nda yorumlar ve de�erlendirirdi.139

O, her �eyden önce mütevaz� bir insand�r. Kendini hiç bir zaman ön plana

ç�karmaz. Pek çok eserin sahibi birçok meselede vukuf sahibi olmas�na ra�men

kendisinden söz ettirmek istemez. Birinci derecede önemli sayd��� Türk tarihinin

geli�imi ve sa�l�kl� bir bilim anlay���n�n yerle�mesi için sarf etti�i çabalar� ço�u kez

bir yay�n organ�nda yahut bir dernekte de�erlendirerek topluma mal etmeye

çal��m��t�r. Bunu, kurdu�u derneklerde resmi görev almadan veya alt kademede

görev alarak te�kilat� yönlendiren, ba�ka ki�i ve kurumlar�n da katk�s�yla

faaliyetlerini ortaya koyan tavr�nda aç�k olarak görmekteyiz. Kendini ön planda

takdim etmeme davran���n�n bir tezahürü de müstear isimler konusunda ortaya

ç�kmaktad�r. Çok say�da müstear isim kullanm��, bazen imzas�z yaz�lar

yay�mlam��t�r. O, kendini topluma adam��t�r.

Kar��s�ndaki ki�i kim olursa olsun fikirlerine sayg� gösterir, güler yüzle ve

ho�görüyle yakla��rd�. Özellikle ö�rencilerine bir baba �efkatiyle yakla��r, onlara kötü

söz söylemez, kusurlar�n� anlay��la kar��lard�. Kimsenin kalbini k�rmak istemezdi.

Ö�rencisine de�er veren, bildi�i her �eyi ba�kalar�na ö�retmek isteyen erdemli bir

hoca, hasislik ve mesleki k�skançl�k bilmeyen bir bilim adam� idi.

Her ya�ta ve her türlü insanla rahatça konu�abilen, babacan tav�rl� bir ki�i idi.

Kendinden yard�m isteyen herkesin problemiyle ilgilenirdi. Gösteri�ten uzak bir hayat

ya�ard�.

Engin bilgisi ve güçlü haf�zas�ndan dolay� “Ayakl� Kütüphane” ve

konferanslar vermek amac�yla çok seyehat etti�inden dolay� da “Evliya Çelebi” gibi

unvanlar�n yak��t�r�ld��� M. Fahrettin K�rz�o�lu, kendisini, vatan�na ve Anadolu

insan�n�n problemlerine, bunlar�n da üstünde bilime adam��t�r. K�rz�o�lu, do�up 139 Necmettin Sefercio�lu, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt: 27, Say�: 235, Mart 2007, s.90.

47

büyüdü�ü topraklardan kopmam��, ömrünün sonuna kadar bu memleketin

s�k�nt�lar�yla kafas�n� yormu�tur.

K�rz�o�lu M. Fahrettin; ömrü boyunca hakikatin ayak izlerini takip etmi�,

almadan vermi�, yorulmadan ö�renmi�, usanmadan söylemi�, bilmi� bildirmi�, mekân

hissi, zaman endi�esi ve be�eriyet engelleri tan�madan ilim ve devlet adam�

hüviyetine bürünmü�, ham-ervahla sürekli mücadele ederek hakk�n ve hakikatin

kavgas�n� yapm��; her nefes al�� veri�te güzelli�in, olgunlu�un havas�n� kay�ts�z

�arts�z etraf�na da��tm��t�r.140

Sade, iddias�z, gösreri�i asla sevmeyen bir insan olarak cemiyet içinde en tok

gözlü, en mütevaz� ve geri planda kalmay� tercih eden, hatta toplu foto�raflarda dahi

kendini gizlercesine kenarlara çekilen K�rz�o�lu M. Fahrettin; vefa, merhamet,

hüsnüzan, sab�r, tahammül, hulasa eksiksiz bir insanl�k tablosunu vücud-� mu’cizinde

toplay�p gizlemi�tir.141

2. 10. KIRZIO�LU’NUN BAZI EMELLER�

K�rz�o�lu, Kars Tarihi’nin 5. cildini “1921’den itibaren Kars” konusunda

yazmak istemi�tir. Kars tarihi hususundaki son arzusu ise men�elere ait bölümler

geni�çe olmak üzere eseri ana çizgileri ile icmalli olarak Fans�zca dahi

ne�retmektir.142

“Dede Korkut O�uznameleri” ad�yla ne�redeceklerini dörde ay�rmak

istemi�tir.143 Bunlar, Dede Korkut O�uznameleri I (Küçük Arsakl�lar-Ar�akunik

Devletini (M.Ö. 149-M.S. 429) kuran Eski O�uzlar’a ait oldu�unu türlü delillerle

ispat eder.), Dede Korkut O�uznameleri II (�lbe�likleri yeri ve hanedanlar�n adlar�, 12

destan�n ayr� ayr� tarih bak�m�ndan de�eri), Dede Korkut O�uznameleri III’de bütün

Dede Korkut O�uznamelerinin metin, taksimile ve yabanc� dilde olanlar�n

tercümeleri, Dede Korkut O�uznameleri IV’de yeni ara�t�rmalar, tarih kaynaklar�

140 Ban�çiçek K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say�: 28, Erzurum 2005, s.66. 141 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz�…”, s.66. 142 F. K�rz�o�lu, KarsTarihi I. Cilt, Önsöz, XVII-XVIII. 143 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri I, �stanbul 1952, Ba�lang�ç 13.

48

haberlerinin tam metinleri ile kar��la�t�rmalard�r. Bu çal��malardan yaln�zca Dede

Korkut O�uznameler I ve Dede Korkut O�uznameleri II yay�mlanm��t�r.

K�rz�o�lu, kütüphanesinin büyük bir k�sm�n� Atatürk Üniversitesi’ne

ba���lam�� ve bu eserlerle ad�na bir bölüm aç�lmas�n� istemi�tir. Fakat bu arzusu

gerçekle�ememi�tir.

Millî duygular�n �ahlanmas�n� ve Türk Dünyas� ile ilgili eserlerin gün yüzüne

ç�kmas�n� istemi�tir.144

2. 11. KIRZIO�LU’NUN BAZI MÜCADELELER�

K�rz�o�lu’nun en karakteristik özelliklerinden biri, onun mücadeleci yönüdür.

Bilhassa millî konularda öne ç�kan bu tav�r, kültürel de�erleri karanl�k emellerine alet

edenlerle etnik fitneyi körükleyenler üzerinde büyük tesir icra etmi�tir. Y�k�c�, bölücü

ve ifsat edici faaliyete kay�ts�z kalmam��, zaman�nda gereken cevab� vermekten

çekinmemi�tir. Birçok bas�n yay�n organ�nda onun bu tür yaz�lar� görülebilir.145

K�rz�o�lu, en ba�ta haks�zl��a kar�� tahammülsüzdür. Millî davalar�m�zdaki

hassasiyetini ve haks�zl�klara tahammülsüzlü�ünü, do�ru ve dürüstlük abidesi

karakterinin verdi�i asabi özellikten dolay� aslan gibi kükreyerek konu�tu�u bilinir.146

Birisi millî konularda yanl�� bir �ey yapt���nda an�nda düzeltir, hiç incinir k�r�l�r

kayg�s� ta��mazd�.

Türk Dil Kurumu’nda Agop Dilaçar’la ihtilafa dü�mü�; Dilaçar’�n �ikâyetine

sebep olacak derecede tart��malar� olmu�tur.147

Sar�kam�� ormanlar�ndan, mukaveleye ayk�r� olarak genç ve taze çam

a�açlar�n�n fidan halinde iken y�k�ml�k odun diye kesip askeriyeye satan Seymen

isimli müteahhidi; ba�ta Ba�bakan olmak üzere ilgili sorumlulara �ikâyet ederek vaki

katliam� durdurmak ve mevcut mukaveleyi iptal ettirmek, tazminat cezas�na

çapt�rmak gibi büyük bir hizmet veren vak’a tarihinde yedek te�men bulunan

144 O�lu Dede Korkut Bey ve gelini Baht��ah Han�m’la Röportaj, saat 13.00, Ankara, 15.03.2008. 145 Y. Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, T. Y. D., s. 60. 146 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., Sunu�. 147 Y. Zeyrek, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad�...”, s.4.

49

K�rz�o�lu bu yüzden de i�birlikçilerin h��m�na u�ram�� hayli s�k�nt�lar çekmi� ise de

büyük bir vicdan rahatl���yla davay� kazanarak alk�� toplam��t�.148

16 A�ustos 1064/1964 Selçuklular�n Kars �li’ni Fethi Tarihi’ni ebediyete

kadar büyük bir Kurtulu� Bayram� olarak dünyaya tan�tmak ve her y�l Kars’ta bu

mübarek günün bayram olarak kutlanmas�n� temin etmekle vatana büyük ve

unutulmaz bir tarih kazand�rm��t�r.149

Kars ve civar�ndaki tarihi yer ve abidelerle Ulucamii y�k�mdan kurtarman�n

mücadelesini yapm��t�r.150

Gürcü Profesörlerin ve Ermeni Kongrelerinin Kars ve Ardahan üzerindeki hak

iddialar�na kar�� radyo konu�malar�, bilimsel yaz�lar ve bro�ürlerle gerekli cevab�

vermi�tir.151

Kars/Arpaçay (Zar�at) da tahsil müfetti�i iken senelerce devletin vergilerini

çarçur eden, ödemeyen türedi birkaç mütegalibenin ödenmeyen borçlar�na kar��l�k

olarak mallar�n� haczederek pazara dökmü�, devletin heba olan kazanc�n� korumu�tur.

Bu mücadelesinde hayli s�k�nt�lar çekmi� ise de yöre halk� ve bilhassa di�er namuslu

vergi sahibi köylüler K�rz�o�lu’na alk�� tutmu�lar ve ilgili dairece de takdir ve tebrik

edilmi�tir.152

1948 y�l�nda K�rz�o�lu, Kars �ehir �mar Plan�yla oynayan ve sonu suistimale

kadar uzanan kötü dü�ünce sahibi ikiz karde� �eklinde anla�arak görevlerini kötüye

kullanan Vali ve Belediye Reisi ile yapt��� belgeli mücadeleyi kazanm��, ba�ta

Belediye Encümeni Azalar� olmak üzere Kars halk�n�n takdirini toplam��t�r.153

148 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 149 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 150 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 151 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 152 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69. 153 B. K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun…”, s.69.

50

2. 12. KIRZIO�LU’NUN BAZI MEKTUPLARINDAN ÖRNEKLER

2. 12. 1. Karde�i M.Cemal K�rz�o�lu’na Yazd�klar�ndan154

Kars, 23.6.1948

1-… Ben, Vali ile Belediye Reisinin müteahhitlerle ortak olarak 10700 liraya

(Kars �mar Plan�) diye eski bir plan� geçen sene kopya ettirdiklerini ve Bayrampa�a,

Kaleiçi, Sukapusu gibi Darbo�az Ark� ve Kars çay� solunda kalan yerlere Haf�zpa�a

Plavyonlar� gibi Demiyolunun güneyinde kalan 4 Mahalleyi (aynen Çarl�k Rus

dü�üncesine uyarak) hariçte b�rakmak istediklerini ö�renip; Ba�bakanl��a, C.H.P

Merkezine ve Tasvir Gazetesi’ne bildirdim. Vali ve Belediye Reisi aleyhime harekete

geçtiler; fakat bütün belediye azalar� ile Karsl�lar hak taraf�n�, beni, tutuyor.

Neticeden eminim. �kisini sepetliyecekler, muhakeme edecekler, ��lerim bu yüzden

pek çok…

Kars, 13.I.1941

2-… Baba-o�ul, karde�-karde�ten ayr�lamaz, çünkü kan birli�i- damar birli�i

vard�r. Bak sana dünyaca tan�nm�� bir �airin bir parças�ndan anlatay�m ki, kan�n-

damar�n tesirini bundan iyi anlatan olmam��t�r: “Bir genç, bir k�za vurgun oluyor…

K�z neticede diyor ki, anan� öldür ve onun kalbini bana getir de seninle bir olup

beraber ya�ayal�m… Genç gelip anas�n�n canavarca öldürüyor, kalbini ç�kar�p

s�cakken getireyim derken ko�arak sevgilisine do�ru geliyor. Yolda aya�� ta�a de�ip

y�k�l�yor (2) kalp de elinden öteye f�rl�yor! Kan� icab� bu ana kalbi dile geliyor; Aman

o�ulcan! Bir yerin incindi mi? Diyor.” �air bu ana kalbinin bütün kan� bir olan aile

efrad�nda da bulundu�unu ilave ediyor…155

… Bana gelince, babam� ve sizleri gördü�ünüzden ay�rmamak ve dü�mana

(Okhkhay) dedirtmemek için 5 y�l oluyor ki tahsili b�rak�p 50–60 liraya kulluk ederek

154 Bu bölüm Ban�çiçek K�rz�o�lu taraf�ndan haz�rlanm�� olup “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say� 28, Erzurum 2005, s.69-82’de yay�mlanm��t�r. �lgili mektuplarda:”Can�m Karde�im”; “Cemal Can”; Sevgili Karde�im Cemal Can”; “Sevgili Cemal Can”, “Aziz ve Sevgili Can” hitaplar� kullan�lm��t�r. 155 An�lan �air, Mehmet Emin Yurdakul’dur; söz konusu �iiri de, “Kesildi Mi Ellerin”;Say�n K�rz�o�lu Edebiyat Fakültesi’nde ö�renci iken millî �air M. Emin Yurdakul’un dikkatini çekmi� ve onun sevgisini kazanm��t�r.

51

hem ömründen, hem istikbalimden, hem zevk ve… Profesör muavini (Doçent)

oldular; ben daha f�rsat bekliyorum. Ve bu f�rsat� �ahs�m için de�il Kars ve çevresini

her türlü varl���n tan�nmas� ve neticede Türklük ve Yurdumuzun Ülkümüzün hayr�

için bekliyorum. Belki bu yolda pek geç kalm�� ve vücudumla ömrüm vefa

etmeyebilir. Fakat bu yolda yürüme�e vicdan�m ve varl���mla ant içtim…156

Kars, 3-III–1941

3-… Burada Doçent Pertev Naili Boratav ile yerlilerin bildi�i hikâyeleri

yaz�yoruz. Ankara Dil-Tarih Mektebi’ne bast�rma�a yolluyaca��z. Böylece hem

orada okumam için yol aç�lm�� olacak, hem de umdu�umuz tetkiklerim ne�redilmi�

olacak…”157

Kars, 3.V.1941

4-… Eldeki Do�u� ç�k�nca Haziranda Niyazi’nin (Yurt ve Ulus Türküleri) adl�

20–22 �iirini bir risale halinde Halkevi hesab�na bast�raca��z. Bu say�daki Do�u�’ta

bir Rus âliminin (Kars) hakk�ndaki yaz�s�n�n tenkidini de yaparak bast�raca��m. Daha

bas�lmadan alaka uyand�rd�…”158

Kars, 4.VIII.1941

5-… Belki radoyadan da duydun: (Azerbaycan) kitab�n� ç�karan Genceli ve

�st. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Türk Dili Tarihi) profesörü Ahmet Cafero�lu 28

Temmuzda Erzurum’daki Tetkiklerini bitirerek buraya geldi. Kars ve köylerindeki

yerli ve göçmen ahalinin �ivelerini 200’e yak�n harf kullanarak tespit ediyor. Burada

da evvelce tan��t���m�z olan kendisine ben k�lavuzluk ve yard�m ediyorum. Hemen

hiç bo� vaktim yok…159

156 Sa�l�k Bakanl��� hesab�na yat�l� olarak �stanbul T�b Fakültesine devam ederek P.C.N(F.K.B) bölümünü bitirmi� olan Say�n M. Fahrettin K�rz�o�lu, Kars’taki evlerini h�rs�zlar�n soymas� ve ailesine yard�m etmek zorunda kalmas� üzerine 1936 Haziran�nda T�bbiyeden ayr�lm��; Posof ilçesinde ve Ah�ska ile Acara s�n�r�m�zda, tahsil müfetti�i olarak at üstünde yetmi�be� köyü dola�m��t�r. 157 Ad� geçen Doç.: Türk halk edebiyat� ve folklor uzman� (Gümülcüne 1907-?); ilgili derlemeler: “AÜ-DTCF dergisi, S.1,1942 ve Cilt:IV,S.1,1945.” Kimlikli dergi. 158 (�air) Niyazi Sabri Ergül. 159 Söz konusu çal��ma Dr. Phil. A. Cafero�lu: Üniversite Türk Dili Tarihi Profesörü- “Do�u �lleri A��zlar�ndan Toplamalar" (Kars, Erzurum, Çoruh �lbayl�klar� A��zlar�), TDK C.I.9, �stanbul 1942, 296 s. kimlikli kitapla sonuçlanm��t�r.

52

�stanbul, 9.XIII.1941

6-… Evet, dün Japonya resmen dünya harbine girdi�ini her vas�ta ile ilan etti.

Yan�ba��m�zda kan gövdeyi götürüyor. Yunanistan’da aç insanlar kedi köpek eti

yedikten ba�ka, çaylar� da tar�yarak gece gündüz bal�k avlay�p tutmakla me�gul,

milyonluk �ehirler bir günde, milletler birkaç ayda mahvoluyor. Bunun yan�nda ve bu

ça�da bizler (cennet) teyiz demek ve Tanr� göstermesin belki bu günleri de arar�z…

Piyasada sat�l�k hiç kâ��t yok. Olsayd� �imdi ba�ka kitaplar�m� bast�r�rd�m.

Yaz�lar�mdan ikisi (Ç�naralt�) ve biri (Yurd) dergisinde ç�kt�. �stanbul ve Ankara

ayd�nlar� ile Türkçülerimiz sevinç ve heyecan içinde: Koçaklamalara bay�l�yorlar; her

hafta bunlardan bir yaz�m ç�kacak, hepsi (10) say�y� bulur. Sana �imdilik 2 Ç�naralt�

ile bir Yurd yolluyorum, eyi sakla, bundan sonra ç�kacaklar� da yollar�m…

�stanbul, 10-I–1942

7-… Me�hur Nam�k Kemal, s�k s�k A.Hamit taraf�ndan hapse ve zindanlara

at�larak hürriyet yolunda e�siz cefa ve ezalar çekti�i s�rada yazd��� bir kasidenin

ba��nda �öyle diyor:

“Felek her türlü esbab� cefas�n toplas�n gelsin,

Dönersem kahpeyim bir lahza bu rahi hürriyetten.”

�imdi sen de, bugünlerde umulmayan cefalar�n “felek” ten geldi�i ve geçici

oldu�unu dü�ünerek üzülmemeye çok gayret etmelisin…

�stanbul, 12-II–1942

8-… Ak�am ald���m mektubun sonunda �ubattan itibaren Kars’ta da karne ile

ekmek verilece�ini ve kendilerine 375, çocuklara 250 gram ekme�in nas�l yetece�ini

dü�ünüp k�vranan 60’l�k babam�z “balam, bu yaza ç�kabilsek ey �eydir.” diyor. ��te

bu a��r manal� cümle, benim üzerime bir gür s�cak su dökülmü� gibi sinirlerimi

kaynatt� ve duda��m� titretti…

53

�stanbul, 3.VII.1942

9-… “Dün 8–13 say�lar�ndan 6 tane Tanr�da�� dergisini posta ile adresine

yollad�m. Ayl�k (Türk- Amac�) ndan da iki say�y� birden bu hafta yolluyorum. Türk

Yurdu, ancak ay�n 15’inden sonra ç�kabilecek daha kâ��d� alamad�k…”

�stanbul, 19.VII.1942

10-… Ben imtihan� kazand�m, üç y�l�m�z kald� demektir. Ayba��na dek kâ��t

verilmicek ve Türk Yurdu ç�kacak. Sansürlerine k�zd���mdan art�k Ç�naralt�’na

yazm�yaca��m. Çünkü “Sar�kam��” adl� yaz�mdan Enver Pa�ay� ö�en bir haneyi

ç�kard�lar. Tanr�da��na yaz�yorum. �iirlerinden yine yolla ne�rettice�im…

�stanbul, 23.VII.1942

11-… Bu kâ��d�160 sana Türk Amac� idarehanesinden yaz�yorum. (Türk

Yurdu) oradan, doktorun evine ta��nd�- hani sen bir gün t�ra� olurken ben u�ram��t�m

ya oraya. …senin �iirlerinden bir danesini tashih ve k�saltarak Tanr�da��’na verdim,

haftaya ç�kar…

�stanbul, 22.IX.1942

12-… �imdi sende 1.2.3. N.lu Türk Amac� ile 1. 2. N.lu Türk Yurdu tamam

oldu mu? Tanr�da��’n�n 17.ncisini idarehaneden koleksiyonlar sat�l�nca al�r�m

Rahmetli olan R�za Nur Be�in ölümü ile eski nüshalara varisleri el koydu…

�stanbul, 9.X.1942

13-… Tanr�da��’ndan istemi�tin, senin bir �iirin orada ç�km��t�; idarehane

kapal�, aç�l�nca 2 dane al�p yollar�m…”

�stanbul, 27.XI.1942

14-… K�rz�o�lu imzal� Türk Yurdu’ndaki yaz�m, burada epeyce gürültü ve

alaka uyand�rd�. Bundan sonra bu tarihi soyad�m�z�161 yaz�larda kullanacak ve Kars’a

gelince de nüfusa yazd�raca��m…”

160 “Mektup” anlam�nda. 161 1934’deki Soyad� Kanunu üzerine Çelik soyad�n� alan babas�na uyarak bu ad� kullanan M. Fahrettin 1943 sonlar�nda mahkemeye ba�vurup ötedenler bilinen eski aile adlar� “K�rz�o�lu” nu soyad� olarak yeniden alm��t�r. Erzurum Yakutiye minaresi içerisindeki 1310 günlemli vak�f yaz�t�nda, Bayburt’un Hart buca��ndaki Büyük ve

54

�stanbul, 4-I–1943

15-… Bir deyi�*

Gene bugün merak sard�,

�u yerde dertli ba��ma…

Kayg�m, tasam bine vard�,

Dilerim ilaç a��m�…

Felek bizi ayr� sald�,

K�smetimiz da��n�k kald�,

Kavu�mam�z yak�n oldu,

Hak tez als�n ata��m�…

Zati gülmemi�tim ba�tan,

Ba��m kurtulmad� ta�tan,

Haber gecikti karda�tan,

Gönül ister karda��m�…

Ruhum arar s�rda��m�…162

Alada�-Gümü�tepe, 22. VII. 1943

16-… Sar�kam��’a indi�im gün i�e ba�lad�m. Ve 10 gün sonra, yanl��l�kla

Ko�uluya verildi�im anla��larak 8. A��rtop Alay�na gittim. Ve bunun yazl�k yeri olan

Yenigazi köyüne geldim. 26 gün burada kald�ktan sonra 16 Temmuzda Ka��zmanla-

Sar�kam�� aras�ndaki Alada�’a birli�imizle yazl��a geldik. Ben 16’da Kars’a gidip 18

Temmuzda döndüm ve Selim’den Alada�’a geldim. Kar ya��nca Sar�kam��’a

Küçük K�rzu köyleri ad� ile yer ad� olarak ve 1518 y�l�ndan beri Osmanl�lar�n Do�u Anadolu tahrir defterinde de Türk erkek adlar� olarak kullan�ld��� bilinen “K�rzu”, halk aras�nda , saç�n�n bir tutam� anadan do�ma ak (k�r) olan kimselere verilen Türkçe bir takma add�r. “K�r-su”: k�r-ca/k�r-�ms� anlam�na gelmektedir. M. Fahrettin’in babadedesi, Arpaçay’�n Ba�gedikler Buca��n�n Gorhana e�raf�ndan Mehmet A�a, anadan “k�rzu/k�rz�” oldu�undan ona ve o�lu �erif A�aya, “K�rz� Mehmet”, K�rz� �erif” dedikleri için, bu soydan gelenlere de K�rz�lar-K�rz�o�ullar� denilegelmi�tir. * �iir anlam�nda kullan�lm��t�r. 162 Bu deyi�, karde�i ayn� zamanda s�rda�� da bildi�i M.Cemal’den iki aya yak�n bir süre mektup alamamas� üzerine yaz�lm��t�r.

55

dönece�iz. “Karseli”163 kitab�m� çad�rda makine ile temize geçip Kars’a götürüp

Partiye teslim ettim. Yaln�z 45 sayfal�k 3 küçük bahis kald�, onu da yaz�p 20 güne

kadar yeti�tirerek götürüp verece�im. Ankara 1250 liray�, kitab�n müsveddelerini

teslim al�p okumadan ve güven üzerine Kars’a göndermi�ti; �stanbul’a matbaaya

verilmek üzere yola ç�kartt�rd�m. Eser Cumhuriyet Bayram�na kadar bas�l�p bitecek.

Adres: Fahrettin Çelik As. Pos.12567 Subaylar�ndan Sar�kam��…

Alada�-Karanl�kdere, 29.8.1943

17-… Sivas’tan yazd���n mektubunu, 10 güne yak�nd�r ki Karakurt, M�c�ngert

ve Karaurgan bölgelerinde arzum ve vazife ile dola��p geldikten sonra dün burada

ald�m. Bu yüzden kar��l��� da gecikti. Yeni ve tam askerlik vazifen hay�rl� olsun.

Ay�n 5’inde ikinci olarak Kars’a gidi�imde berberin o�lu Aliekber senin Sivas’a

gitti�ini söylemi�ti. Orada her çar��ya ç�k���nda, 93’te Kars’tan gelenlerle ve onlar�n

o�lullar�yla görü�üp, Karsl� âlim ve �air –â��klar�n nerelerde yerle�ip, ne olduklar�n�,

93’teki Karsl� gönüllerin atl�ba��s� Mehralibe�’in164 oca��nda �imdi kimlerin

kald���n�, göç ve Kars’tan ayr�l�� türkü ve destanlar�n� da aras�ra yazar, bana

bildirirsin.165

Hikmet’ten ald���m mektupta, 30 Temmuzda �evki Beyamcan�n kalp

sektesinden öldü�ünü bildiren bir telgraf ald��� yaz�l� idi. Buna o denli üzülüp,

dö�ündüm ki, hiç sorma. Ailemizin bu son ve en ya�l� âlim-�air ve faz�l büyü�ünü de

kaybettik. Hikmet’in 166 adresini sana yaz�yorum, kendisine ba�sa�l��� yaz. Hikmet

Dizdaro�lu, Ak�am K�z Sanat Okulu Ö�retmeni Bayan Rukiye Dizdaro�lu eliyle

Burdur…

�stanbul, 23 Ocak 1945

18-… Ben bu günlerde o denli büyük tarihi dava ve meseleleriyle

u�ra��yorum ki, art�k “Kars Eli Tarihi”ni unutur gibi oldum: bizim ve ba�ka

tarihçilerin görüp belirtemedi�i bir gerçe�i, eski Ermenice ve Bizans dilinde(Rumca)

yaz�lan tarihlerden (Frans�zca tercümelerden) ö�renip ç�kard���m bu çok büyük 163 Kars Lisesi mezunlar� ve Karsl� gençlerin te�ebbüsü ve C.H.P halkevleri Bürosu yard�m� ile ne�redilen bu kitap 15/10/1943 tarihinde 1500 nüsha olarak bas�lm��t�r. 164 “Mehralibe�” için bkz.: Mehmet Arif, Ba��m�za Gelenler, Tercüman 1001, Temel Eser,.Cilt: I. s.176-180. 165 �ktibasta an�lan mekan isimleri, Sar�kanm�� co�rafyas�ndand�r. 166 Yazar (Zile 1917-Ankara 1981).

56

Türkiye Tarihi’nde yepyeni bir görü� ve ufuk yarat�p açacak olan gerçek �udur.

Dedelerimiz Saka (�skit) lar ve Peçenekler MÖ: 785 y�llar�nda Kür ve Aras boylar�na

gelmi�ler. Sakalar’dan (Gogar ve Gagavan, Sahat çukuru) ve Peçenekler’den de

Pasen-Pas�nlar, M�c�ngert ve Beceni gibi eskiden veri gelen yer adlar� kalm��. Ermeni

diye bir millet, kavim olmay�p bu sözü” Gregoryen H�r�stiyan “ manas�na ve Türkçe

konu�up saz çalan Ermeniler de hep O�uz ve Saka torunlar�d�r. “Gürcü-Laz” sözleri

de millet de�il Ortadoks mezhebinden olan yerli Türk ve Terekeme H�ristiyan

demektir. Ve tarih boyunca böyle an�lm��. M. Sonra 225 y�llar�nda yani, �slaml�ktan

da 400 y�l önceleri Ak-koyunlu Türkler için kuzeyinden Aras ve Murat boylar�na

gelip 305’te eski yerlilerle birlikte H�r�stiyanl��� kabul etmi�ler ve �slaml�k

yay�l�ncaya de�in hep en güzel kiliseleri bunlar yaparak Türk arkam� kartal ve

koçba��n� ta�larda kabartm��lar ve Müslüman olunca da bu arkamlar� ya�atm��lard�r.

��te �imdi, Kars Eli Tarihi’ni, bu gerçekli�in ba��n� bulduktan sonra, buna göre

yeniden i�leyerek yaz�yorum. �ubatta makineye çekece�im. Bu gerçe�i ayr� bir

raporla Türk Tarih Kurumu Ba�kanl���’na da yazd�m…

…Ednem, dünyan�n bu kar���k zaman�nda bizim aya��m�za köstek vurup

Kars’a ve eve ba�lamak için evlendirmek i�ine ba�lamak istiyor. Fakat ben kendisine

her �eyi aç�kça yazd�m. Bir erkek için zaman�nda evlenmek çok güzel ise de, bizim

ülkü ve çal��ma arzumuz, hepsinden üstün ve her türlü fedakârl�k isteyen bir ate�le

özümüzü kavuruyor. Bugün Arpaçay�’n�n ötesinde Kars ve Türkiye hâkimiyeti için

kaz�lmak istenen tuzak ve mezarlar�n “tarih a�ac� ve demirinde yap�lma” k�sm�n� ve

heyecan�n� söndürecek kimyal� ilac�, her Karsl� ve Türk gencinin haz�rlamas� gerekir.

E�er bu anlatmak istedi�im hususlar� kavram�yacak bir ruh ve kafada olmasayd�n bir

s�rrolan bunlar� sana da yazmazd�m. Onunçün bu kâ��d� y�rt�p yak ve ruhunu kavra,

yeti�ir. …

Kars, 13.05.1947

19-… Bana gelince 1931 de Erzurum’a gidi�imden beri kendi hesab�ma ve

ilim-irfan ad�na; tecrübe, adam tan�ma ve görgü nam�na oldukça bir �eyler elde ettim.

Bunu çok ilerletip kökle�tirerek, hayatta münevver gençler aras�nda cemiyet

hayat� kurarak ve kütüphane ve ne�riyat âlemimizde Moskoflara kar�� ilim ve

57

edebiyat sahas�nda sars�lmaz kale ve abideler yaratarak bu yollarda çal��mak

istiyorum. Bunun için evlenmek ve iyi yiyip lüks giyinmek gibi maddi ve hayati

hususlar� ihmalle bile bile geri at�yorum. �imdi 31 ya��na girdim yani hayat�n en

verimli ve faal devresindeyim. Yabanc� dilleri ö�renip ilerlemekten ba�ka �eye art�k

ihtiyac�m�z kalmad��� gibi. Ancak bol ve en zengin kütüphanelerin bulundu�u

�stanbul bizler için çok iyi bir denizcinin karada asker olmas� gibidir. Ve deniz yerine

çaylarda ve ufak göllerde yapabilece�i faaliyetle yeterlenmesi demektir. Fakat

babam�n ve alt� bac�m�z�n yard�m�na ve yeti�mesine bak�p ko�makla bizlere dü�en

ba� vazife ve farzlardand�r. …167

Diyarbekir, 8 Mart 1956

20-… Sar�-Moskof’un 1855 te Anadolu’nun Do�u-Kilidi Kars Kalesi’ndeki

feci bozgunu ile Türkiye Türklü�ünün kad�nl�-erkekli destanî kahramanl���n�n �anl�

zaferinin ifadesi olan güzel bir Millî “Türk Zafer Abidesi”nin yap�l���n� ba� vazife

edinen “Kars’� Tan�tma Derne�i” ve bu gayeye ba�l� gençler aleyhinde çal��an mahut

kimse ve gruplar, ancak, Moskova-Tiflis-Gümrü/Revan merkezlerindeki Rus te�kilat

ve probogandac�lar�n� sevindirir veya onlara mensup yahut alet olan heriflerdir.

