VERSLAGVAN DE

ALGE1EENE VERGADERING DER LEDEN

VAN HET

HISTORISCH GENOOTSCHAP

GEiIOUDF.N TF, UTRECHT

OP

30 MAART 1932

Pro f. G. N. CLARK. Anglo-Dutch relations of commercial policy and thenine years war of 1688-1697.

Dr. C. D. J. BRANDT. Thomas Morus en zijn Utopia.

UTRECHT

KEMINK EN ZOON N.V.OVER DEN DOM - DOMPLEIN 2

1 932

VERSLAGVAN DE

ALGEHEENE VERGADERING DER LEDEN

VAN HET

HISTORISCH GENOOTSCHAP

GEHOUDEN TE UTRECHT

OP

30 MAART 1932

Prof. G. N. CLARK. Anglo-Dutch relations of commercial policy and thenine years war of '1688-1697.

Dr. C. D. J. BRANDT. Thomas Morus en zijn Utopia.

UTRECHT

KEMINK EN ZOON N.Y.OVER DEN DOM - DOMPLEIN 2

1932-

VERSLAGVAN DE

ALGEMEENE VERGADERING DER LEDEN

VAN HET

HISTORISCH GENOOTSCHAP,

GEHOUDEN OP

WOENSDAG 30 MAART 1932

IN HET

HOTEL DES PAYS-BAS TE UTRECHT.

Aanwezig volgens de presentielijst :

het eerelid G. N. CLARK

en de gewone leden :

J. A. VAN ARKEL.W. A. F. BANNIER.W. G. DE BAS.j. A. A. H. DE BEAUFORT.B. BECKER.J. F. BENSE.M. H. DE BOER.M. TEN BOUWHUYS.S. VAN BRAKEL.C. D. J. BRANDT.C. BROEKSMIT.H. BRUCH.H. BRUGMANS.A. LE COSQUINO DE BUSSY.J. W. C. VAN CAMPEN.H. T. COLENBRANDER.E. CRONE.J. G. VAN DILLEN.MEVR. M. L. H. EERDBEEK-

CLAASEN.

S. ELTE.S. ELZINGA.D. T. ENKLAAR.B. J. LINTELO DE GEER VAN

JUTPHAAS.H. A. ENNO VAN GELDER.L. J. C. VAN GORKOM.A. GOSLINGA.MEJ. C. C. VAN DE GRAFT.MEJ. H. C. A. GROLMAN.K. HEERINGA.W. T. I-IEIJMAN.0. C. VAN HEMESSEN.W. N. VAN DER HOUT.A. HULSHOF.F. W. T. HUNGER.D. JANSEN.MEJ. W. M. C. JUYNBOLL.G. W. KERNKAMP.J. H. KERNKAMP.

4

MEJ. E. H. KORVEZEE.B. D. E. KRAFT.MEJ. G. H. KURTZ.G. L. LABOUCHERE.H. A. LEENMANS.T. J.• G. LOCHER.MEJ. J. C. MALLINCKRODT.J. B. MANGER JR.P. A. MEILINK.B. F. M. MENSING.U. J. MIDS.W. J. M. MULDER.MEVR. G. MULLER-COOPS.J. VAN OORDT TOT BUNSCHO-

TEN.J. C. H. DE PATER.S. POSTMUS.MEJ. E. C. M. PRINS.G. C. L. QUARLES VAN UF-

FORD.MEJ. H. J. REESINK.

J. M. ROMEIN.J. W. SAMBERG.L. W. G. SCHOLTEN.D. SCHOUTE.P. A. VAN SCHUPPEN.W. C. SCHUYLENBUR9.MEJ. W. E. SMELT.Z. W. SNELLER.MEJ. H. A. C. SPOELSTRA.F. W. STAPEL.H. TERPSTRA.L. G. J. VERBERNE.J. W. VERBURGT.F. A. J. VERMEULEN.MEJ. A. J. VERSPRILLE.J. R. WARTENA.J. J. WESTENDORP BOERMA.A. J. VAN DER WEYDE.MEJ. P. A. C. WIERINGA.P. J. VAN WINTER.W. ZWIER.

Te ongeveer 11 uur opent de Voorzitter, Prof. Dr. G. W.KERNKAMP de vergadering. Hij verheugt zich over de talrijkeopkomst en heet in het bijzonder den Wethouder van Onderwijsder Gemeente Utrecht, Mr. DE BOER, welkom. Ook tot Prof.COLENBRANDER, die voor de eerste maal als bestuurslid deze ver-gadering bijwoont, richt hij eenige hartelijke woorden. Daarnadeelt hij mede, dat deel II en III der Bisschoppelijke Rekeningen,uitgegeven door Dr. HEERINGA, en de Bijdragen en Mededeélingen1932 voor de verzending gereedliggen en binnenkort tezamen methet Verslag van deze Algemeene Vergadering aan de leden zullenworden toegestuurd. In aansluiting hieraan memoreert hij, dat ookhet Genootschap den invloed der ongunstige tijdsomstandighedenondervindt. Er bedankten in het afgeloopen jaar zeer vele ledenen, daar het getal der nieuw-benoemden dit verlies niet kon goed-maken, liep het ledental voor het eerst sedert jaren terug. Daaromwekt hij de aanwezigen dan ook op, om niet slechts zelf hetGenootschap trouw te blijven maar ook elk in eigen kring ertoe mede te werken, dat verdere achteruitgang wordt voorkomen.Dan alleen zal het Genootschap zijn taak naar behooren kunnenblijven vervullen.

Vervolgens spreekt hij het eerelid Prof. G. N. CLARK in hetEngelsch toe, stelt hem aan de vergadering voor en verleent hemdaarop het woord tot het houden van zijn voordracht, getiteld :

5

Anglo-Dutch relations of commercial policy and the nine yearswar of 1688-1697.

When the Historisch Genootschap did me the honour, whichI very warmly appreciate, of inviting me to address this meeting,I was at first disposed to choose a theme sufficiently wide to beof general interest, but on further reflection I decided on onewhich may seem limited and special. I did so because it seemsto me that the significance of an historical subject does notdepend merely on its extent, and this small matter has a bearingon more than one important issue. It is a part of the economichistory of the nine years war, and of that history two contra-dictory interpretations are current. On the one hand there is theview expressed by Schmoller 1) and adopted by Professor Som-bart 2) that this war and the war of the Spanish Succession were„primarily the struggle of England and Holland against thegrowing industrial and commercial predominance of France, andagainst the danger of the union of French trade with the com-mercial power of Spain." Sharply in contrast with this is theopinion that, although the Anglo-Dutch wars which preceded itwere due mainly to economic conflicts, in the struggle againstLouis XIV economic considerations were over-ruled by politi-cal 3). Much attention has recently been paid to the economicaspects of other modern wars, and also to the economic policyof various states in this and other periods. The discussion of thespecific subject before us has thus become easier. It is easier,for instance, to distinguish the economic aims which seventeenthcentury statesmen had to relinquish when they found themselvesat war and those which they were able, or believed themselvesable, to prosecute more effectively in war than in peace. WhatI hope to do, therefore, is not merely to fill in a gap in a veryimperfect study of the economic aspects of this war which Ipublished nine years ago 4), but also to state more satisfactoryconclusions than were then possible.

Not indeed that the subject can yet be treated as convenientlyas could be desired. We still lack good histories of the tariffs ofthe two countries, as of most of the other countries of Europeat that time, and it is still not possible to work out at all clearlythe relation of the tariff policy of the period to the great econo-

1) The Mercantile System, pp. 66-7.2) Der moderne Kapitalismus, 2nd. ed., 1441.3) J. J. Reesse, De suikerhandel van Amsterdam; I (1908) p. 44.4) The Dutch Alliance and the War against French Trade, (1923).

I regret that in this work I was unable to make use of the particularsconcerning Dutch negotiations with Denmark given by N. J. den Tex,Jacop Hop, (1861) pp. 163-99.

6

mic changes, the movements of consumption and of prices, whichthen as now were its determinants to a higher degree than isusually supposed when history is written in terms of nationalpolicy. It is necessary also to guard against a misunderstandingwhich has recently become more common, the misunderstandingwhich draws too close an analogy between the tariff policy ofthe seventeenth century and that of the twentieth. Lately it hasbecome the fashion to speak of what is called „the mercantilesystem" as equivalent to what in our own time is called „centralplanning", a view of „mercantilism" which was indeed expressedalmost in these words a generation ago. As tariffs were amongstthe chief instruments of commercial policy, it is often supposedthat the manipulation of tariffs had as great an effect on econo-mic growth and decline as it has in our time. There was, howewer,in the seventeenth century a gulf between the intentions and theresults of these enactments. It arose, in the first place, from thenotorious fact that the administration of tariffs was everywhereextremely lax. One curious piece of evidence about this fromour period may be mentioned. In 1695, when there was a cur-rency crisis in England, the British government desired to checksmuggling from Dutch ships of war in British harbours, notmerely because it was smuggling but because they thought itupset what may be called the balance of smuggling „all sorts ofprohibited goods frequently coming in that way, the returnswhereof are... made in the gold and silver of this nation" 1).They accordingly presented to the States General a draft con-vention by which the two states were mutually to permit oneanother's revenue officers to board men-of-war and to stay onboard while they were in harbour. Some Dutch amendmentswere accepted, but delays then set in, and, although the StatesGeneral were not unfavourable and there was said to be strongfeeling on the matter in the House of Commons, apparentlynothing came of the project.

Even if they could have been strictly enforced, the complicatedtariffs of the two countries, imperfectly codified, and based onvarious inconsistent principles; would have been at any time

1) Trumbull to Villiers 14/24 August 1696 (Foreign Entry Book 69).The history of the incident may be traced in the letters from the same to thesame on 20/30 December 1695, 10/20 February, (date?) May, 21/31 August,29 September/9 October 1696 and Res. Stat. Gen. 31 January 1696. It isdesirable to explain that the numbering of the British State Papers in thePublic Record Office has recently been altered, so that instead of theold descriptive titles the initials S.P. and reference numbers are now used.These, for the documents referred to in the present lecture, are: 84 StatePapers Foreign Holland; 94 Spain; 104 Foreign Entry Books; 103 TreatyPapers; 105 Archives.

