InhoudVoorwoord

Turntoo / van bezit naar gebruik

Nudge / De hype voorbij

Cirkelstad / circulair slopen en bouwen

Interface Ine. / circulair tapijt

dutch group bv / consultancy nieuwe stijl

ISDuurzaam / future-proof verbinden en veranderen

Dr.Woe / online storytelling voor wereldverbeteraars

Etriplus Energiebedrijf / circulaire gebiedsontwikkeling

WakaWaka / solar ledlamp

Duurzaam Huwelijk & Duurzaam Scheiden / over de mensenkant

EMS FILMS / De Nieuwe Wildernis

De Groene Zaak / Het enige model

Fair Only / beweging in duurzaamheid

Unilever / WaterSpaarders

Circle Economy / Survival

Nederlandse Spoorwegen / duurzame mobiliteit

GRO, La Place & Autobar Coffee Roasters / oesterzwammen op koffiedrab

Philips / duurzaam in welzijn en gezondheid

Duurzaambedrijfsleven.nl / Circulaire economie is onvermijdelijk

VerdraaidGoed / creatief hergebruik

Zonline / zonnesystemen

The Terrace / De wereld veranderen

HVC / van vuilverbranding naar grondstoffenmanagement

Conscious Hotel / duurzaam toerisme

Vitens & Triferto / van afvalstroom naar bodemverbeteraar

Mondial Aad de Wit Verhuizingen / elektrisch verhuizen

Tonzon / isolatie aan de basis

Baril Coatings / duurzame verf

DutchSpirit / circulair maatpak

MVO Nederland / Alleen nog mainstreamen

WTH, Schoenmakers Innovaties / KO elektroskooter

Interface / Wat komen gaat

Van Maren Systems / pallets van gerecycled plastic

Biogolf I milieuvriendelijke golfbal

Stichting Technotrend / Geen afvalstoffenheffing meer

beebox / groenten en fruit zonder omweg

Steelcase / circulaire kantoorinrichting

De Vegetarische Slager / een alternatief voor de vleeseter

Stichting Milieubende / Schonere wereld? Een kind kan de was doen

Rooftop Energy BV / kleinzakelijk zongebruik

Protix Biosystems BV / duurzame eiwitten in alternatief‘vismeel’

Pharmafilter, Reinier de Graaf Groep, EGM Architecten / duurzaam ziekenhuis

Van dromen en daden

Colofon

ALLE DAGEN DUURZAAMOP WEG NAAR EEN CIRCULAIRE ECONOMIE

Eric Schoones

Alle dagen duurzaamop weg naar een circulaire economie Eric Schoones

Eerste druk 2013

Uitgeverij mauritsgroen*mgmcWilhelminastraat 18 2011 VM Haarlem Telefoon 023-5424656 info@mgmc.nl www.mgmc.nl

ISBN/EAN:978-90-78171-18-8

Dit is (g)een droomboekMarjan Minnesma, directeur Urgenda

Dromen, visies. Je kunt niet zonder. Hoe w il­

len we over pakweg veertig jaar wonen? Waar

halen we onze energie vandaan? Wat eten we

en hoe verplaatsen we ons? En hoe ziet onze

economie eruit? Bij Urgenda hebben we een

nieuwe schone, circulaire economie als agen­

da. Daarvoor zal business as usual op de schop

moeten. De volledig duurzame samenleving is

voor ons het wenkend perspectief om nu di­

verse acties uit te rollen, maar ook voor die

duizenden mensen om ons heen die nu al ac­

tie f zijn op terreinen als elektrisch vervoer,

voedsel, kleding, natuur en biodiversiteit,

energieleverende bouw of duurzame energie.

Dit boek portretteert een groot aantal doe­

ners en hun initiatieven: de mensen die

droomgedreven een ‘daad’ wilden stellen. Of

die gewoon ‘dan ten minste ergens wilden

beginnen’ en gaandeweg door hun eigen

succes zijn gegrepen. De ‘aan-mij-zal-het-

niet-liggen’-mensen die tegen de stroom in

wilden roeien, maar die nu merken dat ze

als optelsom zelf een nieuwe stroom begin­

nen te vormen. Zoals ook dit doenersboek

initiatieven bundelt tot een groter verhaal

dat je misschien wel doet durven dromen.