Bunu böyle bilerek, çok üzülmeyelim ve atalar�m�z�n ruhunu �ad edip, onlara

lay�k evladlar oldu�umuzu iftiharla anarak çal��al�m…

… “Ürür, kervan yürür, deyip”, bizler Millî ve vatani vazifelerimizi

yapal�m…168

Diyarbekir, 18 May�s 1956

21-… Bekledi�imiz üçüncü ye�eniniz, Diyarbekirli olarak �eker Bayram�n�n

ikinci 13 May�s 1956 Pazar günü saat 14.38’de Numune hastahanesi Do�um

bölümünde o�lan olarak dünyaya geldi. A�abeylerinden çok güzel ve akbenizli olan

bu çocuk, yüzü “duvakl�” olarak do�du… Bu bak�mdan ona, “yüzü nikabl� O�uz

Beyleri’nden birinin ad�n� vermek gerekti; fakat daha önceki karar�m�za göre, iki

Türk �ehidinin ad�n� koyduk: Göbekad� rahmetli 1930 y�l�nda (1217 y�l önce) 167 Bu iktibasta bilim ad�na idealist bir dava adam� tavr� sergilenip; K�rz�o�lu’nun misyonu dikkatlere sunulmaktad�r. 168 Ad� geçen abide, “Meçhul Asker Abidesi” ad�yla (1972-1973) gerçekle�tirilmi�tir; temelinin sembolik olarak at�l���n� gösteren foto�raf M. Cemal K�rz�o�lu’nun ar�ivinde yer almaktad�r.

58

Göktürkler’in do�u kolunun Çinli boyunduru�undan kurtulmas� u�runda isyan ederek

Çin Saray�’n� 17 ki�iyle bas�p �ehid ve milletimizin yeniden istiklale kavu�mas�nda

kutlu ruhu öncülük eden �ehzade KÜR�AD…

Ankara, 7.X. 1960

22-… “�eyh �amil’in k�z ve erkek torunlar� ile uzunboylu konu�up, notlar

ald�m. �amil oyununu oynayan ve benimseyen gafillere lanet diyorlar ...”

Arifye, 16.V. 1961

23-… Esas mesele �u: 40 y�l Moskof esaretinde kalan Kars ve Artvin gibi iki

serhat ilimizde Valilere- Belediyelere 1918’deki ilk �anl� kurtulu�lar� and�rtmamak!

Ve Rus mezalimi ile istilas� hat�ralar�n� and�rtmamak! 1920 Kars’�n son kurtulu�u ile

Ermeni ve 1921 Ardahan- Artvin kurtulu�u ile de Gürcü i�gallerine ehemmiyet

verdirmemek ve her iki kavimci�i buralara getiren �ngilizlere hedefi çevirtmek! ��te

bizim Valiler ve öteki idareciler bu gaflete dü�mü�lerdir.

Bir serhat �ehri olan Edirne, hem 1913 Bulgar, hem de 1922 Yunan

i�gallerinden kurtulu�lar�n�, hakl� olarak anar.

…Tezin teslimini bitirince, “Kudret” veya “Son Havadis” de: “S.S.C.B.

S�n�r�ndaki Kars ve Artvin Valilerine Aç�k Mektup: Bol�evik-Rus Probogandas� ve

Kurtulu� günlerini anma” ba�l�kl� 3–4 yaz� ne�redece�im…

Ankara, 26.VIII.1961

24- (a) …�air Nef’i, yurt ölçüsünde bütün edebiyatç�lar�m�z� alakadar

etti�inden, onun 8 arkaatas�n�, 3000 basan “Türk Dili” ne Dizdaro�lu’nun çok �srar�

üzerine verdim: 1961–1962 ders y�l�nda Nef’i, art�k Dulkadurlu Türkman Be�leri

ailesinden ve Karsl� olarak tan�nacakt�r. ...Belki bu ilmi neticeden

ho�lanmayacaklard�r. Fakat 1579 y�l�na kadar,(1534–1579) 45 y�l Kars topraklar�

Pas�n Sanca�� ile bir say�lm�� ve Nef’i de bu arada do�mu�tur…

Ek. 26. VIII. 1961

24- (b) … 1309 y�l�ndan(602) seneden beri Do�u-Anadolu’da yaz�ya geçen

K�rzu/K�rz� erkek ad�ndan gelen soyad�m�z�n bir tarihçesi yak�nda “Türk Yurdu”

59

veya “T. Folklor Ara�t�rmalar�” Dergisinde okuyacaks�n�z. Bayburd’un B.K K�rz�

köyleri ad�169 için Maarif Memurundan halk izah haberini rica ettim. Bakal�m yazacak

m�?...

Ankara, 16.I.1962

25- … “Kürtlerin Men�ei”ni 2 Kitap halinde haz�rl�yorum I.Kitap “Tarih,

Destanlar ve An’anelere göre” olup, 12 Ocak 1962 Cuma günü bitti. Ankara

Üniversitesi’ne tetkika gönderiliyor. Müspet rapor gelince- 40–50 bin aras� bas�lacak

II. Kitap “ Etmoloji, Antropoloji, Dil, Folklor ve Sosyoloji bak�mlar�ndan” olacak ve

Nisan 1962 den sonra son �ekliyle yazmaya ba�layaca��m…170

Ankara, 28. VII. 1962

26- …Makaleyi Pazartesi veya Sal�ya tashih de yaparak yoll�yaca��m. Ahmet

Polat Be�e selamlar eder, özür dilerim. 25 daktilo sahifesi tutuyor ve Erzurum

halk�n�n 1534 ten sonra eski Akkoyunlu Paytaht� Tebriz’den geldi�ini isbat ediyor;

Sürmene ve Rize ahalisinin de 1501–1502 de Tebriz’den geldi�ini belirtiyorum. Bu

bir “tez” olup, ileride Türk Tarih Kurumu Kurultay�na verilecektir. Ke’yi çe ve ge’yi

ce söyliyen Sürmene – Rize Bölgesi ile Erzurum ve Tebriz’in ayni Sünni halktan

oldu�u ilk defa Hür Söz’de ele al�n�yor. Böylece mahcubiyetim de azal�p Hür

Söz’cülerle rahat görü�ece�im.

Bir de, ev adresime Van’dan Çald�ran gazetesi düzgünce geliyor. Onlara da

Eylülde Temür-Karakoyunlu ve Osmanl� Vanlar�n� yazmak istiyorum.

Arkada� ve ülküda�lara ayr� ayr� selamlar. Türk Yurdu’nun ç�kacak A�ustos

say�s�nda da bir makalem var…171

Ankara, 19. XIII. 1963

27- …20 Say�l� Orkun’da An�-Kars Fethinin 900. y�ldönümünde haz�rlanmak

gerekti�ini anlatan yaz�m� belki okudunuz. Ocakta da, Ankara Radyosunda dapteleri

okunan Bol�evik Süreyya �ark�s� için takma adla bir yaz�m ç�kacak…

169 B.K. K�rz� ve Küçük K�rz� .köyleri kastediliyor. 170 Ad� geçen çal��malar: Kürtlerin Kökü, I.Bölüm, Diyarbak�r� Tan�tma Derne�i Yay. Ankara 1963; Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler, Ankara 1964; Kürtlerin Türklü�ü, Ankara 1968 (2.bs. Hamle Yay. �stanbul 1995). 171 �lgili makale: “Fundamenta ve Pertev N. Boratav”, Say�: 5, A�ustos 1962, s. 35-37.

60

Ankara, 14. VI.1964

28-…Kars say�lar� için yaz�lar� haz�rlay�n�z. Alp-Arslan Mar�� �iirleri gelmeye

ba�lad�. Dün Kars Lisesi’ne Bakanl�k resmen Alp-Arslan Lisesi ad�n� verip, Bakanl�k

yaz�s�n� yazd�. Bu haberi Hür Söz’de yazd�r�n�z. Erzurum’dan da, Alp-Arslan Mar��

yaz�lar� bekliyoruz. Enver Tuncalp Beyden umar�z.172

Ankara, 8.VII. 1964

29-…5 Temmuz tarihli Zafer’de I. lik kazanan ve “Alp-Arslan Mar��’n� H. N.

Zorlutuna ve A. N. Asya’n�n kaleminden okuyunuz ve Hür Söz’e de veriniz.173 Pul

172 �air ve yazar (1914), Harp Okulu mezunu; bkz.: Dr. Hasan Ali Kas�r, Erzurum �iirleri Antolojisi, Evrak Yay. 1997. 173 Selçuklular�n Anadolu’da yerle�melerinin ba�lang�c� olan 16 A�ustos 1064’te Bizansl�lar’dan Kars �li’nin Fethi’nin 900. Y�ldönümü Kutlama haz�rl�klar�n� yapan Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu Fethini Kutlama Komitesi’nin Ba�kan� M. Fahrettin K�rz�o�lu idi. 1 Haziran 1964’te açt��� “Alp-arslan Mar��’n� Yazma Yar��mas�”n�n sonuçlar� belli olmu�; Cahit Kulebi, Hikmet Dizdaro�lu ile Cahit Öztelli’den kurulan Yarg�c�lar Kurulu, iktibasda adlar� geçen ve a�a��da verilen iki �iiri birincilikle de�erlendirmi�tir. Biz bu iki �iiri: Kars Kalemizin 90. Fetih Y�ldönümü, Türk Dili dergisinin Cilt: XIII, s.155’ten ayr�bas�m�ndan ald�k. An�lan ayr� bas�m’da M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun “Kars Kalemizin 900 Y�l�na Bir Bak��” ile yine M.F K�rz�o�lu’nun “Mehmet F. Karsakl�” takma ad�yla yazd���, “Ka��zmanl� H�fzi” ve “Sürmeli Çukurunda Tuzluca Ayrumlar”� ba�l�klar�n� ta��yan üç ayr� yaz�s� yer almaktad�r. Alp Arslan Mar�� (H. N. Zorlutuna’n�n) Dokuz yüzy�l ç�� gibi geçmi� de üzerinden, Hala bu mutlu günü duyuyoruz derinden: �lk fetih günüydü bu! Yer oynad� yerinden. Kars’tan bir güne� do�du, yüce da�lar� a�t�; Bat�l�n�n gözleri bu güne�ten kama�t�. Atlanm��, pusatlanm�� erleri sanki ”yel”di; Nal sesleri bir zafer mar�� gibi yükseldi, �im�ek �im�ek h�zland�: zulmü, zulmeti deldi. Her sava�a benzemez: Bu bir “kutsal sava�”t�; Ay parças� yi�itler Hak yolunda sava�t�. Arslanlar�n sultan�, sultanlar�n arslan� K�l�c�n�n ucuyla yazm��t� bu destan�; Türk’e arma�an etti bu mübarek vatan�… Ad� gö�a yüceldi, Tanr�’s�na yakla�t�; Gözlerde, göüllerde Alp Arslan bayrakla�t�! Alp Arslan Mar�� (A. N. Asya’n�n) Kars’�m, Ankara’y�m, Van’�m, Bolu’yum… Bo�azlar’dan geçen fetih yoluyum; Murad�na ermi� Anadoluyum: Tanr� özenerek kurmu� yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Kalbim do�u�tan Türk, Türk… diye çarpar, Y�ld�z, y�ld�z�n�m…diye göz k�rpar; �imdi bayraktan ay, bana el ç�rpar: Tanr� özenerek kurmu� yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m� Elimde kalbini Türk’e uzatan

61

oldu. Madalya ve Rozet ile duvar tabakalar�n� (bak�r ve porslen) yapt�rman�n

pe�indeyim Radyo konu�malar� ve program�n� haz�rl�yoruz. Sizleri Kars’ta vazifeli

k�laca��z. Arif Nihat Asya’y� ve Profesörleri e�leri ile davet ettik. Ban� ile Y�ld�z174

onlar�n han�mlar�na yolda�l�k ederler. S�hati müsait olursa, H. Nusret Zorlutuna

Han�m da Pa�a Be�i ile Kars törenine gelecek.175.

Geni� yaz�lar�, Kas�m-Aral�kta bas�ma verilecek büyük “Kars 900. y�l

Hat�ras�” kitab�n� haz�rlay�n�z… Bizim Mehmet Özdemir176 y�ll�k izinle oralara

geliyor. Hikmet de, Dil kurumu temsilcisi olarak Kars törenine kat�lacak…

…Halkevleri Genel Merkez 14, 15, 17 A�ustos günlerinde paral� temsil

vermek üzere: Van-A�r�-Erzincan-Erzurum-Trabzon-Artvin ve Ardahan halk

oyuncular� tak�m�n� Kars’a getirecek. Her ihtimale kar�� (Kad� biçimi �alvarl�) 4 kat

�al elbiseyi ordaki yerli elbise sat�c� ve i�leyicilerinden sorunuz: Kaça yapar-satarlar.

Bize laz�m olacak… Tekrar selamlar…

Ankara, 29.12.1965

30-…17 Aral�k saat 20.45’teki Radyo Aç�k Oturum Konu�malar�m�z, 4 hafta

sonra 14 Ocakta ayn� saatte verilecek. Mevlana, bizim saate talip ç�karak alm��!...177

Fakülte arkada�lar�mdan �air ve edebiyatç� Kaya Bilgegil Be�, Atatürk

Üniversitesi Edebiyat Bölümü’ne ö�retici olarak geliyor. K�z�n�n ad�: Ban�çiçek’tir.

Baba-k�z, ikiniz de tan���p, ho� geldine gidiniz. Tanzimat Ça�� üzerine Paris’te

Doktora yapm��t�r. …

Beni binaltm��dört’ten bu yana vatan; “Benimdir, demi�tim, bana gül atan…” Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�.. Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Al ye�il sulard�r akar gördü�ün… Hakan�m; boylar�, kentinle köyün… Dün Kars ni�an, bugün Malazgirt dü�ün: Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. Türk’ün hem kalbi, hem eli koluyum; Onun can yolda��, onun kuluyum; Vaktiyle bo�mu�um… �imdi doluyum; Tanr�, özenerek, kurdu yap�m�… Selçuklu Alp Arslan, açt� kap�m�. 174 Ban�çiçek K�rz�o�lu ve M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun k�zkarde�i kastediliyor. 175 Lütfen cümledeki espiriye dikkat edilsin. 176 Mehmet Özdemir (Dizdaro�lu): Hikmet Dizdaro�lu’nun Millî E�itim Bakanl��� Müfetti�i olan karde�i. 177 Lütfen espiriye dikkat edilsin.

62

…Kadromu, Kültür Müste�arl���’na ba�l� olarak yeni kurulan Millî E�itim

Bakanl��� Ar�iv Md. �ube Müdürü olarak yapt�rd�k. Pazartesi orda i�e ba�l�yaca��m.

Dil bak�m�ndan Kürtler’in Türklü�ü” bölümü, Nisanda bas�lacak. 23.X.1961’de VI:

Türk Tarih Kongresi’nde verdi�im” Aras-Kür Kürtleri” bahsi 52 sahife halinde

dizildi ve “VI. Türk Tarih Kongresi” kitab�nda bas�ld�. Bir adet ayr� bas�m

yapt�r�yorum…

Ankara, 18.VI.1966

31-MÜJDE:

Kars Belediyesin 9000 lira paras� ile Ankara’da bir otele 25 gün kapan�p

çal��an Necip Faz�l K�sakürek Be�e, Kars’�n mazisini ve Kurtulu�unu canland�ran

çok güzel ve harikulade bir piyes yazd�rd�k.178 Bas�n hakk�n� da Derne�e verdi.

Daktilosunu yapt�m: Muharrire, son tasih ve tadille gönderdim. Millî E�itim

Bakanl��� Devlet Tiyatrosu’na temsil ettirecek… 7 yeni �iiri de var!... Ayd�n T.

Edebiyat�nda “Gazi Kars” mevzuu çok ve pek güzel i�lendi. N. Faz�l’�n en güzel eseri

oldu: Sade dili, içli, harikulade sahne tekni�i var. … Bizim evde Derneklilere okudu

ve sesini teype ald�k. Bir de “Alpaslan Mar��” yazarak Derne�e arma�an edecek ve

bunu �stanbul’da Türk hücum /sava� mar�� gibi besteleterek yazaca��z. Piyeste

Koro’nun okuyaca�� 7 �iirden en k�sas�, 1807 de Moskof sald�r��� ilk ba�larken:

“Bu yurda ilk-e�ik, Kars!

Rus h�nc�na be�ik, Kars!

Kurtar�c� nerede?

Ba�r� delik-de�ik Kars!”

Gelince okursunuz; heyecanlar�n�z� da��tmayay�m. Piyesin elyazmas�n� bana

“ithaf” etti; torunlar�m�za kalacak…

Ankara, 17 Ekim 1966

32-…7–10 Ekimde “Â��klar Bayram�” için Konya Turizm Derne�i’ni Jüri

heyetine kat�larak, Karsl� saz �airlerinin yar��mada haklar� kaybolmas�n diye

178 Kanl� Sar�k, 1. bas�m, Akça� Yay�nlar�, Eskin matbaas�, Ankara 1970.

63

gözettim. 10 Ekimde döndüm ve 4 Karsl� �airin Fakülte, Millî Kütüphane, Halkevi,

Maliye Okulu gibi 4 yerde çal�p ça��rarak biraz tan�nmalar� ve masraf ç�karmalar�n�

sa�lad�m. Dün sabah iki â��k Kars’a döndü, Dursun Cevlani’nin evi burada; Müdami

de gözlük reçetesi için kald�, Oltulu Yasin Be� bize geldi, 4–5 saat birlikte konu�tuk.

…Karsl� Â��klar, 7–9 Ekimde üç gün süre Türkiye ölçüsündeki “Konya

Â��klar Bayram�”nda irticalden birincilik ald�lar: Müdami, Murat Çobano�lu ve

Ardanuçlu Efkari’ye �rcticalen �iir yar��mas�nda birincilik verdik, ellerine yaz�l� ve

foto�rafl� belgeleri de verildi. Türküde, Müdami ile Çobano�lu “ikinci” say�ld�;

birincili�i �stanbul Konservatuvar� saz uzman� Kayseri/Bünyanl� Adnan Türközü

kazand�. Asl�nda, tertip heyetinin “Türkü Yar��mas�”, bilgisizlik eseri olarak, beste

yar��mas� gibi tertip edilmi�. Bu yüzden, Karsl� â��klar�n hakk� arada gitti. Dursun

Cevlani Türküde üçüncü geldi. 10 vilayetten, 17 saz �iri kat�lm��t�r. 4 Kars’tan, 4

Sivas’tan, 2 Kayseri’den, 1 Artvin / Ardanuç, 1 Tokat, 1 Mara�, 1 Adana, 1 Erzincan,

(�iir h�rs�z� Davut Sulari), 1 Çorum, 1 K�r�ehir(�stanbul Konservatuvar�ndan �emsi

Yastiman). Efkari de irticalden birinciler aras�na geçti. A�r�da�’da ejderhay� yere

gömülü olarak gözleriyle gördü�ünü söyliyen ve “Hür Söz’ü de yan�latan sahtekâr

Davut Sulari (Erzincan-Çay�rl� ilçesinden 42 ya��nda), ipli�i pazara ç�karak, irticalde

ancak üçüncü say�ld�; eski usta �iirlerini ve bestelerini “benim”dir diye okumas�,

derecesini dü�ürdü. Bir daha Karsl�lar�n kar��s�na ç�kam�yacak…

Ankara, 20.V.1967

33-…Nihayet 6 ki�ilik Jüriyi bir araya getirerek, 13 May�s 1967 Cumartesi

(Kür�ad’�n 12 ya��na bast���) günü bir saati biraz geçen bir tez müdafaas�nda, resmen

Edebiyat Doktoru (Dr. Phil.) unvan�n� ald�m. Allah hay�rl� etsin. Ba�kan Dekan Prof.

Dr. Emin Bilgiç, Tezi veren ve I. Rapörtor Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, tezin II.

Rapörtörü Prof. Dr. Faruk Sümer, Yard�mc� Ders olarak 11 May�s Per�embe günü

�slaml�ktan Önceki Türk Tarihi’nden Hunlar, Göktürkler ve Uygurlar’dan imtihan

yapan Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Osmanl� Tarihi Profesörü Dr. Adnan Erzi ve Bizans

Tarihi Doçenti Dr. �erif Ba�tav’dan ibaret 6’l� Jüri idi. A)Tezden, B)Ortaça� ve

Yeniça� ile �slamiyetten Önceki Türk Tarihinden (2 saat sürdü), C)Tez

Müdafaas�ndan olmak üzere üç koldan da hep pekiyi derece verdiler.

64

… Geciken bu i� de bitti. Hay�rl�s� ile Erzurum’a gelece�im. �lk iki y�l�m�

Paris’te Frans�zcay� geli�tirme, Tetkik ve Doçentlik tezini i�lemekle geçecek…

NOT: Hocalar�n arzusu üzerine 17 May�s tarihli “Zafer” gazetesinde ç�kan

haberin kesintisini size de gönderiyorum.

2. 4. 2. K�rz�o�lu’nun Celâl Yalvaç’a Gönderdi�i Mektup

30 Kas�m 1965 tarihinde Malatya'dan bir mektup yazan Celâl Yalvaç, Kars

Tarihi'nin kendisi için iyi örnek oldu�unu belirtmi� ve okuyamad��� kitabelerin

foto�raflar�n� Hoca'ya göndererek yard�m istemi�ti. Bu mektuba 2 Aral�kta cevap

yazan K�rz�o�lu, �öyle diyordu:

— Mektubunuz, bir Anadolu bölge tarihçisiyle beni tan��t�rd��� için, dün

ak�amdan beri çok mutluyum. Malûm, bizde �ehir ve iller tarihi incelenip

yaz�lamadan, geni� bir yurt ve millet tarihi yaz�lamaz. Bu bak�mdan Do�u

Anadolu’muzdan Urfa, Diyarbak�r, Siirt, Harput, Erzincan, Erzurum, Kars ili

tarihlerinden sonra Malatya tarihinin de sizin kaleminizden ç�km�� olarak Millî

Kütüphanemize mal edilmesi, büyük bir saadet ve kazanç olacakt�r…179

K�rz�o�lu, ayr�ca bu mektupta Yalvaç’a Malatya tarihiyle ilgili geni� bir

bibliyografya da veriyor.

2. 4. 3. Zeki Velidî Togan’�n K�rz�o�lu’na Gönderdi�i Mektup

K�rz�o�lu’nun gerek �ahsiyetine, gerek fikirlerine ve gerekse ilmine hayran

oldu�u ki�ilerin ba��nda hocas� olan Zeki Velidî Togan gelmektedir.180 Togan da onu

bir ö�renci olmaktan çok bir dost olarak görmü�tür.181 ��te bu yak�nl��a tan�kl�k eden

1 Mart 1949 tarihli mektubu:

Pek Muhterem Karda��m Fahreddin,

179 S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19.02.2005, http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&yaziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10). 180 M. F. K�rz�o�lu, 1978 y�l�nda Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Tarih Bölümü Ba�kan� oldu�u s�rada, fakültenin ç�karmakta oldu�u Ara�t�rma Dergisi’nin bir say�s�n�n A. Zeki Velidî Togan Özel Say�s� olarak ç�kmas� için gayret göstermi�, bilim adamlar�n�n yaz�lar�n� toplam��t�r. Bu dergi ancak 1985 y�l�nda bas�labilmi�tir. 181 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde....”, s.17.

65

Ya�� Kars’tan alaca��z ümidiyle ya� alamad�k. �imdi art�k ilkbahar aylar�

ba�lad�. Bundan sonra göndereceksen ancak yar�m teneke gönderin. Büyük teneke,

yaz aylar�na kadar sarf edilemez. Yaz s�caklar�nda aylarca erimi� halde kalan ya�,

sonbahara kadar tad�n� kaybediyor. Bu yüzden ancak yar�m teneke istiyoruz. Fakat

bunu göndermekte mü�kilat varsa hemen haber verin. Biz burada al�r�z.

Sizin orada Rus usulü k�zak ustalar� var m�? K�za��n alt�ndaki �eklindeki

a�ac�na bizde dugum diyorlar. Kars’ta buna ne diyorlar ve bunlar� nas�l yap�yorlar?

Büyük kazanda kaynatarak büküyorlar m�? Yoksa sadece e�ri a�aç m� kullan�yorlar?

Ve hangi a�açlardan yap�yorlar? Bir çifti kaç liraya sat�l�yor?

Sayg� ve sevgilerimizle

Ahmet Zeki Velidî Togan.

2. 4. 4. Tar�k Zafer Tunaya’n�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup

Tarihten Sesler degisinin ne�riyat müdürü Tar�k Zafer Tunaya taraf�ndan 10

Eylül 1943’te yaz�lm�� olan bir mektuptaki �u ifadeler K�rz�o�lu’nun dost çevresi

hakk�nda bir fikir vermektedir.182

Sevgili Karde�im,

Uzun müddet mektubunu bekledim. Fakat herhalde askerlik dolay�s�yla olacak

yazamad�n. Bugün seni aramak art�k farz oldu.

Nas�ls�n? Herhalde büyük tevazuunla yine herkese kendini sevdirmi�

olacaks�n. Bundan eminim.

… �imdilik hasretle gözlerinden öperim can�m karde�im. Acele cevap

beklerim.

Karde�in

Tar�k Zafer Tunaya

2. 4. 5. Faruk Sümer’in K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup

Faruk Sümer taraf�ndan yaz�lan bir mektubun baz� sat�rlar� �öyledir:183

182 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17.

66

“ Muhterem Karde�im Fahreddin Bey,

Diyarbak�r Müzesindeki koyun ve keçi heykelleri üzerindeki kitabelerin

mahiyeti nedir? Bu mektubu, bu hususlarda beni tenvir etmek lutfunda bulunman�z

için yazm�� bulunuyorum. Sizin yard�m�n�z sayesinde, bu mühim mesele

halledilecektir.” Denilmektedir.

K�rz�o�lu, Sümer’in bu mektubuna 25 �ubat 1955 tarihinde cevap yazd���

anla��lmaktad�r. Bu cevab� alan Sümer, 21 May�s 1955 tarihli uzun mektubuna �u

sat�rlarla ba�lamaktad�r:

“Muhterem karde�im Fahreddin Bey,

K�ymetli bilgilerle dolu olan mektubunuza te�ekkür edebilmek için ancak

�imdi vakit bulabildim. Çünkü doçentlik imtihan�na çal���yordum…”

2. 4. 6. Nihal Ats�z’�n K�rz�o�lu’na Yazd��� Mektup

K�rz�o�lu’nun yak�n dostlar�ndan olan Nihal Ats�z’�n 9 Ocak 1954 tarihinde

Diyarbak�r’da bulunan K�rz�o�lu’na yazd��� mektuplardan biri �öyledir:184

Karde�im K�rz�o�lu,

Galiba yak�nda Kars üzerine sefer edüp o �ehri bütün yöresiyle tahrip

edece�im. Bunun önüne geçenin tek çaresi süratle ve taahhütlü olarak bana bir Kars

Tarihi göndermektir.

Bu kadar unutkanl�k, ihmal, teseyyüb-i be�eriyetin tarihinde görülmemi�tir.

Kitapç�, kitab� bana gösterip, “Tabi size sahibi göndermi�tir.” Dedi�i zaman yedi kat

gök ba��ma y�k�ld�. Bir de tarihin Türklere ait bölümleri içün k�saca fikirlerini

yazacakt�n.

�stanbul’da toplanan ordu, Gümü�hane, Bayburt istikametinde Kars’a

yürümek içün haz�rlanmaktad�r. Bunu böylece bilesin. Protokol caridir.

Tanr� Türk’ü Korusun.

Ats�z

183 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17. 184 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.17.

67

2. 5. KIRZIO�LU HAKKINDA YAZILANLAR

2. 5. 1. Hakk�nda Yaz�lan �iirler

K�rz�o�lu, daha gençli�indeyken birçok halk �airinin sevgisini ve sayg�s�n�

kazanm��t�. Onlar�n hoca için yazd��� birçok �iir var.

Hanakl� Mahzunî’nin 1936 y�l�nda Posof'ta Tahsil Müfetti�i olarak bulunan

K�rz�o�lu için yazm�� oldu�u manzume �öyledir:185

M. Fahrettin K�rz�o�lu

Du�ur’da �erefli Müfetti� Be�’im

Pek hürmetli kemaletin söylenür.

A�k ehlinden pek ho�lanur dediler

Her mecliste �erafetin söylenür.

Levha böyle yazm�� Kadir-i Kayyum

Ömrün uzun olsun, hükmünüz daim

Adli adaletli, gönlü mülayim

Mazlumlara �efaatin söylenür.

Dünya çarh� felek, her gün dolanur

Kemâlet sahibi, eylügün bulur

Yigidin dünyada bir �an� kalur

Duydum senin hep hürmetin söylenür.

185 Y. Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde...”, s.15.

68

Yohsuli gözlemek mürüvvet kan�n

Günden güne arts�n �öhretin �an�n

Ardahan �ehrine eri�ti ünün

Meclislerde mürüvvetin söylenür.

A�k ehli olanlar hep senden razi

Mazlumlar duac� eyler Niyazi

Bu medhimi dinle, unutma bizi

Lütfü ihsan Ehli Zat�n söylenür.

Derdim pinhan kald� böyle sinemde

Ver kütüphaneye a�ikâr eyle

Bu hususda lütfü kerem affeyle

Lütfü ihsan dürlü metin söylenür.

Mahzun pir ça��mda dersimi açt�m

Erenlerin meclisine ula�t�m

Bahar seli gibi her yana ta�t�m

Çar kö�ede adaletin söylenür.

69

Ça�da� �airlerden Co�kun Ertep�nar da 28 Ekim 1980 y�l�nda yaz�p kendisine

gönderdi�i �iir �öyledir:

K�rz�o�lu Fahrettin

K�rz�o�lu Fahrettin

Kars’tan gelir, Kars’tan.

�nanc� bütün, sevgisi bütün,

Kars, olmu� dilinde destan.

K�rz�o�lu Fahrettin

Kars, der, oynamaz s�n�r ta��.

Yüre�inde ne duyars�n, söyler misin?

Bizim Kars’a kar��?

K�rz�o�lu Fahrettin sencileyin

Birlik sevgisinde yo�urmak de�il mi i�i

Ressam�n, dü�ünürün, �airin

Edirne’yi, Mardin’i, Kars’�, Mara�’�?

K�rz�o�lu Fahrettin,

Kutlusun, su serpersin gönlümüze Aras’tan.

Sesin derinliklerinden gelir tarihin,

�çimizde kaleler kurars�n hep Kars’tan...

70

Ka��zmanl� Halk Ozanlar�ndan Ya�ar Nurhani’nin merhum K�rz�o�lu’na

yazd��� �iirde �öyledir:186

M. Fahrettin K�rz�o�lu

Kars Tarihi ba� mimar�

M.Fahrettin K�rz�o�lu

�airlerin öz t�mar�

M.Fahrettin K�rz�o�lu

Eserleri seziciydi

Toparlay�p yaz�c�yd�

�lçeleri geziciydi

M.Fahrettin K�rz�o�lu

Ke�federek kâ�if oldu

Yaz�l�kaya’y� buldu

An�’y� kaleme ald�

M.Fahrettin K�rz�o�lu

Kars Eli’ne çekti emek

Nankörlük olur görmemek

Ad�n caddeye vermemek

186 Sait Küçük, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:4, May�s-Haziran 2006, s.9.

71

M.Fahrettin K�rz�o�lu

Nurhani’yim kolay sand�k

Destek oldu faydaland�k

Y�llar boyu kaynak ald�k

M.Fahrettin K�rz�o�lu

Serhat Kültür Dergisi yazar� Cafer Akyol Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu

hakk�nda �u �iiri yazm��t�r:187

Yaz K�rz�o�lu

Tarihi kültürü geçmi�i bize,

Gün�����na ç�karan ey güzel insan,

Çal��ma azmin ba�ar� öykün,

Tarihi konu�turan can K�rz�o�lu.

Geçmi�te ya�anan sakl� dünyay�,

Ata yadigâr� baba oca��,

At s�rt�nda gezdin bütün obay�,

Geçmi�inle övün sen K�rz�o�lu.

Do�unun tarihi seninle do�du.

Ya�anm�� miraslar hayat� buldu. 187 Cafer Akyol, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Mart-Nisan 2007, s.24.

72

Yazd���n makaleler hep kaynak oldu.

Ad�n hep an�lacak duy K�rz�o�lu.

Ülkemizin gurur bilim adam�,

Kültür miras�m�n ba� mimar�,

Panellerde okullarda projelerde,

Feyz al�nacak kaynaks�n yaz K�rz�o�lu.

2. 5. 2.Ölümünden Önce Hakk�nda Yaz�lanlar

1. Necdet Öge. “Do�u� Mecmuas� ve Tahassüsler”, Kars gazetesi, 8 �ubat

1950.

2. Hikmet Dizdaro�lu. “Dede Korkut O�uznameleri” Türk Dili, S.26, Ankara,

Kas�m 1953, s.99–102.

3. Mehmet Emin Resulzade, “Dede Korkut O�uznameleri”, Azerbeycan. S.7,

Ankara. Ekim 1953.

4. Hüseyin Nam�k Orkun, “Dede Korkut O�uznameleri”, Kars Tarihi, Türk

Yurdu S.4/237,Ekim 1954, s.324–325, 328.

5. Ali R�za Arslan, “Kars Tarihi Hakk�nda, Halk Hizmetleri” (Haftal�k gazete),

Ankara, S. 2, 1954.

6. K�rz�o�lu �ehrimizde, Serhat Ardahan gazetesi, 21 A�ustos 1954.

7. M. Halit Bayr�, “Â��k �rfan�, (K�rz�o�lu’ndan bahis)”, Türk Dili dergisi, S.

41. �ubat 1955, s.302–305.

8. Ahmet Halil (Prof Z. F. F�nd�ko�lu), “Kars Tarihi ve Bir Zaferin 100.

Y�ldönümü", Yeni �stanbul gazetesi, �stanbul, 6 Ekim 1955.

9. Cavit Orhan Tütengil, “Ziya Gökalp �çin Yeni Yay�nlar”, Dünya gazetesi, 24

Temmuz 1956.