7

unhandy instruments for a clearcut policy, and at this time theywere especially so. There were two limitations which arose fromthe war. First, all questions of commercial policy were trans-formed by the attempts to put pressure on the' enemy by restric-ting trade with France; secondly the possibility of modifyingtariffs was limited by the pressing need for revenue. Except forthe duties on a small number of articles, the Dutch midd;elen towater constituted a revenue tariff : convoyen en licenten, lastgeldand veilgeld were taxes of the. type which prevailed in Englanddown to 1640, taxes raised from shipping and earmarked forspecial purposes from which shipping was supposed primarily orexclusively to benefit. They were not by themselves enough tosatisfy the financial needs of the admiralties. These normallyhad to be content with raising loans or with deficits which weremade up by the provinces. Thus the tariff was sometimes in-creased for purposes of revenue ; but except for the removal ofsuch additions, it was never lowered all round to increase revenueby facilitating trade. When there was a reduction of charges it wasintended to give some relief or advantage to a particular branchof business. The States General were not able to alter theirtariff in the interests of business nearly so freely as modernstatesmen. It was in the need for revenue that the tariff hadbegun, and the need for revenue was always so pressing that itrestricted the possibilities of experiment 1 ). This is one of thereasons for the comparative smallness of the changes in con-voyen en licenten throughout the whole history of the Republicand especially in the period from 1670 to 1727 when there wasa strong and widespread demand for bold changes. The conser-vatism of necessity had its effect on these taxes in spite of thefact that they rendered only a small proportion of the revenuesof the generality and the provinces taken together, and at notime was it more stringent than during this war which strainedall the resources of the country. Much the same may be saidmutatis mutandis of the English customs, so that the interest ofthe limited subject with which we are now concerned is merelyillustrative and, as I have said, supplementary. We are notdealing with main issues in the relations of two states whichcould control their economic resources at will.

We are, however,. dealing with two vigorous commercialnations, and the first point we have to notice is the continuityof their commercial rivalry throughout the second half of the

1) This is clearly shown by the dispute of 1684 between Amsterdamand the States General over the heightening or reform of the tariff; seethe narrative in Gerdina H. Kurtz, Willem III en Amsterdam, (1928Lpp. 147 ff.

8

seventeenth century. From 1660 to 1672 the course of eventsseems simple. First there is the strong protectionist system setup in England at the restoration of Charles II in 1660. It is partof the preparation for the war in which the Dutch had the Frenchas allies against the English. Next comes the partly imitativeand retaliatory system of Colbert, followed by the Dutch retortswhich, together with it, have been called the prelude to the warof 1672 1). The word „prelude" is metaphorical and does notimply a definite causal relation, but it may be observed that theword would have been quite as appropriate if in that war theEnglish and the Dutch had been in alliance against the French.The Dutch and the English were rivals, no doubt, but they wereequally threatened by the measures of Colbert and there is aparallelism between their protective enactments 2). This holdsgoad, though not to the same degree, of the period before 1672as well as for the period between the Treaty of Nijmegen andthe outbreak of the nine years war. The Dutch during this laterperiod encouraged the refugee manufacturers after the Revo-cation of the Edict of Nantes. The makers of hats were relievedfrom export duty, while foreign hats imported were subjectedto an additional charge equal to the amount of the relief. Mirror-making was given similar assistance, and the linen manufacturewas protected. From 1688 the new device of laying high exportduties on raw materials was applied to the export of rags forpaper-making. Each of these steps has its English counterpart :the prohibition of French imports in 1678 was a comprehensivemeasure which included these objects and many more. The ex-port of rags for paper-making was unobtrusively prohibited in aprivate Act of Parliament for encouraging the manufacture in1690 3). In the history of the protection of sugar, where Anglo-Dutch rivalry was more important, the parallel is even closer.In the sixteen-sixties both the English and the Dutch sugar-refiners were embarrassed by foreign competition at a time whenthe great increase in the output of raw sugar from the Frenchand English West Indies was causing what we now call acatastrophic fall in prices. Not only did Colbert divert the French

1) Especially by Dr. S. Elzinga, Het voorspel van den oorlog van1672, (1926).

2) For the Dutch tariff-lists I have used the Recueil van zeezaken,especially the list of 1655 and the list of modifications appended to theordinance of 1687 on the admodiatie, together with F. N. Sickenga, Bij-drage tot de geschiedenis der belastingen in Nederland, especially I 120-243, which, however, is not wholly accurate. For the interpretation of the,aims of the tariff E. Verviers, Nederlandsche handelspolitiek, (1914) issuggestive.

3) House of Lords Papers, 1690-1, No. 272; see also nos. 470, 508.

9

raw sugar from Dutch to French refineries, but Sweden, Den-mark, Hamburg were also competitors, and refineries werestarted in the West Indies themselves. But there were limits athome to the possible extent of protection. In England the conflictof interests led to a constitutional crisis ; in the Dutch Republicit was solved by a bargain between the sugar-refiners and theagrarian interests. In both there were two successive doses ofprotectionism, one shortly before the war of 1672, the othershortly before the nine years war 1).

The nine years war, then, had an economic prelude in thistariff war ; but there was at the same time a continued diver-gence of English and Dutch interests. Among the Dutch protec-tive measures of the last, intense, phase of tariff warfare in1686-8 were those concerning various product of the land, butter,cheese, meat, hams. It was after these that the French revivedthe tariff of 1667, and, abandoning any attempt at commercialreconciliation 2), drove the Dutch first to prohibit the importationof French manufactures 3) and then to declare war 4). But theseprotective measures have other aspects than this in which theyappear as events in the struggle against France. They were theresult, as we have seen in connection with sugar, of a protec-tionist tendency which made a conflict of interests in the Republicitself. They were also measures which affected England, andearlier measures of the same kind had led the English to protest.

In Rotterdam there were English merchants who importedinto Holland what was called Irish beef and butter, thoughapparently more of it came from the east coast of England,Durham, Yorkshire and Norfolk, than from Ireland. In 1671,when things were working up to the French war, the StatesGeneral imposed duties of twenty-five per cent, prohibitive duties,as was said, on these commodities as on French brandies. Afterthe war the English merchants complained that though theFrench had been relieved from this burden their own remained,and they alleged that the Pensionary gave them promises ofredress. In 1683 the English minister Chudleigh renewed the

1) The best account of the English sugar questions is in G. L. Beer,The Old Colonial System, part I (1912) , of the Dutch in J. J. Reesse,De suikerhandel van Amsterdam, vol. I (1908). In 1693 the English sugarduties of 1685 expired and unlike those on tobacco were, thanks to theefforts of the colonial interest, not continued (Beer p. 167) . After 1697the opposition to the protection of Dutch refineries came not from theagriculturists but from Rotterdam merchants trading to France (Reessep. 88).

2) Négociations du comte d'Avaux, VI 98-274.3) 18 October 1688.4) 16 November 1688.

I0

complaints, and, in view of the revision of the middelen to waterthen in progress, pressed the Pensionary hard and urged theBritish government to imitate the French by retaliatory action.He suggested that linen cloth and yarn and madder, an agricul-tural product, would be suitable object for this. He did not up-hold the contention of the merchants that the duties to whichthey objected contravened the treaty of Breda as confirmed in1678 ; nor had he a good answer to the Pensionary's referenceto the prohibition lately put by the English themselves on theimportation of Irish beef ; but his government approved of histaking diplomatic action 1 ). At that point the English recordsfail us, and it seems as if this dispute was overshadowed by thegreat question of peace between France and Spain, so thatnothing more came of it.

There were other occasions, before the English Revolution andthe outbreak of war, when the British ministers in Holland wereconcerned with matters of trade rivalry. Later in the year 1683Chudleigh was ordered to take steps to discover and proceedagainst ships which carried „enumerated" articles from theEnglish colonies without touching, as the law prescribed, at anEnglish port and paying duty 2). His successor Bevil Skeltonthree years later was concerned at the part taken by Englishpolitical exiles in working up the woollen manufacture at Lune-burg and Leeuwarden, and was in favour of pardoning some ofthese exiles in order to break it up. „I am of opinion", Skeltonwrote, „that it will be much for his Majesty's service and theinterest of the nations to put a stopp to the encrease of thewoollen trade in these countreys, which I believe can noe waysoe well be done as by bringing our English undertakers homeagaine, at least such of them as are within the reach of mercy,and these being drawn off, the rest must fall to the ground" 3).This incident too seems to peter out, and the diplomatic corres-pondence seems to have nothing of moment about Englishjealousy of the Dutch woollen manufacture during the courseof the nine years war and until shortly after the peace. At thattime the English were disturbed to hear of nineteen ships which

1) Dispatches of Plott and Chudleigh, ed. Middlebush, nos. 123, 127,211; Bodleian MS. Rawlinson A 266, fo. 4, dispatch of Sunderland toChudleigh 4/14 March 1682/3, not printed by Dr. Middlebush. The cor-respondence of William Carr, consul at Amsterdam, in 1681, in Brit. Mus.Add. MS. 37981 contributes nothing to our purpose and is mainly political,as are the letters to him from Conway in Add. MS. 35104.

2) Sunderland's dispatch of 18 December 168317 January 1684; MS.Rawlinson A 266, fo. 41.

3) To Sunderland 20/30 April, and similar observations to the same27 April/7 May 1686, S.P. 84/220.

II

had brought 982 great bags of wool, a prohibited export, fromEngland, especially Northumberland, and Scotland to Rotterdam.The Secretary of State thought the affair of very dangerousconsequence, but once again nothing of importance seems tohave followed 1).

There were other incidents in the sixteen-eighties whichshowed that colonial and commercial rivalry was still acute. Asit was, they were not pushed to extremities, though that mighthave happened if it had not been for the restraining influenceof the political alliance. Had there been another Anglo-Dutchwar in 1688, we should have called these quarrels its economicprelude. The dispute about the expulsion of the British factoryfrom Bantam in 1682 rumbled on through the period of the war.Another dispute which caused ill-feeling was that about CapeCoast Castle : the history of the West Coast of Africa in thatperiod is still obscure, but it is clear that the English in 1692were asking for the restitution of this fort 2). Even the quarrelsabout the herring fishery were not entirely over : in the lastyears of Charles II fishermen of Scotland petitioned againstDutchmen who fished in-shore 3) and after the expedition ofWilliam III the fishermen of Petten in North Holland complai-ned that they had been set upon and had their nets destroyed.

When the French war began the ground was thus not readyfor an economic reconciliation between the new allies. TheEnglish did indeed persuade the Dutch to join in measures forthe destruction of French commerce; but they refused to under-take combined operations of conquest in the West Indies, andthe only incident to which I can point as an instance of combinedaction to help the trade of both countries occurred when the tWounited against a third competitor. Towards the end of the wartheir allies the Spaniards received this treatment. They weremaking, under the leadership of the count of Oropesa, one oftheir periodical attempts to revive their woollen industry 4). Theindustry at Sada in the neighbourhood of Corunna was reported

1) Letter of J.C. 11 October and list of ships, S.P. 84/220; Trumbullto Jersey 8/18 October, S.P. 104169. j. Robinson, Account of Sweden,(1695) p. 152 says that „great quantities" of wool were taken thither-from Scotland.

2) Dursley's dispatches of 7/17 October, 29 November/9 December1692 in S.P. 84/220; R. F(erguson), Brief Account of some of the late1 ncroachments and Depredations of the Dutch, (1695) p. 55,

3) Bodleian MS. Rawlinson A 266, fos. 36-7. This is a petition of theScottish privy council of 26 October 1683. It alleges that the annual fishingof Dunbar and other places has been made ineffectual by the breakingof the shoals. Charles II ordened the matter to be brought to the noticeof the States General.

4) K. Haebler, Die wirtschaftliche Blute Spaniens, 1888, p. 91.