In deze metafoor vormen de huidige crises die

de weeffouten in ons systeem zo genadeloos

blootleggen, het spreekwoordelijke gesprei­

de bedje. Nooit was duidelijker dat we er niet

komen met meer van hetzelfde, met pappen

en nathouden. En dat is maar goed ook want

vooral de komende tien jaar zullen we tem­

po moeten maken om de problemen die op

ons afkomen nog met enig effect te kunnen

aanpakken.

Lees in d it boek in welk gedreven, moedig,

optimistisch, vindingrijk, en doortastend

gezelschap je je bevindt als je voor ‘groen’

kiest. En leg het zo af en toe onder je kussen,

om te dromen. Want van dromen komen ook

vaak daden!

Het eigendom voorbijTurntoo / van bezit naar gebruik

Turntoo faciliteert bedrijven en particulieren in de transi­

tie naar een circulaire economie. Het businessmodel van de

toekomst is geen comfortabel marketingkunstje, het behelst

een volledige transformatie. ‘Turntoo is een bom onder de

maatschappij.’

Architect Thomas Rau is een visionair, die met zijn ideeën en - in

de praktijk - met C02-neutrale en energieleverende gebouwen, al

jarenlang de toon zet in duurzaam Nederland. Zijn boodschap is

nog verre van mainstream. ‘Bij Pauw en Witteman moet je weg­

blijven,’ zegt hij, en dat het Nederlands Architectuurinstituut hem

niet opneemt in jaarboeken ziet hij als een compliment: ‘We zijn

met nieuwe dingen bezig.’ Wel verleende een ju ry van vooraan­

staande vakgenoten hem de ‘ARC 13 Oeuvre Award’, waarbij hij

wordt geprezen om zijn ‘inspirerende bijdrage aan de maatschap­

pelijke en architectonische agenda’.

GrondslagTurntoo is zijn jongste start-up, ontstaan vanuit een holistische

en zelfbewuste kijk op de wereld. Nadat de jonge Thomas op

tienjarige leeftijd wonderbaarlijk herstelde na een zwaar onge-

luk bepaalde hij zelfbewust zijn koers. Het leven zou hem niet

meer overkomen. Hij studeerde architectuur, zowel aan de tech­

nische universiteit in Aken als aan de kunstacademie Alanus in

Bonn. Daar stond het ‘interdisciplinaire’ hoog op de agenda: zo

studeerde hij niet alleen architectuur maar ook drie jaar lang

beeldhouwen en dans. Zijn carrière als architect begon als assis-

tent-ontwerper bij het Architekturbüro für Humanökologi in Aken,

waar gedacht wordt vanuit de relaties tussen mens en omgeving.

Turntoo co-founder Sabine Oberhuber werd geboren in de groene

stad Freiburg, waar haar vader werkte als Humanökologisch ar­

chitect. Haar moeder was politiek actief bij Die Grünen. Sabine

kreeg het milieubesef le tterlijk met de biodynamische paplepel

ingegoten. Bij de gesprekken thuis aan de keukentafel over kunst,

milieu en vrede, en op de Vrije School, werd zij zich al snel be­

wust van het ‘grote plaatje’, van mondiale ongelijkheid, milieu en

economie. Met veertien jaar begreep ze haar opdracht, ‘je bent op

aarde om iets bij te dragen’. Voor Sabine leek een medicijnenstudie

aanvankelijk de meest praktische invulling van haar opdracht,

maar de prangende kwesties van het ‘grote plaatje’, stuurden

meer richting economie, geschiedenis en politiek. Ze studeerde

aan de ESCPE European School of Management in Parijs, Oxford

en Berlijn. Daarna werkzaam bij Reed Elsevier begreep ze dat een

TURNTOO

Turntoo staat voor performance-based consumption: van verbruik naar gebruik. Het bedrijf, opgericht door

Thomas Rau en Sabine Oberhuber, wil kennis en pro­cessen faciliteren die de kringloopeconomie mogelijk maken. Het bedrijfsmodel van Turntoo draait rond het behoud van grondstoffen.