10. K�rz�o�lu Kars’a Geliyor, Bugün gazetesi, Kars, 6 A�ustos 1959.

73

11. M. Fahreddin K�rz�o�lu Geliyor, Hüryurt gazetesi, Kars, 7 A�ustos 1959.

12. Hikmet Dizdaro�lu, “Edebiyat�m�zda Kars”, Türk Dili, Say�: 98, Ankara,

Kas�m 1959, s.104–106.

13. Kars Derne�i’nin Gecesi, Bügün gazetesi, Kars, 21 A�ustos 1959.

14. �bret Tablosu, Ekinci gazetesi, Kars, 19 A�ustos 1959.

15. Veli Özkan, “Mahalli Oyunlar ve Fahrettin K�rz�o�lu I-II”, Birlik gazetesi,

Kars, 17–18 A�ustos 1960.

16. “Kürtlerin Man�ei” Konulu Konferans, Türk Folklor Ara�t�rmalar�, S. 133,

A�ustos 1960.

17. Güner �aman, “Hüryurt’a Aç�k Mektup”, Hüryurt gazetesi, 22 A�ustos 1960.

18. Suzan Çapan, “Mahalli Oyunlar�m�z Milletimizin Mal� Olmu�tur”, Hüryurt

gazetesi, 23 A�ustos 1960.

19. Faik Re�it Unat, “Atatürk’ün Biyografisi ile �lgili Baz� Tarih ve Belgeler

Hakk�nda”, Türk Dili, S. 137, Ankara, �ubat 1963.

20. R�za Önder, “Folklorcular�m�z: M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Türk Folklor

Ara�t�rmalar�, Say�: 185, �stanbul, Aral�k 1964, s.3595–3597.

21. H. Dizdaro�lu, “1855 Kars Zaferi”, Ankara, Türk Dili, S.53, �ubat 1956,

s.323–327.

22. Orhan Erkanl�, “Adaletten Kaç�yor I-II”, Adalet gazetesi, �stanbul, 12,13

May�s 1965.

23. K�rz�o�lu’nun Ba��na Gelenler, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 28 May�s 1965.

24. E. ESEN, “K�rz�o�lu Bayram�”, Hüryurt gazetesi, Kars, 16 A�ustos 1966.

25. Sosgertli Â��k Mehmet, “Kars Münevverlerinden Say�n Fahrettin

K�rz�o�lu’nun Zümrecilik ve Irkç�l�k Destan�”, Yeni Do�u gazetesi, Kars, 27

A�ustos 1969.

26. Ahmet Özkan, “Gürcistan Adl� Kitab� Ele�tiren F. K�rz�o�lu’na Cevap”,

Millî I��k Dergisi, S. 35, Mart 1970, s.28–29.

74

27. Ne�’e Aküzüm, “�eyh Samil Adl� Oyun/ Ya da Bir Yazar�n Fobisi” TFA, S.

260, Mart 1971.

28. Fahrettin K�rz�o�lu Köprüye Ta� Koydu, Yeni Do�u gazetesi, Kars, 21

A�ustos 1972.

29. Kitaplar Aras�nda: Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi, Ufuk gazetesi,

Malatya, 4 A�ustos 1976.

30. Yavuz Akp�nar, “K�rz�o�lu M Fahrettin”, Türk Dili ve Edebiyat�

Ansiklopedisi, C.V, �stanbul1982, s.328–329.

31. Ahmet Karaca, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Zaruri Bir Cevap”,

Azerbeycan Kültür Dergisi, S. 257, Ankara, Kas�m 1986, s. 31–47.

32. Hem�inliler Yard�mla�ma Derne�i Prof. Dr. K�rz�o�lu’nu Hem�in’e Davet

Etti, Hür Söz gazetesi, 26 Temmuz 1986.

33. Muharrem Ergin, “Dede Korkut Kitab�-I”, Ankara 1994, s.53, 62, 63.

34. Esin Day�, “Cumhuriyetimizin Temellerinin At�ld��� Erzurum Kongresi

Üzerine Bir Eser: Bütünüyle Erzurum Kongresi”, Atatürk Üniversitesi

Türkiyat Ara�t�rmalar�, S. 9, Erzurum 1998, s. 189–202.

35. Kim Kimdir? �stanbul, 1987.

36. Yavuz Bülent Bakiler, “Bir Gürcistan Eksikti”, Türkiye Gazetesi, �stanbul

1998.

37. Yavuz Bülent Bakiler, “Cumhurba�kan�m�za Sayg�yla Arz Ederim”, Türkiye

Gazetesi, 5 Eylül 1998.

38. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu’na Sayg�”, Türk Yurdu, S. 156, Ankara 2000,

s.46–48.

39. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu Bibliyografyas�”, Türk Kültürü Say�:480, 2003.

40. Yunus Zeyrek, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”,

Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an)

Say�: 143, Nisan 2003, s.11-18.

75

41. Yunus Zeyrek, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Dünyas�

Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�: 143, Nisan

2003, s.19-24.

42. Yusuf Uramal�, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”,

Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma

Derne�i, Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7-10.

43. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, “Prof. Dr.

M. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”,Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve

�nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Say�:2,

Temmuz 2004, s.1-11.

44. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Bilim Hayat�”, “Prof. Dr. M.

Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve

�nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi, Cilt: IV, Say�:2,

Temmuz 2004, s.11-36.

2. 5. 3. Ölümünden Sonra Hakk�nda Yaz�lanlar

1. Gürsoy Solmaz, “Hocam Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Y�l:3,

Say�:2, �ubat 2005, s.6.

2. Ya�ar Sefero�lu, “Fahrettin K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Serhat Kültür Dergisi,

Y�l:3, Say�:2, �ubat 2005, s.7-10.

3. S�rr� Yüksel Cebeci, “Prof K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi, 19. 02.

2005.

4. Esin Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk

Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin

K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005, s.1–8.

5. Cemal K�rz�o�lu, “M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Erzurum Tarihini Ara�t�rma

Ve Tan�tma Derne�i Program� Tasar�s� Üzerindeki De�i�tirme Ve

Eklemeleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi

(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005,

s. 53–64.

76

6. Ban�çiçek K�rz�o�lu, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri ve

Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar�

Enstitisü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say�: 28,

Erzurum 2005, s.65–82.

7. Mustafa Çetin Baydar, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih

Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say�:219, s.16.

8. Yunus Zeyrek, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk

Yurdu Dergisi, Cilt 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60–65.

9. Naz�m Budak, “Tarih Ö�retmenim Fahrettin K�rz�o�lu Ve Kars Lisesi”,

Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5,

May�s 2005, s.24–25.

10. S�rr� Akbaba, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’ndan Kalan Birkaç Hat�ra”,

Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5,

May�s 2005, s.26.

11. Recep Ergül, “Bir H��m�nan Gelip Geçtiler Kars’�n Yi�it Evlatlar�:

K�rz�o�lu, Kaftano�lu Ve Çobano�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin

K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.27.

12. Sait Küçük, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin

K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:

4, May�s-Haziran 2006, s.7-9.

13. Esin Day�, “Sayg�de�er Hocam�z Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’nun

Ard�ndan”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:

4, May�s-Haziran 2006, s.7-9.

14. Ya�ar Kalafat, “Hocam K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin

K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.2-3.

15. Budak K�rz�o�lu, “Kars’�n Yeti�tirdi�i Gerçek Ayd�n Prof. Dr. M. Fahrettin

K�rz�o�lu’nu Ölümünün 3. Y�l Dönümünde Yad Ederken”, Serhat Kültür

Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.4-5.

77

16. Ömer Ekinci Micingirt, “Prof. Dr. Mehmet Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat

Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan

2007, s.6-8.

17. Be�ir Doster, “Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin

K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.9.

18. Cafer Akyol, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M.

Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l: 5, Mart-Nisan 2007, s.24-25.

19. Necmettin Sefercio�lu, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi, Cilt:

27, Say�: 235, Mart 2007, s.90–93.

2. 5. 4. K�rz�o�lu’na �thaf Edilen Eserler

1. Esin Day�, Erzurum Kongresi Ve Evliye-i Selase Meselesi, Atatürk

Üniversitesi Yay�nlar�, Ara�t�rma Seri No:8, Erzurum 1997. (Eserin ithaf�:

“80 ya��n� kutlayan çok k�ymetli büyü�üm, day�m, sayg�de�er hocam Prof.

Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’na nice sa�l�kl� ve hay�rl� uzun ömürler

dileklerimle…)

2. Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu’na

Arma�an”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� Yay�nlar�, Say�: 143, Nisan

2003.

3. Atatürk Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk

Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lap Tarihi Enstitüsü Yay�n�, Cilt: IV,

Say�: 2, Temmuz 2004.

4. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi, “Prof. Dr. M.

Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar�

Enstitüsü Yay�nlar� Y�l: 12, Say�: 28, Erzurum 2005.

5. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:3,

Say�:5, May�s 2005.

6. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:4,

May�s-Haziran 2006.

78

7. Serhat Kültür Dergisi, “Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�”, Y�l:5,

Mart-Nisan 2007.

79

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN ESERLER�

3 1. MALAKANLAR

Kars Halkevi Konferanslar�ndan, Say�: 1, Kars 1939. Daha önce Kars il

gazetesinde alt� bölüm hâlinde tefrika edilen bu konferans metni, bro�ür olarak

ne�redilmi�tir. Burada Malakanlar�n, Ural kolu (Ugor) Türklerinden olup

Rusla�t�r�lm�� olduklar� anlat�lmaktad�r.

3. 2. KARS (CO�RAFYA, TAR�HÇE VE KARSLI BÜYÜKLER)

Cumhuriyetin 10. ve 15. Y�ldönümlerinde birçok ilin resimli güzel eserleri

yay�mland��� halde Kars için bir bro�ür yay�mlanmam��t�r. Bu durum K�rz�o�lu’nu

derinden yaralam��t�r. Kars hakk�nda genel bilgiler veren 350 sayfal�k resimli bro�ür

haz�rlayarak “�stanbul Üniversitesi’ne devam eden Karsl� gençler” den bir “Heyet”

seçtirerek imzas�z ç�kacak olan eserin bas�lma masraf�n� temin için bu “Heyet”in

Ba�kan� s�fat�yla CHP Halkevleri Bürosu’na müracaat ederek; bro�ürün bas�lmas�n�

rica eder. �kinci askerli�ini yapt��� Sar�kam��’ta (1943) iken; “Halkevleri

Bürosu”ndan olumlu cevap al�r. Bast�rma paras� az geldi�inden, kendisine hiç haber

verilmeden, Eminönü Halkevi’nde eserin yazmas�ndan üçteikisi ve bu arada “93’ten

önceki Kars Tarihi” k�sm� at�l�p k�salt�lm��; baz� yerleri yeni dile uyduruldu�undan,

bozulup tahrif edilmi� ve müellif ismi konmamas� kararla�an bro�ürün üzerine

K�rz�o�lu’nun ismi ile birlikte “Redaksiyon Heyeti” olarak 7 ve bahislerin sonlar�na

da 8 imza konulmu�tur.188

K�rz�o�lu’nun ifadesi ile “k�salt�lm�� ve bozulmu� haliyle” Cumhuriyetimizin

20. Y�ldönümü’ne yeti�tirilen “Kars Bro�ürü” 8+144 sayfa olarak 1943’te

bas�lm��t�r.189

188 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, Önsöz 12, 13. 189 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi I. Cilt, Önsöz 13.

80

3. 3. KARS YAYLASI

K�sa Co�rafya-Tarihçe-Edebiyat�m�zda Kars–25 Y�ll�k Maarif ��leri Verimi,

Kars Lisesinden Yeti�enler Cemiyeti Yay�nlar�ndan, Say�: 1, �stanbul 1946. K�rk

sayfadan ibaret bir kitapç�kt�r. Kitab� yay�mlayan cemiyet ad�na bir önsözden sonra

Kars’�n co�rafyas� hakk�nda bilgiler verilmi�tir. Kitapç���n esas geni� bölümü tarih

11 sayfa halinde tarihe ayr�lm��t�r. Edebiyat�m�zda Kars ba�l���n� ta��yan bölümde (s.

17–37) Kars’�n tarihte ya�ad��� felâketlere halk �airlerinin, ko�tu�u a��t ve destanlar

yer almaktad�r. Son birkaç sayfada da Kars’taki e�itim faaliyeti hakk�nda bilgiler

verilmi�tir.

3. 4. DEDE KORKUT O�UZNAMELER�, 1. K�TAP

Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, 1952 y�l�nda �stanbul’da bas�lm��t�r.

Eser 132 sayfadan olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.

Eseri Dede Korkut’a, “Bizi bize tan�tan Dedem-Korkut’un kutlu ruhuna

arma�an olsun”.�eklinde ithaf etmi�tir. K�rz�o�lu M. Fahrettin mahlas�n�

kullanm��t�r.

K�rz�o�lu, eserin ba�lang�ç bölümünde “Kur’an-� Kerim’den sonra en çok

okudu�um ve her okuyu�umda heyecanland���m “Kitab-� Dede Korkut”dur.”

demi�tir.

15 y�la yak�n zamanda “Dede Korkut O�uznameleri”ni olu�turan tüm eserleri

inceleyen K�rz�o�lu, bu O�uznamelerin tarih vesikas� olarak de�erlerinin toplu bir

eserde tan�t�lmas�na ihtiyaç duymu�tur. Bu O�uznamelerin, çok yayg�n ve canl�

an’anelerinin hep Arsakl�lar Ça��ndaki O�uzlar�n “Armeni” de denilen Do�u

Anadolu, Azerbaycan ve Gürcistan’daki 6 asra varan hâkim ve sonradan da da��n�k

derebeylikler halindeki ya�ay���na ait oldu�unu kesin delillerle ispat etti�ini

belirtmi�tir.190 Ulu Tanr�’n�n kendisine bu imkân� verdi�i için çok sevinçli oldu�unu,

onun için Dede Korkut O�uznameleri’nin millî hayat�m�za ve ilim âlemine yeni görü�

190 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, �stanbul 1952, s.12

81

ve anlay��lar kazand�raca��n� belirtmi�tir. “Genel Türk Tarihi için Yenisey ve Orhun

Yaz�tlar�n�n okunmas� derecesinde ve belki de ondan daha mühimdir”191demi�tir.

Eser, 84 bölümden olu�maktad�r. Eserin 40–41. sayfalar�nda Dede Korkut

O�uznameleri’nde geçen yer adlar�na göre O�uz Elleri Haritas� bulunmaktad�r.

3. 5. KARS TAR�H� 1. C�LT

Kars Tarihi 1. Cilt, 1953’te �stanbul’da bas�lm��t�r. Eser 640 sayfadan

olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.

K�rz�o�lu, eseri “Karsta yatan aziz �ehitlerimizin kutlu ruhuna arma�an�m

olsun” ithaf�yla bast�rm��t�r.

K�rz�o�lu bu eseri 20 y�ll�k çal��mas�n�n sonucunda haz�rlam�� oldu�u gibi

bas�m� da çok zaman alm�� ve ilgi çekicidir.

Kars halk�n�n da arzusu ile, “Kars Vilayeti Daimi Encümeni”, Vali �hsan

Aksoy zaman�nda 28 Eylül 1944 günü verdi�i 6994/369 say�l� karar�yla 1945 Nisan�

sonunda Vilayete teslim edilmek �art�yla, bir “Kars Tarihi’ni yazma müsabakas�”

açt�rarak, 1944 Kas�m ay�nda Vilayette “Kars”, Ankara’da “Ulus”, �stanbul’da

“Ak�am, Cumhuriyet ve Tanin” gazeteleriyle “Ankara Radyosu” ve “Anadolu

Ajans�” arac�l��� ile bu müsabakay� ve �artlar�n� tüm yurda duyurulmu�tu. Ayr�ca,

Millî E�itim Bakanl��� taraf�ndan da, “Tebli�ler Dergisinin” 18 Aral�k 1944 tarih ve

307. say�s�nda Millî E�itim Bakan� Hasan Ali Yücel imzas�yla yar��ma

duyurulmu�tur.192

17 ay süren ikinci askerli�i s�ras�nda çad�rlarda daktilo etti�i, 1944 Kas�m

ba�lar�nda terhis olup Sar�kam��’tan Fakülteye döndü�ünde ilk ça�lardan 19. yy.�n

ba�lar�na kadarki dönemi kapsayan “ Kars Tarihi’ni” 400 sayfa ve 100 resimle

birlikte haz�rlayarak Kars Vilayeti’ne teslim etmi�tir. K�rz�o�lu, yar��maya kat�lan tek

yar��mac� olmu�tur. Eser, o zamanki mali y�lba�� olan 1 Haziran 1945’ten önce

“mükâfat ödene�i” emanete al�nmad���ndan bas�lamam��t�r.

191 F. K�rz�o�lu, Dede Korkut O�uznameleri 1. Kitap, s.12. 192 F. K�rz�o�lu, Kars Tarihi 1.Cilt, Önsöz 13.

82

Daha sonra yapt��� ekleme ve de�i�tirmelerle eseri 525 sayfaya ç�karm��t�r.

Eser bu �ekliyle 1950’de “Kars Vilayeti Umumi Meclisi”nin 3 Ocak 1950’de verdi�i

ve ay�rd��� ödenekle bas�lmas�na karar verilmi�tir. Ancak Demokrat Partinin iktidara

geçmesiyle; Vilayet Encümeni, 22 Haziran 1950 tarih ve 8965/149 say�l� karar�yla

eserin bas�labilmesi için Türk Tarih Kurumu’nca incelenip, olumlu bir belge almas�n�

karala�t�rm��t�. Türk Tarih Kurumu’dan 2 A�ustos 1950 gün ve 467 say� ile “Kars

�li’ne” yaz�lan yaz� istenen belgeyi te�kil etti�i halde eser yine bas�lamam��t�r.

1951 y�l�nda Kars �li Bütçesine 4500 ve Kars Belediyesi Bütçesine de 2500

olmak üzere toplam 7000 liral�k ödenek konuldu�u halde baz� engellemelerden dolay�

eser yine bas�lamam��t�r.

9 May�s 1952’de Kars �li Özel �dare Müdürlü�ü’nün 47513–576 say�l� karar�

ile “Vilayet Bütçesine” konulan 6000 liral�k ödenekle “Kars Tarihi Yazd�rma

Müsabakas�” düzenlenmi�tir. Yine bu yar��maya tek kat�lan K�rz�o�lu’nun eseri

�çi�leri Bakanl���’nca incelenir. Ayr�ca eser; Millî E�itim Bakanl��� yoluyla, Ankara

Üniversitesi Dil, Tarih ve Co�rafya Fakültesi’ndeki tarih profesörlerine tetkik

ettirildikten ve onlar�n da 1950’de al�nan Türk Tarih Kurumu’nun verdi�i raporu

dikkate alarak olumlu rapor verirler. K�rz�o�lu, bu güzel haberi 16 May�s 1953’te

Diyarbak�r’da bulundu�u s�rada al�r. Bunun üzerine K�rz�o�lu, Kars Vilayeti’nce

kendisine verilen 6.000 liran�n üzerine üçte bir nisbetinde bir para ekleyerek; eseri, en

sonunda 1953’te �stanbul’da bast�rabilmi�tir.

Eser, sekiz bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde En Eski Ça�lardan

Sakalara Kadar, ikinci bölümde, Sakalardan Arsakl� Hakimiyetine Kadar (M.Ö. 650-

120, M.S. 16), üçüncü bölümde; Eski O�uzlar: Arsakl�lardan �slamiyete De�in (M.Ö.

120, M.S. 16-646), dördüncü bölümde; �slaml���n �lk Ça�� (M.S. 646-1045), be�inci

bölümde; Selçuklular Ça�� (1045-1239), alt�nc� bölümde; Çingizler’den Osmanl�

Hakimiyetine De�in (1239-1534) yer alan konularla birinci cilt tamamlan�r.

Eserin “Ekleme” k�sm�nda ikinci ve üçüncü ciltlerinden ç�kar�lan k�sa

kronoloji ve dördüncü ciltten özetler (1534–1921) yer al�r. Bu Ekler; yedinci

bölümde, Osmanl� �mparatorlu�u Ça�� (1534–1918) ve yedinci bölümde, Yeni

Türkiye Ça�� konular� yer almaktad�r.

83

Eserin sonunda Kars ve çevresi ile ilgili 124 resim ve Kars’�n tarihi geli�imi

ile ilgili 6 harita ve plan bulunmaktad�r.

3. 6. 1855 KARS ZAFER�

1855 Kars Zaferi, �stanbul, Kars’� Tan�tma Derne�i Yay., 1955, 232 sayfa,

orta boyutta bir kitapt�r.193

Kitab�n kapa��nda, “Anadolu’da ilk �ehir sava�� madalyas�: (1272 -1855) Kars

Ni�an�” ifadesi ile Kars’a verilen madalya yer almaktad�r.

K�rz�o�lu, bu eseri “1853–1855 Kars �ehitlerimizin Kutlu Ruhuna

Arma�an�m Olsun” ithaf�yla haz�rlam��t�r. Ayr�ca ithaftan sonra K�rz�o�lu, Ahmet

Cevdet Pa�a ve Ahmet Refik Alt�nay’�n sözlerine yer vermi�tir.

Kitab�n tüm gelirleri Kars’�n Rus esareti alt�nda iken yap�lan Rus Çarl���n�

temsil eden “Rus Abidesi”nin yerine yap�lmas� planlanan “Kars Zafer Abidesi” ne

harcanaca�� belirtilmektedir.194

Eser, Kars’� Tan�tma Derne�inin gaye ve çal��malar�, önsöz ve giri� haricinde

be� bölümden olu�maktad�r. Giri� k�sm�nda; Moskoflar’la S�n�rda� Oluncaya De�in

Tarihte Kars �line Bir Bak��: a) Türklük bak�m�ndan Kars �linin hususiyetleri, b)

Anadolu Sipahilerinin al�n teri ve eleme�i ile �enlenen Kars Kalesi’nin Osmanl�-�ran

Sava�lar�ndaki yeri özet �eklinde verilir.

Eserin birinci bölümünde; Karadeniz ile Akdeniz’e Ç�kmaya Çal��an

Moskoflarla Sava�lar�m�z ve Anadolu’da 70 Y�lda (1807–1877) Geçen Türk-Rus

Sava�lar�nda Kars Kalesi, ikinci bölümde; 1853–1854 Kars �li’nde Geçen

Muharebeler, üçüncü bölümde; 1855 Y�l�nda 28 Eylül’e De�in Kars Kalesi’nde ve

Çevresinde Muharebeler, dördüncü bölümde; 1855 (h. 1272) Büyük Kars Zaferimizin

Kazan�lmas� ve be�inci bölümde de 1855 Kars Zaferi’nin Yurdumuzda ve Dünyadaki

Akisleri anlat�lmaktad�r.

Eserin sonunda 1855 y�l�nda Kars �ehri ve Tabyalar�n�n güneyden görünü�ü

(“1855 Kars Musaharas� Mü�ahid Mektuplar�” adl� 1856 y�l�nda Tiflis’te bas�lan

193 Kars’� Tan�tma Derne�inin ilk yay�n� olarak ne�redilmi�tir. 194 Bu abide Kars’ta yap�lm��t�r.

84

Rusça Bir eserden al�nm��t�r.) ile 29 Eylül 1855 Kars Zaferi kazan�ld��� s�rada Kars

�ehriyle tabyalar� ve Türk-Rus kuvvetlerinin hareketlerini gösterir bir harita

bulunmaktad�r.

3. 7. KARA AM�D (D�YARBEK�R) TAR�HÇES� VE AB�DELER�N

KÜÇÜK KILAVUZU

Kara Amid (Diyarbekir) Tarihçesi ve Abidelerin Küçük K�lavuzu, 1956’da

Diyarbak�r’da bas�lm��t�r. Küçük boyutta ve 3 sayfadan ibarettir.

Eser iki bölümden olu�maktad�r: a) Tarih boyunca bölgeye ve �ehre hâkim

olanlar, b) �ehrin eskili�i ve adlar� anlat�lmaktad�r.

Eserin sonunda Diyarbak�r Kale ve Surlar�yla Abidelerin plan� bulunmaktad�r.

3. 8. YAZILI VES�KALARA GÖRE: Z�YA GÖKALP MÜZES� VE

Z�YA GÖKALP

Yaz�l� Vesikalara Göre: Ziya Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp, �stanbul 1956,

Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Ne�riyat�, 96 sayfa, orta boyutta bir kitapt�r.

K�rz�o�lu, eseri Ziya Gökalp’e “Ziya Gökalp’in Kutlu Ruhuna Arma�an

Olsun” �eklinde ithaf etmi�tir.

Eser alt� bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümünde; Ziya Gökalp müzesi

olan kona��n tarihçesi ve bugünkü hali, ikinci bölümünde; Ziya Gökalp’in atalar�na

ait vesikalar, üçüncü bölümde; aile kütü�ü, dördüncü bölümde; müzedeki Ziya

Gökalp’e ait vesikalar ve e�yalar, be�inci bölümde; Ziya Gökalp Kronolojisi ve

alt�nc� bölümde de Gökalp Albümü bulunmaktad�r. Eserin sonunda Ziya Gökalp

Müzesi Plan� yer almaktad�r.

3. 9. EDEB�YATIMIZDA KARS 2. K�TAP (KIRK YILLIK

KARAGÜNLERDEN (1878–1918) KURTULU�UNUN 40. YILDÖNÜMÜ

DOLAYISIYLA)

Edebiyat�m�zda Kars 2. Kitap, 1958 y�l�nda �stanbul’da I��l Matbaas�nda

bas�lm��t�r. Eser 184 sayfadan olu�maktad�r. Orta boyutta bir kitapt�r.

85

K�z�o�lu, eseri anadedesi Yemenhalifeo�lu Mola Muhyiddin Efendi’ye

“Karagünlerde Kars’a dair �iirleri derleyen ve �anl� Al-Bayra��m�z�n Kars Kal’as�na

çekili�ini özleyerek ölen anadedem Yemenhalifeo�lu Molla Muhyiddin Efendi’nin

ruhuna arma�an olsun” �eklinde ithaf etmi�tir.

Eserdeki manzumelerin ço�u K�rz�o�lu’nun 21 y�ll�k çal��mas�n�n sonucudur:

K�rz�o�lu, 21 y�lda Kars �li’nin bütün kazalar�n� ve köylerini dola�m��t�r. Bu

gezmeleri s�ras�nda cönklerden, dergilerden ve a��zdan al�narak manzumeleri tespit

etmi�tir.195Ayr�ca anadedesi Molla Muhyiddin Efendi’nin b�rakt��� Kars’a ait �iirler

derlemesini de bu kitaba dâhil etmi�tir.

Eser, önsöz hariç be� bölümden olu�maktad�r. Önsözün sonunda 93

Sava��ndan önceleri Karsl�lar�n tabyalarda gönüllü çal��malar�, gönüllü asker

olmalar�, orduya ba���lama ve araba ile hizmetleri ve gazi ruhlu Kars-Ardahan ahalisi

hakk�nda özet mahiyetinde bilgiler verilmektedir. Eserin birinci bölümünde; 93

(1877) Sava�� s�ras�nda ve Kars kavgalar� üzerine söylenip yaz�lanlar (25 k�s�mdan

olu�maktad�r), ikinci bölümünde; 1878 Antla�malar�yla dü�mana b�rak�lma felaketine

ve göçmeler s�ras�nda söylenenler (16 k�s�md�r), üçüncü bölümünde; “Karagünler”de

1914 Cihan Sava��na kadar devletimizi özleyip anma, Moskoflara karg��, Ermenilerin

te�kilatlanmas�na kar�� Türkleri uyand�rma yolunda söylenenler (28 k�s�m), dördüncü

bölümünde; Birinci Cihan Sava�� (1914–1918) s�ras�nda söylenip yaz�lanlar (38

k�s�m) ve be�inci bölümünde de Kars �li’nin 1918’deki ilk kurtulu�u ile Millî

�ura/Millî Mücadele ve 1920-1921’deki son kurtulu� üzerine söylenip yaz�lanlar (41

k�s�mdan olu�ur) yer almaktad�r.

Eserin sonunda sözlük, do�ru-yanl�� dizisi ve içindekiler k�sm� bulunmaktad�r.

3. 10. M�LLÎ MÜCADELEDE KARS 1. K�TAP-BELGELER

Millî Mücadelede Kars 1. Kitap-Belgeler, Kars’� Tan�tma Derne�i taraf�ndan

1960 y�l�nda �stanbul’da Hamle Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup

80 sayfadan olu�maktad�r.

195 K�rz�o�lu, An�l� Halil A�a, Dayanakl� Zeynel A�a, Cedere’de Karsl� Bahri Efendi, ��nezor’da Kad� Ahmet gibi ya�l� ve okumu� ki�ilerden Kars’�n 1877/1293 y�l� öncesi ve sonras� hakk�nda görüp bildiklerini dinleyerek yazm��t�r.

86

K�rz�o�lu, eseri “Kars Millî �uras�/Cenubigarbi Kafkas Hükümeti u�runda

�ehit dü�enler ile gönülden çal��anlar�n ruhlar� kutlu olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.

30 Ekim 1918’de imzalan Mondros Mütarekesi �artlar� �ngilizler taraf�ndan

keyfi uygulamalara ve isteklere tabi tutulmu�tu. Bunun sonucunda 1918’de

Anavatana kavu�mu� olan Üç Sancak (Evliye-i Selase: Kars, Ardahan ve Batum) yine

terk edilmek zorunda kal�nd�. Mütareke sonras� �tilaf Devletleri’nin Anadolu’yu

i�gallerine tepki olarak kurulan ilk Millî Cemiyet, Kars’ta 5 Kas�m 1918’de kurulan

“Kars Millî �slam �uras�”d�r.196 Bu eserde, “Kars Millî �slam �uras�” (5 Kas�m 1918–

18 Ocak 1919), “Cenubigarbi Kafkas Hükümeti” (18 Ocak 1919–13 Nisan 1919) ve

Kars’�n �ngiliz i�galinden Erzurum Kongresi’ne kadar olan süre içinde (13 Nisan

1919–23 Temmuz 1919) bölgede faaliyet gösteren Millî �ura �ubelerine ait

bulunabilen belgeler yer almaktad�r.197

Eserin sonunda Cenubigarbi Kafkas Hükümeti Ni�an�, Cenubigarbi Kafkas

Hükümeti Haritas� ve 17 Eylül 1335 (1919) tarihli “Sadayi Millet” bulunmaktad�r.

Eser, yak�n tarihimize ���k tutan önemli bir belge kitap niteli�indedir.

3. 11. KÜRTLER’�N KÖKÜ 1. BÖLÜM

Kürtlerin Kökü 1. Bölüm, Diyarbak�r Tan�tma Derne�i taraf�ndan 1963

y�l�nda Ankara’da Ayy�ld�z Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 32

sayfad�r.

K�rz�o�lu, 1945 y�l�ndan beri “Kürtlerin Kökü” hakk�nda yaz�lar yazm�� ve

konferanslar vermi�tir. Bunlar�n baz�lar�; Tasvir gazetesinin 1–22 May�s ve 14

Haziran 1946 tarihli nüshalar�nda “K�rmanç Kürtlerinin Asl�” ba�l�kl� yaz�lar�, 0cak

1952’de Diyarbak�r’da ç�kan “�ç O�uz”dergisi, Yeni �afak gazetesinde “Dede Korkut

O�uznameleri 1. Kitap”ta, “Kars Tarihi”nde, “6. Türk Tarih Kongresi”nde ve “Türk

Kültürü Dergisi”nde (Nisan 1963, Say�:6, s.29–532) ç�km�� olan yaz�lard�r.198

Bu konudaki çal��malar�n� kitap haline getirdi�i ilk eseri “Kürtlerin Kökü

1.Bölüm”dür. Eserde, “�erefname” ile “Dede Korkut O�uznameleri”ne göre; 196 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.18. 197 Bu belgeler, 5 Kas�m 1918-23 Temmuz 1919 tarihleri aras�na ait, ço�u hiç yay�mlanmam�� olan vesikalar� içermektedir. 198 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.18.

87

“Kürtlerin Kökü”nün O�uzlar�n Bogduz ile Becen boylar�ndan geldi�i

anlat�lmaktad�r. Eser; tarih, millî destanlar ve an’enelere göre yetmi�e yak�n eserden

faydalan�larak haz�rlanm��t�r. Eserde konu, üç ana ba�l�k alt�nda anlat�lmaktad�r:

A)Be� ayr� bölgedeki soyda� Kürtler ve bunlardan Dicle-Kürtlerinin de kökçe �ranl�

de�il, Saka-Cenli-O�uz oldu�u, B)Yunanl� ve Romal�lar ile Ermeni ve Gürcü

tarihlerindeki Horasan’dan gelen Küçük Arsakl�lar�n devlet kurulu�u ve düzenleri ile,

“Dede Korkut O�uznameleri”ndeki haberlerin aynili�i, C)�lk Kürt Tarihi

“�erefname” ile “Dede Korkut O�uznameleri”ne göre Kurmanç Kürtleri’nin kökü,

O�uzlar�n Bo�duz ile Becen boylar�ndand�r.

3. 12. HER BAKIMDAN KÜRT OLAN KÜRTLER

Her Bak�mdan Kürt Olan Kürtler, 1964 y�l�nda Ankara’da yay�mlanm��t�r.