12

in England to be receiving a subsidy from the Spanish govern-ment and the skilled help of certain Dutch subjects with theconnivance of the Dutch consul at Corunna. The PensionaryHeinsius, agreeing that this was as dangerous for the Dutchindustry as for the English, promised joint action of the Dutchconsul with the British. What the result was, I do not know ;but a year after the original complaint, the board of trade wasstill uneasy 1 ). The surviving correspondence from Spain in thePublic Record Office seems to give no information on thematter 2).

There was not, then, any real possibility that the two powerswould conduct their tariff relations on any other basis than thatof competition. When the alliance was founded the Dutch in-terests which hoped for a mitigation of the English got no hearingeven from their own government. After this failure the mainefforts among the Dutch towards a freeing of trade from itsartificial burdens took the form of advocating war free-trade,freedom of trade with the enemy and with neutrals, not withallies. The chief movement in Holland which directly affectedthe tariff relations of the two countries was therefore the protec-tionist movement which still continued. In the earlier years ofthe war there was a progress of piecemeal protectionism. Smalladvantages were given to certain interests : there was no widechange of policy and there was no further success of the policyof lightening burdens. A report of 23 June 1690, which musthave cost considerable pains in drafting, gives the of iicial viewof the Admiralty Colleges at that date on the changes needed inconvoyen en licenten 3). This was a time when pamphlets ontarif f-questions were fairly numerous, but the Admiralty autho-rities, whose point of view was fiscal, contented themselves withmaking a number of corrections in the tables and suggestingtwo minor changes in policy. In the autumn of 1690 the expor-ting of beer-vinegar was freed from all dues except Fl. 4 a caskveilgeld. The year 1691 saw more important changes. Therewere further instalments of protection for sugar-refining, fortobacco, and for agriculture 4).

After this there was a lull both in legislation and in publiccontroversy. The pressure of war became too heavy for protec-tionism to go much further. The lastgeld and veilgeld were again

1) Trumbull to Villiers 16/26 October 1696; 10/20 September, 8/18 Oc-tober 1697 (S.P. 104/69); „Representation of Commissioners of Trade andPlantations" 13/23 January 1698/9 in Commons' Journals, XII 426.

2) S.P. 94/75.3) It is in the form of manuscript annotations to the printed list and

is preserved in the Rijks-Archief at the Hague, Loket H, Littera T. No. 45.4) Res. Stat. Gen., 16 November 1690; 21 June 1691.

I 3

raised, this time in order to provide premiums for counter-privateering. Agriculture had already been favoured too much;in 1697 the price of corn rose so high that its export was for-bidden 1). It was simply by such economic and financial factorsthat the process was checked : it does not appear that politicalforces had anything to do with this. The English do not appearto have raised any objections to the Dutch tariff measures. Inspite of the continuing rivalry I have found nothing of anyimportance about the Dutch tariff either in the English pam-phlets of the period or in the records of diplomatic action. In atime when there was so much else to divert attention this is notperhaps in itself remarkable, but it is in contrast with the attitudeof the Dutch to the growth of protectionism on the other side 2).There were during the war some incidents which seem to showthat in this phase of their rivalry, the Dutch suffered the greaterdisadvantage. The English tariff, it must be remembered, wasonly part of the protective machinery : it was supplemented bygrants of monopolies and still more important was the systemof navigation laws. These laws have a history of their own inthis period, of which the main feature is that in times of war itwas no longer possible to dispense with the services of foreignships and seamen so fully as in peace. In the period before theEnglish Revolution there was indeed a tendency to mitigate theseverity of both the navigation laws and the tariff . The discrimi-natory double duty on goods imported by aliens, the aliens duty,was abolished at the end of the reign of Charles II except forcoals, which were a commodity of the coasting trade 3). Afterthe accession of James II the prohibition of the importing. off,French manufactures was withdrawn, and James seems to haveused his constitutionally interesting dispensing power to removethe additional duty payable on exports by aliens. In the earlydays of the new regime there was a petition of merchants in andaround London asking for the restoration of this provision 4).

The formation of the alliance in 1689 did not lead, as we have

1 ). Res. Sta. Gen., 16 October 1697, six days after the ratification ofpeace by the States General.

2) The English Books of Rates are rare, even in large libraries, andthere is no adequate history of the tariff. S. Dowell, History of Taxationand Taxes, 4 vols. 1884,. gives an outline history of the taxes; W. Ken-nedy, English Taxation 1646-1799, 1913, is a study of their incidence andsocial effects; Sir W. J. Ashley, „The Tory Origin of Free-Trade Policy"in Surveys, Historical and Economic, 1906, is valuable but polemical andprimarily of political interest.

3) 25 Car. II c. 6.4) Dispatch of Bade 3 January 1690 N.S. (transcript in Brit. Mus.

Add. MS. 17677 KK) . The other Dutch dispatches referred to in thislecture ire taken from the same series of transcripts.

14

already remarked, to any commercial agreement, and no chancefor such an agreement occurred during the war. In England asin Holland the war increased the need for revenue, and therewas also a tendency to strengthen protective barriers. The im-posts -of 1690 and 1692 laid new or heavier burdens on manyclasses of goods, and when duties were removed (as on. the.importing of Irish flax, hemp and linen and the exporting oftin, sailcloth and bone-lace) or lightened (as on the exporting ofcorn and bread) there was no considerable advantage to theDutch. Certain enactments, such as the New Duty of 1695, wereprobably detrimental to Dutch interests although theoreticallythey did not affect them because they applied only to goodswhich, under the Navigation Acts, ought not to have come infrom Holland. There were also special protective measures forcertain industries in which the Dutch had formerly been able tocompete. The most important of these was, in its various bran-ches, the silk industry. Throughout the reign of William IIIthere are enactments, debates and petitions about the importationand manufacture of silk. From the first year onwards the succes-sive Dutch ambassadors had to report an increasing agitationfor the protection of this industry 1). In 1690 there began aseries of Dutch protests and efforts to stay it. First Aernout vanCitters approached the King himself and asked on behalf of themerchants and manufacturers of Haarlem for some concessionin the existing aliens duty 2). William was not willing to givehis help, and four months later the ambassador failed to obtainany modification of still stronger proposals. A burden of twentyper cent on Dutch silks at a fixed valuation was imposed by theimpost of 1690. In private Van Citters urged on the Englishpoliticians that besides damaging the Dutch industry and theEnglish revenue, this would have a bad effect on the commoncause in prosecuting the war. In public, however, he offered noopposition : to have done so, he said, would have been likepouring oil on fire, so strong was the silk interest for the newmeasure 3). In England, as in Holland, French refugees hadlately established the industry of making taffetas lustrés. Thenext steps in the protection of silk-weaving in England beganwith the monopoly of the „Lustring" or +utestring" Companyin 1692, a company which received many legislative favours,especially in the tariff of 1695 4), by which the new duties fixed

1) Dispatch of Citters 27 December 1689.2) Idem, 17 January 1690.3) Idem, 16 May 1690.4) See W. R. Scott, English Joint Stock Companies, III, 73. ff.; D.

Macpherson, Annals of British Commerce, II 651.

15

by weight raised the burden on imported silk to about a third ofits value. In 1695/6 the States General stepped in to support theprotests of their subjects 1). The English Secretary of State,unmoved by their arguments, replied to Lord Villiers : „As tothe impositions upon lute-strings, taffetas etc. imported fromHolland, they being laid on by Act of Parliament, cannotbe taken off... but by Act of Parliament, and as to what con-cerns the stopping and seizing of such silks, so imported by theLute String Company of London, I shall give you a furtheraccount thereof by next Post" 2). A year later the States Generalcaused their representative in London to contend that the im-positions on silks were contrary to the spirit or „nature" of thealliance. That somewhat neglected man, who had more than onceasked for copies of the existing treaties, enquired of his masterswhat treaty, if any, was infringed by the duties 3). None wasin fact broken, and in 1697/8, shortly after the peace, there wasa further increase of the dues on lutestrings and alamodes, anda further regulation of the Company 4). Protests against thesevere administration of these statutes still went don 5).

The silk-industry, „the spoilt child of mercantilism", wasapparently the most agressive of the textile manufactures 6). TheDutch, however, also made complaints about the linen-trade. TheStates of Holland made complaints about the linen duties inthe impost of 1690, and there are traces of dissatisfaction withthese in the following year 7). The States of Gelderland seem tohave thought that „het beswaer in Engeland gestelt op GelderseLijnwaten zal behoren of geschaf t to worden en met die vanWestphalen en Duitschland gelijk van ouds op egalen voet ge-tracteert to worden" 8).

1) Res. Stat. Gen. 2 February 1696.2) 10/20 February 1695/6 (Foreign Entry Book 69): the „further ac-

count" I have been unable to find.3) Dispatch of Van der Brande 11 January 1696/7; cf. idem 10 Fe-

bruary 1695/6.4) 8, 9 William III c. XXX; 9 William III c. XLIII-.5) Memorial of the Dutch Ambassador 20/30 January 1698/9 (S.P.

104/70) . Here the English had confiscated six pieces of what were allegedto be Amsterdam-made satins as being of East Indian manufacture, andthe commissioners of customs consented only to their being returned toHolland.

6) For the plans of the Bank and the Lutestring Company in Savoysee Foreign Entry Book 198 passim, for instance Shrewbury's dispatchof 1/11 August 1695 to Galloway.

7) See the Appendix to this lecture.8) Rijks-Archief Arnhein, Landdags Recessen van-Gelderland, 5 August

1691. A petition of 22 January/1 February 1693/4 in Privy Council Register75 shows that the dissatisfaction with the administration of the duties wasshared by English merchants of Norwich, Norfolk and Suffolk.

16

The war, as it had an'economic prelude, had also an economicsequel. From the moment when the negotiations for peace becamereally serious they included an offer of commercial conciliationfrom Louis XIV to the Dutch. The withdrawal of the duty offifty sous per ton on foreign shipping was held out as early as1694 to them exclusively as an inducement to make terms 1), andas the long negotiations went on this offer became definite andhad others coupled with it 2). By the Treaty of Rijswijk theFrench reverted, so far as the Dutch were concerned, to thetariff of 1664, the milder system which had been once beforerestored by the Treaty of Nijmegen ; but this time the Dutchalso undertook to make certain alleviations in their tariff . Inthe event their new tariff of 1698 relaxed the protective measu-res against French agriculture and glass-making. It was wellunderstood by contemporaries and . has never been questionedthat the purpose of the French in making these arrangementswas to detach the Dutch from the English, to eliminate thecommon interest of the maritime powers in economic oppositionto France.