Thomas Rau: 'De aarde is alles wat we hebben, er komt niets meer bij. Toch gebruiken steeds meer mensen

steeds meer producten, in een steeds hoger tempo. De aarde groeit echter niet mee, grondstoffen worden een probleem. Ze worden schaarser, duurder. Grondstoffen behouden en niet degraderen tot afval is daarom het enige antwoord.'

Daarvoor is het noodzakelijk producten zo te ontwerpen dat aan het eind van de gebruiksduur de gebruikte ma­terialen opnieuw gebruikt kunnen worden, het cradle- to-cradle principe. Hier bouwt Turntoo op voort. Het product blijft als grondstoffendepot eigendom van de

producent, die zo verzekerd is van de toevoer van grond­stoffen in de toekomst tegen voorspelbare kosten.

De gebruiker betaalt alleen voor wat hij werkelijk nodig heeft: het gebruik, performance-based consumption. De gebruiker koopt lichturen in plaats van een lamp, loop- uren en zituren in plaats van vloerbedekking of meubi­lair. Hij is niet langer verantwoordelijk voor onderhoud, reparaties, energieverbruik en verwijdering. Dat komt voor rekening van de producent, die hierdoor uitgedaagd wordt om slimmere en betere producten te maken.

louter op geld gedreven business voor haar geen toekomst zou

hebben. Zij en Thomas Rau kennen elkaar sinds 1992, en Sabine, al

nauw betrokken bij RAU en het Oneplanet Architecture Institute,

schreef het eerste businessplan van Turntoo.

BezitThomas Rau [TR]: ‘Turntoo levert een systeemverandering,

denken vanuit het gebruik en niet langer de spullen zelf willen

bezitten. Wie heeft ooit bedacht dat ik eigenaar w il worden van een

armatuur? Ik wil gewoon licht en niet verantwoordelijk zijn voor

de elektriciteitsrekening, reparaties en het uiteindelijk afvoeren

als de lamp stuk is! Het is ten diepste een mentaal probleem: we

zijn geconditioneerd op het bezit van materie. Het loslaten van

bezit lukt alleen als iedereen de noodzaak tot verandering voelt

en daarnaar wil handelen. Turntoo gaat net als architectuur over

materie, over grondstoffen. Verandering is daar het moeilijkst en

het zal pijn doen, maar we ontkomen er niet aan en ik hoop dat het

uit vrije wil zal gebeuren. Met een beetje mediteren en een kaarsje

aansteken komen we er niet. ’

Sabine Oberhuber [SO]: ‘Ons idee over bezit is heel moeilijk te ver­

anderen, maar positief is wel dat alle grote transformaties door

één mens zijn veroorzaakt. Ghandi, bijvoorbeeld, heeft aange­

toond dat er eigenlijk maar heel weinig nodig is voor een radicale

14 Turn too I van bezit naar gebruik

verandering. Ik ben gecharmeerd van het concept erfpacht waar­

bij de volgende generatie automatisch onderdeel is van het con­

tract. Ook met nieuwe vormen zoals coöperaties komen we dichter

bij het concept van de circulaire economie, bij hergebruik en het

sluiten van kringlopen.’

TransformatieTR: ‘We naderen een cruciaal moment, het wordt duidelijk dat het

niet anders kan. Rampenscenario’s leggen geen nieuw fundament

onder de samenleving. We moeten nu zaaien voor een nieuw stel­

sel en het oude systeem langzaam afbouwen. Daarom moeten we

naar een duaal systeem. De politiek is daar niet sterk in. Den Haag

wil alleen maar oogsten, het oude systeem optimaliseren, maar dat

werkt niet meer.’