Küçük boyutta bir kitapt�r.

K�rz�o�lu’nun “Kürtlerin Kökü” konusundaki ikinci eseridir. Bu eser,

K�rz�o�lu’nun Kürtler hakk�nda yapmay� dü�ündü�ü çal��man�n 1. Bölümü olan

Tarih Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü konusunu kapsamaktad�r.

K�rz�o�lu, “Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler”hakk�ndaki çal��malar�n� dokuz

bölümde incelemek ve yay�mlamak istemektedir. Bunlar:

1. Bölüm: Tarih Bak�m�ndan Kürtler’in Türklü�ü,

2. Bölüm: Millî Destan ve An’anelere Göre Kürtlerin Türklü�ü,

3. Bölüm: Dilbilimi/Filoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

4. Bölüm: Antropoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

5. Bölüm: Etnografya bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

6. Bölüm: Etnoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

7. Bölüm: Sosyoloji bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

8. Bölüm: Din bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü,

9. Bölüm: Folklor bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü’dür.

88

Eser, üç bölümden olu�maktad�r. Eserin birinci bölümünde; Dicle’den Ba�ka

Dört Ayr� Bölgedeki “Kürt” adl� soyda� Türkler, ikinci bölümünde; Dicle

Bölgesindeki “Kürtlerin (K�rmançlar�n)” Türklü�ü ve üçüncü bölümde de

Bibliyografya ve Belgeler yer almaktad�r.

Eserin sonunda yeryüzünde Kürtlerin bulundu�u yerleri gösteren ve O�uz

Elleri (Küçük Arsakl�lar Ülkesi) M.Ö. II. ve M.S. V. yy.lara ait 2 harita

bulunmaktad�r.

3. 13. KÜRTLER�N TÜRKLÜ�Ü

Kürtlerin Türklü�ü, 1968 y�l�nda Ankara’da Kurtulu� Matbaas�nda bas�lm��t�r.

Küçük boyutta bir kitapt�r. 134 sayfadan olu�maktad�r. �kinci bas�m� 1995’te

�stanbul’da bas�lm��t�r.

Eser, K�rz�o�lu’nun 16 Aral�k 1967’de Atatürk Üniversitesi’nde verdi�i üç

saatlik konferans�n geni�leterek yay�mlanmas�yla ortaya ç�km��t�r.

K�rz�o�lu, bu eserinde Kürtleri, tarih, dil, antropoloji, etnografya, etnoloji,

Millî Destanlar, gelenekler ve folklor bak�m�ndan incelemi�tir.

Eser, üç bölümden olu�maktad�r. Eserde önce, ayr� bir ba�l�k alt�nda “Kürt

Ad�n�n Manas�” anlat�lmaktad�r. Birinci bölümde, “Tarih Bak�m�ndan Kürtlerin

Türklü�ü” ba�l��� alt�nda:

A- Yenisey Kürtleri,

B- Bat� Türkistan veya Horasan-Afganistan Kürtleri,

C- Da��stan-Macar veya Tuna Boyu Kürtleri,

Ç- Kuzey-Azerbaycan veya Kür-Aras Kürtleri,

D- Dicle Kürtleri konular� yer almaktad�r.

�kinci bölümde, “Dil Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü” anlat�lmaktad�r. Bu

bölümde:

A- 300 Y�ll�k Sasanl�-�ran �stilas�n�n Kürtlerdeki tesiri,

B- Kürtlerde O�uzca’n�n �zlerinden Be� Özellik,

89

C- Yenisey ile Göktürk Yaz�tlar�ndaki ND/NT ve NÇ Sesi Kürtlerde de

kullan�l�yor,

Ç- Osmanl� Fethinden Önce Kürtlerin Türkçe Adlar�,

D- Kürtlerdeki Aile ve Be�i�e Ait Sözlerin Ço�u Türkçedir,

E- Kürtlerdeki Hayvan Adlar�n�n Ço�u Türkçedir,

F- Kürtlerde Ya�ayan Unutulmu� Eski-Türkçe Sözler konular� ispatlanarak

anlat�lmaktad�r.

Üçüncü bölümde ise “Öteki Sosyal Bilimler Bak�m�ndan Kürtlerin Türklü�ü”

ba�l��� ad� alt�nda:

A- Antropoloji Bak�m�ndan Kürtler,

B- Etnografya ve Etnoloji Bak�m�ndan Kürtler,

C- Millî Destan ve Geleneklerde Kürtlerin Türklü�ü,

Ç- Folklor Bak�m�ndan Kürtler, Ortaasyal� ve O�uzlara Ba�l�d�r konular� yer

almaktad�r.

Eserin, 68. ve 69. sayfas�nda “Yeryüzünde Tarih Boyunca Kürtler” haritas� ve

70. ve 71. sayfada “O�uz Ellerinde Kürtler” haritas� bulunmaktad�r.

Eserin sonunda bulunan cümle oldukça dikkat çekicidir: “Kürtleri sevmeyen

bir Türk varsa, Türk de�ildir. Türkleri sevmeyen bir Kürt varsa, Kürt de�ildir.”199

3. 14. ATATÜRK ÜN�VERS�TES� ERZURUM YAZMA VE BASMA

ESERLER SERG�S�

Atatürk Üniversitesi Erzurum Yazma ve Basma Eserler Sergisi (7–21 A�ustos

1968) Atatürk Üniversitesi yay�nlar� taraf�ndan 1968 y�l�nda Erzurum’da bas�lm��t�r.

Küçük boyutta bro�ür eserdir. �çeri�i ve anlam� çok büyük bir çal��man�n ürünüdür.

16 sayfadan olu�maktad�r.

“Resmi Vilayet Gazetesi” olarak 1867’ de Erzurum’da yay�mlanan “Envar-i

�arkiyye Gazetesi”nin 101. Y�ldönümü münasebetiyle o zamanki Erzurum 199 Ziya Gökalp’in, Malta esaretinden dönü�ünde Diyarbak�r’da ç�kard��� haftal�k “Küçük Mecmua”n�n 5 Haziran 1922 tarihli ilk say�s�nda “Türklerle Kürtler” adl� makalesinin sonundaki cümledir.

90

Vilayeti’ni kapsayan 8 Sancak (Hakkâri, Van, Bitlis, Mu�, Kars, Ç�ld�r(Oltu),

Erzurum, Erzincan Karahisar-� �arki) ile genel olarak Do�u Anadolu, �brahim Hakk�

Hazretleri, Millî Mücadele, Erzurum Kongresi ile ilgili yazmalar, basmalar,

foto�raflar, belgeler, pullar ve madalyalar�n yan� s�ra, Atatürk Üniversitesi’ne ait

(kurulu�undan o tarihe kadarki) kanun, yay�n, tez, bülten, y�ll�k, tüzük ve

yönetmenliklerden olu�an bir sergi 7–21 A�ustos 1968 tarihinde halka aç�lm��t�. Eser

bu amaçla haz�rlanm��t�r.

3. 15. 27 ASIRLIK TÜRKLÜK BÖLGES� �SP�R

27 As�rl�k Türklük Bölgesi �spir, 1970 y�l�nda Erzurum’da bas�lm��t�r. Küçük

boyutta bro�ür kitapt�r. 33 sayfadan olu�maktad�r.

Eser üç bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Sakalardan �slam Fethine

Kadar Olan �spir Bölgesi, ikinci bölümde; �slam Fethinden Osmanl�lara Kadar �spir

Bölgesi ve üçüncü bölümde de �spir’in Dü�mandan Kurtulu�u konular� yer

almaktad�r.

3. 16. KARS �L� VE ÇEVRES�NDE ERMEN� MEZAL�M� (1918–1920)

Kars �li ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Kars Turizm ve Tan�tma Derne�i

taraf�ndan 1970 y�l�nda Ankara’da bas�lm��t�r. 136 sayfadan olu�maktad�r. Eserin

ikinci bas�m� 1999 y�l�nda Ankara’da Köksav taraf�ndan �ngilizce ve Türkçe olarak

yap�lm��t�r.

Erzincan- Erzurum, Kars, Revan, Nahçivan, A�kale ile Borçal�’daki Ermeni

Vah�etleri ve Mezalimi üzerine 1918–1921 aras�nda bas�lm�� Türkçe ve Frans�zca 7

risalenin as�llar�n�n bulundu�u ve bunlara dayan�larak haz�rlanan eserde; Ermenilerin

iddialar�n�n tam aksine, böylesine geni� bir co�rafyada, Ermenilerin Türkleri

katlettikleri gözler önüne serilmektedir.

Eser yedi bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Erzurum Rus �kinci

Topçu Alay� Komutan� Yarbay Twerdo-Khlebof’un Hat�rat� ve ayn� zamanda Alay�n

Harp Ceridesi olan bu Tarihçe’de Aral�k 1917–12 Mart 1918 y�llar� aras�nda

Ermenilerin Erzincan ve Erzurum’da bulunan Türklere yapt�klar� mezalim

anlat�lmaktad�r.

91

�kinci bölümünde; Twerdo Khlebof’un Tarihçesine ekli olan ve Yüzba�� Iven

Gakiloviç Pilyat taraf�ndan yaz�lm�� olan bir mektupta Erzincan ve Erzurum’da

bulunan Türklere Ermenilerin yapt�klar� mezalim anlat�lmaktad�r.

Üçüncü bölüm iki k�s�mdan olu�maktad�r. Üçüncü bölümün A k�sm�nda,

1918’de Kars �li ve ötesinde Ermeni birliklerinin �slam ahaliye yapt�klar� mezalim

Osmanl� Genelkurmay� taraf�ndan 1918 y�l� “Kars �li ve Ötesinde Ermeni birliklerinin

Yapt�klar� Zulüm ve Vah�et” adl� belgeli eserine dayan�larak anlat�lmaktad�r. B

k�sm�nda ise; I. Aksi�inin �daresi Müfetti�i Dr. Khre�enof imzas� ile verilen belgede

Ah�lkelek’ te Ermenilerin Türklere yapt�klar� vah�et ve k�rg�nlar anlat�lmaktad�r.

Dördüncü bölüm de iki k�s�mdan olu�maktad�r. A k�sm�nda, Osmanl�

Genelkurmay� taraf�ndan haz�rlanan “1919 y�l� Temmuz ay� içinde Kafkasya’daki

Türklere kar�� yap�ld��� haber al�nan Ermeni mezalimi (Kars ile Erivan üzerine)

anlat�lmaktad�r. B k�sm�nda ise; dördüncü bölümün A k�sm�nda yer alan Osmanl�

Genelkurmay�’n�n haz�rlad��� raporun Frans�zca’s� yer almaktad�r.

Be�inci bölümde; Güneybat� Kafkas Ahalisinin Haklar� Koruma Merkez

Komitesi ad�na Kobliyan Beyi Atabek Server Feyzullah ve Komite Ba�kan� Dr. Esad

Beyler taraf�ndan haz�rlanan Kars, Nahçivan, Kemerli, Ah�rkelek ve çevresindeki

Ermeni mezalimini anlatan Frans�zca-Türkçe Belgelere yer verilmektedir.

Alt�nc� bölümde; Eski Birinci Kafkas Kolordusu Kumandan� 15. Kolordu

Kumandan� Kaz�m Karabekir Pa�a taraf�ndan haz�rlanan Birinci Kafkas

Kolordusu’nun 1918 y�l�ndaki hareketleri ve gördüklerinin anlat�ld��� ve General

Harbord ba�kanl���ndaki Heyet’e verilmek üzere 1919 y�l�nda haz�rlanan rapor

bulunmaktad�r.

Yedinci bölümde ise; �ark Cephesi Kumandanl���’na ba�l� 10. �ube

taraf�ndan haz�rlanan 1919 ve 1920 y�llar�nda Kafkasya’da �slam âlemine kar��

yap�ld��� belirlenen Ermeni mezalimini anlatan rapor bulunmaktad�r.

Eserin sonunda özet, üç tane ek ve sonsöz bulunmaktad�r. Özet k�sm�nda;

Ermenilerin, Kars ve çevresinde, Sar�kam�� ve buraya ba�l� yerlerde, Akbaba, Ç�ld�r,

Göle, Zar�at bölgelerinde, Merdinik(Göle) ve Oltu dolaylar�nda, Ka��zman, I�d�r,

Erivan ve Zengibasar dolaylar�ndaki mezalimleri anlat�lmaktad�r.

92

Eserin ek k�sm� üç bölümden olu�maktad�r. Birinci ekte; Kars’ta 1918 Mart-

Nisandaki Ermeni Mezalimi (Azerbaycan Fraksiyonu tutana��na göre), ikinci ekte;

1918 Ermeni Mezalimine Karsl� Â��k Kahraman’�n �ki A��t� (Kaloköyü/ Derecik ve

�üregel Köyleri K�rg�n�), üçüncü ekte ise; 1919–1920 Ermeni Mezalimine Arpaçayl�

Veli Aras’�n Bir Hitab�’na yer verilmektedir.

K�rz�o�lu, sonsözde Ermeni iddialar�n� tarihi delillerle çürütmektedir.

3. 17. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I�I�INDA

KARAPAPAKLAR

Dede Korkut O�uznameleri I����nda Karapapaklar (Borçal�-Kazak Uru�u’nun

Kür-Aras Boylar�ndaki 1800 Y�l�na Bir Bak��), 1972 y�l�nda Türk Oca�� Erzurum

�ubesi taraf�ndan bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r. 32 sayfadan olu�maktad�r.

K�rz�o�lu, eseri Â��k �enlik Baba’ya “1877 Nisan� 24’ünde Ruslar�n Kars

s�n�rlar� geçi�inde, “Can sa� iken yurt vermenik dü�mana” nakaratl� koçaklama

türküsünü söyleyen; Kars’�n “sava� tazminat�” yerine Çarl��a b�rak�lmas� felaketi

s�ras�nda da 1882 y�l�nda Ç�ld�r Kaymakam� Ermeni soylu Andon’a, ölümü göze

alarak:

“Hulus-i kalbimden bilsen fikrimi: Men, Allah’tan Al-Osman� isderem!”

Diyebilen Ç�ld�r-Karapapaklar�’ndan büyük halk �airimiz Â��k �enlik

Baba’n�n Kutlu ruhuna arma�an olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.

Eserde K�rz�o�lu, “Karapapak (Borçal�-Kazak) Uru�unun Kür-Aras

Boylar�ndaki 1800 y�l�na Bir Bak��” ba�l��� alt�nda; Yukar� Kür boylar�ndaki

“Karapapak” adl� ço�u Sunni-Hanefi, az� “Mürüt”200 ve �ii mezhebinde olan Türkler,

ba�l�ca: Borçal� ve Kazak/Kazakh adl� iki kola ayr�ld���n� ve bunlar�n

K�pçak/Kuman-Khzar uru�undan say�ld���n� belirtmektedir. Ekincili�e ve yerle�ik

ya�ay��a yeni al��an bu çok yi�it atl� göçebe “Ulus”un, II. Yüzy�l sonlar�nda

Kafkaslar�n kuzeyinden Borçal�-Kazak çaylar� bölgesine gelip yerle�meleri ve

adlar�n� bu sulara vermeleri, 1064’te Alp-Arslan’�n huzurunda toptan �slam dinine

girmeleri; yaylakç�-k��lakç� ya�ay��lar�, Türkistan’daki Karapapak-Kazak a�z� ile

200 Mürüt: yar� �aman müslüman.

93

konu�malar� ve pek zengin halkiyat�n�n son derece mühim oldu�unu belirten

K�rz�o�lu, yaz�l� belgelerdeki bilgileri ve Karapapaklar’�n “Çinçavat” dedikleri

bat�daki kom�ular� yerle�ik eski Gogar halk�na bak��lar�n� ana çizgileriyle

incelemektedir.

Eserin “Eklemeler” bölümünde; I.-Eski Karabörklüler ile Bugünkü

Karakalpaklar, II.-Kür-Aras Boylar�ndan Göçme Sulduz-Karapapaklar�, III.-Kars-

Karapapaklar�’n�n 1877 Sava�� ile Millî Mücadeledeki Yararl�l�klar�, IV.-Kars

Karapapaklar� A��zlar�n�n Özellikleri, V.-Rus �cad� “Azeri” Deyiminin Türklü�e

Ayk�r�l��� ve Zarar�, VI.-Karapapak A�z� Halk De�i�lerinden Örnekler verilmektedir.

Eserin sonunda 1064’de An�’n�n fethi s�ras�ndaki bölge ve çevreyi gösteren

bir harita bulunmaktad�r.201

3. 18. KANADA KARS’INA ARMA�AN

“ Kurtulu�u’nun 150. Y�l Dönümünde Kanada Kars’�na, Türkiye Kars’� ve

Atatürk Üniversitesi’nden Arma�an (10 Temmuz 1972)”, “For the 150 anniversary

For the Foundation of Present To Kars �n Kanada From Kars �n Turkey and Atatürk

University (10 July 1972)”, 1972 y�l�nda. Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da

Türkçe ve �ngilizce olarak iki dilde bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r.

Eserde Türkiye Kars’�n�n co�rafya, tarih, etnografya ve folklorunun

anlat�lmaktad�r. Anlat�lan konulardan dolay� eser, turizm elçisi görevini yapmaktad�r.

Kanada Kars’�n�n hikâyesi oldukça dikkat çekicidir. Eserin 11. sayfas�nda yer alan

hikâye �öyledir:

“K�r�m Sava�� s�ras�nda 16 Haziran 1855’te üçüncü dfa Kars’� ku�atan Ruslar’a kar��, 14 ya��ndan yukar� çocuklar bile “Gönüllü Alay�”na kat�l�p çarp���yorlard�. S�vastopol Bozgunu’nun ac�s�n� ç�karmak için, General Muravyev kumandas�nda 54 binlik ordu ile 29 Eylül 1855 cebri hücuma geçen Ruslar, yedibuçuk saat süren tabyalardaki kanl� muharebeler sonunda a��r bozguna u�ray�p, 20 bin zaiyat verdiler. Bu müdafaada yaln�z �ehir halk�ndan tabyalarda 6 kad�n, 9 din bilgini/hoca ve 70 �ehit ile, 230 yaral� verilmi�ti. 1855 Kars Zaferi’ni gören ve bunda eme�i geçen Kanadal� General Williams raporlar�nda, �ngilizler’den Albay Lake ve Dr. Sandwithe dahi hat�ralar�nda, kad�nl�-erkekli Türklerin yurt korumadaki e�siz kahramanl�k destanlar�n� nas�l yaratt�klar�n� anlatm��lard�r. Kars’ta yararl��� görülenleri Devlet mükâfatland�r�rken, �ehrin ad�n� da yüceltti: Mü�ir Vas�f, Korgeneral Kerim ve Williams Pa�a’lara mücevherlerle süslü birer alt�n k�l�ç ile Mecidiye Madalyalar� verdi;

201 Borçal�-Kazak/Karapapak uru�unun 1064 yaz�nda Selçuklu Sultan� Alp-Arslan huzurunda �slam dinine girdikleri zaman, bölgelerini ve çevreyi gösteren harita.

94

üzerinde “Kars Kalesi” resmi bulunan alt�n, gümü� ve bronz “Kars Madalyad�” yapt�r�larak, hizmeti geçenlere da��t�ld�; �ehre ve ahalisine “GAZ�” unvan� verilerek, mahkeme sicilline (kütü�üne) yazd�r�ld�; �ehir halk� üç y�l vergi ve askerlikten affedildi, Karadeniz’de �stanbul-Batum aras�nda i�leyen en yeni vapura “KARS” ad� verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid’in Kutlamas� ve Vekiller Heyeti’nin te�ekkürleri geldi. �ngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams’a “Kars Baroneti” unvan�n� verdi. 1855 Kars Zaferi’nin tafsilat�n� ö�renen Kanadal� General Williams’�n memleketi olan Ottawa’n�n 25 mil güneyindeki Wellington kasabas� halk�, öteki ada� kasabalardan ay�rt edilmek üzere buran�n ad�n� de�i�tirmeyi dü�ünürken, “KARS” ad�n� �erefle benimsediler. Frans�zlar Paris’te, onbin figüranl� bir aç�k-hava tiyatrosunda, General Williiams’�n raporlar�na göre, 1855 Kars Muharebesi”ni temsil ederek, Akdeniz’e ç�kmay� gözeten Ruslar’�n burada Türkler taraf�ndan nas�l yenildiklerini canland�rd�lar.”

3. 19. ESK� YAZILI TAR�H MET�NLER�

Eski Yaz�l� Tarih Metinleri, 1976 y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan

Erzurum’da bas�lm��t�r. 174 sayfad�r.

�stanbul ve Ankara Üniversitesi’ndeki tarih bölümlerinde okutulan “Eski

Yaz�l� Tarih Metinleri” kitaplar� Atatürk Üniversitesi’nde de okutulmaktayd�. Fakat

Arap harfleri ile yaz�lan tarih metinlerinin seçimindeki yetersizlik ve bask�lar�ndaki

a��nma nedeniyle yeniden bir kitap haz�rlanma ihtiyac� do�mu�tu.202

K�rz�o�lu, bu sebeplerden dolay� “Eski Yaz�l� Tarih Metinleri” adl� eserini 34

eserden seçerek haz�rlam��t�r. Eser, ö�rencilerin 1464’ten 1927 y�l�na kadar ki tarih

metinlerinin bas�ld�klar� eserlerdeki dizgi ve biçimleri ile tan�mas�na yönelik

haz�rlanm��t�r.

Eserde, Gazi Mustafa Kemal Pa�a’n�n “Nutuk”u, A. Refik Alt�nay’�n “Kafkas

Yollar�nda”, Mehmet Arif’in “Ba��m�za Gelenler”,Süleyman �zzi’nin “Tarih-i �zzi”si,

Evliya Çelebi’nin “Seyahatnamesi”, Kâtip Çelebi’nin “Fezleke”si, Peçevi �brahim

Efendi’nin “Tarih-i Peçevi”si, III. Sultan Murat’tan Gazi Gerey Han’a, III. Selim’den

Çar IV. �van’a, II. Selim’den Devlet Gerey Han’a yaz�lan hümayunlar, Enveri’nin

“Düsturname-i Enveri” si vs. gibi eski yaz�l� tarih metinlerinden seçmeler yer

almaktad�r.

202 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.33.

95

3. 20. MALTA KONFERANSLARI, Z�YA GÖKALP

Malta Konferanslar�, Ziya Gökalp, 1976 y�l�nda Kültür Bakanl��� taraf�ndan

Ankara’da bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup, 167 sayfadan olu�maktad�r.

30 Ekim 1918’de imzalanan u�ursuz Mondros Mütarekesi’nden sonra 30

Ocak 1919’da 24 Türk ayd�n� ile birlikte tutuklanan Ziya Gökalp, önce Bekira�a

Bölü�üne hapsedilmi�, sonra Limni Adas�’n�n Mondros Liman�’ndaki kampa

al�nm��t�lar. Sonra “Sürgün Numaras� 2759” olan Gökalp ve arkada�lar� “Princess

Ena Vapuru” ile 18 Eylül’de buradan al�n�p, 22 Eylül 1919 günü Malta Adas�’na

götürülerek, Polverista’da bir k��laya konmu�lard�r.203

Gökalp, Malta’da esir iken, Türk ayd�nlar�n�n �srarl� istekleri üzerine 23 Ekim

1919 tarihinden itibaren konferanslar-dersler vermi�tir. Bu eser, Ziya Gökalp’in

Malta’da verdi�i Dört Konferans� kapsamaktad�r.

K�rz�o�lu, eserin “Sunu�” k�sm�nda; Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Müderrisi

olan Ziya Gökalp’in Tutuklanmas� ve Mahkemesi, Ziya Gökalp’in Sürgün Bulundu�u

Malta’da Verdi�i Ders Konferanslar� ve Yurda Dönü�ü, Dört Konferans�n Yaz�ld���

Defterin Tarifi ve Notlar�, Notlar� Yeni Yaz�ya Yap�lanlar ve Eserin Mahiyeti

hakk�nda bilgiler vermektedir.

Kitab�n esas içeri�ini olu�turan Dört Konferans ve kapsad��� konulara ayr�

ayr� yer verilmi�tir.

I. Konferans; Eski Türk Dini Te�kilat�, Türklerin �slamiyet’i Kabul Edi�i ve Abbasi

Ordusunda Türkler ba�l��� alt�nda12 k�s�mdan olu�maktad�r.

II. Konferans; Kavim ve Ümmet Devirleri, �slamiyet’in Türklere Tesiri, Roma

�mparatorlu�u’nun H�ristiyanlara Tesiri, Osmanl� �mparatorlu�u Düzeni ve

�slamiyet’in Milletler Cemiyetine Müsaitli�i hakk�ndad�r. Bu bölüm de 12 k�s�mdan

olu�maktad�r.

III. Konferans; �slam Âleminde Kölemen Türk Hâkimiyeti, Gaznevi ve Hakaniye

Devletleri, Osmanl�larda Devlet �daresi ve Düzeni Mevkib-i Hümayun-Köylüler,

203 F. K�rz�o�lu, Malta Konferanslar�, Ziya Gökalp, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�, Ankara 1976, s.13, 20.

96

Ocak, Enderun, Medreseler, Eski Düzenin Bozulmas�, Celaliler ve A’yanl�k hakk�nda

olup, 12 k�s�mdan olu�maktad�r.

IV. Konferans ise; Nizam- � Cedid, Dirlik Yerine Maa�, Veraset Usulünde De�i�me,

Tanzimat’�n Gayesi, Islahat Ferman�, Me�rutiyet’e Do�ru, Âdem-i Merkeziyet,

San’at ve Ya�amada �kilik, Me�rutiyet ve Millîyetçilik, Din Telakkisinde De�i�me,

Milletler Cemiyeti, Türkçülük ve Millî Hars�m�z� Koruma gibi konu ba�l�klar� yer

almaktad�r. Bu bölüm 15 k�s�mdan olu�maktad�r.

Eserin sonunda do�ru-yanl�� cetveli ve Ziya Gökalp’in el yaz�s� ile Konferans

metninin 46 sayfal�k kl��eleri bulunmaktad�r.

3. 21. OSMANLILARIN KAFKAS ELLER�N� FETH� (1451–1590)

Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590), birinci bas�m� Atatürk

Üniversitesi taraf�ndan 1976’da Erzurum’da bas�lm��t�r. Eserin ikinci ve üçüncü

bas�mlar� ise Türk Tarih Kurumu taraf�ndan Ankara’da 1993 ve 1998 y�llar�nda

yap�lm��t�r. 550 sayfadan olu�maktad�r.

Bu eser, K�rz�o�lu’nun doktara çal��mas�d�r. K�rz�o�lu, Hocas� Prof. Dr.

Akdes Nimet Kurat’a “Kafkas Elleri” üzerine bir doktora çal��mas� yapmak istedi�ini

bildirerek hocas�n�n görü�ünü sorar: Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat’�n kabulü ile 1958

y�l�nda doktora tez çal��malar�na ba�lar. 1961 y�l�nda tamamlad��� tezini, hocas�n�n

yurt d���nda olmas� nedeni ile teslim edemez. Daha sonra da, hocas�n�n iste�i üzerine

(�stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay�nlar� aras�nda bas�labilmesi için)

haz�rlad��� 750 sayfal�k tezini yar�ya indirmek zorunda kal�r. Nihayet, “Osmanl�lar�n

Kafkas Ellerini Fethi (1451–1590)” adl� doktora tezi üzerindeki çal��malar�n�

tamamlar ve 1967 y�l�nda tezi çok ba�ar�l� bulunarak kabul edilir.204

K�rz�o�lu, eseri babas�na; “Kars Kalesi Dizdar� olan Ana-Dedesi Da��stan’da

(Komuk-Eli’nin) Congutay kesiminden gelen rahmetli babam K�rz�o�lu Mehmet

Dervi� Efendi’nin aziz ruhuna arma�an” �eklinde ithaf etmi�tir.

Eser dört bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Fatih Sultan Mehmet

Ça��ndaki Fetihler (1451–1479), ikinci bölümde; �ehzade ve Padi�ah Selim’in

204 F. K�rz�o�lu, Osmanl�lar’�n Kafkas Ellerini Fethi, TTK, Ankara 1998, sunu� x���.

97

Fetihleri (1508–1514), üçüncü bölümde; Kanuni Sultan Süleyman Ça��ndaki Fetihler

(1534–1555) ve dördüncü bölümde de; III. Sultan Murat Ça��ndaki fetihler (1578–

1590) ile Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fetihleri yer almaktad�r.

Eserin sonunda büyük ölçüde ar�iv ve kaynak eserler ile ara�t�rma ve genel

eserlere dayan�larak haz�rlanan oldukça yo�un bir bibliyografya yer almaktad�r.

Yine eserin sonunda “Belgeler” bölümünde; 40 belgeye yer verildi�i gibi,

geni� bir indeks ile Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fetihlerini gösteren 2 özel harita da

bulunmaktad�r.

3. 22. TÜRK �NKILÂP TAR�H� DERS NOTLARI (M�LLÎ

MÜCADELEDE, ATATÜRK �NKILÂPLARI)

Türk �nk�lâp Tarihi Ders Notlar� (Millî Mücadelede, Atatürk �nk�lâplar�),

Atatürk Üniversitesi taraf�ndan 1977 y�l�nda Erzurum’da yay�mlanm��t�r. Orta

boyutta bir kitap olup 122 sayfad�r.

Eser giri� hariç iki bölümden olu�maktad�r. Eserin “Giri�” bölümünde

Selçuklu Türklerinin Anadolu’da Ebedi Bir Yurt Kurmas�, Osmanl� Ça��m�za ve

Yenilik (Islahat) Hareketlerimize Toplu Bir Bak�� (1071–1918) konular� yer

almaktad�r.

Birinci bölümde; Millî Mücadele (Kurtulu� Sava��) 1918–1923 dönemi yer

almaktad�r. Bu bölüm 16 k�s�mdan olu�maktad�r; 1915 Nisan’�ndaki gizli antla�malar

ile Türkiye’nin bölünmesi ve Mondros Mütarekesi ile ba�lar, Lozan Konferans� ve

Lozan Antla�mas� (20 Kas�m 1922–4 �ubat, 23 Nisan ve 24 Temmuz 1923) ile biter.

�kinci bölüm ise; �nk�lâplar�m�z/Atatürk Prensipleri (1922–1938) konular�n�

kapsamaktad�r. Bu bölüm, 18 k�s�mdan olu�ur. Atatürk �nk�lâplar�, dönem dönem

kronolojik s�ra takip edilerek verilmektedir.

3. 23. ERZURUM KONGRES�’N�N 60. YIL DÖNEM�NE ARMA�AN

(23 TEMMUZ 1919–23 TEMMUZ 1979)

Erzurum Kongresinin 60. Y�l Dönemine Arma�an (23 Temmuz 1919–23

Temmuz 1979), Erzurum Tarihi Ara�t�rma Tan�tma Derne�i taraf�ndan 1979 y�l�nda

Erzurum’da bas�lm��t�r. Bro�ür eser olup 16 sayfadan meydana gelmektedir.

98

Eserin “Sunu�” k�sm�ndan sonra konu ile ilgili dört belge bulunmaktad�r. I.

Belge; Mustafa Kemal Pa�a’n�n Erzurum Kongresi Kapan���ndaki Nutku, II. Belge;

Erzurum Kongresi Kararlar� ve �arki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Nizamnamesi, III. Belge; �arki Anadolu Vilayat�’n�n Erzurum Kongresi

Beyannamesi, IV. Belgede ise; Erzurum Kongresi’nin 62 Mümessilinin adlar� yer

almaktad�r.

3. 24. KARS- ARPAÇAYI BOYLARI ESK� MERKEZ� ANI �EHR�

TAR�H� (1018–1236)

Kars- Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi (1018–1236), 1982

y�l�nda Ankara’da San Matbaas�nda bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup, 118

sayfad�r.

Eser, K�rz�o�lu’nun profesörlük tezidir. Bu eseri “An�da Yatan Türk

�ehitleri’nin Aziz Ruhlar�na” arma�an etmi�tir.

“An� �ehri” üzerine ilk Türk ara�t�rma yay�n�, Kars Halkevi ayl�k dergisi

“Do�u�”un Aral�k 1939-Mart 1940-Haziran 1940 ve May�s 1941 say�lar�nda “Kars

Elindeki Eski �ehir Örenlerinden An�” ba�l��� ile 6 yaz�s� yay�mlanan K�rz�o�lu’nun,

1953’te �stanbul’da bas�lan “Kars Tarihi I. Cilt”, adl� eserinde de bu konuya

de�inmi�tir.205

16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antla�mas� ve 13 Ekim 1921’de

imzalanan Kars Antla�mas�’nda Ermeniler “An� Örenleri”nin Sovyet Ermenistan’�na

verilmesi için çok u�ra�m�� ancak ba�aramam��lard�r206

Bölge Ermenilerinin, bilhassa Üç kilise/Açmiyadzin’den Venedik’ten

gelenlerin gerek öncesinde, gerekse 1878–1917 y�llar�nda Kars bölgesi Rus Çarl���

idaresinde iken, özellikle Aral�k 1917, Nisan 1918, Nisan 1919 ve Ekim 1920

tarihlerindeki “Ermeni Hükümeti” i�gali s�ras�nda; “An�’daki Türk-�slam eserleri”

sistemli olarak yok edilmi�; en çok da kitabelerin ortadan kald�r�lmaya çal���ld���

gözlenmi�tir.207

205 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, Ankara 1982, önsöz ���. 206 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, önsöz v. 207 F. K�rz�o�lu, Kars-Arpaçay� Boylar� Eski Merkezi An� �ehri Tarihi, önsöz v.