The English got no commercial advantages. Their ambassa-dors were indeed instructed to arrange for an eventual commer-cial treaty. The words of the paragraph have, I believe, not beenprinted : „That which most principally imports Us, with relationto the French, is to have a fair and equall regulation of trade;this, therefore, is what must be cheifly taken care of, as beingindeed the great point in which our subjects are concern'd in 'apeace with France, so that you must early have this in. yourthoughts, and in case the French do stir this matter, or that youthink fit to move it, you are with the best care you can, toprepare a way for it, by inserting an article in your treaty forthe final setling the matter of commerce and navigation withinsome reasonable time by commissioners to be appointed by eachparty" 3). This is emphatic, and the attentiveness of the Britishgovernment to commerce during the negotiations is further shownby the fact that these ambassadors were later instructed to takeadvantage of the presence of the Russian Tsar in Holland to

1) H. J. van der Heim, Het archief van Heinsius, III (1880) 82.2) Legrelle, La paix de Ryswick, pp. 49, 56; Van der Heim, III, 247.3) Instructions of 23 February 169617 O.S. in S.P. 103/95. Mr. L. G.

Wickham Legg in British Diplomatic Instructions (Royal Hist. Soc.), II(1925) p. VI says „As regards Ryswick, it was not found possible totrace any copy of the instructions to the English plenipotentiaries." This,was no doubt due to the unfortunate fact that this volume and no. 96which follows it were omitted from the List of Volumes of State* PapersForeign (1904) , published by the Public Record Office, so that until quiterecently the English side of the negotiations was known mainly fromprinted sources.

r7

negotiate with him for „settling" a trade with Russia 1). Anearlier draft of their instructions, however, shows a certainhesitation. It contains two passages afterwards deleted, of whichthe first says that a treaty of commerce and navigation „is athing we found could never be obtained from the French duringthe late reignes, notwithstanding the most intimate and closetermes of allyance the two crowns otherwise stood united in",while the other adds : „although as the point of trade withFrance now stands upon the late acts of parliament we doubtmuch how such a treaty at present can be reasonably expected,or indeed how it could be possibly preceded 2) in our parliamenttill of ter the peace be made, when the reason for the makingthese acts will be changed" 3). About the time when these in-structions were being drawn, the board of trade was at workon a draft treaty of commerce, which also has not been printed.This includes relief from the duty of fifty sous per ton, a returnto the French tariffs of 1664, and a number of provisions againstoppressive exactions of which the English had complained 4). Itwas, however, as we have seen, left to the discretion of theambassadors to make a proposal or to leave it to the French totake the initiative. In June 1697 they reported that they had notincluded anything about commerce in their project of a treatyhanded to the French, „we leaving it to them to be proposed,since the balance of trade, as it now stands, is evidently on theEnglish side" 5). They held, as the French were subsequentlytold, that it would be best to refer the commercial questions tocommissioners, and the French expressed agreement 6). Although,however, this method was adopted in the final treaty for theHudson's Bay question, it was not extended to commerce. AFrench edict of 7/17 October 1697 confirmed in general termsthe existing tariff and even made it in some particulars moresevere, expressly prohibiting the importation into France byother nations of the most valuable East Indian commodities.The mutual exclusion or tariff war between the two countriesthus continued until the peace of Utrecht.

The English were by no means perfectly satisfied with the

1) Historical Manuscripts Commission, Bath Papers, III, 153.2) ? proceeded with.3) The draft clause is printed by Dr. W. T. Morgan in Royal Hist.

Soc. Transactions, 4th ser. XIV (1931) 247, note 3.4) The text is in S.P. 103/97 with the Report of the Board of Trade

on the Treaty of Utrecht. This copy has verbal alterations made to suitthe Utrecht negotiations in which it reappeared, as it had done at Geer-truidenberg. At Utrecht it was set aside in favour of a quite differentproject, the much-disputed treaty there signed.

5) Bath Papers, III 127.6) Ibid., 153, 527.

2

x 8

results up to that date of the high protectionism in which theypersisted. The board of trade presented to parliament elaboratereports which served as a starting-point for commercial policyin • the short interval of peace. These reports called for furtherfostering of the linen industry, which in the years 1698-1700was the subject of a famous bargain between England and Ire-land, and admitted that the results of protecting the paper-makingand sugar-refining industries had been disappointing 1). Therewas more general satisfaction with the progress of cutlery, themaking of watches, glass, and hats and of silk-weaving, thoughthere were still complaints of the fashionable preference forFrench silks 2). On the Dutch side it was not long before therewas talk of new methods of countering foreign competition intextiles and hats by a voluntary boycott, by the use of homeproducts for military uniforms and for the purposes of alms-houses, by prohibiting itinerant salesmen in the countryside 3).

The results of this enquiry may now be summed, up, and ifthey are meagre and in the main negative, that is in itself a factof some importance. At no time between the peace of 1674 andthe peace of 1697 did either England or Holland allow theirtariff differences to assume the rank of first-class diplomaticquestions. Their rivalry was real, and there seems little groundfor saying that anything tended to abate it in this period excepttheir greater pre-occupation with other matters : neither of themshowed a leaning to what we should call a liberal treatment ofthe other. Each was simultaneously a competitor in tariff hosti-lities against France, England the more determined of the twoonce the war began, with the consequence that the French sup-pressed their rivalry with the Dutch in order to make peace,and the English made no more than a half-hearted attempt at asimilar accommodation with the French. This does not mean thatthe French and the Dutch subordinated their economic intereststo political considerations in the peace, or that the English andDutch had done so during the war. To distinguish the economicfrom the political in that way is a false simplification. Politicalinterests included sea power, colonial expansion, domestic stabi-lity in government and finance. Subordinating tariff policy tothese meant not renouncing economic advantage for somethingthat was not economic, but preferring the general requirementsof economic prosperity to the particular claims of tariff pro-tection.

1) Commons' Journals, XII 425 ff.2) Ibid., and A. Anderson, Origin of Commerce.3) Secr. Res, Holland, 16 September 1699.

19

APPENDIX.

The following is the text of a fragment of a letter to WillemBentinck, earl of Portland, now in British Museum, MS. Eger-ton 1707 fo. 72, which, as I conjecture, may refer to the linentrade. The petition is not preserved with the letter : „De coop-luyden in gemelten handel geintresseert hebben sich aen haarHo. Mog. ook willen adresseeren om voorschryven aen den Heervan Citters te hebben van haar Ho. Mog. Maar ick Nebbe vanmynen plight geaght te weesen eerst copye van soodanigh requestaen uwe Excel]. te senden, op dat deselve soude kunnen ver-nemen, off sulcx zyne Maj. welgevalligh was, ,ende bilde ickdat uwe Exc. de goetheyt believe te hebben, om dat aen desesaak de ingesetenen van Overyssel veel geleghen, van my tewillen adviseren, van wat voor sentiment syne Maj. hier omtrentmoghte zijn.

In het requeste der coopluyden staat de gehele saak vervat,ick ref erere my tot desselfs inhoudt en blyve met alle soortenvan respect

Uwe Exc.

Oootmoed, en onderel. dienaar

Haagh den 4 Jun. 1692. Gisb. Cuper."

Nadat door Dr. VAN WINTER nog een vraag gesteld is, diedoor Spreker en door Dr. STAPEL wordt beantwoord, brengtde Voorzitter aan Spreker den hartelijken dank der vergaderingvoor zijn voordracht en schorst daarna de vergadering voor hetgebruiken van den gemeenschappelijken koffiemaaltijd.

Ten 2 ure ongeveer heropent de Voorzitter de vergadering engeeft, na eerst een paar mededeelingen van huishoudelijken aardgedaan te hebben, het woord aan Dr. C. D. J. BRANDT, die eenrede houdt over :

20

Thomas Morus en zijn Utopia.

Onder de elkaar in voortdurende af wisseling opvolgende tijd-vakken in de geschiedenis der mensheid, zijn er enkele, die bijuitstek aangeduid kunnen worden als overgangsperioden. Jaren,waarin wat onwrikbaar vast stond, wordt omgeworpen, waarinieder gezag wordt aangetast, autoriteiten elke invloed verliezen,jaren, waarin, wat tot die tijd eerwaardig oud heette, plotselingals verouderd op zij wordt gezet.

En naast deze en door deze Umwertung aller Werte heen eenkrampachtig zoeken naar het nieuwe goede, pogingen om nieuwewegen te wijzen, een nieuw gezag te vestigen, een elkaar verdrin-gende verwarring van mogelikheden, waarbij maar o zo weinigis, dat blijft. Tijden; die bij een eerste, oppervlakkige beschou-wing een beeld geven van volkomen verwarring, van chaos, enwaarin pas een scherper doordringende analyse de lijnen vermagte ontdekken. Lijnen, die uit een vroegere tijd nog doorlopenmet geringe afwijkingen slechts, soms geheel onveranderd; lijnenvooral ook, die naar de toekomst wijzen en die pas in de schijn-bare chaos hun begin hebben.

En zo de geschiedvorser in zulk een periode allereerst ziet hetbegin van het nieuwe en troostvol spreekt van de barensweeën,die voorbijgaan en geen • blijvende indruk achterlaten, de tijd-genoot heeft vaak een andere beschouwing.

Hij staat allereerst verbijsterd in de verwarring om hem heen,niet wetend, waarheen zich te wenden, hem treft de ondergangvan al, wat hij onaantastbaar geloofde, het nieuwe, dat hij be-speurt, durft noch kan hij vertrouwen. Is het wonder, dat hijbevreesd . wordt en het liefst de wereld van zijn tijd zoekt teontvluchten ? Dat hij vergetelheid zoekt in felle zinnelike ge-nietingen, of dat hij in de stilte van cel of studeervertrek hetlawaaiige leven buitensluit ?

Verwonderen kunnen wij ons niet over dezulken — gaat nietonze neiging naar 't zelfde uit misschien — maar bewonderingverdient toch pas de mens, die standhoudend in het felle gebeurenrondom hem, dit aktief meeleeft, en die, de noden van zijn tijdbeseffend, door daad of woord het zijne tracht te doen, om toteen oplossing te geraken.

Dat wij tegenwoordig zo'n overgangsperiode beleven, geloofik hier te mogen konstateren, ook zonder dit nader voor U toete lichten. En juist daarom vraag ik Uw aandacht voor een anderetijd van overgang, nu ruim 400 jaren geleden, de eerste jaren vande 16e eeuw dus, en voor een man, die getracht heeft door hetvoorbeeld van zijn persoonlik leven, door zijn scherpe, opbou-

2I

wende kritiek en door het wijzen van nieuwe wegen de problemenvan zijn tijd een stap nader tot hun oplossing te brengen.