SO: ‘Uiteindelijk hebben we de politiek niet nodig voor de veran­

dering, maar helaas is de politiek op dit moment een enorm rem­

mende factor. Ze vertragen en dat is heel kwalijk.’

TR: ‘Wat moetje met een oud Greenpeace-actievoerder die sinds

hij fractievoorzitter van de PvdA is geworden niet meer weet hoe

hij ‘sustainability’ moet schrijven; en wat heb je aan een voorma­

lige minister-president die nu ineens wel weet hoe je het schrijft

en als consultant vier keer z’n eigen norm verdient? Het ontbreekt

in de politiek aan een toekomstvisie.’

SO: ‘De huidige toestand van de economie is een afspiegeling van

onze mentale wereld. We hebben de politiek nodig als facilitator

voor verandering, de inspiraties komen uit de samenleving van

bedrijven, burgers en ngo’s.’

TR: ‘De politiek zou een platform moeten zijn voor geïnspireerde

mensen die tijdelijk hun maatschappelijke verantwoordelijkheid

nemen, maar het is meer en meer een zelfstandig bedrijf geworden

dat zich profileert ten koste van de maatschappij, in plaats van

dienstbaar te zijn aan de maatschappij. In een situatie dat 85 pro­

cent van de inkomsten van de overheid gerelateerd is aan het feit

dat wij ons niet duurzaam gedragen, kun je geen stappen van de

overheid verwachten.’

Nieuwe eliteTR: ‘Ik heb een buitengewoon ambivalent gevoel tegenover ko­

ningshuizen, maar in Bhutan heb ik een echte koning ontmoet. Die

jongeman heeft driejaar gewacht op de juiste, astronomische con­

stellatie om koning te worden. Elke ochtend, voordat hij naar zijn

paleis gaat, bezoekt hij een school in Thimphu, de hoofdstad van

Bhutan. Hij gaat dan in één klas alle kinderen de hand schudden.

Ik vind dat fantastisch.’

SO: ‘Kinderen uit de allerarmste gezinnen worden daar opgeleid

tot een nieuwe elite. Voor die 700 kinderen wordt een academie

gebouwd, een middelbare kostschool van 50.000 m2.’

BOSCH

BOSCH

CIRCULAIR HUISHOUDEN

Met 'Besparen in huis met goede apparaten' kunnen huur­ders in de sociale huursector energiezuinige huishoud- apparaten op prestatiebasis huren. De eerste koelkasten en wasmachines zijn in de zomer van 2013 geplaatst bij huurders van Woningcorporatie Eigen Haard in Amsterdam. Huurders betalen alleen voor de diensten van het appa­raat. Ze betalen niet voor het apparaat zelf, noch voor het energieverbruik, het onderhoud of de reparaties. Bosch, de producent, heeft er in deze constructie belang bij een zo energie-efficiënt en betrouwbaar mogelijk apparaat te leveren. De Woningcorporatie Eigen Haard ziet dat huurders met een lagere energierekening hun huur makkelijker op tijd betalen. Bovendien gaan met hoogwaardige apparaten - die normaal bij aanschaf voor veel mensen een te grote investering vergen - het energie- en waterverbruik en de C02-uitstoot omlaag.

Sabine Oberhuber: 'Dit project is, zoals alle Turntoo-initia- tieven, ontstaan uit een vraag vanuit de samenleving, in dit geval van de woningcorporatie. Turntoo heeft de samen­werking tussen Bosch en Eigen Haard vormgegeven door

het bijbehorende businessmodel te ontwikkelen.'

Op de foto: Een enthousiaste Brieuc-Yves Cadat ontving als eerste een circulaire koelkast. 'Dit is het nieuwe eigendom,' was zijn commentaar.

CS"CS

CSCJ

TR: ‘In Bhutan is er geld voor onderwijs. Leraar is daar een van de

best betaalde beroepen. Kinderen zijn de toekomst en het beste is

niet goed genoeg.’