99

Bu eserde K�rz�o�lu, Ermeni iddialar�n�n yaz�l� ve sözlü propagandalar�nda

yer alan ve Ermeniler taraf�ndan “An�” denilen Kars-Arpaçay boylar�n�n eski

merkezinde vaktiyle Grigoryen-H�ristiyan, Ortodoks-H�ristiyan ve Müslüman olan

hâkim ve oturanlar�n gerçek mahiyetlerini, buradaki mimarl�k eserlerinden kalanlar�n

as�l sahiplerinin kimler oldu�unu tan�tmay� amaçlam��t�r. K�rz�o�lu bu eseriyle;

“Ermenilik Propagandas�”n�n tesirinden uzak kalacak, gerçek ilim ve sanat

ara�t�rmac�lar�na hizmette bulunmak istemi�tir.

Eserin I. Bölümünde; Selçuklu Ak�nlar�ndan An� Fethi’ne Kadar (1018–1064)

ba�l��� alt�nda üç k�s�mdan olu�maktad�r. II. Bölümde; An� �eddadl�lar� Ça�� ve

K�pçak-Gürcü �stilalar� (1064–1200) ba�l��� alt�nda yedi k�s�mdan olu�ur. Eserin

Ekler (III. Bölümden) k�sm�nda ise; “Gürcistan Atabeki” Koluuzuno�ullar�

(Mkhargidzelize) Hâkimiyeti (1200–1236) ve Kharizm�ah Celaleddin

Mengüberti’nin An� ile Çevresine Hâkim Olu�u (1225–1231) konular� yer almaktad�r.

Eserin sonunda foto�raflar ve 1064 An� Fethi s�ras�nda çevreyi gösteren bir

harita bulunmaktad�r. Eserin arka kapa��nda ise An� �ehri Plan� yer al�r.

3. 25. DA�ISTAN-ARAS-D�CLE-ALTAY VE TÜRK�STAN TÜRK

BOYLARINDAN KÜRTLER

Da��stan-Aras-Dicle-Altay ve Türkistan Türk Boylar�ndan Kürtler, 1984

y�l�nda Türk Kültürünü Ara�t�rma Enstitüsü taraf�ndan Ankara’da Ayy�ld�z

Matbaas�’nda bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup 80 sayfadan olu�maktad�r.

Eser, K�rz�o�lu’nun “Kürtler” hakk�nda verdi�i konferanslar�ndan

derlenmi�tir. Eserde alt� konu yer almaktad�r. Birinci konu; Yenisey/Sayan-Altay

Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, ikinci konu; Bat� Türkistan veya Horasan-Afgan

Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, üçüncü konu; Da��stan-Macar veya Tuna Boyu

Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, dördüncü konu; Kuzey Azerbaycan veya Aran

Bölgesinde Ya�ayan Kürt-Türkleri, be�inci konu; Dicle Bölgesinde Ya�ayan Kürt-

Türkleri ve alt�nc� konuda da1922’de Okçu �zzettinli A�ireti taraf�ndan Türkiye

Büyük Millet Meclisi Üyelerine Gönderilen Risale yer almaktad�r.

100

Eserin 53. sayfas�nda Okçu �zzettin A�ireti Reisi �eyh �smail Zade Hac�

Hanan A�a’n�n resmi ile 54. sayfada Okçu �zzettin A�iret Bölgesinin haritas�

bulunmaktad�r.

3. 26. TÜRK M�LLÎ BÜTÜNLÜ�Ü �ÇER�S�NDE DO�U ANADOLU

Türk Millî Bütünlü�ü �çerisinde Do�u Anadolu, ilmi heyetle haz�rlanm�� bir

eser olup bu heyette; Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Prof. Dr. Hakk� Dursun Y�ld�z, Prof.

Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu, Prof. Dr. Mehmet Ersöz, Prof. Dr. Bayram Kodaman ve

Doç.Dr. Abdulhaluk Çay bulunmaktad�r. Eser 1985 y�l�nda Türk Kültürünü

Ara�t�rma Enstitüsü taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Eserin 2. bas�m� Bo�aziçi

Yay�nlar� taraf�ndan 1992’de Ankara’da bas�lm��t�r. Eser, 235 sayfadan ibarettir. Orta

boyuttad�r.

Eser, Do�u ve Güneydo�u Anadolu hakk�nda yap�lan bölücü faaliyetlere kar��

Türk ve dünya kamuoyuna gerçekleri aç�klamak amac�yla haz�rlanm��t�r. Eser; giri�,

üç ana bölüm ve sonuçtan ibarettir. Birinci bölümde, XIX. yy. sonlar�na kadar Bat�

literatüründe bile “Türkiye”, “Türkmaniya” ad� geçen bölgenin günümüzde bölücü

unsurlar taraf�ndan Ermenistan ve Kürdistan olarak bahsedilmesinin nekadar hatal�

oldu�u ilmi olarak ispatlanm��t�r. �kinci bölümde, “Kürt ad�n�n etnik bir anlam ifade

etmedi�i” ilmi olarak ortaya konmu�tur. Türk Kültürü bütünlü�ü içinde Do�u ve

Güneydo�u Anadolu’nun Türklü�ün bir parças� oldu�u belgeleri ile belirtilmi�tir.

Üçüncü Bölümde ise Türkiye’yi bir aldatmaca ile bölmeye çal��an faaliyetlerin

tarihçesi, dayand��� tezler ve temelde yatan sebepler üzerinde durulmu�tur.

Eserin sonunda Do�u ve Güneydo�u Anadolu’da Türklere ait tarihi eserlerin

resimleri bulunmaktad�r.

3. 27. KARAHANO�LU A�LE TAR�HÇES� VE KARAHANO�LU M.

MUHTAR’IN ���RLER�-K�TAPLI�I

Karahano�lu Aile Tarihçesi ve Karahano�lu M. Muhtar’�n �iirleri-Kitapl���

(Karahano�lu M. Hatifi ile), 1986 y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da

bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup, 219 sayfad�r.

101

Eser üç bölümden olu�maktad�r. Birinci bölümde; Karahano�lu Aile Tarihçesi

ve Karahano�lu M. Muhtar�n �iirleri ve Kitapl���na yer verilmi�tir. �kinci bölümde;

Karahano�lu Muhtar Bey’in matbu ve yazma eserlerinin kataloglar�, bu eserlerin

yazar ve eser ad�na göre haz�rlanan indeksleri bulunmaktad�r. Üçüncü bölümde ise;

Kars’l� Büyük Za’im Hanedan�ndan Karahano�ullar�’n�n Aile Tarihçesi, Kütü�ü ve

Kars �ehri Vakalar� Takvimi yer al�r.

Eserin sonunda aile resimleri ile aileye ait belgelerden örnekler

bulunmaktad�r.

K�rz�o�lu, 1975 y�l�nda M. Muhtar Karahano�lu’nun zengin kitapl���n�n

Atatürk Üniversitesi’ne ba���lanmas�nda büyük rol oynam��; böylece kitaplar hem

geni� bir ayd�n kitlesinin istifadesine sunuldu�u gibi, Üniversite Kütüphanesi’nin de

zenginle�mesini sa�lam��t�r.208

3. 28. ARDAHAN ARMA�ANI

Ardahan’� Tan�tma ve Güzelle�tirme Derne�i Yay�n�, Say�: 1, Ankara 1990.

Bu kitapç�k, 24 sayfad�r. Ba�lang�çtan itibaren Ardahan tarihini özetlemektedir. Üç

bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde ba�lang�çtan ilk �slâm fethine

kadar, ikinci bölümde �slâm fethinden ilk Selçuklu fethine kadar olan devirler

hakk�nda bilgiler verilmektedir. Kitab�n üçüncü bölümünde Selçuklu fethinden

Osmanl� ça��nda Anadolu Türk birli�ine kat�lmas�na kadar olan dönemler

anlat�lmaktad�r. Kitapç���n arka kapak içinde müstakil olarak Millî Mücadele’de

Ardahan’la ilgili bir hat�ra metni ve Ardahan kalesinin kitabesi verilmektedir.

3. 29. KAZIM KARABEK�R

Kaz�m Karabekir, 1991 y�l�nda Kültür Bakanl��� taraf�ndan Ankara’da

bas�lm��t�r. Küçük boyutta bir kitap olup, 250 sayfad�r.

K�rz�o�lu eseri, “Kars’ta Yatan Aziz �ehidlerimizin Mübarek Ruhlar�na” ithaf

etmi�tir.

208 E. Day�, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, A. Ü. A. �. ve �. T. E. M., A. D., s.26.

102

Eser, Kültür Bakanl��� Yay�nlar�n�n “Türk Büyükleri” serisinde yer

almaktad�r.209 K�rz�o�lu eseri, Kaz�m Karabekir’in kendi eserleri, hal tercümesi ve

ar�iv belgelerine göre haz�rlam��t�r.

Eser, sekiz bölümden olu�maktad�r. I. Bölüm’de; Kaz�m Karabekir’in Hayat�,

II. Bölüm’de Eserleri, III. Bölüm’de; Kendi Kalemiyle 1918 Y�l�nda Üç �limizi

(Erzincan, Erzurum ve Kars) Kurtar�l���, IV. Bölüm’de Millî Mücadelemize E�siz

Hizmetleri, V. Bölüm’de; “�ehit Yavrular� Türk Çocuklar�n�n Kurtar�c�s� ve

Terbiyecisi” Yetimler Babas� Kaz�m Karabekir Pa�a, VI. Bölüm’de; �iirlerinden

Örnekler ve �ki Mar� Bestesi, VII. Bölüm’de Belgeler (11 �ubat 1915–28 Ocak 1948

Y�llar�na Ait Belgeler), ve VIII. Bölüm’de de Kaz�m Karabekir’in �ark Cephesi

Kumandan� �ken Ald��� Arma�anlara yer verilmektedir.

Eserin sonunda Kaz�m Karabekir Pa�a’n�n aile soy kütü�ü, besteledi�i

eserlerin notalar� ve foto�raflar� bulunmaktad�r.

3. 30. R�ZE VE DOLAYLARINDA B�L�NMEYEN TAR�H

GERÇEKLER�

Rize Hoytur Derne�i Yay�n�, Say�:2, Ankara 1992. Sekiz sayfal�k bir

bro�ürdür. “Anadoluda en az�ndan 2500 y�ll�k Türkmen/O�uz boylar�ndan Ap�ar,

Askur, Kalarç/Kalaç Yurdu: Hopa, Rize ve Artvin’dir” ba�l���n� ta��maktad�r. Bro�ür,

bölge üzerinde kafa kar��t�ran yay�nlar yapan Alman bilim adamlar�na cevap niteli�i

ta��maktad�r.

3. 31. YUKARI KÜR VE ÇORUK BOYLARINDA KIPÇAKLAR

“Yukar� Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar”, adl� eserinin ilk bas�m� 1976

y�l�nda Atatürk Üniversitesi taraf�ndan Erzurum’da bas�lm��t�r. �kinci bask�s� ise 1992

y�l�nda TTK taraf�ndan Ankara’da yap�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 278

sayfad�r.

Bu eser, K�rz�o�lu’nun “Doçentlik Tezi”dir. K�rz�o�lu eseri annesi Hesna

Han�m’a “�ehide Anam, Hesna Hoca’n�n (1897–1918) Aziz Ruhuna Arma�an”

�eklinde ithaf etmi�tir.

209 Kültür Bakanl��� Yay�nlar� / 1278, Türk Büyükleri Dizisi / 135.

103

Eser üç bölümden olu�maktad�r. Eserin ba��nda ar�iv belgeleri, yazma, basma

ve telif eser �eklinde s�ralanm�� zengin bir kaynak ve bibliyografya yer almaktad�r. I.

Bölüm’de; Hazar Denizi ile Karadeniz Aras�nda �lk K�pçaklar (M.Ö. VIII-M.S. VI.

yy), II. Bölüm’de; Kür ve Çoruh Boylar�nda Selçuklu Fetihleri (1064–1080) ve Son

K�pçaklar�n Bat�ya Göçleri, III. Bölüm’de de Son K�pçaklar�n Kür ve Çoruh

Boylar�na Geli�leri (1118–1195), Ortodoks-K�pçak Atabekler Hükümetleri (1267–

1578) anlat�lmaktad�r.

Eserin sonunda; Kimmerler ve Sakalar hakk�nda I. Bölüm’e ilaveler, dizin ve

dört tane harita bulunmaktad�r.

3. 32. BÜTÜNÜYLE ERZURUM KONGRES�

Bütünüyle Erzurum Kongresi, 1993 y�l�nda Ankara’da bas�lm��t�r. Eser, üç

ciltten olu�mu� olup tek kitap halindedir. I. Cilt, 196 sayfa, II. Cilt, 282 sayfa ve II.

Cilt 232 sayfa olup toplam 710 sayfadan meydana gelmektedir.

K�rz�o�lu eseri, “Cumhuriyet Türkiyesi’nin temelleri olan Erzurum

Kongresi’ni yapan Mümessillerimizin Aziz Ruhlar�na Arma�an” etmi�tir.

K�rz�o�lu bu eseri 1967 y�l�ndan 1993 y�l�na kadar büyük bir azimle, resmi

ar�iv ve ailelerdeki belge ve hat�ralara dayanarak haz�rlam��t�r. Bu çal��mas�yla

K�rz�o�lu, Türk Tarihi’ne ve tarih ilmine en büyük hizmetlerden birisini yerine

getirmi�tir.

I. Ciltte; Vilayat-� �arkiye Müdafa-i Hukuk-u Millîye Cemiyeti Merkezi ve

Erzurum’daki �ubesi, �zmir’in ��galinden Amasya Tamimi’ne kadar, Erzurum

Vilayet Kongresi, Mustafa Kemal ve Kaz�m Karabekir Pa�alar�n “Mesa’i-i

Mü�tereke”lerinin Hat�ra ve Belgeleri, Amasya Tamimi’nden Erzurum Umum

Kongresi’ne kadar ki olaylar ve belgeler tasnif edilerek anlat�lmaktad�r.

II. Ciltte; Erzurum Kongresinin topland��� 23 Temmuz 1919 tarihinden 7 A�ustos

1919 tarihine kadar yap�lan 13 toplant�ya ait belge ve zab�tlar bulunmaktad�r.

III.ve III. Ciltler aras�nda bulunan “Ekleme” k�sm�nda, Heyet-i Temsiliye Ba�kan�

olan Mustafa Kemal Pa�a’n�n Kongre’den sonra Erzurum’dan ayr�l���na kadar olan

Kongre ve kendisi ile ilgili belgeler yer almaktad�r.

104

IV. Ciltte ise; I. Ve II. Ciltlerdeki belge ve zab�tlar�n kli�eleri, 1919 ve 1924 y�l�na

ait Erzurum ve Atatürk ile ilgili foto�raflar, Erzurum Müzesi’ne ait resimler, Kaz�m

Karabekir, Hasan Rauf Orbay ve �. Süreyya Yi�it’e ait el yaz�l� belgeler, Erzurum

Kongresi’ne kat�lan Erzurum, Trabzon, Sivas, Bitlis, Van Vilayetleri ile Erzincan

Sanca�� Mümessillerinin hal tercümeleri ve foto�raflar� yer almaktad�r.

Eserin aka kapa��nda K�rz�o�lu’nun 1993 y�l�na kadar Atatürk ve Erzurum

Kongresi �le ilgili yapt��� çal��malar�n�n bir bibliyografyas� yer almaktad�r.

3. 33. KARADEN�Z BÖLGES�NDEK� TÜRK BOYLARINDAN

LAZLAR VE HEM��NL�LER�N TAR�HÇES�

Karadeniz Bölgesindeki Türk Boylar�ndan Lazlar Ve Hem�inlilerin Tarihçesi,

1994 y�l�nda Rizeliler Kültür ve Dayan��ma Derne�i yay�nlar� taraf�ndan Ankara’da

bas�lm��t�r. Küçük boyutta bro�ür �eklinde bir kitap olup 16 sayfadan meydana

gelmektedir.

K�rz�o�lu, kitab�n giri� k�sm�nda Lazlar/Çanarlar210 ba�l��� alt�nda kimlere

“Laz” dendi�i ve neresinin “Lazl�k” oldu�unu anlatmaktad�r.

Yazar; giri� k�sm�ndan sonra, Lazlar�n Gürcü/Megrel olmad���n� belirten

kaynaklar ile Lazlar/Çanarlar’�n Turanl� ve Türk oldu�unu gösteren delilleri

sunmu�tur.

K�rz�o�lu, kitab�n 12. sayfas�ndan itibaren Hem�inlilerin tarihini, dilini, dinini

ve sosyolojisini anlatmaktad�r.

3. 34. TÜRK TAR�H�NDE ERMEN�LER (KOM�SYONLA)

Türk Tarihinde Ermeniler (Komisyonla), 1995 y�l�nda Kafkas Üniversitesi

taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitap olup 345 sayfad�r.

Eser, yedi bölümden olu�maktad�r. Eserin birinci ve ikinci bölümleri

K�rz�o�lu’na aittir. Birinci Bölüm’de Yukar�-Eller / Urartu / Armenya’ya Hâkim

Olanlar ba�l��� alt�nda dört k�s�mdan olu�maktad�r. Birinci k�s�mda; Kimmerler’in

Hâkimiyeti (M. Ö. 714–550), ikinci k�s�mda; Persler’den Küçük Ar�akl�lar’a (M. Ö.

210 Yazar�n bu konudaki tebli�i, VII. Türk Tarih Kongresi’ne 29.10.1970’de sunulmu� olup, VII. Türk Tarih Kongresi’nin I. Cilt s. 420-445’te yay�nlanm��t�r.

105

550- M. S. 51), üçüncü k�s�mda; Küçük Ar�akl�lar’dan �slam Hâkimiyeti’ne (51–642)

ve dördüncü k�s�mda da; �slam Hâkimiyeti’nde Selçuklular’a (642–1064) konular�

bulunmaktad�r.

�kinci Bölüm’de; Selçuklular’dan Osmanl�lar’a Ermeniler ba�l��� alt�nda be�

k�s�mdan olu�ur. Birinci k�s�m; Selçuklu Fütuhat� S�ras�nda Ermeniler, ikinci k�s�m;

Selçuklular’�n Gayr-i Müslimlere Tolerans�, üçüncü k�s�m, Haçl� Sava�lar�’nda

Ermeniler, dördüncü k�s�m; Mo�ol �stilas� S�ras�nda Ermeniler ve be�inci k�s�mda

“Anadolu Beyliklerinin Hâkimiyetleri” konular�n� kapsamaktad�r.

Eserin sununda Sonuç, Kronoloji, Kaynaklar ve Ekler bulunmaktad�r. Ekler

k�sm�nda; Van Müzesi Katliam Seksiyonu (�skeletler, Bulgular, Belgeler), Kars

Müzesi Bölümü (Belgeler, Bulgular), 7 Temmuz 1993’te Erzurum Hasankale T�mar

Köyü’nde yap�lan son kaz�dan görüntüler ve T�mar Köyü’nde Ermenilerce katledilen

Türklere ait iskeletler ve bulgular�n resimleri yer almaktad�r.

3. 35. TÂR�HÇE-� GAZAVÂT-� DA�ISTÂN

Târihçe-i Gazavât-� Da��stân, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf� taraf�ndan

2000 y�l�nda �stanbul’da bas�lm��t�r. Orta boyutta bir kitapt�r. Eser, XVII+164

sayfadan olu�maktad�r.

K�rz�o�lu eseri Da��stânl�lara, “�stîlâc� hâin ve zâlim Ruslara kar��, e�it

olmayan çok a��r �artlar alt�nda, vatanlar�n� korurken �ehîd olan Da��stânl�

karde�lerimizin aziz ruhlar�na arma�an olsun.” �eklinde ithaf etmi�tir.

Eser'in elyazmas�n�n asl�, �stanbul Bayaz�t Devlet Kütüphanesi'nde, Umumi

3432 ve Özel Ahmed Cevdet Pa�a Kütüphanesi, 141. numarada kay�tlar�

bulunmaktad�r. Orijinal eser, 1824–1855 y�llar� aras�nda yaz�lm��t�r. Orijinal eserin

ilk 45 yapra��, siyah mürekkepli kalemle, hareketli (okunu�u belirten, vokal i�aretli)

olarak yaz�lm��t�r. Dili, Yerli Da��stân Kumuk ve Karapapak (Terekeme)

Türkçesi'yledir. K�rz�o�lu, orijinal eserin ba�l���na neyi anlatmak istedi�ini belirtmek

için, araya Gazavât-i ibaresini eklemi�tir.

Da��stânl� Türk töre ve ahlâk�n� belirten hâdiseler, eserde, çok güzel ve

gözya�artacak �ekilde anlat�lmaktad�r. Da��stânl� kad�nlar�n erkekleriyle birlikte ve

106

gerekti�i durumlarda kendi ba�lar�na istilâc� Ruslarla mücadele ettikleri; çok üstün

kuvvet kar��s�nda yenilince de, iffet ve �ereflerini korumak için dü�man eline

geçmektense uçurumdan yuvarlanmay� ve nehre at�lmay� göze alarak �ehîde olmay�

tercih ettikleri anlat�lmaktad�r. �mam�n han�mlar� da böyle davranm��lar ve

çocuklar�na da bu �ekilde davranmalar�n� telkin etmi�lerdir. Eserde, �mam �amil

Efendi’nin s�k s�k �ehîd olmay� göze alarak teknik imkânlar� ve insan say�s�

bak�m�nda üstün olan Rus ordular�n� yenmede kerâmetli bir Velî oldu�u da misallerle

anlat�lmaktad�r. �mam �amil Efendi’nin ailece günlerce aç ve susuz kalarak, hatta

a��r yaral� oldu�u s�rada bile, maneviyât� güçlendiren örnek-öncülük etti�i de

anlat�lmaktad�r.

K�rz�o�lu, eseri �mam �amil’in Do�umunun 200. Y�ldönümü’nü kutlamak

üzere yeti�tirmek istemi�tir. Fakat K�rz�o�lu’nun geçirdi�i trafik kazas� yüzünden

eserin yay�na haz�rlanmas� geçikmi� ve �mam �amil’in Do�umunun 202.

Y�ldönümü’ne nasip olmu�tur.

Ayr�ca K�rz�o�lu eserin sunu� k�sm�nda �eyh �amil Oyunu hakk�ndaki

dü�üncelerini dile getirmi�tir.

3. 36. DEDE KORKUT O�UZNAMELER� I, II

Dede Korkut O�uznameleri I, II ( �ki kitap bir arada), Atatürk Kültür Merkezi

taraf�ndan Ankara’da bas�lm��t�r. Birinci kitap 132 ve ikinci kitap 114 sayfa olup

toplam 246 sayfad�r.

107

SONUÇ

Prof. Dr. K�rz�o�lu, Türk bilim hayat�n�n çok önemli �ahsiyetlerinden biri

olarak Türkolojinin her sahas�nda üstad oldu�u, herkes taraf�ndan kabul edilmi�tir.

K�rz�o�lu, ömrünün 88 y�ll�k ömrünün 70 y�l�n� ilmi ara�t�rma ve incelemelerle

geçirmi�tir. Kimsenin bilmedi�i yahut kurcalamaya cesaret edemedi�i birçok konu,

onun gayretiyle aç�kl�k kazanm�� ve literatürümüze girmi�tir.

17 ya��nda yazarl��a ba�lam�� olan M. Fahrettin K�rz�o�lu dergilerde yazd���

çe�itli yaz�lar� ve kitaplar�yla Genel Türk Tarihinin ayd�nlat�lmas�nda etkili olmu� bir

bilim adam�d�r.

Onun tarihçili�e katk�s� ortaya koydu�u eserleriyle, Türk Tarihinin

ayd�nlat�lmas� gereken birçok nokta üzerinde durmas� ve inand��� millî de�erler

u�runda üzerine dü�en vazifeleri yerine getirmek için hayat�n� milletine vakfetmi�

olmas�ndand�r. �nand��� millî mefkûre yolunda yapt��� hizmetleriyle unutulmayanlar

aras�nda seçkin yerini alm��t�r.

�lim âleminde de�erli bir mevkiye sahip olan Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu;

yapt��� ilmi çal��malarda ilim adaml���n�n gerektirdi�i objektiflikten ayr�lmad���n�

görmemiz mümkündür.

K�rz�o�lu’nun, Türk bilim hayat�n�n çok önemli �ahsiyetlerinden biri olarak

Türkolojinin her sahas�nda üstad oldu�u, ilim çevreleri taraf�ndan kabul edilmi�tir. O,

bu sahalarda çal��an akademisyenlere rehber olmu�tur.

K�rz�o�lu’nun fikri yap�s�n�n olu�mas�nda okumu� bir aileden gelmesi ve

ailesinin Rus esaretini ve Ermeni zulmünü ya�am�� olmas�, onun millî duygular�n�

doruk noktaya ula�t�rmas�nda büyük tesir olu�turdu�u görülmektedir. K�rz�o�lu,

hayat� boyunca iki temel de�erden taviz vermemi�tir. Bunlar, do�ruluk ve inançt�r.

Esas çal��ma sahas� Ortaça� Tarihi olmakla birlikte Türk Tarihinin hemen her

devresi ile ilgili çal��malar yapm��t�r. Ortaya koydu�u eserleriyle tarihimizin

karanl�kta kalm�� birçok noktas�n� ayd�nlatm��t�r.

108

K�rz�o�lu’nun eserlerine bak�ld���nda geni� bir yelpazeye yay�ld��� görülür.

�üphesiz bu K�rz�o�lu’nun ki�ili�inden kaynaklanmaktad�r. Üstün gayret göstererek

her alanda inceleme yapmay� tek bir alana yönelmeye kar��n tercih etmi�tir. Baz�

tarihçiler, K�rz�o�lu’nun bu çal��ma azminden hayranl�kla bahsetmektedirler.

Türkiye’nin ilerlemesi ve yükselmesi için Türk tarihinden ibret al�nmas�

gerekti�ine inanan bir tarihçidir. Tarihçilik onun için mukaddes bir görevdir. Türk

milletinin kar�� kar��ya kald��� tehlikeleri çok yak�ndan gördü�ü gibi, bunun

sebeplerini tahlil ederek sonuçlar�na var�p kar�� tedbirleri dü�ünen ve bunlar�

yazd�klar�yla ve verdi�i konferanslarla duyurmaya çal��an birisiydi.

K�rz�o�lu, tarih alan�nda çok önemli çal��malara imza atm�� olmas�na ra�men

hak etti�i de�eri yeterince görememi�tir. Oysa çal��malar� kendi alanlar�nda verilen

nadir eserlerdendir. Bu nedenle de hem Türk tarihçileri hem de Dünya tarihçileri

taraf�ndan kaynak olarak kullan�lmaktad�r. K�rz�o�lu yapm�� oldu�u çal��malarla ilim

dünyas�n�n vazgeçilmezleri aras�nda oldu�unu kan�tlam��t�r.

109

B�BL�YOGRAFYA

Akyol, Cafer, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi, Mart-

Nisan 2007, s.24-25.

Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk’ün Söylev Ve Demeçleri, Cilt: I, Atatürk

Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Ara�t�rma Merkezi, Türk Tarih

Kurumu Bas�mevi, Ankara 1989.

Atatürk Üniversitesi’nin �lkeleri,

http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.15).

Atatürk Üniversitesi’nin Misyonu,

http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=34, (8 Mart 2007, 12.25).

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarihçesi,

http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/tarihce.php, (8 Mart 2007, 13.00).

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarihçesi,

http://fakulteler.atauni.edu.tr/fenedebiyat/anabilim_detay.php?x=Tarih&srn=1, (8

Mart 2007, 13.30).

Atatürk Üniversitesi Tarihçe, http://www.atauni.edu.tr/operation.php?op=32,

(8 Mart 2007, 12.00).

Ataünal, Aydo�an, Türkiye’de Yüksekö�retim: (1923–1998): Yasal

Düzenlemeler Ve De�erlendirmeler, Ankara 1998.

Ba�göz, �lhan, Türkiye'nin E�itim Ç�kmaz� Ve Atatürk: Sorunlar, Çözüm

Aramalar� Uygulamalar, Ankara 1999.

Budak, Naz�m, “Tarih Ö�retmenin Fahrettin K�rz�o�lu”, Serhat Kültür

Dergisi, Y�l:3, Say�:5, May�s 2005, s.24-25.

Baydar, Mustafa Çetin, “K�rz�o�lu Hocam�z� Kaybettik”, Türk Dünyas� Tarih

Kültür Dergisi, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Vakf�, Mart 2005, Say� 219, s. 16.

Cebeci, S�rr� Yüksel, “Prof. Dr. K�rz�o�lu’na Sayg�”, Tercüman Gazetesi,

110

19.02.2005,

http://www.tercuman.com.tr/v1/yazaryazi.asp?id=13&yazitar=19.02.2005&ya

ziid=10860, (10 Mart 2007, 00:10).

Çad�rc�, Musa, Süslü, Azmi, Ankara Üniversitesi Geli�im Tarihi, Ankara

Üniversitesi Yay�nlar�, No: 82, Tan�t�c� yay�nlar dizisi: 2, Ankara, 1982.

Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk

Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu

Özel Say�s�), Y�l: 12, Say�:28, Erzurum, 2005, s. 1-9.

Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Hayat Hikâyesi”, Atatürk

Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi

(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt:4, Say�:2, Temmuz 2004, s.1-11.

Day�, Esin, “Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nunBilim Hayat�”, Atatürk

Üniversitesi Atatürk �lkeleri Ve �nk�lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlü�ü, Atatürk Dergisi

(Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Cilt:4, Say�:2, Temmuz 2004, s.11-37.

Güler, Ali, Türkiye’de Üniversite Reformlar�, Ad�m Yay�nc�l�k, Ankara 1994.

Hirsch, Ernst, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin

Geli�mesi, Cilt: I-II, Ankara Üniversitesi Yay�nlar�:23, Ankara 1950.

Kazamias, Andreas M., Education and the Quest for Modernity in Turkey,

London: George Allen and Unwin, 1966.

K�rz�o�lu, Ban�çiçek, “Prof Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun Baz� Mücadeleleri

Ve Mektuplar�ndan �ktibaslar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitisü

Dergisi (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�), Say� 28, Erzurum 2005, s.65-83.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, An� �ehri Tarihi, Ankara 1982.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Dede Korkut O�uznameleri I. Kitap, �stanbul

1952.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Edebiyat�m�zda Kars II. Kitap, �stanbul 1958.

111

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Kars �li Ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Ankara

1970.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, �stanbul 1953.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, �stanbul 1955.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Ziya Gökalp - Malta Konferanslar�, Ankara 1976.

K�rz�o�lu, M. Fahrettin, Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1976.

Küçük, Sait, “Kars Eli’nin Kadir�inas Evlad� Prof. Dr. Mehmet Fahrettin

K�rz�o�lu”, Serhat Kültür Dergisi (M. Fahrettin K�rz�o�lu Hat�ra Say�s�), Y�l:4,

May�s-Haziran 2006, s.7-10.

Korkut, Hüseyin, “Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Üniversite

Reformlar�”, Millî E�itim Dergisi, Ankara, Güz 2003, Say� 160,

http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/korkut.htm, (8 Mart 2007, 10.30).

Sefercio�lu, Necmettin, “K�rz�o�lu M. Fahrettin”, Türk Yurdu Dergisi,

Cilt:27, Say�:235, Mart 2007, s.89-91.

Türk Oca��, http://www.turkocagi.org.tr/modules.php?name= Content&pa

=showpage&pid=51, (8 Mart 2007, 10.30).

Tunaya, Tar�k Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler: �ttihad Ve Terakki: Bir

Ça��n, Bir Ku�a��n, Bir Partinin Tarihi, �stanbul 1989.

Unat, Faik Re�it, Türkiye E�itim Sisteminin Geli�mesine Tarihi Bir Bak��,

Ankara 1964.

Uramal�, Yusuf, “Ömrünün Kemal Ça��nda Türkolog Prof. Dr. K�rz�o�lu”,

Ah�ska Dergisi, Ah�ska Türkleri E�itim, Kültür ve Sosyal Yard�mla�ma Derne�i,

Y�l:3, Say�:5, Haziran 2003, s.7-10.

Widmann, Horst, Atatürk Ve Üniversite Reformu : (Almanca konu�ulan

ülkelerden 1933 y�l�ndan sonra Türkiye’ye gelen ö�retim üyeleri ya�amöyküleri,

çal��malar�, etkileri), (Çev: A. Kazanc�gil ve S. Bozkurt) Kabalc� Yay�nevi, �stanbul

2000.

112

Y�ld�r�m, Gözde, “1933 Üniversite Reformu”, (E�itimde Reform Dersi

Ödevi) A.Ü. E�itim Bilimleri Enstitüsü E�itim Yönetimi Tefti�i Planlamas� Ve

Ekonomisi Ana Bilim Dal�, Ankara 2003.

Zeyrek, Yunus, “Ömrünün Kemalinde Prof. Dr. K�rz�o�lu M. Fahrettin”,

Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, (Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’na Arma�an) Say�:143,

Nisan 2003, s.1-11.