Thomas Morus werd op 7 Februari 1478 in Milkstreet teLonden geboren, the brightest star that ever shined in that ViaLactea, zoals een zijner biografen niet onaardig heeft gezegd.Van vaders kant stamde de jongeman uit een familie van rechts-geleerden 1 ), en we mogen veilig aannemen, dat Thomas' vader.van de aanvang de wens heeft gekoesterd, dat zijn oudste zoonde traditie zou voortzetten. In elk geval liet hij hem een goedeopvoeding geven. Thomas bezocht de St. Anthonyschool, debeste onderwijsinrichting van Londen, voordat John Colet er zijnSt. Paulsschool opende. Aan 't hoofd van die school stond toen-tertijd Nicolaas Holt, een geleerde van eenige betekenis 2 ) . OverThomas' schooljaren of over de aard van het door hem vanHolt genoten onderwijs zijn we overigens niet verder ingelicht.Ja, zelfs is ons niet bekend, of More, zoals ' gewoonlik geschiedde,van St. Anthony naar Eton-college is overgegaan 3). Waar-schijnlik is het echter niet, dat hij ook nog in Eton geweest is,daar Thomas juist in die jaren in het huis en de familia vankardinaal Morton werd opgenomen. Een uitmuntende gelegen-heid voor de jeugdige More om wereldwijsheid op te doen. Tege-lijk heeft de intieme kennismaking met de kardinaal-staatsmandiens jonge huisgenoot en beschermeling menige kostbare enblijvende aanwijzing meegegeven voor zijn toekomst. Het lijktmij zelfs heel waarschijnlik, dat More zijn belangstelling instaatsrecht en praktiese politiek voor 't eerst in den huize Mortonheeft opgedaan. Hij heeft het voorrecht van de proteksie van dekardinaal, diens persoonlikheid en het vele, dat . hij van hem mee-gekregen heeft, naar waarde weten te schatten en is zijn wel-doener zijn hele leven daarvoor dankbaar gebleven. In het eerE•tedeel van zijn Utopia heeft hij bij monde van zijn zegsmanHythlodaeus de kardinaal een monument van dankbaarheid ge-sticht 4). De waardering is trouwens wederzijds geweest. Mortonhad met de pientere jongen veel op. Roper levert ons tenminstede volgende uitlating van de kardinaal over, gesproken tot degasten aan zijn tafel, waar Thomas bediende : „This child here

1) Zie: The Utopia of Sir Thomas More, ed. by J. H. Lupton, Oxford1895. Introduction blz. XVII. Deze uitgave die behalve de Latijnse tekstder Utopia ook de Engelse vertaling van Ralph Robynson anno 1551bevat, vormt--de grondslag van mijn studie. Ik citeer haar voortaan als:Lupton.

2) Lupton, Introduction. blz. XVIII.3) Lupton, Introduction. blz. XVIII: „St. Anthony's school was, by

its constitution, designed to be a feeder of Eton College, its scholarshaving exhibitions provided to take them afterwards to Oxford."

4) Lupton, blz. 41-43.

22

waiting at the table, whoever shall live to see it, will prove amarvellous man" 1). En hoewel ik de waarde van dergelikeanekdotes niet te hoog aansla -- iedere biograaf heeft de neigingom de betekenis van zijn later beroemd geworden held reeds indiens jeugd te laten profeteren — is het toch zeker, dat Mortonzijn protégé hoog genoeg schatte, om hem de universitaire op-leiding waardig te keuren. Hij bewerkte altans, dat Thomas naarOxford gezonden werd. Verder schijnt zijn bemoeienis zich niette hebben uitgestrekt, de studie heeft hij niet bekostigd. Dit deedvader More zelf en. .. allerminst van harte. Blijkbaar zag hij indat gehele verblijf aan de Universiteit niets dan een overbodigeweelde -- en niets stond de oude heer More zo tegen als luxein welke vorm ook —, die alleen maar vertraging kon veroor-zaken in de voor Thomas bestemde opleiding tot rechtsgeleerde,ja, wie weet, hem zelfs op de gedachte aan een gans andereloopbaan zou kunnen brengen. Misschien vreesde hij als zorg-zaam vader ook voor de invloed van het ongebonden studenten-leven van die tijd op zijn jongen, of was hij als trouw zoon vande Kerk bevreesd voor nieuwlichtersinvloeden op het ontvankelikgemoed van de student. Hoe dit zij, vader More hield zijn zoonin Oxford heel kort, wanneer we Stapleton mogen geloven 2),en nam hem zo gauw mogelik van de Universiteit af.

Was More's verblijf aan de Universiteit dus al niet van zoheel lange duur — een paar jaar was hij toch altijd wel in Ox-ford — het profijt, dat hij ervan trok, was niet gering. Nietalleen perfektionneerde hij er zijn kennis van het Latijn, ook depraktiese toepassing daarvan, maar vooral mocht hij het alseen voorrecht beschouwen, dat hij juist meemaakte, hoe de inOxford nog betrekkelik jonge studie van het Grieks door man-nen als William Grocyn en de geleerde medicus Linacre 3) totgrote hoogte werd opgevoerd. Deze studie van het Grieks en dekolleges van het • genoemde tweetal geleerden zijn het vooralgeweest, die Thomas' tijd aan de Universiteit hebben gevuld,zij hebben zijn ontwikkeling een nieuwe inhoud gegeven. Watzouden we gaarne weten, over welke Griekse werken onze jeug-dige student zijn bewonderde leermeesters hoorde lezen ! Helaas

1) Roper, Life of Th. More. ed. 1822. blz. 4.2) Stapleton, Tres Thomae ed. 1612 Keulen, blz. 155-156. Vergelijk

ook: Fred. Seebohm, The Oxford Reformers John Colet, Erasmus andThomas More, herdruk 3e editie 1913, blz. 26 noot 1.

3) Stapleton, Tres Thomae (Thomae Mori vita Cap. 1) schrijft: „Re-tens tuns ex Italia venerat Grocinus, qui primus ea aetate Graecas literasin Angliam invexerat, Oxoniique publice professus fuerat; a cuius sodaliTho. Linacro [Morus] Graecas literas Oxonii didicit." Verg. Lupton,Intr. XIX noot 4.

23

is dit voor ons verborgen gebleven, alleen weten we van Moreszelf, dat hij kolleges van Linacrius over een werk van Aristotelesheeft gevolgd 1 ) . Zou dit werk van Aristoteles misschien zijnPolitika geweest kunnen zijn ? Wisten we dit maar, dan zoudenwe More's voorliefde voor problemen van staatsrecht ook in zijnuniversitaire studie kunnen konstateren. En dan zouden we mis-schien in deze zelfde Oxford-jaren ook mogen stellen een jeugd-werk van More, dat we alleen kennen doordat Erasmus ermelding van maakt, n.l. een dialoog, waarin de jonge auteurPlato's kommunisme en daaronder begrepen het gerneenschappe-lik biexit der vrouwen verdedigde.

Typerend onderwerp voor de latere auteur der Utopia ! Entevens een bewijs, dat hij niet slechts Plato's Politeia had lerenkennen, maar ook, dat de problemen, door Plato opgeworpen,hem genoeg interesseerden, om er een eigen arbeid aan te wijden.Wie hem 't eerst op Plato opmerkzaam heeft gemaakt ? 't Is onsniet bekend, maar 't wil mij geenszins onwaarschijnlik voor-komen, dat dit geschied is door John Colet, die More nog netin Oxford kan hebben getroffen 2). Colet was een vurig bewon-deraar van Plato en de Neo-Platonici en is dit zijn hele levengebleven. Ook op Erasmus heeft hij zijn enthousiasme over-gedragen en zo is het toch wel geen gewaagde veronderstelling,dat hij ook More met zijn lievelingsauteur in kennis zal hebbengebracht. En eveneens is het begrijpelik, dat waar Erasmuspresies als Colet zelf trouwens, allereerst de ethies-religieusekant van Plato's werk heeft aangetrokken, More's belangstellingzich vooral naar de Plato van de Politeia en de Nornoi zal heb-ben gekeerd, waarmee ik overigens allerminst gezegd wil hebben,dat het ethies-religieuse probleem de jonge More in 't algemeenonverschillig zou hebben gelaten 3).

Maar genoeg over de studietijd in Oxford. Het bovenstaandeheeft U wel doen zien, dat vader More niet helemaal ongelijkhad, toen hij meende, dat het verblijf aan de Alma Mater zijnzoon weinig nut af wierp voor zijn rechtsstudie. En zo keerdeThomas naar Londen terug, om tans ernst te gaan maken metzijn eigenlike studie. Na een kort verblijf in New-Inn werd hij

1) Th. Mori Lucubrationes ed. 1563, blz. 416-417.2) Colet vertrok in 1493 of 1494 naar Italië, vanwaar hij pas in 1496

terugkeerde. Verg. Seebohm t.a.p. blz. 15, die 1494 aangeeft. Als Moredus werkelik in 1492 naar Oxford gegaan is, zoals algemeen wordt aan-genomen, heeft hij Colet daar nog getroffen. In verband met de onzekerechronologie van More's jonge jaren is het dubbel jammer, dat de Registersvan de Universiteit van Oxford een gaping vertonen van 1463 tot 1505.

3) In verband met dit laatste is het misschien niet ondienstig hier evenop te merken, dat More later een latijnse biografie van de grote ItaliaanseNeo-platonicus Pico de la Mirandola in het Engels heeft vertaald.

24

op 12 Februari 1496, dus toevallig presies op zijn 18e verjaardagin Lincoln's Inn als student ingeschreven. En een paar jaren hardwerken brachten hem de door zijn vader zo vurig gewenste toe-lating tot de balie.

Hoe belangrijk deze jaren van juridiese voorbereiding voorMore ook geweest mogen zijn, ons interesseren hier nog meerde dingen, waarmee hij zich buiten zijn direkte studie heeftbeziggehouden. De voortzetting van zijn humanistiese studiën inde eerste plaats. Daarvoor bood het Londen van die dagen hemjuist een goede gelegenheid, omdat verschillende Engelse huma-nisten er suksessievelik samenkwamen. More verkeerde er intiemmet Lily (Lilius), Colet hervormde er de St. Paulsschool inhumanistiese zin en ook Grocyn en Linacre verlieten al spoedighet ongastvrije Oxford, waar de aan de Griekse studiën vijan-dige „Trojanen" de baas gingen spelen, voor de opbloeiendehoofdstad. Geen wonder trouwens, die trek van de Engelsehumanisten naar Londen. Daar vonden de ideologen van degroot-kapitalistiese burgerij het milieu, dat hun paste, terwijl deaanwezigheid van het Hof een belangrijke attraksie moet hebbenuitgemaakt. In deze kring van gelijkgezinden heeft More ge-werkt en genoten, zijn vlugge geest moet hem een plaats vooraanin de rangen hebben verschaft. Zoo trof hem Erasmus bij zijneerste bezoek aan Engeland in de voorzomer van 1499. „Aut tues Morus, aut nullus," „gij moet Morus zijn of anders niemand,"zijn de woorden, die een overigens slecht gefundeerde over-levering de Nederlandse geleerde in de mond legt 1 ), als eenbewijs, dat de roep van de jonge Engelsman de 10 jaar oudereErasmus reeds had bereikt. En een charmant begin van eenvriendschap tussen die beiden, die zo op 't eerste gezicht begonen een mensenleeftijd zou duren.