‘Tumtoo heeft cultureel revolutionaire gevolgen, we gaan van een cultuur van hebben naar

een cultuur van gebruikHerman Wijffels

SO: ‘De koning heeft ons om advies gevraagd omdat hij geïnteres­

seerd is in lange termijn, circulair bouwen en behoud van grond­

stoffen. Hout is er in overvloed, maar hij kijkt, anders dan hier,

naar alle kosten. Gekapte bomen leveren niet langer zuurstof,

houden geen water meer vast, halen geen C02 meer uit de lucht.

Hij w il met leiderschap een vergezicht naar de toekomst openen.’

TR: ‘Turntoo is voor boeddhisten een open deur. We komen met

niets op de aarde en we gaan met niets weg. In het Westen denken

we heel anders, we definiëren onze identiteit met bezit, de dingen

die we hebben. De toekomst is dat we, net zoals in het Oosten, onze

identiteit definiëren door wie we zijn. De eenentwintigste eeuw

wordt de eeuw van de immateriële luxe, het gaat om immateriële

waarden. De vader van deze koning heeft al in 1971 het Bruto

Nationaal Geluk geïntroduceerd. Het leven gaat niet over geld, het

gaat om mensen.’

INTERIEURS OP BASIS VAN PERFORMANCE

In de Duurzaamheidsfabriek op het Leerpark Dordrecht werken ondernemers, groene investeerders en technisch talent samen aan innovatieve en duurzame producten en productiemethoden. De vierde verdieping is voor het DaVinci College (ROC) op prestatiebasis ingericht. Turntoo levert samen met haar partners licht (Philips), tapijt (Desso), kantoormeubilair (Steelcase), werkruimte (Interwand) en kabelcamouflage (Connex). Na tien jaar worden de materia­len hergebruikt. De leveranciers blijven eigenaar en zijn ver­

antwoordelijk voor eventuele vervanging en reparaties. De Duurzaamheidsfabriek heeft er geen omkijken naar.

Thomas Rau: 'De school heeft zich voor hetzelfde budget veel hoogwaardiger meubilair voor de leerlingen kunnen permit­teren, doordat ze niet de eigenaar wordt van de grondstof­fen - die blijven immers eigendom van de producent.'

LevensvatbaarheidTR: ‘Waarom maken we van Nederland niet een pilot, een labora­

torium voor de circulaire economie in Europa? De duurzaamheids-

discussie gaat over oplossingen, de circulaire economie gaat over

een nieuw economisch systeem, dat is een fundamenteel verschil.

Economisch haalbaar of politiek wenselijk is niet langer relevant.

Alles wat we doen moet gericht zijn op de toekomst van de planeet.

Over de levensvatbaarheid van onze planeet onderhandel je niet.’

SO: ‘De circulaire economie is een onderdeel van het ver­

anderingsproces, en Turntoo is een van de dienstverleners

voor de nieuwe maatschappij. Mahatma Gandhi zei: “ First they

ignore you, then they laugh at you, then they fight you, then

you win.” Ik was in Londen bij de eerste Global Summit van de

Ellen McArthur Foundation. Het is mooi en indrukwekkend om te

zien hoe daar de topmannen van McKinsey en Renault het podi­

um delen met kopstukken van dertig jaar sustainability science,

zoals Michael Braungart, Janine M. Benyus en Walter Stahel.

Er is veel positieve energie.’

‘Grondstoffen zijn als legosteentjes. Je gebruikt ze opnieuw J e gooit ze toch niet weg?’

Thomas Rau

TR: ‘Er komt een beweging op gang, het begint te borrelen. Dat zie

je ook bij het World Economie Forum in Davos, waar het steeds

meer gaat over circulair ondernemen. Mijn doel is maximale im­

pact en zo snel mogelijk, daarom werken we voor bedrijven aan

nieuwe businessmodellen. Ik ben er heilig van overtuigd dat we

met een paar grote spelers snelheid gaan maken.’

www.turntoo.com