Zeyrek, Yunus, “K�rz�o�lu’nun Posof Hat�ralar�”, Türk Kültürü dergisi,

May�s 2003, Ankara,, ss..1111--1199..

ZZeeyyrreekk, Yunus, “Ah�ska Bölgesi Ara�t�rmalar�n�n Öncü Üstad� Büyük Bilgin

Prof. Dr. M. Fahrettin K�rz�o�lu”, Bizim Ah�ska, Üç Ayl�k Kültür Dergisi, Say�:9,

Y�l:2008, 1-3.

Zeyrek, Yunus, “Büyük Bilgin Prof. Dr. K�rz�o�lu’nun Ard�ndan”, Türk

Yurdu Dergisi, Cilt 25, Say�: 211, Mart 2005, s. 60–65.

113

EKLER

114

EK–1

PROF. DR. FAHRETT�N KIRZIO�LU’NUN B�BL�YOGRAFYASI211

I.BASILI ESERLER

A. K�TAPLAR

1. 1939, Malakanlar (Konferans-Bro�ür), Kars

2. 1943, Kars (Co�rafya, Tarihçe ve Karsl� Büyükler), Halkevi Yay., �stanbul.

3. 1943, Yusufelili Huzuri’den Deyi�ler (Bro�ür), �stanbul.

4. 1946, Kars Yaylas� (Tarih, Edebiyat Bro�ür), 40 s.

5. 1950, Kars’�n Kurtulu� Hat�ras�, Kars Halkevi Yay., Kars, 24 s.

6. 1952, Dede Korkut O�uznameleri, I. Kitap, �stanbul. 132 s.

7. 1953, Kars Tarihi, I. Cilt, �stanbul, 640 s.

8. 1955, 1855 Kars Zaferi, Kars’� Tan�tma Derne�i Yay., �stanbul 232 s.

9. 1956, Kara Amid (Diyarbak�r) Tarihçesi ve Abidelerinin Küçük K�lavuzu,

Diyarbak�r

10. 1956 Yaz�l� Vesikalara Göre Ziya Gökalp ve Ziya Gökalp Müzesi,

Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Ne�riyat�, �stanbul 96 s

11. 1958, Edebiyat�m�zda Kars, II. Kitap (1977.1921 tarihleri aras�nda Kars ve

ilçeleri üzerine söyleyip yaz�lm��, naz�m, nesir, belge metinleri ve k�sa

izahlar�), �stanbul, 184 s.

12. 1960, Millî Mücadelede Kars, I. Kitap-Belgeler, Kars’� Tan�tma Derne�i

Yay., �stanbul, 80 s.

211 Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu’nun bibliyografyas� Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö�retim Görevlisi Yunus Zeyrek taraf�ndan haz�rlanm�� olup, Türk Kültürü Dergisi Say�:480 2003 ve Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Fahrettin K�rz�o�lu Özel Say�s�, Say�:28 Erzurum 2005, s.9-52’te yay�mlanm��t�r.

115

13. 1963, Kürtlerin Kökü, I. Bölüm, Diyarbak�r’� Tan�tma Derne�i Yay., Ankara,

32 s.

14. 1964, Her Bak�mdan Türk Olan Kürtler, Ankara

15. 1968, Kürtlerin Türklü�ü, Ankara, (2. bs. �st. 1995) 134 s

16. 1968, Atatürk Üniversitesi Erzurum Yazma ve Basma Eserler Sergisi

(�mzas�z), Erzurum, 16s.

17. 1970, 27 As�rl�k Türklük Bölgesi �spir (Bro�ür), Erzurum, 33 s.

18. 1970, Kars �li ve Çevresinde Ermeni Mezalimi (Belge ve risaleleri

sadele�tirme, ekleme ve izahlarla) Ankara (Türkçe ve �ngilizce, 2. bs. Ankara

1999), 136 s.

19. 1972, Dede Korkut O�uznameleri I����nda Karapapaklar, Türkoca�� Yay.,

Erzurum, 32 s.

20. 1972, Kanada Kars’�na Arma�an, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum

21. 1976, Eski Yaz�l� Tarih Metinleri, A.Ü. Yay., Erzurum, 174 s.

22. 1976, Malta Konferanslar�-Ziya Gökalp (Haz.M.F K�rz�o�lu, Sunu�: s. 10-32),

Kültür Bakanl��� Yay., Ankara.

23. 1976, Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), A.Ü. Yay., 1. bs.

Ankara (2. ve 3. bs. Türk Tarik Kurumu 1993, 1998), 550 s.

24. 1977, Türk �nk�lap Tarihi Ders Notlar�, A.Ü. Yay., Erzurum, 122 s.

25. 1979, Erzurum Kongresinin 60. Y�ldönümüne ARMA�AN (�mzas�z),

Erzurum, 16 s.

26. 1982, An� �ehri Tarihi, 1. bs. Ankara, 118 s.

27. 1984, Da��stan-Aras-Dicle-Altay ve Türkistan Türk Boylar�ndan Kürtler,

Ankara.

28. 1986, Türk Millî Bütünlü�ü �çerisinde Do�u Anadolu (�lmi heyete), TKAE,

Ankara.

116

29. 1986, Karahano�lu Aile Tarihçesi ve Karahano�lu M. Muhtar’�n �iirleri-

Kitapl���, (Karahano�lu M. Hatifi ile) A.Ü. Yay., Erzurum, 219 s.

30. 1990, Ardahan Arma�an� (Bro�ür) Ankara, 24 s.

31. 1991, Kaz�m Karabekir, Kültür Bakanl��� Yay., Ankara, 250 s.

32. 1992, Rize ve Dolaylar�nda Bilinmeyen Tarih Gerçekleri (Bro�ür), Rize

Hoytur Derne�i Yay., Ankara

33. 1992, Yukar� Kür ve Çoruk Boylar�nda K�pçaklar, Türk Tarih Kurumu Yay.,

1. bs. Ankara, 278 s.

34. 1993, Bütünüyle Erzurum Kongresi I, II, III. Cilt birlikte, Ankara,

196+282+232 s.

35. 1994, Karadeniz Bölgesindeki Türk Boylar�ndan Lazlar ve Hem�inlilerin

Tarihçesi (Bro�ür), Ankara, 16 s.

36. 1995, Türk Tarihinde Ermeniler (Komisyonla), Kafkas Ü. Yay., Ankara, (9-

76,77-84 s.)

37. 2000, Tarihçe-i Gazavat-ü Da��stan, Türk Dünyas�n� Ara�t�ran Vakf� Yay.,

�stanbul, XVII+164 s.

38. 2000, Dede Korkut O�uznameleri I, II. (iki kitap bir arada) Atatürk Kültür

Merkezi Yay., Ankara, 132+114 s.

B. AYRI BASIMLAR

1. 1966 Aran/Gence-Karaba�’da Yirmi dörtlü ile Otuz ikili Adl� Uluslar�n

Oynamaklar ve Kür-Aras Kürtlerinin Men�ei, VI. Türk Tarih Kongresi

Bildiriler (1961), Ankara, s. 263–413.

2. 1963 Lehçe-i Erzurum Yazmas�ndaki Halk Sözleri (�ebinkarahisarl�

Abdi’den izahl� sadele�me), TDK Türk Dili Ara�t�rmalar� Y�ll���, Belleten,

1962 Ankara, s. 195–244.

117

3. 1964 Kars Kalemimizin 900. Fetih Y�ldönümü, Türk Dili Dergisinin. C.XIII,

S.155, Ankara, s.809–830.

4. 1966 Köro�lu Boylar�nda O�uz Düzeni Say�lar�, Re�it Rahmeti Arat �çin

(TKAE Yay.), Ankara, s.323–330

5. 1966 Kür/Aras/Aran Kürtleri, VI. Türk Tarih Kongresi (1961) Tebli�leri,

Ankara, s.363–413.

6. 1971 Selçuklular�n An�’y� Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri, Selçuklu

Ara�t�rmalar� Dergisi II (1970), Ankara, s.111–139

7. 1972 Lazlar/Çanarlar, VII. Türk Tarih Kongresi (1970) C.I, Tebli�ler,

Ankara s. 420–445

8. 1972 �arki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Karar Defterindeki

Kararlar�n Suretleri, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, S.5, s. 153–162

9. 1973 Amerikan Mandas�n� Kimler �stiyorlard� ve Nas�l Öneriyorlard�,

Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.67, s. 18–24

10. 1974 Mustafa Kemal Pa�an�n Erzurum’daki Evi, A.Ü. 50. Y�l Arma�an�-I,

Erzurum, s.189–196

11. 1976 Gürcistan’da Eski Türk �nanç ve Geleneklerinin �zleri, I. Uluslararas�

Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV, Ankara, s. 141–166

12. 1976 Kaa’ime. (Karsl� Bedreddinzade Mirliva Ali Bey’den izahl�

sadele�tirme), A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, S.7, Ankara, s. 87–170

13. 1979 1953 Y�l� Osmanl� Vilayet Tahrir Defterinde An�lan Gence-Karaba�

Sancaklar� Ulus ve Oymaklar�, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi-A. Cafero�lu

Özel Say�s�, Ankara, s.199–222

14. 1982 Hazarlarda Yabanc� Cesediyle Ya�mur Ya�d�rtma Gelene�i, II.

Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.IV. Ankara, s. 263–277

15. 1983 Selçuklulardan Önce Armenya’ya Hâkim Olanlar, Türk Tarihinde

Ermeniler Sempozyumu, �zmir, s. 195–264

118

16. 1987 Millî Destanlar�m�zdan Dede Korkut O�uznameleri’nin Tarih Belgesi

Bak�m�ndan De�erleri: Armenya/Yukar� Eller Tarihinin �çyüzü, TTK

Belleten (1986) C.L, S. 198, Ankara, s. 915–928

17. 1991 M. Kemal Pa�a-Erzurum �li�kileri Üzerinde Belgeler, Atatürk

Ara�t�rma Merkezi Dergisi, C.VII, S.20, Ankara, s. 223–283

18. 1992 Kitab-� Dedem Korkut’taki Kam Bura Be� O�lu Bams� Bayarak

Boyunun Tarihteki Yeri (Bagratl� Sülalesinin Türkmenli�i), IV. Milletleraras�

Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara, s.137–146

19. 1994 Gence-Karaba� ve �irvan’dan Olu�an Kuzey Azerbaycan’da Ablanlar

Tarihi Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara

20. 1985 Cihangiro�lu �brahim Ayd�n’daki Millî Mücadele Kars ve Atatürk �le

�lgili Belgeler, TTK Belleten, C.48, Ankara (1984), s.109–165.

21. 1995 Hazarlar�n Borçal� ve Kazak Boylar�ndan Olu�an Karapapaklarda �nsan

Heykeli ve Kabir ta�� Yapma Gelene�i, Türk Kültürü Ara�t�rmalar�, Prof. O.

Aslanapa Arma�an�, Ankara, s. 229–254

22. 1994, Albanlar Tarihi Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Türk

Tarih Kongresi Bildirileri, Türkiye Azerbaycan Dostluk Derne�i Yay.,

Ankara, 68 s.

23. 1995 Türkistan ve Anadolu’da Teke Türkmenleri: Tahtac�lar, I. Akdeniz

Yöresi Türk Topluluklar� Sosyal-Kültürel Yap�s� Sempozyumu Bildirileri,

Ankara, s.115–131

24. 2000 Ç�ld�rl� A��k �enlik (1853–1912)’te Vatan ve Millet Duygular�, A��k

�enlik Sempozyumu Bildirileri (22–23 May�s 1997), Ankara, s.161–173

C. �LM� MAKALELER VE TEBL��LER

1. 1945 Yukar� Kür ve Çoruk Boyu-Atabek Yurdu Tarihinin K�sa Bir Özü,

Çoruh-�av�at Kitab�, �stanbul s. 29–35,54–58.

119

2. 1949 Cam-� Cem-Ayin (Akkoyunlulardan Bayatl� Mahmud O�lu Hasan’dan

izahl� sadele�tirme), Osmanl� Tarihleri, C.I, �stanbul, s. 371–403.

3. 1956 Ziya Gökalp Müzesinin Aç�l��� (Nutuk: 13–17 ve birçok dipnot ve

aç�klamalar), Z. Gökalp Müzesi, Diyarbak�r’ Tan�tma Derne�i ne�riyat�,

�stanbul (K�rz�o�lu’nun, Ziya Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp adl� eseri,

birçok konu�ma ve ara�t�rman�n bulundu�u bu kitapta da yer almaktad�r: s.

148–240)

4. 1958 Vakayiname, (Mar-Ye�ua’dan Terc. M.Y�lmaz; Eklemeler, Aç�klamalar,

Notlar: M.F. K�rz�o�lu), �stanbul.

5. 1966 Kür-Aras-Aran Kürtleri VI. Türk Tarih Kongresi (1961) Tebli�leri,

Ankara, s.363–413.

6. 1966 Dört �lçemiz Üzerine Deyi�ler, Ç�ld�r Ardahan Hanak Posof, Ankara, s.

17–20

7. Ardahan Sanca��m�zda Moskoflar�n K�rg�n ve Zulümleri, ÇAHP, S. 23–25

8. Ç�ld�r Efsanelerinden Be�i, ÇAHP, s. 29–30.

9. Bölgenin Da�lar� ile Sular� Üzerine Deyi�ler, ÇAHP, S. 30–32.

10. Osmanl� Fethinden Önceleri Ardahan-Ç�ld�r-Posof Bölgesinin Türklü�ü,

ÇAHP, s. 34–40.

11. Ç�ld�r ve Posof Üzerine Derlemeler, ÇAHP, s. 41.

12. Ah�ska Üzerine Halk Deyi�lerimizden, ÇAHP, s. 43–47.

13. Hanakl� Müfti Mehmed Tevfik Balc�, ÇAHP, s. 47–50.

14. Üç U�uz Karde�ler ve U�uz Da�� Efsaneleri, ÇAHP, s. 51–53.

15. Mühendis Server Atabek, ÇAHP, s. 54–58.

16. Posoflu A��k Zülali, ÇAHP, s. 69–71.

17. Dört �lçeden Yeti�en Halk �airlerimizin Adlar�, ÇAHP, s. 75–77.

18. 1967 Dil Tart��malar�, (R�dvan Çongur), Ankara, s. 30–45.

120

19. 1967 Trabzon Fethi S�ras�nda Fatih Sultan Mehmet’in Yaya A�t��� Bulgar

Da�� Neresidir?, VI. Türk Tarih Kongresi Tebli�leri, Ankara, s.322-332.

20. 1967 Ölüm Y�ldönümünde Mehmet Akif’i Anarken, Erzurum, s. 10–12.

21. 1970 Erzurum Kongresine Ait Yeni Belgeler, Atatürk Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Ara�t�rma Dergisi, Erzurum, C.I, s.79–94.

22. 1969, Gürcistan’da Türkçe Eski Yer ve Ki�i Adlar�.

23. 1970, Tav Elinin Do�u Merkezi Oltu’nun Tarih Çizgileri, Oltu Dergisi,

Ankara, Mart, s.8–19.

24. 1972, Kars’�n An� ve Ka��zman Kesimindeki Kamasarahan/Kalba� Hanedan

VII. Türk Tarih Kongresi (1970), Bildirileri, C.I, Ankara, s.176–229.

25. 1974, Gazi’nin Kuzeydo�u Gazileri–1924. Atatürk Üniv.50.Y�l Arma�an I,

Erzurum s.133–196.

26. 1974, Dede Korkut Kitab�ndaki üç Destan�n Tarihteki Yeri I. Uluslararas�

Türk Folklor Semineri, Bildirileri, Ankara, s. 95–106.

27. 1974, XV-XVI. Yüzy�llarda Köro�lu Adl� iki Türkmen Oyma��, I.

Uluslararas� Türk Folklor Semineri Bildirileri, s.107–125, Ankara, 1974.

28. 1976, 1753 ce 1846 Y�llar�nda Erzurum Çar��lar� ile Esnaf� An�lan

Ka��zmanl�zadelerin �ki Vakfiyesi. A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi, Say�:7,

Ankara, 1976. s.25–86.

29. 1976, F�nd�ko�lu’nun Folklorcu Yeti�tirme Yönü ve Folklorculara Yard�m

(1902–1974), Ölümünün �lk Y�ldönümünde Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri

F�nd�ko�lu, Ankara, 1976, s.56–59.

30. 1976, �erefname’de Eski O�uz Töresi ve Folklor Unsurlar�, Uluslar aras�

Folklor ve Halk Edebiyat� Semineri Bildirileri, (Konya 1975), Ankara, s.60–

68.

31. 1976, Yeryüzünde Alt� Kürt Bölgesi ve Bunlardan Dicle Kürtleri Kurmanç�lar

I, Türk Kültür ve Medeniyeti, Makaleler, C.I, Ankara Üni. Yay., Ankara,

s.177-188.

121

32. 1977, Karsl� Üç Eski Saz �airi=Â��k Hasan, Ke�i�o�lu, Abu A�a, (Zihni)Türk

Folkloru Ara�t�rmalar� Y�ll���, 1976, Ankara, s.141–159.

33. 1978, Anafartalar Grubu ve �kinci Ordu Kum. Vekili Mustafa Kemal �mzal�

Dört Belge, A.Ü. Atatürk Devrimleri Enstitüsü Dergisi, Say�:1, s.10–22,

Ankara, 1978.

34. 1978, Atatürk Üniversitesine Kitaplar� Ba���lananlar, A.Ü.’nin Kurulu�unu

XX. Y�l Arma�an�–4.Kitap: Çe�itli Konular, Ankara, 1978, s.200–238.

35. 1978, Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü (Konu�ma), Ayd�nlar Oca��

Bülteni, Say�:3, Ankara, 1995, s.23–29.

36. 1979, Khazar, Durdzuk, Khunan, Turkhar�s, Khozan�kh, Türk, K�pçak,

BunTurki, Sark�n, Kalaç, Sam-�wilde ve Kankar Üzerine I.Milletleraras�

Türkoloji Kongresi. (Ekim 1973) Tebli�ler, �stanbul, s.155–175.

37. 1979, M. Kemal Erzurum’daki Evi, A.Ü. 50.Y�l Arma�an�-I, Erzurum, 1979,

s.189–196.

38. 1979, Altay-Sayan, Horasan-Afgan, Da��stan-Tunaboyu, Kür-Aras ve Dicle

Bölgelerindeki Türk Uru�u Kollar�: Kurmançlar Aras�nda Dede Korkut

O�uznameleri Gelenekleri, 16. Milletleraras� Altaistik Kongresi, Ankara,

1973, Bildiriler, Ankara, s.195–214.

39. 1980, Ba�kumandan Gazi Mustafa Kemal Pa�a’n�n �stanbul’da Müdafaa-i

Hukuk Cemiyeti’ni Kurdurma Çal��malar�, A.Ü. Ed. Fak. Ara�t�rma Dergisi,

Say�:12/1, Ankara, 1980, s.207–249.

40. 1982, Dede Korkut O�uznameleri’nin Co�rafyas� ve Dü�ünceler, Birinci

Türkoloji Kongresi Tebli�ler, �stanbul, 1980, s.269–314.

41. 1983, �ran Hükümdar� Türkmen Af�arl� Nadir �ah’�n 1744 Kars Muharebesi

ve Bunu Anlatan Emekli Kars Kad�s� Osman Saf’�n Risalesi, Birinci Askeri

Tarih Semineri Bildirileri, Ankara, 1983, s.13–50.

42. 1983, �ki Konu�ma, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Tebli�ler, �zmir

s.165–167, 189–194.

122

43. 1984, Selçuklu Fetihlerinden Önce D. Anadolu’da Türk Boy ve

Oymaklar�ndan Kalma Da� ve Su Adlar�, Türk Yer Adlar�.

44. 1984, Türkistan Ocakl� Ba�bu�lar� Çenastan’dan Gelme Gogaret Hakimi

�amsoldeli (=Üçoklu) Orbeyanlar/�ç O�uz Beylerinden Gogaret Kocao�lu

�or �amsoldin Hanedan� (MÖ.680, MS 1177) �stanbul, (26 Eylül 1984).

45. 1985, Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü, Dede Korkut

O�uznameleri’nin Mahiyeti, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu �le

�li�kileri Sempozyumu, Ankara, 1985, s.133–139.

46. 1986, Dede Korkut’ta Apkaza, Aznavur, �avkal� Melik Deyimleri ve Am�ran,

�or-�amsold�n Kütükleri, III. Milletleraras� Türk Folklor Kongresi Bildirileri,

C.II, S.165–182, Ankara, 1986.

47. 1986, Ziya Gökalp’in Türk Tarihi ve Medeniyeti Üzerine Görü�leri, Dicle

Üniversitesi Ziya Gökalp Sempozyumu Bildirileri, (25 Mart 1986), Ziya

Gökalp Dergisi, s.43. Nisan Haziran 1986, s.33–49.

48. 1986, XV. Yüzy�l Malatya Yazmas� Manzum Battal Gazi Destan�, I. Battal

Gazi ve Malatya çevresi Halk kültürü Sempozyumu Tebli�ler, Malatya, 1986,

s.159–178.

49. 1987, Türkiye’nin en eski Serhaddi Kars Elindeki Tarihi Koçaklamalardan

Birkaç�, I. Uluslar aras� Türk Halk Edebiyat� Semineri, (May�s 1983),

Eski�ehir, 1987, s.155–168.

50. 1989, Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Mektubu, Atatürk Arma�an�, Ankara, 1989,

s.9–17.

51. 1989, Foto�raflarla K�br�s Türk �slam Kitabeleri, Arkaik Dönemden Bugüne

K�br�s’ta Türk Kültürü ve Turizm Politikas� Sempozyumu, Lefko�e, 1989,

s.52–74.

52. 1989, Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Mektubu, Ocak 1914, Atatürk Haftas�

Arma�an�, Gen. Kur. B�k Yay�nlar�, Ankara, 1989, s.9–14.

123

53. 1989, Melik Dani�ment Gazinin Tarihi, III Battal Gazi ve Malatya Çevresi

Halk Kültürü Sempozyumu, (1988), Tebli�ler, �nönü Üni. �stanbul, s.187–

197.

54. 1990, Karadeniz’in Do�u K�y�lar�, Gürcistan Eski Trabzon Vilayeti

bölgesinde Osmanl� Fethine Kadar Yerle�en Türkler ve Co�rafyada Ya�ayan

Hat�ralar�, Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 19 May�s

Üniversitesi E�itim Fak. Yay., Samsun, s.83-91.

55. 1990, Osmanl�lar�n Gence Eyaleti Tahrir Defterinden Sancaklar, Nahiyeler ve

Gence Eyaleti Kanunu ile Göçebe Oymaklar�, Türk Millî Bütünlü�ü �çinde

Do�u ve Güneydo�u Anadolu Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniv. Yay.,

Kayseri, s.79-103.

56. 1990, Van’�n Dü�man ��galinden Kurtulu�unu Anarken Yak�n Tarihimizde

Van Sempozyumu, 100. Y�l Üni. Yay., Ankara, s.69-102.

57. 1990, Dede Korkut O�uznamaleri Co�rafyas� ve Dü�ünceler, I. Millî

Türkoloji Kongresi, �stanbul, s.269–317.

58. 1991, Hangi Ermenistan?, Türkiye Akademi Yay�nc�l�k, (Türkçe-�ngilizce-

Almanca-Frans�zca), �zmir, s.83-88.

59. 1991, Son Alt� Türk-Rus Sava��nda Kars’taki Serhat Ruhunu Besleyen Halk

Geleneklerimiz, Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u Anadolu Sempozyumu-

Kars Tebli�ler, 1991, d.169–189.

60. 1991, Kars Tarihi Üzerine (Konu�ma) Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u

Anadolu Sempozyumu, Tebli�ler, Ankara, s.343–350.

61. 1991, Osmanl� Tapu Tahrir ve Mühime Defterlerinde Gümü�hane Bölgesi

Türk Boy/Oymak Hat�ralar� ve Madenler Üzerine Hükümlerden Örnekleri

Geçmi�te ve Günümüzde Gümü�hane Sempozyumu, 1990, Ankara, s.69–77.

62. Son Alt� Türk-Rus Sava��nda Kars’taki Serhat Ruhunu Besleyen Halk

Geleneklerimiz, Yak�n Tarihimizde Kars ve Do�u Anadolu Sempozyumu-

Kars, Tebli�ler, 1991, s.169–189.

124

63. 1992, �ld�r (Ah�ska) Eyaleti Musevileri ve �ld�r Ah�ska Kad� Sicili

Defterlerindeki (H.1233–1241) Mühim �lamlar, Osmanl� Öncesi ve Osmanl�

Ara�t�rmalar� Uluslar aras� Komitesi (CIEPO) X.Sempozyumu (31 A�ustos 5

Eylül 1992), Ankara.

64. 1994, Akkoyunlu Türkmen Beylerinin Asl� ve Bayundurlular Sülalesinin

Kökü/Pahlavuni Hanedan�, XII. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Ankara,

1994, s.65–69.

65. 1994, Belgelerle, Ardahan ve Artvin Kazalar�n�n Kurtulu�u, I, Uluslar aras�

Atatürk Sempozyumu Bildiriler, Ankara, s.921-932.

66. 1995, Armenya/Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü, (Konu�ma), Ayd�nlar Oca��

Bülteni, S.3, Ankara, s.23–29.

67. 1995, Dede Korkut O�uznameleri’nde Ba�kent Sürmelü (I�d�r), AKM,

Say�:100, s.63–88, Ankara, 1995.

68. 1997, Eski Türk dinindeki Dört Rengin Co�rafyam�zdaki Yeri,

V.Milletleraras� Türk Halk Kültürü Kongresi, Genel Konular Bildiriler, s.151-

165, Ankara.

69. 1998, Hal�c�l���n En Geli�mi� Ülkesi Say�lan Türkmenistan Türk Boylar�n�n

Anadolu’da ve Çevresindeki Uzant�lar�, Türk Soylu Halklar�n Hal�, Kilim ve

Cicim Sanat�, Uluslar aras� Bilgi �öleni Bildirileri, Ankara, 1998, s.187-203.

70. 1998, Batum Sanca�� Üzerine, V.Türk Devlet ve Topluluklar� Dostluk

Karde�lik ve ��birli�i ve Kurultay�, (�stanbul 11-13 Nisan 1997), Ankara,

s.302-307.

71. 1999, Osmanl�lar Yukar� Kür ve Çoruh Boylar�ndaki Ortodoks K�pçakl�

Atabekler Ülkesini Fethi ve Ç�ld�r/Ah�ska Vilayetinin Kurtulu�u, XII. Türk

Tarih Kongresi, 4-8 Ekim Ankara, (Bas�lmam��).

72. 1999, Dede Korkut O�uznameleri’nin Co�rafyas� ve Beylerinin Tarihteki

Kimlikleri, IV. Türk Dünyas� Yazarlar Kurultay� Bildiriler, (5-6 Kas�m 1998),

Ankara, s.231-291.

125

73. 1999, Tarih Boyuncu Türk-Gürcü �li�kileri, Atatürk IV. Uluslararas� Kongresi

Bildiri Özetleri, (Kazakistan 25 Ekim) Ankara, s.84-84.

74. Millî Tarihimizde Tunceli ve Çevresi, Do�u Anadolu’nun Sosyal Kültürel ve

�ktisadi Meseleleri Sempozyumu.

75. 2001, Trabzon’a EN Yak�n Kom�u Ülke: Gürcistan, Trabzon ve Çevresi

Uluslar aras� Tarih Dil Edebiyat sempozyumu, (3-5 May�s 2001), Bildiriler,

C,I, Trabzon 2002, s.847-854.

76. 2001, Öncesi Sonras�yla Trabzon’un Fethi, Trabzon Belediyesi Kültür

Yay�nlar�, Ankara.

77. 2002, Kars’�n Çarl�k Rusya’s� Esareti, (1978-1917), Y�llar�ndaki Durumunu

Anlatan Karsl� �mam-�air Kurban (Yurtseven) Efendinin El Yazmas�

Hat�ralar�, 14. Türk Tarih Kongresi, (9-13 Eylül) Bildiri Özetleri, Ankara,

2002, s.142-143.

II. SÜREL� YAYINLAR

A. GAZETELER

A. a. KARS GAZETES� (Kars’�n haftada iki defa ç�kan gazete)

1. Kars’ta �çme Suyunun Tarihçesi, 9-23 Eylül 1938.

2. Ardahan’�n Kurtulu�u Dolay�s� �le I-IX, 24 �ubat – 14 Nisan 1939.

3. Kars’�n En Eski Yap�s� Kümbet Camii ve Bunu Yapt�ran Bagrat Hanlar�n�n

Men�ei I.VIII, 4 Ocak-21 �ubat 1939.

4. 12 Mart 1918 Erzurum’un Kurtulu�u, 12 Mart 1939. 5. Ka��zmanl� Â��k

Sezai, 19 Nisan 1940. 6. Karsl� Divan �airleri, 7 May�s 1939.

5. Malakanlar (Tefrika), Nisan-Haziran 1939.

6. Yetimler Babas� Kaz�m Karabekir Pa�a, 14 �ubat 1948.

126

7. Kars ve Kaz�m Karabekir Pa�a, 21 �ubat 1948.

8. Kurtulu�unun 30. Y�ldönümü Dolay�s�yla Erzurum, 17 Mart 1948.

9. Türk Çoruh’ta Kurtulu� ve Anavatana Kavu�ma Anlam� (A. Özder’in kitab�

üzerine), 10 Nisan 1948.

10. Kars’�n 40 Y�ll�k Karagünlerden Kurtulu�u 21 Nisan 1948.

11. 93 Koçaklamalar� I-III, 14 Nisan-12 May�s 1948.

12. 93 Koçaklamalar� I-II, 14-17 Nisan 1948.

13. Posoflu Â��k Zülali, 8 May�s 1948.

14. Ah�ska ve Mihralli Bey Destanlar�, 15 May�s 1948.

15. Kars’�n Son 70 Y�ll�k Maarif Hayat�na Bir Bak�� I-IV, 8-22 May�s 1948.

16. Rahmetli Cihangiro�lu �brahim Ayd�n Beyin Tercümeihali 1-11, 26-29 May�s

1948.

17. Millî Mücadelede t�k Kur�un Nerede At�lm��t�r? I-III, 11-19 Haziran 1948.

18. Halk Edebiyat�nda Sar�kam�� ve Allahuekber �ehidleri 1-11 Haziran, 3

Temmuz 1948.

19. Karsl� Büyüklerimizden Büyük Kahramanlar I-III, 10-17 Temmuz 1948.

20. Rahmetli Nazan Dani�ment Han�mefendi I-VI, Ekim-Aral�k 1948.

21. Millî �urada Çal��an Karsl� Kahramanlar, 26 Ocak 1949.

22. Millî Kültürümüz Bak�m�ndan: �stanbul I-III, 5-12 Mart 1949.

23. Erzurum’un Kurtulu�unun Otuz Birinci Y�ldönümü 1-11, 16, 19 Mart 1949.

24. Kurtulu�unun 28. Y�ldönümü Dolay�s�yla: Ardahan 1-V, 23 �ubat-30 Mart

1949.

25. Karsl� Genç Halk �airimiz: A��k Müdami I-IX, 28 May�s-IO A�ustos 1949.

26. Karsl� �airlerimizden: Çalkavurlu Fedai I-III, 21-28 Ocak 1950.

127

27. “Kafkas K�yafeti ve Oyunu” Ba�l�kl� Yaz�ya Cevap I-VIII, 21 Ocak-22 �ubat

1950.

28. Yeni Eserler: Yusufelili Huzuri I-III, 21-28 Ocak 1950.

29. Kurtulu�unun 29’uncu Y�ldönümü Dolay�s�yla Ardahan, 14 �ubat 1950.

30. Erzurum’un Kurtulu�u, 8 Mart 1950.

31. Karsl� �airlerimizden: A��k Bahri I-III. 8-15 Mart 1950.

32. Kükreyi� (�iirler, S. Ertürk) I-II, 15-19 Mart 1950.

33. 1579’da Kars �ehir Harabelerinin Devlet Eliyle �enlendirilmesi (Tefrika),

Eylül 1949-Nisan 1950.

34. 23 Nisan 1920-Yeni Türkiye’nin Kurulu�u, 29 Nisan 1950.

35. Anadolu Fetihi Selçuklu Alp Arslan’�n Soy Kütü�ü, 22 Kas�m 1965.

36. Kars Tarihinde Geçen Me�hur �simler, 23 Kas�m 1965.

37. Son On Y�lda Yap�lan Kars Zaferleri Kutlamalar� I-II, 24, 25 Kas�m 1965.

38. Kars �limizin Tarihteki Ana Çizgilerine Bir Bak��, 2, 1 May�s 1991.

A. b. D��ER GAZETELER

1. Kars Kurtulu�unun 15. Y�l�n� Kutluyor, Tan gazetesi, �stanbul, 30 Ekim 1935.

2. Kars �li Tarihinin K�sa Bir Özü I-II, Tanin gazetesi, �stanbul, 30 Haziran, 3

Temmuz 1945.

3. Ardahan ve Ç�ld�r’da Türk Bahad�rl��� ve �ki Koçaklama, Tasvir gazetesi,

�stanbul, 11 Temmuz 1945.

4. Kürmanç Kürtlerinin Asl� I-III, Tasvir gazetesi, �stanbul, 1, 22 May�s ve 14

Haziran 1946.