Maar Thomas More deed in die tijd ook buiten het intiemehumanistenkringetje van zich spreken en wel door een reekslezingen, die hij in de kerk van St. Lawrence hield over „DeCivitate Dei" van Augustinus. Deze voordrachten waren sterkgezocht; het schijnt tot de bon ton der Londense intellektuelewereld gehoord te hebben, om ze bij te wonen. Of ze die grotebelangstelling verdienden, weten wij niet, daar ze helaas niet voorhet nageslacht bewaard zijn. Evenmin is ons bekend, of de lezerzijn onderwerp meer van de religieus-ethiese dan wel van destaats-f ilosof iele kant zal hebben bekeken 2), misschien zelfs welvan beide kanten. Maar in elk geval zien we More opnieuw in

1) Verg.: Cresacre More, Life of Sir Thomas More blz. 93. Volgensdiezelfde overlevering zou More's vlugge tong onmiddellik gereageerdhebben met: „aut tu es Erasmus aut Diabolus."

2) Dat dit laatste het geval was, betoogt Stapleton t.a.p. blz. 160.

25

kontakt met het probleem staat, terwijl we in hem tegelijk eenbewonderaar van de kerkvader Augustinus leren kennen.

In dit laatste, zijn waardering voor de grote bisschop vanHippo, onderscheidt hij zich van de meesten zijner humanistiesevrienden, die, Erasmus vooraan, ondanks hun Neo-platonieseoriëntering, toch verre de voorkeur gaven aan de Griekse kerk-vaders, spesiaal aan Hieronymus. In zijn voorkeur voor Augus-tinus is More veel meer verwant met Luther en met... de Broe-ders des Gemenen Levens 1) en de deze na staande Karthuizers.Deze laatsten noem ik daarom opzettelik omdat More er korthierop, d.w.z. direkt na de voltooiing van zijn studie in LincolnsInn, ernstig over gedacht heeft om de wereld te verlaten. Datdit meer dan een bevlieging was bewijst wel het feit, dat Thomasomstreeks 4 jaren in het Karthuizer klooster te Londen heeftgeleefd 2 ), zonder geprofest te zijn weliswaar, en dat hij er zelfssterk over gedacht heeft om de gelofte af te leggen 3). Begrijpe-like neiging in een man, die dageliks de tegenstelling ervoertussen zijn drukke beroep in het op hem afstormende altijd bezigeleven van de grote stad en de kring zijner vrienden met hunstudie der antieken in de idealistiese sfeer der Devotio moderna.Wij kunnen ons niet verwonderen, dat Morus een tijdlang voorhet beschouwende leven heeft geopteerd. Eerder verbazen wij erons over, dat de aktí̀ ve kant van zijn wezen in de jonge geleerdezo sterk was, dat zij hem aan dit innige verlangen naar de stillecel, die tevens studeervertrek was, wist te onttrekken. „Ideal undLeben werden die beiden Pole sein urn die das Schicksal diesesMannes kreist, sie fliehen sich und ziehen sich an, aber ihreBahnen werden sich immer bertihren." Deze uitspraak van Her-man Oncken 4) over More geldt trouwens niet slechts voor hem ;men zou haar op alle humanisten kunnen toepassen, ja geldt zijeigenlik niet voor ieder mens ? Maar terwijl die tegenstellingideaal en werkelikheid in het leven van Erasmus zo'n diepe scheurgemaakt heeft, die slechts hier en daar met moeite is gekramd,heeft zijn Engelse vriend, die minder groot geleerde maar groter

1) Het zou zeer zeker de moeite waard zijn de mogelike invloed van deBroeders des Gemenen Levens ook op de Engelse humanisten eens tot hetonderwerp van een nauwgezette studie te maken. Colet vertoont b.v. inzijn paedagogiese idealen treffende verwantschap met de opvoedkundigeideeën der Broeders. Belangrijk zou het ook zijn om te weten, in hoeverreErasmus daarin bemiddelaar is geweest. Deze studie zou dus neerkomenop een voltooiing van Mestwerdt's voortreffelike boek „Die Anfange desErasmus, Leipzig 1917."

2) Aldus Roper blz. 5-6. Seebohm t.a.p. blz. 146 vlg. plaatst het verblijfvan More in het Karthuizerklooster in de jaren 1504-1505.

3) Stapleton t.a.p. ed. 1612 blz. 161; Roper blz. 5-6.4) H. Oncken, Einleitung zur Utopia Ubersetzung von Gerh. Ritter,

Berlijn 1922, blz. 9*,

26

mens was dan Erasmus, leven en ideaal in een hogere harmonieweten te verenigen.

De jaren in het Karthuizer klooster doorgebracht waren geenjaren van eigenlike retraite ; zijn advokatenpraktijk gaf hem vol-op bezigheid in het leven van alle dag. In brede kringen groeidezijn reputatie; zijn scherpte en vlugheid van oordeel, zijn eerlik-heid worden door zijn Londense medeburgers geroemd. Dezegaven hem in 1504 een bewijs van vertrouwen door hem tot lidvan het Parlement te kiezen. De theoreticus zou zijn eerste proefvan praktiese bekwaamheid in de politiek moeten afleggen. Enwat voor een proef ! Want het Parlement van 1504 kwam direktin scherp konflikt met de koning, aan wiens onbeschaamde geld-vorderingen het niet zo maar wenste te voldoen. Moeilik konfliktvoor ieder lid van dat Parlement, dubbel moeilik voor More, dieals politikus de vernietiging van een pas vol verwachting inge-slagen karrière te duchten had, die als humanist de sterke attrak-sie van hof en koning moest ondervinden, die als mens de wraakvan een kleinzielige tyran voor zich en zijn verwanten te vrezenhad. Zou Erasmus in soortgelijke omstandigheden zich niet voor-zichtig op de achtergrond gehouden hebben ? Niet aldus More.Hij bleef zijn klasse en zijn overtuiging getrouw ; zijn scherpkritiserende rede werd zelfs de hoof doorzak, naar men zegt,dat de Bill in derde lezing verworpen werd en dat de koning zichmet veel minder tevreden moest stellen dan hij oorspronkelikgevraagd had. De verontwaardigde Hendrik VII wreekte zichdoor Thomas' vader in de Tower te laten werpen waaruit hijeerst door de betaling van een boete van £ 100 verlost kon wor-den. Thomas zelf schijnt het beter gevonden te hebben de aktievepolitiek voorlopig vaarwel te zeggen en zich tot zijn advokaten-praksis te beperken 1). Of hij een illusie armer geworden was,weet ik niet, maar in elk geval was hij een ervaring rijker. Eenervaring, die zijn literaire neerslag gevonden heeft in een reeksvan bijtende epigrammen, al dan niet uit Lucianus vertaald, dieMore in de volgende jaren soms in samenwerking met Erasmus,soms alleen heeft vervaardigd. Hun onderwerp is vaak de tegen-stelling tussen de goede vorst en de tyran en de toon ervan isscherp als van Voltaire en zijn vrienden 2).„Was ist der gute Furst ? Ein Schaf erhund,Der die Wdlfe verscheucht, und der schlechte Fairst ?Selbst ein Wolf."

1) T. E. Bridgett, Life of Blessed Thomas Morus, Londen 1891 (4eed. 1913) blz. 44 veronderstelt, dat het korte bezoek, dat Morus in 1508aan Leuven en Parijs bracht, eigenlik eveneens een zich voorzichtigheids-halve terugtrekken was.

2) Ik geef de epigrammen hier in de vertaling van K. Kautsky.

27

of

„Wer immer an der Spitze vieler Manner steht,Er verdankt es denen an deren Spitze er steht,Auf keinen Fall larf er ihnen langer vorstehenAls die wollen, denen er vorsteht.Was brosten sich also machtlose Herrscher ?Sie besitzen ihr Amt doch nur auf Kundigung."

Koning tot wederopzeggens toe ; kan men de leer der volks-souvereiniteit wel scherper formuleren dan More het in ditepigram gedaan heeft ? More evenaart hier Erasmus' felle kritiekop het koningschap van zijn tijd 1). En als Erasmus ergens 2)vol verontwaardiging over zoveel koninklike snoodheid uitroept :„o Brutussen van weleer, waar zijt gij gebleven ? !", dan is ookdaarvoor een parallel te vinden in More, wanneer deze nietslechts Lucianus' dialoog van de tyrannenmoordenaar vertaalt,doch er zelfs een antwoord op schrijft 3). Wil dit alles nu zeg-gen, dat More in deze jaren republikein zou moeten heten ?Welneen. More's standpunt tegenover het koningschap is evenalsdat der meeste humanisten het best te begrijpen, wanneer menhen ziet als vertegenwoordigers hunner klasse, de kapitalistieseburgerij. Deze oordeelde de vorst een noodzakelike spits van depolitieke en maatschappelike orde, mits... die vorst regeert alseen goed vorst, d.w.z. in het belang van die zelfde klasse. Doethij dat niet, dan is hij geen goed vorst, dus dan... weg met hem.Zo beschouwd wordt ook More's opvatting ontdaan van alletegenstrijdigheid en ons geheel duidelik. Het is tenslotte het ge-ding van More versus Macchiavelli, de roi civic contra I1 Principe.En terwijl in de volgende eeuwen Macchiavelli's Vorst in velestaten van Europa de troon heeft bestegen, heeft Erasmus'vaderland hem verjaagd en parallel daaraan heeft Morus' op-vatting krachtig doorgewerkt in Engeland en heeft daar via hetbloedig einde van Karel I en het verjagen van diens zoon Jacobushet burgerkoningschap geschapen.

Voor More zelf lag dit alles nog in de toekomst verborgen,hem eiste het heden op. En dit was nog ver van het ideaal ver-wijderd. Toch scheen een betere tijd aan te breken, toen in 1509Hendrik VIII de troon besteeg. Die stond reeds als kroonprinsbekend als een vriend van kunst en wetenschap en More en zijnvrienden begroetten zijn komst op de troon als het begin van een

1) Verg. b.v. de Adagia: „Scarabeus aquilam quaerit" en „Sileni Alci-biadis." En natuurlik ook vooral Encomium Moriae,

2) In het Adagium „Lit fici oculis incumbunt."3) Thomae Mori dialogi Lucianei e Graero in Latinum sermonem con-

versi adiecta declamation qua Lucian Tyrannicidae respondetur.