5. Gürcü Profesörlerine Cevap I-VI, Hürses gazetesi, �stanbul, 17-22 Ocak 1946.

6. Prof. Dr. A. Cafero�lu’ya Cevap I-III, Vakit gazetesi �stanbul, 12-14 Ekim

1946.

128

7. �ehidler Yata�� Koca Kars, Memleket, �stanbul, 25 Nisan 1947.

8. Halk �iirlerine Göre 1918 Y�llar�nda Kars, Tanin gazetesi, �stanbul, 26 Nisan

1947.

9. Kars K�rk Y�ll�k Rus Esaretinden 29 Sene Evvel Kurtulmu�tu, Tasvir gazetesi,

�stanbul, 21 Nisan 1947.

10. Kars’�n K�r�k Y�ll�k Kara Günlerden Kurtulu� Y�ldönümü, Tanin gazetesi,

�stanbul, 26 Nisan 1947.

11. Bu Millet Kars U�runa �ki Milyon �ehit Vermi�tir, Tasvir gazetesi 29 Ekim

1947.

12. Kars’ta Avukat Cengiz Ekinci’ye �kinci Cevab�m, Yeni �ark gazetesi,

Diyarbak�r, 3 Haziran 1952.

13. Büyük Kumandan, Olgun Terbiyeci ve Özlü Müellif Kaz�m Karabekir Pa�a,

Yeni �ark Gazetesi, Diyarbak�r, 29 Ocak 1953.

14. �stanbul Fethini Anarken, �ark Postas� gazetesi, Diyarbak�r, 30 May�s 1953.

15. Yüz Y�l Önce Söylenmi� �ki Kars Koçaklamas� I-VI, Birlik gazetesi, Kars, 20,

25 A�ustos 1954.

16. K�br�s’�n Yeri, Ad� ve Eski Tarihi 1-1I, Birlik gazetesi, Kars, 17-18 Eylül

1954.

17. Diyarbak�r Tarihi i-V, �ark Postas� gazetesi, Diyarbak�r, 25-30 Ocak 1955.

18. Kara-Amid’in Fethi (440. Y�ldönümü), Dünya Gazetesi, �stanbul 11, 12 Eylül

1955.

19. Ardahan Yaylas� Üzerine Notlar� –XII, Serhad Ardahan, Ardahan, 8-21

May�s,1955.

20. Halk �airinin Dilinde Kars’�n Kurtulu�u, Havadis gazetesi, �stanbul, 25 Nisan

1958.

21. Kars’�n Kurtulu�, Dünya gazetesi, �sntaubul, 25 Nisan 1958.

22. Ka��zmanl� ��k Sezai, Son Havadis gazetesi, �stanbul, 25 Nisan 1958.

129

23. Halk �airinin Dilinden Kars’�n Kurtulu�u 1-11, Bugün gazetesi, Kars, 11,12

Eylül 1958.

24. Kars �li Meskun Yer Adlar� ve Bunlardan Yabanc� Dildekiler I-IX, Bugün

gazetesi, Kars 7-19 A�ustos 1958.

25. Kurtulu�unun 40’�nc� Y�l�nda Hudut �ehrimiz Kars, Bugün gazetesi, Kars, 25

Nisan 1958.

26. Kars’ta Tarihi Eserlerin Korunmas� ve Müze Aç�lmas� Yolunda Güdülecek

Millî Bir Dava I-VI, Bugün gazetesi, Kars, 14-26 A�ustos 1959.

27. 1959’da Gördü�üm Kars’ta Övünülecek Benli�imize Do�ru Geli�me

Ad�mlar�m�z I-III, Bugün gazetesi, Kars, 27-29 A�ustos1959.

28. Allahuekber �ehidler Abidesi 1-11, Bugün gazetesi, Kars, 3, 4 Eylül 1959.

29. Kars Halk Oyunlar� ve Çalg�lar�: K�rz�o�lu’nun �kaz�, Hür Söz gazetesi,

Erzurum 26 Eylül 1960.

30. Kars Kalesi I-III, Bugün gazetesi, Kars, 14-16 A�ustos 1960.

31. Erzurum Üniversitesi �çin Dede Korkut Enstitüsü-F�nd�ko�lu’na Aç�k

Mektup, Hür Söz, Erzurum, 12 A�ustos 1960.

32. �spir Firuzesi ile Erzurum Nefti 1–11, Hür Söz gazetesi, 21, 23 �ubat 1961.

33. Millî E�itim Bakanl��� ve Türk Klasikleri, Millî Cephe (Haftal�k gazete)

Ankara. 16 Haziran 1967.

34. Erzurum’un Kurtulu�u, Hür Söz gazetesi, 11 Mart 1961.

35. Iss�z ve Ören Erzurum’un �enlendirilmesi, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 8

A�ustos 1961.

36. �air Nefi’nin Sekiz Arka Atas� I-VIII, Hür Söz gazetesi, 21 Eylül–30 Ekim

1961.

37. Osmanl� Eyaleti Erzurum’un �lk 45 Y�l�ndan Çizgiler: Erzurum �ehir Halk�

Tebriz’den Gelmi�tir, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 15 A�ustos 1962.

130

38. Lehçe-i Erzurum Yazmas�ndaki Halk Sözleri (tefrika), Hür Söz gazetesi,

Erzurum, 21 A�ustos-Eylül 1963.

39. Kürtlerin Kökü I-IX, Yeni Diyarbak�r Sesi Gazetesi, Diyarbak�r, 30 Mart – 10

Nisan 1963.

40. Kanal’daki Kars Köyü 108 Y�ld�r Zaferimizi Kutluyor, Vatan gazetesi,

�stanbul, 29 Eylül 1963.

41. Artvin Tarihinin K�sa Bir Özeti ve Osmanl�lar�n Ardanuç Sanca��n� Fethi (20

gün tefrika), Hâkimiyet gazetesi, Bursa, 29 Mart–18 Nisan 1964.

42. Fethin Hikâyesi, Su gazetesi, Ka��zman, 1, 15 Temmuz 1964.

43. Ka��zmanl� Firgani 1–11, Su gazetesi, Ka��zman, 1, 15 Temmuz 1964.

44. 900. Y�ldönümü (Kars’�n Fethi) 1–11, Ekinci gazetesi, Kars, 18–19 A�ustos

1964.

45. Kars Kalemizin 900. Y�lma Bir Bak�� I-III, Hür Söz gazetesi, Erzurum, 15–17

A�ustos 1964.

46. Kars Fethini Kutlama (Tekzip), Ekinci gazetesi, Kars, 22 Nisan 1965.

47. Pasinler Tarihinden, (Tefrika), Pasinler’in Sesi gazetesi, Hasankale, Nisan-

Temmuz 1965.

48. Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan �airleri I-III, Hüryurt gazetesi, Kars, 26–28

Ekim 1965.

49. Türk Akademisinin Yoklu�unda U�rad���m�z Büyük Kay�plar i-IV. Millî

Cephe, Ankara, Haziran-Temmuz 1967.

50. 93 (1877) Beyaz�t A��t�’ndan Parçalar, Mesuliyet gazetesi, A�r�, 4 Ocak

1968.

51. Türk-Rus Sava�lar�nda Erzurum Muharebeleri-Erzurum’un Kurtulu�u, 1-IX,

Hür Söz gazetesi, Erzurum, 4-13 Ocak 1968.

52. Bir Konferans Veren K�rz�o�lu’nun Bas�n Toplas�ndaki Beyanlar�, Ku�akkaya

gazetesi, Gümü�hane, 31 May�s 1968.

131

53. O�uzlar�n �ki Boyundan Gelen Kürtler, Devlet gazetesi, S 18, 25, �stanbul

1969.

54. “Gürcistan” Adl� Kitap Hakk�nda Bir Ara�t�rma, Meslek gazetesi, �stanbul, S.

147-148, Nisan-May�s 1969.

55. Erzurum’un Kurtulu�u, (Konu�ma metni), Hür Söz, 16 Mart 1970.

56. Hasankaleli �brahim Hakk� Hazretleri-II, Hür Söz, 1-3 Temmuz 1971.

57. TRT’yi Protesto (Kars oyunlar� alet ve k�yafetleriyle ilgili bas�m aç�klama- Si)

Hür Söz, 19 Temmuz 1971.

58. Alparslan’�n Üç Bat� Seferindeki Fetihler ve Ak�nlar I-II, Ufuk gazetesi,

�stanbul, S. 109–110, Eylül 1971.

59. Gümü�hane’nin Tarihteki Yeri ve Kurtulu�u I-II, Ku�akkaya gazetesi,

Gümü�hane, 28 Mart–1 Nisan 1975.

60. Rus Akademilerinin �lmi Yay�nlar�na Göre Anadolu Çerkez, Lezgi, Gürcü,

Ermeni, Hatta Türklerin Anayurdudur 1-V, Orta Do�u gazetesi, �stanbul, 6–

10 Mart 1975.

61. Mogrov Han Saray� (K�rz�o�lu’nun bas�m aç�klamas�), Hür Söz, Erzurum, 22

May�s 1978.

62. Kars Kalemizin 900. Y�l�n� Bir Bak��, Hürsöz, 15 A�ustos 1964, Cumartesi

Say�:26130 s.1–3.

63. Kürtlerin Kökü, Hürsöz, 1 �ubat–29 Mart 1963, Say�:3045–3090, s.3.

1. 62. Mogrov K��las� Milletin Sesi gazetesi, Erzurum, 23–24 May�s 1978.

64. Korkunç Oyun I-III, Büyük Anadolu gazetesi, S.14,17,18, Ankara 1989.

65. Türkiye Aleyhine Yap�lanlar, Millî irade gazetesi, Eski�ehir, 21 May�s 1990.

66. Kurtulu� Sava��nda Nahcivanl�lar da Destek verdi, Tercüman gazetesi, 9

Haziran 1992.

67. Müslüman Türkiye’nin Temeli An�’da At�ld�, Türkiye gazetesi, 13 Mart 1992.

132

68. Enver Pa�a Kilimi ve Türkistan’a Gidelim �iiri, Son Söz gazetesi, Erzurum, 4

Eylül 1998.

B. DERG�LER

ALTIN I�IK (�stanbul, Ayl�k Dergi)

S�ra No Yaz�n�n Ad� Say� Sayfa Tarih

1. Osmanl�lar�n Hazar K�y�lar�n� Fethi

ve Tiflis Müdafaas�

1 11–13 Ocak 1941

2. Umumi Türk Tarihi’ne Giri� (Kitap

Tan�tma) 3 9,19 Mart 1947

3. Ermeni �stekileri ve Tarih-I 6 6 Haziran 1947

4. Ermeni �stekileri ve Tarih-II 7 7 A�ustos 1947

5. Rahmet R�za Nur Be�’in Millî

Siyaset, Kültür Görü�ü ve Ülküsü 8 8 Eylül 1947

ALTINYURT (Kars Ayl�k Dergi)

6. . Karsl� Â��k Kahraman Baba (1863–1944)

1 6–7 Ekim 1957

ALTINYURT (Kars Haftal�k Gazete)

7. Kars �li Meskûn Yer Adlar� ve Bunlar�n Yaban� Dildekileri 5 1 7 Nisan 1958

ANAYURT’TAN ATAYURDA TÜRK DÜNYASI

8. Türkistan Co�rafya Adlar�n�n Türkiye’deki Ada�lar�ndan Birkaç� 3 19–24 Haziran 1993

133

AZERBAYCAN

9. Ne Mesket Ne Misket Ah�ska Türklerindir

268 17–21 Haziran 1989

BARI� DÜNYASI

10. Kürtlerin Kökü 11 272–275 �ubat 1963

11. Kürtlerin Kökü �ç O�uzlardand�r (Mahkeme Karar�yla) 14 305–307 May�s 1963

12. “Cevab�m�z” (Mahkeme Karar�yla/Tekzib) 14 309–310 May�s 1963

13. Bar�� Dünyas�n�n Tarih ve Dil Otoritesine (Mahkeme Karar�yla 18 535–537 Kas�m 1963

BELGELERLE TÜRK TAR�H�

14. Belgelerle Erzurum Kongresinin �lk Günü 35 4–33 A�ustos 1970

15. Amerikan Mandas�n� Kimler �stiyorlard� Ve Nas�l Öneriyorlard� (Ayr� bas�m)

67 18–24 A�ustos 1973

16. Hocam�z Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat’�n An�s�na 13 41–45 Kas�m-Ocak

1974

17. Türk Millî Gelene�inde K�z�lelma ve Yerleri I 1 30–36 Mart 1985

18. Türk Millî Gelene�inde K�z�lelma ve Yerleri II 2 41–47 Nisan 1985

19. Selçuklu Fethinden Önce O�uz Ellerinde Hal�c�l�k 3 27–35 May�s 1985

20. Selçuklu Fethinden Önce Türklerin Armenya’da Ya�ad���n� Gösteren Belgeler

11 45–51 Ocak 1986

21. Eski Türklerde ve O�uz/Türkmenlerle �kili, Dörtlü, Alt�n�, Onikili, Yirmidörtlü Düzen

26 37–43 Nisan 1987

B�Z�M ÇORUH

22. Ah�ska �’lamlar� Defterinden Çoruh �line Ait Vesika 1 Nisan 1950

134

BORLUK (Kars Lisesi Dergisi)

23. Tarihte Kars’�n Çizgileri 1 6–7 May�s 1948

24. Kars Madalyas� 3–4 2–5 Tm.-A�. 1948

25. Ç�ld�r’da Üç U�uz Karde�ler Efsanesi 5 3,6–7 Eylül 1948

BOZKURT (�stanbul, Ayl�k Dergi)

26. Ergenekon Bayram�: 9 Mart Sultan Nevruz

4 65 Mart 1942

CO�RAFYA DÜNYASI (�stanbul Ayl�k Dergi)

27. A�r� Da�� Mart 1951

ÇINARALTI (�stanbul Haftal�k Dergi)

28. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-I 17

29. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-II 18 4–5 I. Kanun 1941

30. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-III 19 4–5 I. Kanun 1941

31. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-IV 20 5–6 I. Kanun 1941

32. Do�uda Derlenmi� Koçaklama Türkülerimizden-V 22 10–12 II. Kanun 1942

33. Gökçeli Elesger 23 10–11 II. Kanun 1942

34. Ah�skal� Çerkezo�lu 24 9–10 II. Kanun 1942

35. A�r� Da�� Üzerine Türk Efsane ve �nanlar� 25 10–11 II. Kanun 1942

36. Ah�ska’da Musevi Türkler 26 5–7 II. Kanun 1942

37. Kars eli Köro�lu Anlatmalar�ndaki Eski Düzen ve Törelerimiz 27 6–7 �ubat 1942

38. Seçme Be�ik Türküleri-I 28 10–11 1942

39. Seçme Be�ik Türküleri-II 29 1942

40. K�z�l Alman�n Yerleri-I 30 10–11 �ubat 1942

41. K�z�l Alman�n Öz Yeri–2 31 13–14 Mart 1942

135

42. K�z�lalman�n Türesini Ya�atan �amkallar�n Soyu–3 33 11–

12,15 Mart 1942

43. Macaristan K�z�lalmalar�–4 37 12 Nisan 1942

44. Macaristan K�z�lalmalar�–4 38 10 Nisan 1942

45. Roma K�z�lalmas�–6 39 6–7 May�s 1942

46. Gürcistan Ad� 41 10 Temmuz 1942

47. Halk Edebiyat�nda Sar�kam�� 43 6–7 Temmuz 1942

DADA� (Ankara)

48. Erzurum Halk�, 1935’te Tebrizden

Göçme Akkoyunlulardand�r 12–13 12 Mart 1959

D�CLE (Diyarbak�r, Ayl�k Dergi)

49. Eski O�uzlar Ça��nda Amid

(Diyarbekir) Bölgesi 1 26–28 Nisan 1952

D�YANET (Ankara Ayl�k Dergi)

50. Karsl� �ki Büyük �slam Bilgini 7–8 188–191 Tem-A�s 1967

DO�U� (Kars, Halkevi Ayl�k dergisi)

51. Kars’ta Edebiyattan �lk Yaz� 14 3–4 1 Aral�k 1934

52. Karsl� Â��k Kurbani 26 3–5 Aral�k 1935

53. Kars’ta Salt�k Yaz�tlar�-I 42 3–6 Haziran 1939

54. Poshovlu Â��k Zülali 42 8–13 Haziran 1939

55. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler I 42 14 “ “

56. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-I 42 23–25 “ “

136

57. Kars’ta Salt�k Yaz�tlar�-II 43 3–5 Temmuz 1939

58. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler I 43 5–6 “ “

59. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-II 43 9–14 “ “

60. Azerbaycan Halk Edebiyat�ndan:

Bayat�lar, Maniler 43 20–22 Temmuz 1939

61.

Memleket �ncelemeri: Kars-I

(T.Toker’in Kars Adl� Kitab�n�n

Tenkidi)

43 26–31 “ “

62. Posoflu Noksani’nin Hatay Destan� 44 6–8 A�ustos 1939

63. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-III 44 9–12

64. Posoflu Zülali–2 44 15–22 A�ustos 1939

65. Memleket �ncelemeleri: Kars-II 44 37–40 “ “

66.

Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri

Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve

Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-I

45 3–8 Eylül 1939

67. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-

IV 45 8–10 “ “

68. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-III 45 13–16 Eylül 1939

69. Memleket �ncelemeleri: Kars-III 45 19–24 “ “

70. Sar�kam��’�n Kurtulu�u 46 1–3 Ekim 1939

71.

Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri

Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve

Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-II

46 4–11 “ “

72. Kars’ta Söylenen Tap��rmas�z �iirler-V 46 12–16 “ “

73. Bar�� ve �en Günlerde Söylenenler-IV 46 24–27 “ “

137

74. Türk Ellerine (�iir) 46 31–32 “ “

75. Kars’�n Kurtulu�u Bayram�m�z 47 3–5 Kas�m 1939

76.

Kars Bölgesinin Eski Ça�lardan Beri

Gördü�ü Yerle�me Ak�n ve

Hâkimiyetlerin K�sa Bir Çizelgesi-III

47 6–9 “ “

77. Yusufelili Â��k Huzuri ve Kars Destan� 47 10–14 Sonte� 939

78. �ç O�uz Yahut Kars Eli 47 20–21 Ekim 1939

79. Kars’�n Kara günlerinde Halk

Edebiyat�nda Ulusal Ruh 47 22–24 Kas�m 1939

80. Tan�yabildi�imiz Karsl� En Eski ��k:

Baykan 47 25–27 Ekim 1939

81. Dü�man Kar��s�nda Karsl�lar ve Kars

Kalemiz 47 28–31 “

82. Kars Hindeki Eski �ehir Örenlerinden:

ANI-I 48 2–4 Aral�k 1939

83. Ardahanl� Â��k Mazlumi 48 11–17 Aral�k 1939

84. Gümrü Muahedesinin �mzas� 49 1–2

85. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:

ANI-II 49 2–5 Ocak 1940

86. �av�etli Recai 49 26–29 II Kanu 940

87. Ulusal Ant (Millî Misak) 50 1–2 �ubat 1940

88. Karsl� Servi (Valihi) 50 13–17 �ubat 1940

89. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:

ANI-III 50 2–6 �ubat 1940

90. Kars’�n Öz San�: ALP KALA 51 1–2 Mart 1940

138

91. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:

ANI-IV 51 2–9 Mart 1940

92. Kars’�n Dü�man Felaketine 1293 Harbi

Destan� Parçalar 51 13–17 “ “

93. �av�etli Recai–2 51 25–28 Mart 1940

94. Ardahan’�n Kurtulu�u 52 1–2 Nisan 1940

95. Erzurum’un Kurtulu�u 52 2–4 Nisan 1940

96. Ya�ayan Karsh �airlerimizden Niyazi

Sabri Ergul-I 52 16–15 Nisan 1940

97. Mehmet �evki Özdemir 52 Nisan 1940

98. Posoflu Hakiki 52 19–22 Nisan 1940

99. Musa Eyüp Ze�em 52 22–27 Nisan 1940

100. Posoflu Mahzuni 52 77–31 Nisan 1940

101. Ardahanl� Mahzuni–1 52 31–32 May�s 1940

102. Kars’�n �lk Kurtulu�u 53 2–3 Nisan 1940

103.Ya�ayan Kars �airlerimizden N.Sabri

Ergul II 53 8–16 May�s 1940

104. Ardahanl� Mahzuni–2 53 May�s 1940

105.Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden:

ANI-V 54 21–28 Haz.-Tem 1940

106. Karsl� �ki �air Ailesi 54 11–15 Haz.-Tem 1940

107. Ka��zmanl� H�fz� 56 1–16 �ubat 1941

108. Ardahanl� Nat�k�–1 56 �ubat 1941

109. Ardahanl� Nat�k�–2 57 1–9 May�s 1941

110. Kars �lindeki Eski �ehir Örenlerinden: 57 13–23 May�s 1941

139

ANI-VI

111. Karsl� �airlerden: M. Salim Balc�–1 57 28–32 May�s 1941

112. �slam Ansiklopedisinde KARS–1 57 24–27 “ “

113. M. Salim Balc�–2 58 8–13 Tem 1941

114. �slam Ansiklopedisinde KARS-II 58 17–21 “ “

115.�ld�rl� A��k �enlik ve Ondan Bahseden

Yaz� ve Risaleler 58 26–33 “ “

116. Bibliyografya: Do�unun kap�s� Kars 62 1.17 Ocak 1950

117.Do�u�’un Bundan Önceki 61 Say�s�

Nas�l Ç�kt�? 62 1–3 Ocak 1950

118.1855 Kars Zaferi ve Madalyas�na Ait

Vesikalar–1 62 “ “

119.Yusufelili Huzuri (Dizdaro�lu’nun

Kitab� Hk.)-I 62

5–6, 14–

15 “ “

120. Çalkavurlu Fedai-I 62 7–11 “ “

121.“Ç�ld�rl� Â��k �lyas” Bro�ürünü Tenkit

63 Kapak

içi �ubat 1950

122.Kurtulu�un 29. Y�ldönümü Dolay�s�yla

Ardahan 63 1–4 �ubat 1950

123. Â��k Bahri 63 6–8 �ubat 1950

124.1855 Kars Zaferi ve Kars Madalyas�na

Ait Vesikalar–11 63 12–13 �ubat 1950

125.Yusufelili Huzuri (Dizdaro�lu’nun

Kitab� Hk.)-II 6 15–16 �ubat 1950

126. K.Ülgen’in “Kars Oyunlar�” Kitab� 64 1,14 Mart 1950

140

127. Erzurum’un Kurtulu�u 64 3–5 Mart 1950

128.93 Sava��nda Kars Köylülerinin

Yararl�k ve Kahramanl�klar� 64 6–8 Mart 1950

129. Yeni Eserler: Kükreyi� (S.Ertürk) 64 14 Mart 1950

130. Karsl� �airlerimizden: Â��k Bahiri: 64 11–13 Mart 1950

131.Kars’�n K�rk Y�ll�k Kara Günlerden

Kurtulu�u Hat�ras� 65 1–18 Nisan 1950

132.Rus �stilas� Kar��s�nda Do�u Kilidimiz

Kars Kalesi ve Kurtulu�u 65 1–2 Nisan 1950

133.93 (1877)’de Kars Sanca�� Memurlar�

ve Baz� �statistikler 65 2–7 Nisan 1950

134.

93 (1877) Türk Rus Sava��nda

Karsl�lar�n Kahramanl�k ve

Yararl�l�klar�

65 3–5 Nisan 1950

135.

Ruslar�n Anadolu Hududuna

Sokulmalar� ve 93 Sava��na Kadar Kars

Sald�rmalar�

64 7–10 Nisan 1950

136.93 Sava��nda Kars Muharebeleri ve

Dü�ü� Felaketi 64 10–14 Nisan 1950

137.Muahedeler �le Evliye-i Selase’nin

Elden Ç�kmas� ve Muhaceret 65 14–17 Nisan 1950

EL�F (Erzurum Ayl�k Dergi)

138.Dede Korkut’ta iç O�uz’dan Erzurum ve

Çevresi 1 2–5

139.Armenya-Yukar� Eller Tarihinin �ç Yüzü: 1 3–8

141

Dede Korkut O�uznamelerinin Mahiyeti

140.Tepegöz Destan�’n�n Mahiyeti 1 11 1970

141.Yukar� Kür ve Çoruk Boyu 8–9 9–17 1946

FOLKLOR POSTASI

142.Kars �linde Yerli Halk Takvimi

Deyimleri Üzerine 9 9,19 Haziran 1945

143. Posoflu Â��k Zülali 11 Ekim 1945

144.Kars �linde Yel Bulut Ya�mur Kar ve

Buz Adlar� 16 13–15 May�s 1946

145.Kars �linde Yel Bulut Ya�mur Kar ve

Buz Adlar� II 17 5–7,19

Haziran-

Tem.1946

146.Köro�lu’nun �ahsiyeti-(Boratav’a

Cevap) I 18 3–5 Tem.-Eyl. 1946

147. Köro�lu’nun �ahsiyeti-II 19 Aral�k 1946

GÖKBÖRÜ

148.Yusufelili Huzuri’nin “Bugün Git Yar�n

Gel” Destan� 3 1942

HALK B�LG�S� HABERLER� (�stanbul Ayl�k Dergi)

149. Ah�skal� Gülali 112 92–96 �ubat 1941

150. Karsl� Â��k Kurbani 114 133–142 Nisan 1941

151.Kars ve Çevresinde Köro�lu’na Ait

Anlatma ve inanlar 117 Tem. 1941

142

HALKEVLER� DERG�S�

152.Dede Korkut O�uznamelerini

B�rakanlar Kimlerdir? 2 24–25 1966

153. Kars’�n Tarihi ve Kanada Kars’� 7 34–40 Temmuz 1978

HEM��N

154. Hem�enli Boyu ve Köyleri 3 Mart 1967

155.Eski O�uz (Arsakl�/Part) Kal�nt�s�

Hem�inliler 8 75–80 1974

�Ç O�UZ

156. Ad�m�z ve Yolumuz 1 1–2 Kas�m 1951

157. Can�m Diyarbekir 1 3–4 Kas�m 1951

158.

Dede Korkut �le �erefname Kitaplar�na

veya Millî Kürt An’anesine Göre

Kürtlerin Asl� O�uzlar�n Bö�düz

Boyundand�r

1 6–7 Ocak 1952

�� DERG�S�

159.1883 Nüfus Kütü�üne Göre

Z.Gökalp’�n Ailesi 2 14–28 1956

160. Gorgor Baba-Da��stan’da Dede Korkut 266 2–7 Haziran 1969

�� VE DÜ�ÜNCE

161. Bir kitab�n Anatomisi 265

143

KADIN VE A�LE

162. Prof. K�rz�o�lu ile Azerbaycan Üzerine 59 23–25 Mart 1990

KARAAM�D

163.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad� 1 5,16 Nisan 1953

164.Hamravat Suyu ve Tarihçesi-I 1 3 Nisan 1953

165.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad�-II 2 15 Nisan 1953

166.Hamravat Suyu ve Tarihçesi-II 2 6 Nisan 1953

167.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt

�smail Hakk� Pa�a–1 3 13,18 May�s 1953

168.Amid, Kara-Amid �ehrinin Ad�-III 3 5 May�s 1953

169.Sefename’de Ahlat, Mafark�n, Amid

Üzerine Haberler 4 305–311 1956–58

170.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt

�smail Hakk� Pa�a–2 4 11 1955

171.Türklü�ün Ak Kurumu �stanbul 4 1 Ocak 1955

172.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt

�smail Hakk� Pa�a–3 5 2–3 Ocak 1955

173.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt

�smail Hakk� Pa�a–4 6 1–2 Ocak 1955

174.Diyarbekir Valisi Karsl� Hatuno�lu Kurt

�smail Hakk� Pa�a–5 7 1–3 �ubat 1955

175.�ehrimizin Eski Ad� Amid, Kara Amid

ve Bu Unvanla Ç�kan Eser ve Dergiler 1 241–244 Eylül 1956

176.Çermik Kasabas� Üzerine Notlar 1 266–281 Eylül 1956

144

177.Ziya Gökalp Müzesi K�lavuzu, Aile

Kütü�ü, Kronojisi ve Gökalp Albümü 1 248–240 Eylül 1956

178.Ziya Gökalp’in Atalar�na Ait Vesikalar 1 161–189 1956

179.Mustafa Kemal Pa�an�n Bir Telgraf� 1 281–283 Eylül 1956

180.Nebî/Peygamber Camii Minaresi

Yeniden Yap�lmal�d�r 1 283–286 Eylül 1956

181.�efername’nin Ahlat, Mafark�n, Amid

Üzerine Verdi�i Haberlere ekleme 4 305–311 1956–58

182.Kara Amid’de Deli Behram Pa�aya Kar��

Ayaklanma ve Sonucu 4 350–358 1956–58

183.

Atak’ta Artuklu Vali Melik Adil’in

Minare Kitabesi ve Atak/Lise ocakl�

Be�leri ve Z�rkiler. Lice Kitabeleri

4 370–375 1956–58

KARS EL�

184.Sar�kam�� �ehitleri Üzerine Halk

�iirleri–1 2 11–12 Eylül 1964

185. Sar�kam�� �iirleri–2 3 10 Ekim 1964

186. Sar�kam�� �iirleri–3 4 10 Kas�m 1964

187.Selçuklular�n Kars’� Fethinin 901

Y�ldönümünü Kutlarken 13 3–4,22 A�ustos 1965

188.Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan

�airleri-I 17 7,10 Aral�k 1965

189.Tuhfe-i Naili’deki Karsl� Divan

�airleri-II 18 6 Ocak 1965

190. Millî �urada Çal��an Karsl� 16 4,13 Kas�m 1965

145

Kahramanlar I

191.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar II 7 4,13 Aral�k 1965

192.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar III 18 4,11 Ocak 1966

193.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar IV 19 4,13 �ubat 1966

194.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar V 20 4,13 Mart 1966

195.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar VI 21 4,13 Nisan 1966

196.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar VII 22 4,13 May�s 1966

197.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar VIII 23 4 Haziran 1966

198.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar IX 24 4,13 Temmuz 1966

199.Millî �urada Çal��an Karsl�

Kahramanlar X 26 11 Eylül 1966

200. Kars �linin Turizm De�erleri I 20 8–9 Mart 1966

201. Kars �linin Turizm De�erleri II 21 10–11 Nisan 1966

202. Kars �linin Turizm De�erleri III 22 8–9 May�s 1966

203. Kars �linin Turizm De�erleri IV 23 6 Haziran 1966

204.Kars �linin Turizm De�erleri I- Kars

�linin Turizm De�erleri V 24 6,11 Temmuz 1966

146

KARS KALES�

205.Kars’�n �lk Kurtulu�unu Kutlarken

(imzas�z”>> 1 2–4 Nisan 1964

206. Kars �li Yer Adlar� (14 �lçe Ad�) 1 24–26 Nisan 1964

207. Eski Yeni Kars Bilig F�kralar�ndan 1 28–30 Nisan 1964

208. A�r� Da�� Efsanesi 2 10–11 Ekim 1964

209.Karsl� Divan �airlerinden: Ali �evket

Efendiden Gazeller 2 6 Ekim 1964

KARSLININ SES� (�stanbul)

210.Millî Destanlar ve Co�rafya Adlar�n�n

De�eri 18- Haziran 1991

211.

Son Alt� Türk-Rus sava��nda Kars’taki

Serhat Ruhunu Besleyen Halk

Geleneklerimiz

3–4 40- Tem-A�s 1991

212. Kars’�n Son Kurtulu�u 6 22–24 Ekim 1991

KÖYE DO�RU

213.Halk �iiri Diliyle Huzuri’nin

Ortülü/�enkaya Destan� 1 1943

KÖZ (Erzurum Ayl�k Dergi)

214.Erzurumlu �air Mehmed �erifi ve

Pend-i Gülistan’� 5 1980

147

KÜLTÜR VE SANAT

215.Erzurum Kongresi Beyannamesi’nin 45

Mümessili 5 153–159 Ocak 1977

KÜMBET (Eruzurm Ayl�k Dergi)

216. Erzurumlu 30 Divan �airi 2 1 Ocak 1968

MEKFURE (Ankara Haftal�k Dergi)

217. Ziya Gökalp’in Do�um Tarihi 25 1–2 Nisan 1952

M�LL� I�IK (�stanbul Ayl�k Dergi)

218. Bir Kitab�n Anatomisi: Gürcistan I 28 10–13 A�ustos 1969

219. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler II 38 20–23 Haziran 1950

220. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler III 40 29–31 A�ustos 1970

221. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler IV 41 18–21 Eylül 1970

222. Gürcistan’�n Yazar� ve Gerçekler V 42 27–28 Ekim 1970

M�LL� KÜLTÜR (Ankara Ayl�k Dergi)

223.Akkoyunlu Ça��nda Yaz�lm�� Amildi

�eyh Ahmet’in Edebiyat Kitab� 77 64–60 Ekim 1990

224.Hocam Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi

Togan ve Hat�ralar�m 79 27–32 Aral�k 1990

225.Türk Tarihini Ara�t�rma Usulünde Millî

Destanlar ve Co�rafya Adlar�n�n Yeri 81 23–26 �ubat 1991

148

ORKUN (�stanbul, Haftal�k Dergi)

226.Ali Süvai’nin H�yva Kitab� ve

Türkçülü�ü 25 4–6 Mart 1951

227.Moskoflar�n Kürtçülük Cereyan�

Yaratma Gayretleri 35 10–14 1951

228. Kars’�n Nam�k Kemal üzerinde Tesirleri 48 11–12 1951

229. Kad�n Ba�l��� Fevs ve �eyh Said �syan� 54 4–6 1951

ORKUN (Ankara Ayl�k Dergi)

230.

Türk Destan Kahraman� Köro�lu’yu

Sovyet Rusya Halk Edebiyat� Profesörü

Pertev N.Boratav Nas�l Tan�tmaya

5 2–4 Haziran 1962

231.R�za Nur’un Tarihe Ait �ki Eseri:

Ermeni Türk Tarihi 9 17–19 Ekim 1962

232.Millî Folklor: Sa�d�-So�duç

Gelene�imiz 10 11 Kas�m 1962

233.Türkolojide Yeni Ara�t�rmalar ve

Pertev N. Boratav 11 7–9 Aral�k 1962

234.Selçuklu Sultan� Alp Arslan’�n Kars’�

Fethinin 900. Y�ldönü9mü Yakla��rken 20 2–4 Eylül 1963

235.Anadolu Etnolojisi Ara�t�rmalar�:

Manavlar 24

14–

15,19 Ocak 1964

236.Ankara Radyosu’ndaki Bol�evik Mal�

Süreyya �ark�s� 24 22–23 Ocak 1964

237. Gümü�hane’den Mu�la’ya

Gaziantep’ten Edirne’ye Var�ncaya 25 2–4 �ubat 1964

149

Yay�lan Türkmenler:Dani�mendlü Eli-2

238.

Gümü�hane’den Mu�la’ya

Gaziantep’ten Edirne’ye Var�ncaya

Yay�lan Türkmenler: Dani�mendlü Eli 2

26 16–

17,31 Mart 1964

239. Folklorumuzdan Örnekler: Sütü Çekmi� 7 25 A�ustos 1962

ÖZLEY�� (Ankara Ayl�k Dergi)

240.

90 Y�l Önceki Türk-Rus Sava��n� Tasvir

Eden Bir Manzum Eserden �ayan-�

Dikkat Parçalar

5 8–9 �ubat 1947

POSOF’UN SES� (Ankara, Ayl�k dergi)

241.Tarihte Posof Bölgesi ve Posof Ad�n�

Veren Hun Boyu 1–6 2

Ocak-Tem

1987

242.Karagünlerde (1877–78) Ardahanl�lar�n

Millî Duygular� 1 12–15 Temmuz 1992

243.Ardahan �le Ç�ld�r’da Türk Bahad�rl���

ve �ki Koçaklama 3 24–25 A�ustos 1993

244. Divan �airlerimizden Arfahanl� Nat�ki 6 15–16 Kas�m 1994

245.Osmanl� Fethinden Önceleri Ardahan

Ç�ld�r Posof Bölgesinin Türklü�ü 9 20–25 Ekim 1995

R�ZE’N�N SES�

246. Hem�inliler 1 9–10 Mart 1986

247.Bir Alman Dergisinde �kan Hem�inli

Adl� Yaz�daki Yanl��lar 6 48–51 Mart 1991

150

SARI Ç�ÇEK

248.Artvin Elinin 2700 Y�ll�k Türklük �zleri:

Kalarç/Kalaçlar ve Tokar/Tukhalar 1 3–15 Nisan 1975

SELÇUKLU ARA�TIRMALARI DERG�S� (ANKARA)

249.Selçuklular�n An�’y� Fethi ve Buradaki

Selçuklu Eserleri II 111–139 1970

250.

Alparslan’�n Fethetti�i Nemrut Bin

Kenan/�ertulni Bölgesi (Malazgirt

Zaferi Özel Say�s�

III 371–390 A�ustos 1971

TANRIDA� (�STANBUL)

251.Büyük Halk �airlerimizden Ç�ld�rl� Â��k

�enlik I 9 9–12 Tem 1942

252.�enlik’in Yurt ve Ulus Yolundaki

�iirleri II 11 13–15 Tem 1942

253.�enlik’in Yurt ve Ulus Yolundaki

�iirleri III 13 12–15 Tem 1942

254.Bayburtlu Zihni’nin Yurt ve Ulus

Yolundaki Deyi�lerinden 18 11–14 Eylül 1942

TAR�H YOLUNDA ERZURUM (ERZURUM)

255.�ç O�uzdan Kazan Han-Küçük Arsakl�

Sülalesinin Yurdu Karun Eli I 1 16–19

256.�ç O�uzdan Kazan Han-Küçük Arsakl�

Sülalesinin Yurdu Karun Eli II Ocak 1959

151

257.1522 Y�l�nda Iss�z ve Harap Duran

Erzurum Bölgesi 5–6 5–6

Mart-Haziran

1960

258.Erzurum ve Çevresinde

Azerbaycanl�lar�n Karde� Körne�i 1/16 25–28 Haziran 1980

259. Erzurum‘un Eski Adlar� Nelerdi? 1/17 25–28 Haziran 1980

260.Erzurum ve Çevresinde

Azerbaycanl�lar�n Karde� Körne�i 1/18 48–50 Temmuz 1983

TAR�HTEN SESLER

261. Yusufelili Huzuri I 1 29–35 Aral�k 1943

262. Yusufelili Huzuri II 2 �ubat 1943

TUR�ZM BÜLTEN�

263.Ecdad�m�z�n Anadolu’ya Geli�lerinin

900. Y�ldönümü Dolay�s�yla Kars 37 4–6 Kas�m 1964

264. Artvin 38 5 Aral�k 1964

265. A�r� 51 4–5 Ocak 1966

TÜRK AMACI (�STANBUL)

266.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle

Adland�r�lmas� 1 1–8 38–41 1942–43

267.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle

Adland�r�lmas� 2 81 A�ustos 1942

268.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle

Adland�r�lmas� 3 132–138 Eylül

152

269.Türklerde Dört Yönün Dört Renkle

Adland�r�lmas� 4 177 Ekim 1942

270. Tebriz’i Ö�en Bir Halk �airi 2 93–96 A�ustos 1942

271. Ah�skal� ��k �rfani 5 1942

272. Karsl� ��k Kaya Hoca 6 286 1943

TÜRK D�L�

273.�air Nefî’nin Sekiz Atas� ve Babas�n�n

Bir Tarih �iiri 120 Eylül 1961

274.Cemi�gezek, Ki�� ve Sincar’da Eski

Türkçe Erkek Adlar� 121 35–38 Ekim 1961

275. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz I 124 214- Ocak 1962

276. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz II 125 286–288 �ubat 1962

277. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz III 126 350–353 Mart 1962

278. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz IV 128 655–660 May�s 1962

279. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz V 130 786–788 Temmuz 1962

280. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VI 131 848–851 A�ustos 1964

281. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VII 132 910–912 Eylül 1962

282. Halk Edebiyat� Deyimlerimiz VIIII 133 62–67 Ekim 1962

283.

2. Ordu Kumandan Vekili Mustafa

Kemal Pa�a’n�n 230 Numaral� Raporu

(28 Aral�k 1916)

134 83–87 Kas�m 1962

284.�ran Devlet Dilindeki Türkçe Sözlerden

Birkaç� 137 252–257 �ubat 1963

285. Dede Korkut O�uznameleri Arsakl�lar 139 363–369 Nisan 1963

153

Devleti O�uzlar�n�n Destanlar�d�r

286.Kürtlerde O�uzcan�n �zleri ve Aileye

Ait Sözler 141 511–515 Haziran 1963

287.

Dede Korkut O�uznameleri Alplar�n�n

Ad�yla An�lan XVI. Yüzy�l

Hristiyanlar�

143 752–755 A�ustos 1963

288.Emrah ile Selvi’den Revan Üzerine

Deyi�ler I 144 801–806 Ocak 1964

289.Emrah ile Selvi’den Revan Üzerine

Deyi�ler II 148 213–217 Eylül 1963

290. Köro�lu’nun Ça�� ve Silahlar Destan� 151 408–410 Nisan 1964

291. Kars Kalemizin 900 Y�l�na Bir Bak�� 155 809–813 A�ustos 1964

292. Sürmeli Çukurunda tuluca Ayr�mlar� 155 825–830 A�ustos 1964

293. Ka��zmanl� H�fzi (1893–1918) 155 815–817 A�ustos 1964

294.Kars �lçeleri Üzerine Eski Yeni Halk

�iirleri 155 818–822 A�ustos 1964

295. Kars Kalemizin 900. Y�l�na Bir Bak�� 155 809–814 A�ustos 1964

296.Köro�lu Adl� Dulkadirli ve Av�arl�

Oymaklar� 167 759–762 A�ustos 1964

297.Ç�ld�r Gölü’nde Ba�dat ile Haf�z’�n

A��t� 168 790–793 Eylül 1965

298.Atatürk’ün Kars’a Geli�i ve Kemalpa�a

Oyunu 170 111–115 A�ustos 1965

299. Türlü Yönleriyle Aya� (Mehmet Aldan) 172 274–275 Ocak 1966

300.Türk Dilini Sevme Bak�m�ndan

Nevai’nin Yeri 173 306–316 �ubat 1966

154

301.Halk Hikâyelerinde Dö�eme Söyleme

Gelene�i 207 470–782 Aral�k 1968

302.Behçet Kemal Ça�lar ve Son �iir

Üzerine 230 167–169 Kas�m 1971

TÜRK DÜNYASI TAR�H (�stanbul Ayl�k Dergi)

303.

Türkiye’de En Eski Selçuklu

Camii: An�’da Manuçahr Cami ve

Medresesi

4 14–16 Nisan 1987

304.

Türk Dünyas� Co�rafya

Adlar�n�n Tükiye’deki Ada�lar�ndan

Birkaç�

3 19-28 Haziran 1993

TÜRKEL�

305. Çoruh-�av�at Kitap Tan�tma 2 8–9,16 �ubat 1947

TÜRK FOLKLOR ARA�TIRMALARI

306. Türkçe Erkek Adlar� 5 Aral�k 1949

307.12 Hayvan Üzerinde Dönen Y�l ve

Türkçe Ay Adlar� 11 170–172 Haziran 1950

308. Bebek Sevme Türküleri 18 Ocak 1951

309. Ç�ld�r’da Üç U�uz Karde�ler Efsanesi 21 332–334 Nisan 1951

310. Gökten �nen Ejderha Efsanesi 44 Mart 1953

311. 1791 Anapa A��t� 87 Ekim 1956

312. Kars �ehrinde Karagöz Oyunu 112 Kas�m 1958

155

313. Kars’ta Derlenen Sayac� Türküleri I 115 1847–50 �ubat 1959

314. Kars’ta Derlenen Sayac� Türküleri II 117 1881–85 Nisan 1959

315. Kars �li Halk Oyunlar�n�n Adlar� I 126 Ocak 1960

316. Kars �li Halk Oyunlar�n�n Adlar� II 127 �ubat 1960

317.Kars’ta Hizmetkâr Üzerine Kelo�lan

Menk�besi 170 Eylül 1963

318.Kars’�n Fethi-Anadolu’da Türk Elinin

Ba�lang�c� 181 A�ustos 1964

319. Karsl� Deruni/Toruni 181 3482 A�us 1964

320.Kars’ta Halk �nan��lar�: Gök- Bulut-

Ejderha 181 3486–89 A�us 1964

321. Kars’da Yerli Halk K�l�klar� 181 A�ustos 1964

322. Kars-Ardahan Türkmanlar� 181 3495–97 A�ustos 1964

323.Karsl� Halk �iirlerinden Â��k Tüccari

181 3499–

501 A�ustos 1964

324. Kars’ta K�� Üzerine F�kralar 181 3501 A�ustos 1964

325. A�r� Da�� Efsaneleri I 181 A�ustos 1965

326. I. Selim Ça��nda Hopa-Artvin Köyleri 201 Nisan 1966

327.Eski O�uz (Ars�kl�-Part) Kal�nt�s�:

Hem�inliler 203 Haz 1966

328. �ld�rl� ��k �enlik 210 Ocak 1967

329.Ele�im-Sa�ma Renkleri Üzerine

�nan��lar 234 Ocak 1969

330.Bir Erzurum Cöngünde Atasözleri ve

Halk �airleri 238 May�s 1969

156

331. Kars’a Ait Be� Efsane 244 5449–52 Kas�m 1961

332.Akordeonlu Tak�m, Türk Kars� Temsil

Edemez 256 Kas�m 1970

333. Bakü’de Bas�lan Kitab� Dede Korkut 260 Mart 1971

334.Örtülü’de Halk Takvimi, Çevre A�z�,

Yemi� ve Ot Adlar� 262 5950–53 May�s 1971

335. 1828 Ah�ska A��tlar�ndan Biri 267 Ekim 1971

336.�enkaya’l� En Ya�l� Halk �airi,

H.Yetimo�lu 270 Ocak 1974

337.Atatürk Üniversitesi’ne Ba�l� Kars

Dede Korkut Enstitüsü 294 Ocak 1974

338. Kurt-Oyunu 300 Tem 1974

339.1686 ve 1697’de Yap�lan Budin ve

Bosna-Suray A��t� 374 Kas�m 1974

340.Tifli-Borçkal� Sanca�� Karabulak Köyü

Defteri 338 Eylül 1977

341.Artvinli Edip Dinç’in Tarihi 1914–15

Batum Destan� 345 82,83,85 Nisan 1978

342.Karsl� Üç Eski Saz �airi: Â��k Hasan,

Ke�i�o�lu, Abu A�a. 141–159 1976

TÜRK HALK B�LG�S� HABERLER�

343.Türkiye’de Folklor Ara�t�rmalar� ve

Siyasi �deolojiler 125 22–23 Ocak 1947

344.Çocuk Masallar�ndan Önce Söylenen

Dö�emelerden �kisi 125 26–30 Ocak 1947

157

345.Kürtlerin Kökü O�uzlar�n Bo�duz ile

Becen Boyundand�rlar 6 29–53 Nisan 1963

346. K�z�l Çin’de Olup Bitenler 8 51 Haziran 1963

347. Revan Türkleri 11 31–36 Eylül 1963

348.Alp-Arslan’dan Atatürk’e De�in Kars

�li 22 145–151 A�ustos 1964

349. Kanada Kars� Üzerine Yeni Bilgiler 22 166–169

350. Türk-Rus Sava�lar�nda Karsl�lar 22 170–175

351.Kars’� K�br�s Gibi Olmaktan Kurtaran

Fetva 22 185–190 A�ustos 1964

352.Kars’ta Boy ve Oymaklardan Kalma

Köy Adlar� 22 197–199 A�ustos 1964

353.Kars �limizde Halk Saz ve Oyun

Havalar�n�n Adlar� 22 200–203 A�ustos 1964

354.

Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu

Fethimi Kutlama Komitesi Gaye ve

Program�

22 219–220 A�ustos 1964

355.Kars’� Tan�tma Derne�i Selçuklu

Fethimi Kutlama Komitesi Çal��malar� 22 221–222 A�ustos 1964

356.Ziya Gökalp Müzesine Nihat Gökalp

Ailesinin Verdi�i Belgeler, Foto�raflar 24 18–28 Ekim 1964

357.Ah�skal� 14 Halk �airimizden Birer

Parça 47 84–98 Eylül 1966

358. 1967 Ankara Halk Oyunlar� �enli�i 55 38–44 May�s 1967

359.Af�arl� �le Dulkad�rl� Türkmanlar�n�n

Köro�lu Oymaklar� 66 19–27 Nisan 1968

158

360.Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti/Millî

Yura Hükümeti 72 60–80 Ekim 1968

361. Kocabey 74 187–190 Aral�k 1968

362.Erzurum Kongresi’nin Sa� Kalan Be�

Mümessili 85 53–57 Kas�m 1969

363. Kiziro�lu’nun Notas� 86 55–56 Aral�k 1969

364. Ah�ska Bölgesi ve Türklük 87 35–38 Ocak 1970

365. Denizli Tarihi �kinci K�s�m: 1070–1429 105 61–63 Temmuz 1971

366.Atatürk’e Ait Bilinmeyen Yedi Vesika

(TBMM Ar�ivi) 164 486–88 Haziran 1976

367.

Birinci Kars ile K�br�s’�n Sevinçli ve

Ac�l� Akder Benzerlikleri, �kinci K�br�s

Osmanl� Kitabelerinden Türklük

Duygular�

230 47–58,

507–518 Haziran 1982

368.

Kürt Türklerini Afrasyab Soylu ve

O�uz Kolundan Gösteren Millî

Gelenekler

240 42–51 Nisan 1983

TÜRK SAZI (�STANBUL)

369. Karsl� ��k Bahri May�s 1944

TÜRK YURDU (�STANBUL)

370. Ziya Gökalp ve Onu Tan�mayanlar 5–6 185–193 Sonte� 1942

371.Dede Korkut Kitab� Üzerine: �ç

O�uzdan Arapçay� boyu 1–2 29–32 Aral�k 1943

372. Fundamenta ve Pertev N.Boratav 35–37 A�ustos 1962

159

373. Büyük Ermenistan Hülyas� 3–345 29–31 Mart 1970

374.Haz. Nuh’un Vatan� Kars

4–346 33–35 Nisan May�s

1970

375.Yüz Y�l Önce Söylenmi� �ki Kars

Koçaklamas� 243 771–778 Nisan 1955

ÜLKEM�Z

376.Erzurum Folklor Gecesindeki Folklor

Ayr�l�klar� 10 24-25 Mart 1967

377. Bitlis �li-I 11 12,14,31 Nisan 1967

378. Bitlis �li-II 12 8,10,31 May�s 1967

379.Nam�k Kemal’in Kars’ta �lk �iirini

Yazd��� Konak 13 7–10 Haziran 1967

380. Ertu�lu/Hertü�lü Boyu 14 5–9 Tem 1967

381. Bingöl �li-I 16 7–9 Eylül 1967

382. Bingöl �li-II 17 11–12 Ekim 1967

ÜLKÜ (Ankara)

383.Allahüekber Da�lar� Üzerine: Tarih,

Folklor 27 Mart 1949

384. Ardahan Yaylas� 39 25–27 Mart 1950

385. Ardahan’da U�uz Da�� Efsanesi 96 509–513 �ubat 1941

386.Dede Korkud Kitab�ndaki Co�rafi

�simler 101 449–456 Temmuz 1941

387. Nuh’un Gemisi ve A�r� Da�� 31 14–16 Temmuz 1949

160

ÜM�T (Kars Ayl�k Dergi)

388. Umudum I 2 4–21

389. Umudum II 3–4 17–20

YA�MUR (Erzurum Ayl�k Dergi)

390. Erzurum’un Tarihi Çizgileri 3 49–50 Haziran 1977

YEN�B�LG� (�stanbul Ayl�k Dergi)

391. Edebiyat Ö�retimi ve �deolojisi

Hastal���

9 1–2 �ubat 1948

YEN� FIRAT

392.Mamüratülaziz Sanca��nda Keban

Maden-i Hümayunu 22 4–5 Nisan 1964

393. Harput-Mamuratülaziz �er’iye Siciller 26 11–14 Nisan 1966

394.Dede Korkut Kitab�’nda Harput Bölgesi

�lbeyleri Ekim 1968

YESEV� (�stanbul Ayl�k Dergi)

395.Türkiye’nin En Eski Serhaddi, Gaziler

Oca��, �ehidler Yata�� Kars 58 24–31 Ekim 1988

YURD

396. K�z�lalma’n�n Yeri 7 20–23 Kas�m 1941

161

YÜCEL

397. Halk Edebiyat� Haberleri 84 236–238 �ubat 1942

398. 1855 Kars Muharebesine Dair Bir

Destan

84 248–249 �ubat 1942

III. ANS�KLOPED� MAKALELER�

Türk Ansiklopedisi

1. An� 21. Dayk

2. Cagat/Cakat 22. Dede Korkut

3. Ca�/Cak-su 23. Deli Domrul

4. Cavak 24. Delü Avrn

5. Cavaket/Cavakhet 25. Delü-Dondar

6. Cen/Cenasdan 26. Demirkap� (Derbend)

7. C�z�klar 27. Dere�am

8. Cicerek 28. D�rsa-Han

9. Cingiz Han 29. Digor

10. �ld�n 30. Divin

11. �lyd�r Atabekleri 31. Diyadin

12. �ld�r Eyaleti 32. Diyarbak�r

13. Ç�ld�r Gölü 33. Do�u Beyaz�t

14. Çin-Çavat 34. Döger

15. Çoban-Gerek 35. Dölek/Dolak

16. Çoruh-Çorukh 36. Duman�s/Doman�ç

162

17. Çukur-Sahat 37. Duraberan

18. Dani�mentlü Eli 38. Düz-Mürd

19. Dariyunk 39. Eçmiyazin

20. Daron 40. Eger

41.Ekerek 60. Görklü Su

42. Ele�gert 61. Gümrü

43. Emir-Gune 62. Gündo�usu Genk Yer

44. Endirey 63. Gürcistan

45. Emrah 64. Hakari

46. Ergine 65. Hamur

47. Erivan/Revan 66. Hanak

48. Ermenistan 67. Hasankala

49. Erzurum 68. Hem�in

50. Erzurum Eyaleti 69. H�n�s

51. Erzurum Vilayeti 70. Hozat

52. Gence 71. I�d�r

53. Gog/Gogu 72. Ka��zman

54. Gogaren 73. Karaköse

55. Gök-Alp 74. Karapapak

56. Gökçe Deniz 75. Kars

57. Gökçeda� 76. Kür

58. Gökda� 77. Kürtler

59. Göle 78. Lazlar

163

IV. YILLIKLAR

1. Artvin �l Y�ll��� 1967, s.95–127

2. Artvin �l Y�ll��� 1972, s.1–27

3. Siirt �l Y�ll��� 1967, s.36–39

4. Kars �l Y�ll��� 1999, s.13–3

Türk �airleri (Sadedin Nüzhet’in) �stanbul, 1936–1945)

C.II

1. Bahri

2. Balabey

3. Celali Bayburtlu

C.III

4. Ceyhuni

5. Deruni

6. Çerkezo�lu

7. Çirkini (Ah�skal�)

8. Emrah (Ah�skal�)

9. Enveri

10. Erbabi

11. Ervahi

12. Fakiri

164

V.D��ER YAZILARI

1. Agop Martayan Dilaçar’�n Tekzibine Cevap, 2s.

2. Prof. Hamid Ongusu ve Do�u Üniversitesi, 2s.

3. Kars �limizin En Kuzey �lçesi Posof’un Ad�n�n K�pçak Olarak

De�i�tirilmesi Gerekçesi, 6 s.

4. Lise 1. Ve II. S�n�f Tarih (N. Ak�it-E. Oktay) Kitaplar�ndaki Hatalar, 5 s.

5. Lise III. S�n�f Tarih (C. Baysun-A.M. Mansel-E.Z. Karal) Kitab�ndaki �lmi

Hatalar, (1951) 2 s.

6. Türkiye ve Mahkûm Türk Dünyas�, 4 s.

7. Türk Folkloruna �ftiralar ve Bo�una �natç�l�k, 7 s.

8. Digor’un Yeri ve Turizm De�erleri, 6 s.

9. Siyasi Bak�mdan Çanakkale Zaferimizin De�eri, (1979), 4s.

10. Kars’ta 93 Felaketimizden Sonraki Rus ��gal Ve Esareti Ça��ndan Kalma

Kötü �zlerden Hemen Kald�r�lmas� Gerekenler (1951), 3 s.

11. Millî E�itim Bakanl���m�z�n Do�u Anadolu ve Kürtler Üzerine Okul Tarih

Kitaplar� Müfredat�na Dâhil Etmesi Gereken Hususlar, 3 s.

12. Sar�kam�� Harekât� Üzerine Söylenen Halk �iirlerinde Enver Pa�a, 3 s.

13. Kars Elindeki Ahali ve Nüfus, 11 s.

14. Ziya Gökalp’�n Atayurdu Çennik Kasabas� Tan�tma Notlan, 2 s.

15. Liselerde Okundan Türkçe-Edebiyat Kitaplar� Hakk�nda �. Hami

Dani�ment Beyle Mülakat, 6 s.

16. Türk Medeniyeti Tarihi Notlan, 18 s.

17. Kara Amid/Diyarbak�r ve 1515 Kurtulu� Destan�, 12 s.

18. Ç�ld�r Gölü (1965), 3 s.

19. Divan-� vali-i Amidi’den Seçme �iirler, 4 s.

165

20. Bard�zl� Nihani’nin �iirleri, 6 s.

21. Sekiz �lçemizin Gürcü ��galinden Kurtulu�unun 45. Y�l�, 23 �ubat 1966, 2

s.

22. A.Ü. Fen-Ed. Fak. Sosyoloji Asistan� Dr. �. Be�ikçi’nin Do�u

Mitinglerinin Analizi Adl� Bro�ürünün Mahiyet ve Gayesi (1968), 11 s.

23. Edebiyat�m�zda Sar�kam�� Sava�lar�, 2 s.

24. Yanarda�l�k Ça��ndan Kalma Bir A�r� Da�� Efsanesi, 1 s.

25. 15 Nisan 1967 A�r� �limizin Kurtulu�unun 49. Y�ldönümü, 1 s.

26. Siirt �limizin Tarih, Etnoloji, Etnografya ve Folkloru Üzerine Notlar

(1966) 3 s.

27. A�r� ili Bölgesi Tarihçesine Bir Bak�� (Konferans–1969), 5 s.

28. Gazi M. Kemal Pa�an�n Kars’a Geli�il Yeni Bir Hat�ra

29. Elaz�� �li Yer Adlar�ndan: Çan, Hu�un, Hun, Baskil, Abdela, Mevali-

U�a��, �solu, 6 s.

30. �stanbul’un Fethinin 520 Y�ldönümü: �stanbul’un Fethinin Manevi

Yönleri, (Konferans–1973), 2 s.

31. Gürcistan, 6 s. (Yay�mlanmam�� Ansiklopedi maddesi)

32. Halimiz Ahvalimiz (Fantezi), 1 s.

33. Artvin �limizin Millî Tarih ve Kültürümüzdeki Yeri (15 Haziran 1969

Pazar/Konferans metni tasla��, 1 s.

34. Erci�li Emrah ile Selvihan’�n Kabirleri Nas�l Ortaya Ç�kar�ld�? 4 s.

35. Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan Hocam�z�n Kimmerler ile

Sakalar�n Türklü�ünü Kesinlikle Belirtmesinin Önemi, s. 19?

36. Selçuklu Fetihlerinden Önce Kuzey Azerbaycan’da Türkler ve Bunlar�n

Dede Korkut O�uznameleri’ndeki Hat�ralar� (Konferans Tasla��), 2 s.

166

37. Sö�üt’te Osmanl� Beyli�i’ni Kuracak Olan Kay� Boyu ile Ertu�rul Gazi,

Yedi Y�l Kars �li Topraklar�nda/Pas�n Yaylas�nda ve Sürmeli Çukurunda

Kald�lar (Konferans tasla��) 3 s.

167

EK–2

KRONOLOJ�

1917 Do�um Tarihi

1923 Kars Numune Mektebi’nden mezun oldu.

1928 �smet Pa�a �lkokulu’ndan mezun oldu.

1931 Kars Ortaokulu’ndan mezun oldu.

1934 Erzurum Lisesi’nden mezun oldu.

1934–1935 Arpaçay Maliye Tahsil Müfetti�i olarak görev

yapt�.

1935–1936 �stanbul Üniversitesi T�p Fakültesi’nde ö�renim

gördü.

1936–1937 Posof Hususi Muhasebe Tahsil Müfetti�i olarak

görev yapt�.

1937–1938 Topçu Yedek Subay� olarak askerlik vazifesini

yerine getirdi.

1938–1941 Kars Lisesi’nde Yard�mc� Türkçe Ö�retmeni

olarak görev yapt�.

1941–1943 �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Bölümü’nde ö�renim gördü.

1943–1944 Topçu Te�men olarak ikinci askerlik görevini

yerine getirdi.

1944–1946 �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Bölümü’nde ö�rencili�ine devam etti ve mezun

oldu.

168

1948–1951 Kars Lisesi’nde Tarih Ö�retmeni olarak görev

yapt�.

1949 Co�rafya Ö�retmeni Nebahat Göksel Han�mla

Evlendi.

1951–1957 Diyarbak�r Ziya Gökalp Lisesi’nde Tarih

Ö�retmeni olarak görev yapt�.

1953 Türk Dil Kurumu Üyeli�i’ne seçildi.

1957–1961 Adapazar�-Arifiye Ö�retmen Okulu’nda Tarih

Ö�retmeni olarak görev yapt�.

1961 Ankara Ö�retmeni ��ba��nda Yeti�tirme Bürosu

�ube Müdürü oldu.

Devlet Planlama Te�kilat� Sosyal ��ler Dairesi

ve Devlet Bakanl��� Özel �statiki Bilgiler

Grubu’nda Tarih Ara�t�rmalar� Uzman� olarak

çal��t�.

1966 Millî E�itim Bakanl��� Ar�iv Dairesi Müdür

Yard�mc�s� olarak görev yapt�.

Türk Ansiklopedisi’nde Uzman olarak çal��t�.

1967 Osmanl�lar�n Kafkas Ellerini Fethi konulu tezi

ile doktor unvan�n� ald�.

1968 Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Bölümü Ö�retim Görevlisi olarak tayin edildi.

1975 Kür Ve Çoruh Boylar�nda K�pçaklar Ve Atabek

Beyli�i konulu tezi ile doçentlik unvan�n� ald�.

1976–1983 Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Tarih Bölümü Ba�kan� olarak görev yapt�.

169

1982 Ani �ehri Tarihi konulu tezi ile profesörlük

unvan�n� ald�.

1982–1984 D��i�leri Bakanl��� Ara�t�rma Dairesi’nde Ar�iv

Uzman� olarak çal��t�.

1984–1990 Gazi Üniversitesi E�itim Fakültesi Tarih

Bölümü’nde Ö�retim Üyeli�i görevinde

bulundu.

1986 �lk e�i Nebahat Han�m vefat etti.

1988 9 �ubat 1988’de Prof. Dr. Neriman Görgünay

ile evlendi.

2000 Neriman Han�m’dan bo�and�.

2005 10 �ubat 2005’te vefat etti.

170

BABA TARAFI

�ER�F DEDE HAMBUB HANIM

ASKER A�A-E�� �ZZET HOCA

SAF�YE (Bilaveled)

MEHMET DERV��- E�� HASNA HOCA

MEHMET FAHRETT�N-E�� NEBAHAT (GÖKSEL)

S. KÜR�AT K. DEDEKORKUT-E�� BAHTI�EN

(Polat)

M. ILGAR E�� ZUHAL (Manga)

�LTER BERK�N H. AYB�KE

EK–3

SOY �ECERES�

ANA TARAFI

MOLLA MUH�DD�N E�� SONA HOCA

SEYFETT�N BEY (�ehit Olmu�) E�� AZ�ZE

HALFE

M. FAHRETT�N

171

EK–4

RES�MLER

Prof. Dr. M.Fahrettin K�rz�o�lu’nun kütüphanesinde çekilmi� foto�raf�.

172

Prof. Dr. M.Fahrettin K�rz�o�lu’nun vesikal�k foto�raf�.

173

M. Fahrettin K�rz�o�lu, 1937 May�s�nda askere al�nd�. On iki ay süren Yedek

Subay Okulundan sonra Aste�men olarak Sar�kam�� Topçu Alay�na geldi. Burada alt�

ay k�ta hizmeti yapt�ktan sonra 1938 Ekiminde terhis edildi. K�rz�o�lu, 1943'te ikinci

defa silâhalt�na al�narak Sar�kam��'taki k�tas�na gitti. Bu on yedi ayl�k ikinci askerlik

dönemiyle toplam 35 ay askerlik yapt�ktan sonra Topçu Te�meni olarak terhis edildi.

Resimde Topçu Te�meni üniformas� ile görülüyor.

174

11 May�s 1967 günü Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi Profesörler Toplant�

Salonu'nda Dekan Say�n Prof Dr. M. Emin B�LG�Ç'in Ba�kanl���ndaki jüride

bulunan: Say�n Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT, Prof. Dr. Faruk SÜMER, Prof. Dr.

Bahaeddin ÖGEL, Prof. Dr. Adnan Sad�k ERZ� ve Say�n Doç. Dr. �erif BA�TAV ile

Doç. Dr. Ali SEV�M huzurlar�nda tez savunmas� ve örnek dersi verdikten sonra

<<Doktor>> payesi alan Fahrettin KIRZIO�LU.

Bu foto�rafta ön s�rada oturanlar: Fahrettin K�rz�o�lu’nun e�i Co�rafya

Ö�retmeni Nebahat KIRZIO�LU (�stanbul Üniversitesi Co�rafya Bölümü mezunu),

Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT ve Fahrettin KIRZIO�LU.

175

K�rz�o�lu’nun konferans verirken çekilmi� foto�raf�. (Foto�raf�n çekildi�i y�l

1976).

176

EK–5

Gazi Üniversitesi’nden Al�nan Belgeler.

* Bu belgeler GAZ� ÜN�VERS�TES� PERSONEL DA�RE BA�KANLI�I ar�ivinde bulunan Prof. Dr. Fahrettin

KIRZIO�LU’na ait Özlük ��leri Dosyas�’ndan al�nm��t�r.

177

178

179

180