28

nieuwe aeta. Erasmus haastte zich uit Italië naar het Land vanBelofte, More's persoonlike verwachtingen voor zijn karrièregingen al gauw in vervulling. In 1510 werd hij benoemd totunder-sheriff van Londen, d.w.z. tot rechter in civiele zaken,een benoeming die in de City algemeen grote bijval vond. Zowerd de band, die hem met het burgerlik leven van de hoofdstadbond nog weer nauwer aangehaald. Twee jaren tevoren, in 1508dus, was More reeds opgenomen in het belangrijkste Londensegilde, the Mercers Company I ). In dit kooplieden gilde had hijkennis gemaakt met een laatste rest van een leven in gemeen-schap zoals dit tussen de leden van het gilde in die tijd nogvoortbestond. En de gemeenschapsmens in More werd er sterkdoor aangetrokken ook. Hij wist het te waarderen en heeft daar-van in zijn Utopia getuigd, zonder dat hij daarom de intimiteiten de geslotenheid van het familieleven er bij achter stelde. Hoezou dit ook kunnen, waar hij juist bij uitstek een pater familiasmocht heten. Deze zelfde jaren waren dan ook die van zijnhoogste huiselik geluk met zijn vrouw Jane Colt, die hij in 1505getrouwd had en • de 4 kinderen, hem kort achtereen uit dithuwelik geboren. Hij leefde met alle zorgen en zorgjes van zijngezin mee, de opvoeding van zijn kinderen en van zijn tweedevrouw — Jane Colt ontviel hem reeds in 1510 2) — was hem eengenot. In zijn woning ontving hij zijn vrienden — schreef nietErasmus zijn Encomium Moriae in dit gastvrij huis ? — daarook heeft Holbein zijn bekende schets van Morus en zijn gezingemaakt. In de familiekring vergat hij de zorgen van zijn steedsdrukker wordende leven. Hoe druk dit was heeft hij ons zelfgeschilderd in de brief aan Peter Gilles, die aan de Utopia voor-afgaat 3). Toch werden de Muzen niet vergeten. Midden in dezezijn dagelikse beslommeringen schreef of vertaalde 4) hij zijnHistory of Richard III, een bewijs dat zijn oude belangstellingvoor staat en staatkunde hem nog niet had verlaten. En reedsstond hem een nieuwe arbeid te wachten.

Toen tengevolge van politieke verwikkelingen de uitvoer vanNor olkwol uit Engeland naar de Hollandse en Zeeuwse havens

1) Hoewel dit niet absoluut vaststaat zegt Lupton t.a.p blz. XXV noot3 toch: „The evidence, though not absolutely certain, seems to leave noreasonable doubt that the Thomas More then made free of the Companywas the future Chancellor."

2) Het tijdstip van het overlijden van Jane Colt is niet gemakkelik tefixeren. Ik volg hier •Lupton's opvatting (Intr. blz. XXIV), Seebohm t.a.p.blz. 256 noot 4 opteert op grond eener mededeling van Cresacre More,Life blz. 40 voor 1511 of 1512.

3) Lupton, blz. 3.4) Archbold komt in een artiekel over

More in de Dictionary of

National Biography tot de konklusie, dat More deze door Morton in hetlatijn geschreven biografie in het Engels vertaald heeft.

29

Verboden werd en het bekend werd, dat Hendrik het plan hadom een gezantschap naar de Nederlanden te zenden, om de ver-houdingen tussen zijn rijk en dat van Karel V weer in 't reinete brengen, werd op aandrang van de door bovengenoemdemaatregel zwaar getroffen Londense exporteurs, More door deKoning tot lid dezer ambassade benoemd. Dat het een gewichtiggezantschap was blijkt voldoende hieruit, dat bisschop Tunstaler de leider van werd. Het had trouwens niet meer of minder tottaak dan te komen tot een hernieuwing van de tussen beide statenbestaande verdragen. More was spesiaal belast met de beharti-ging der kommersiële belangen, hij ging dus allereerst mee alsdeskundige in ekonomiese kwesties. In Mei vertrok het gezel-schap naar het vasteland en pas tegen het einde van 't jaar keerdeMore naar Engeland terug. Hij had altans zijn deel van de aanhet gezantschap opgedragen taak met sukses tot een goed eindegebracht. Eenvoudig was dit anders niet geweest, want de stem-ming in de Nederlandse handelskringen tegen de Engelse koningwas zeer verbitterd en veel geduld en veel taai vasthouden wasnodig geweest om een betere sfeer te scheppen. Maar eind goed,al goed ! More was geslaagd en kon met voldoening op zijn 7maands verblijf in Vlaanderen en Brabant terugzien. Hij hadzijn opdrachtgevers voldaan, zijn blik verruimd en zijn kennisverrijkt in het vreemde land en vele nieuwe vrienden verworven.En wat ons momenteel het meest interesseert, wat voor ons hetvoornaamste resultaat is van zijn reis ; hij bracht het tweede boekvan de Utopia zo goed als gereed mee naar huis r). En zoalsMore zelf het schrijven van zijn Utopia moet hebben gevoeldals een even stilstaan, een ernstig terugblikken en zich reken-schap geven van de afgelegde weg maar ook tegelijk een vooruit-zien in de toekomst, zo zullen ook wij, bij deze mijlpaal in More'sleven en werken aangeland, stilhouden en ons rekenschap gevenvan de bouw, het wezen, de schoonheid en de betekenis van ditmonument.

* *^

Ik zal mijn behandeling van de Utopia aanvangen bij de vormvan het werk ; dit is noodzakelik, daar reeds de beschouwingover de wijze, Waarop het boek ontstond, waardevolle ophelde-ringen vermag te geven, die het begrijpen van de zin van hetgeheel zullen kunnen vergemakkeliken. Direkt valt het de lezervan de Utopia in zijn tegenwoordige vorm op, dat het werkallesbehalve een eenheid vormt. Niet omdat de auteur zijn stofover twee boeken verdeeld heeft, maar omdat die beide boeken

1) Over de vraag in hoeverre het tweede boek misschien reeds groten-deels voltooid was vóór de reis naar het vasteland, zie blz. 30.

30

naar vorm en inhoud zo duidelik gescheiden zijn, dat men onmid-dellik moet voelen, dat deze beide delen, niet tegelijkertijden niet uit dezelfde geestesgesteldheid ontstonden. Dit is danook inderdaad niet het geval geweest. Het is sinds lang be-kend 1), dat het tweede boek, bevattende de eigenlike beschrijvingvan het eiland Utopia, het eerst is geschreven en dat het eersteboek daar later aan is toegevoegd als een inleiding, die tevenseen motivering van het ontstaan van het werk en een mystif i-katie betreffende de persoon van de auteur inhoudt. Reeds deliteraire vorm op zich zelf is geheel verschillend in beide boeken.Het tweede is geschreven in een objektieve, zakelike verteltrant;voor het eerste boek koos More de subjektieve toon van hetdebat. Ook is de koppeling van beide delen lang niet feilloosgelukt ; niet zonder gezochtheid en gewrongenheid heeft Morehet tweede deel uit het eerste laten volgen. Juist uit dit laatsteheeft men terecht gekonkludeerd, dat het tweede deel ouder isdan het eerste ! Zo hierover dus al geen twijfel bestaat onder deauteurs, die zich met .de Utopia hebben beziggehouden, zo wordtdoor hen eveneens algemeen aangenomen, dat het tweede boekontstaan is tijdens More's ambassade naar de Nederlanden.Argumenten voor de tijdsbepaling worden echter niet aange-voerd, de blote veronderstelling moet als bewijs gelden. Het wilmij echter voorkomen, dat er toch geen bepaalde noodzaak be-staat om de Utopia II juist tijdens More's verblijf in Nederlandte plaatsen. In de gehele beschrijving van Utopia komt b.v. geenenkele passage voor, die spesiaal aan het verblijf van de auteurin de Nederlanden herinnert of die Morus vóór het gezantschapniet zou hebben kunnn schrijven. Ook lijkt het me op zichzelf niet zoo heel waarschijnlik, dat juist deze drukke tijd-rovende ambassade Morus voldoende tijd zou hebben gelatenom het bewuste deel te konsipiëren en op schrift te bren-gen. Een oorzakelik verband tussen de Utopia II en hetgezantschap zie ik in ieder geval niet ; zo er al een verbandis, dan is dit slechts een toevallig. Ik acht het echter zeer goedmogelik, dat Morus zijn beschrijving van het eiland der Utopiërsreeds geheel gereed mee naar Vlaanderen bracht, het, wie weet,reeds aan zijn daar nieuw gemaakte humanistenkennissen heeftvoorgelezen en er naar aanleiding van hun opmerkingen laternog een aantal wijzigingen en aanvullingen in heeft aangebracht.Is deze veronderstelling juist, dan blijft het natuurlik een openvraag, hoeveel tijd voor het gezantschap de Utopia II werd ge-schreven, al zal het wel niet zoo heel lang daar vóór geweest zijn.Ook zou het in dat geval mogelik zijn, dat Erasmus, die op hettijdstip dat More uit Engeland vertrok in Londen vertoefde,

1) Zie over het volgende ook Oncken t.a.p. passim.

31

het handschrift van de Utopia reeds had gelezen en daardoor degedachte had opgevat om op zijn beurt zijn eigen vorst Karel Veen soortgelijke spiegel voor te houden. Van welk voornemen deInstitutio principis christiani dan het resultaat geweest is. Zokomt men ook tot een logieser opvatting dan Hermann Oncken,die meent, dat Erasmus bij zijn bezoek aan Morus te Bruggezijn vriend de reeds voltooide Institutio zou hebben laten lezenen daarmee in Morus verwante gedachten zou hebben opgeroe-pen. Morus had toch een dergelike beïnvloeding van buitenafwaarachtig niet nodig, het probleem van de Utopia, d.i. hetprobleem van de goede staat, hield hem eigenlik zijn hele levenal bezig en dageliks bracht zijn arbeid er hem opnieuw mee inkontakt 1 ). Veeleer ligt het voor de hand om bij Erasmus, dietoen midden in de voorbereiding van zijn uitgave van het NieuweTestament zat, aan een stoot in de richting der Institutio vanbuiten af te denken.

Hoe dit alles nu ook zij en tenslotte is deze kwestie nietvan zo buitengewoon veel gewicht -- het tweede boek der Utopiawas sinds langere of kortere tijd gereed, toen More op het eindvan 1515 in Engeland terugkeerde. Waarschijnlik had hij toenreeds het plan opgevat om het verhaal over. Utopia in de mondte leggen van Rafael Hythlodaeus en deze zijn zegsman te latendoorgaan voor een van de makkers van Amerigo Vespucci. Doornu voorts de plaats van handeling te verleggen naar Antwerpen,naar het huis van Peter Gilles zou de inleiding aan geloof-waardigheid winnen. Deze introduksie zou op zich zelf nochnaar vorm noch naar inhoud de eenheid van het werk heb-ben verstoord, alleen Morus vond het nodig er meer in op tenemen. Direkt na zijn tuiskomst n.l. was hem door zijn bescher-mer, kanselier Wolsey, een plaats in 's konings Raad aangeboden.

1) Tegen Oncken's opvatting zijn trouwens nog andere bezwaren in tebrengen. Vooreerst kan het bezoek van Erasmus bij More maar heelvluchtig geweest zijn. E. bevond zich op 21 Mei nog in Londen enpasseerde op zijn doorreis vandaar naar Bazel reeds op 1 Juni Mainz,terwijl hij zich in die tussentijd nog in Brugge, Antwerpen, Mechelen,Leuven en Keulen ophield. (P. S. Allen, Opus Epistolarum I no. 337,toelichting.) En wat nog belangrijker is, het is helemaal niet zeker, datErasmus zijn Institutio reeds klaar had in Mei 1515. Ongelukkigerwijzeis ook hier de Erasmus' chronologie uiterst onzeker. Aan de eene kantzinspeelt Erasmus in twee brieven uit eind Mei 1515 (Allen t.a.p. No. 334en 337) op de Institutio, en aan de andere kant vertelt hij tot tweemaal toein de Institutio zelf, dat hij het werk pas begonnen is na zijn benoemingtot lid van Karels Raad. Deze benoeming nu vond zelfs in haar of fisieusevorm op zijn vroegst plaats in de zomer 1515. Allen acht 't dan ookwaarschijnlik, dat Erasmus eerst aan de Institutio begonnen is na zijnte4ugkeer te Bazel in de zomer 1515; dan moet de vermelding van hetwerk in bovengenoemde brieven een latere inlassing zijn, wat bij Erasmusoverigens meer voorkomt.

32

Aanvaarden van deze onderscheiding betekende voor More eenalgehele ommekeer in zijn leven en zijn werk. Geen wonder dathij aarzelde, ja zelfs dit eerste aanbod met een beleefde weige-ring beantwoordde. Maar, zo zal hij zich hebben afgevraagd,mocht hij eigenlik wel weigeren, was hij niet verplicht zijn ken-nen en kunnen in dienst van zijn koning en volk te stellen, moesthij niet juist de hem geboden gelegenheid tot werkelik opbouwendwerk met beide handen aangrijpen ? Was het niet laf om eigenrust te verkiezen boven het werk voor het gemene welzijn ? Dochzou hij aan de andere kant werkelik goed werk kunnen verrich-ten in 's konings Raad, zou hij niet konsessie op konsessie aanzijn overtuiging moeten doen en zo zijn zelf respekt verliezen ofanders... martelaar voor de overtuiging moeten worden ? ! Dezeen dergelike vragen moeten Thomas Morus gekweld hebben, toenhij kon voorzien, dat het aanbod om in 's konings dienst te tre-den zou worden herhaald. En hij zou geen humanist geweestzijn, wanneer hij wat zijn geest kwelde niet had neergeschreven,niet -- zoals Erasmus placht te doen -- in een brief aan eenzijner vele korrespondenten, maar in het eerste boek zijnerUtopia. Daarin legde hij de argumenten voor zijn weigering omin 's konings dienst te treden neer, die zijn vrienden zoudenbegrijpen en billiken, daarin ontwikkelde hij vooral ook zijnscherpe kritiese beschouwing over de toestanden in het Engelandvan zijn tijd. Mishaagde deze kritiek Hendrik VIII, dan zou dezezijn aanbod wel niet herhalen en was More van 's konings dienstverlost. Kwam het verzoek toch opnieuw, clan waren de koningen zijn raadgevers tenminste volledig georiënteerd over More'sopvattingen en dan zou dit betekenen, dat zij er prijs op steldende man, die 't bestaande zo scherp te kritiseren wist in hunmidden te hebben om met zijn hulp verbeteringen aan te brengen,zodat More's bezwaren dan konden vervallen en hij met eengerust hart het eervolle aanbod zou kunnen aksepteeren. Ter-wijl de vorm, waarin More het eerste boek zijner Utopiagegoten heeft, hem bovendien nog vrijwaarde tegen de gevolgenvan een akute boosheid des konings. Immers Rafael Hythlodaeusis de zegsman, wiens woorden More alleen maar optekent ; inhet debat treedt More zelf tegen Rafael op, het inleidende schrij-van aan Peter Gilles moet de geloofwaardigheid dezer fiksie nogversterken, zodat More het vaderschap dezer ideeën ten allentijde volkomen lochenen kon. De martelaarskroon lokte hemallesbehalve !

Op deze wijze is het eerste boek der Utopia geworden tot eenstuk autobiografie, een fragment uit More's memoires, en tevenseen meesterlik staaltje van More's taktiek.

Dat met dit al de eenheid van het werk naar vorm en inhoudverloren gegaan is, heb ik reeds opgemerkt. Wat de vorm be-

33

treft, is dit hierboven reeds toegelicht ; dat ook voor de inhoudhetzelfde geldt zult U uit het voorgaande reeds hebben begrepen.Het tweede boek is het werk van de idealist, van de man, die deabsolute normen van de heilstaat wil aaiigeven. In het eerste boekdaarentegen is het woord aan de hervormer, de reformistiesesosialist, als men wil, de praktiese staatsman, die naast kritiekop het bestaande ook de mogelike verbeteringen aangeeft, losvan alle absolute normen. More heeft in de samenvoeging vandeze ongelijksoortige delen geen bezwaar gezien. Hem stoordede koppeling van aktuele problemen met toekomstvizioenen, .vanlevenswerkelikheid en ideaal allerminst. En ook wij mogen dank-baar zijn. Wat aan louter literaire schoonheid daardoor misschienverloren ging, wordt ruimschoots opgewogen door de winst inpsychologies en histories inzicht.De beide boeken der Utopia latenons nu de mens More in zijn volle omvang zien : ideaal en leven,tegenstellingen, maar toch op hoger plan verenigd, geen sehn-siichtige vlucht naar het gedroomde heil, maar open oog voor derealiteit der dingen, het ideaal zo sterk mogelik aan de werkelik-heid vastgeknoopt. Zo is de Utopia geworden, omdat ThomasMorus zo was !

Het ideaal gemodificeerd naar de werkelikheid, wil dat tenopzichte der Utopia misschien ook nog zeggen, dat Morus nade voltooiing van zijn eerste boek in het tweede verande-ringen en omwerkingen heeft aangebracht. Dit heeft hij m.i.inderdaad gedaan en wel overal daar, waar de beschrijving vande primitief agraries-kommunistiese staat der Utopiërs door debehandeling van een aktueel Engels probleem op meer of mindergewelddadige wijze wordt onderbroken. Zulke passages, die deveranderde doelstelling van de auteur duidelik demonstreren,doen zich door een tamelik gezochte overgang ook in de tekstals latere inlassingen kennen. Op een paar van de belangrijksteer van kom ik zoo aanstonds nog terug 1), tans wil ik lievereerst tot een nadere beschouwing van More's opvattingen in heteerste boek overgaan, teneinde het werk in het histories verbandvan zijn tijd te plaatsen.

Twee grote problemen zijn het, die in het levendige gesprektussen Rafael Hythlodaeus, Peter Gilles en More zelf wordenbehandeld. Peter en More trachten Rafael te overtuigen, dat eenman van zijn ervaring, wijsheid en overtuiging zich ter beschik-king van zijn koning en zijn land behoort te stellen. „Dan 2)

1) Zie hierna blz. 42 vlg. Eerst bij de korreksie der drukproeven kwammij een Nederl andse vertaling der Utopia in handen en wel van F. DomelaNieuwenhuis, uitgeg. in de Internationale Bibliotheek No. 27 bij S. L. v.Looy. Ik heb echter mijn eigen vertaling behouden, daar deze het origineelmeer letterlik weergeeft.

2) Lupton, blz. 38.3

34

vergist gij U in twee opzichten, waarde Morus", zei Rafael.„Ten eerste in mij en dan ook in de zaak zelf. Ik bezit volstrektniet de talenten, die ge mij toeschrijft ; en zelfs al . bezat ik ze inde hoogste mate, dan zou ik nog met het offer mijner vrijheid destaat geen voordeel brengen. Want vooreerst houden de vorstenzelf zich liever bezig met militaire zaken (waarvan ik geen ver-stand heb noch verstand wens te hebben) dan met de heilzamewerken van de vrede en zijn zij er veel meer op uit om zich doorrecht of onrecht nieuwe rijken te verwerven dan de reeds in hunbezit zijnde staten goed te besturen. Verder is er niet één lid inde Raad van een koning, die of niet werkelik zo wijs is, dat hijandermans raad niet nodig heeft, of die niet zich verbeeldt zowijs te zijn, dat hij nooit gaarne het advies van iemand andersgoedkeurt ; behalve nog dat zij op de meest slaafse wijze bijvalbetuigen aan de zo dwaas mogelike uitlatingen van diegenen,die zij zich bij hun werven om des vorsten gunst door hun in-stemming zoeken te verplichten. En ongetwijfeld : het is immersook doodnatuurlik, dat ieder zijn eigen ideeën het meest appre-cieert. Zo is de raaf verrukt over zijn eigen broedsel, en heeftde aap schik in zijn jong."

Rafaels toehoorders zijn niet overtuigd en More zegt : „Overi-gens 1) zie ik geen reden om mijn opvatting te' wijzigen ; ja ikblijf van mening, dat gij, als gij er U zelf toe kondt brengenom Uw afkeer van de vorstenhoven op te geven, de gemeenschapgrote diensten zoudt kunnen bewijzen met Uw adviezen. Daaromis dit dan ook Uw hoogste plicht, de plicht van een rechtschapenman. Terwijl toch ook Uw geliefde Plato verkondigt, dat destaten pas dan gelukkig zullen worden, wanneer of de filosofenheersers of de koningen filosofen zullen zijn ; hoe verweg moethet geluk dan nog zijn, wanneer de filosofen zich niet eensverwaardigen om de koningen raad te geven ?"

Zo zijn de filosofen ook niet, geeft Rafael ten antwoord :„Zij zijn 2) niet zo onwelwillend, dat zij dit niet graag zoudendoen (en velen hunner hebben het immers ook al door het uit-geven van hun werken gedaan !), als de bezitters van de machtmaar genegen waren naar goede raad te luisteren. Maar dit heeftPlato zonder twijfel heel goed voorzien, dat de koningen nimmer,tenzij ze zelf filosofen zijn, de raadgevingen van filosofen in-nerlik zullen goedkeuren -- want daarvoor zijn ze van jongs afaan te zeer van verkeerde opvattingen ddortrokken 3) --, wathij zelf trouwens bij Dionysius had ondervonden. Gelooft ge

1) Lupton, blz. 79.2) Lupton, blz. 80.3) Ziehier dezelfde gedachte, die Erasmus zijn verhandeling over de

opvoeding van de Kristenvorst deed schrijven.

35

soms niet, dat ik, wanneer ik de een of andere koning verstandigevoorstellen deed en b.v. probeerde het verderfelike zaad vanslechte invloeden uit te rukken, onmiddellik of weggejaagd ofuitgelachen zou worden ? Vooruit, neem eens aan, dat ik mij bijde Koning 'van Frankrijk bevond en in diens Raad zat, terwijlin een zeer geheime zitting onder voorzitterschap van ZijnMajesteit zelf in een kring van zeer wijze mannen ijverig daar-over werd beraadslaagd, met welke kunstgrepen men Milaan zoukunnen behouden of het moeilik vast te houden Napels weernaar de Franse kant zou kunnen terughalen, dan de heerschappijvan Venetië zou kunnen omverwerpen en geheel Italië onderFranse macht zou kunnen brengen ; verder Vlaanderen, Brabant,tenslotte geheel Bourgondië aan het gezag van Frankrijk zoukunnen onderwerpen en bovendien nog andere volkeren, in wierrijk de koning in gedachten reeds lang een inval gedaan heeft."

Gesteld nu eens, gaat Rafael voort 1), dat ik zou dpstaanen raden, die gehele ingewikkelde machtspolitiek te laten varenen zich te beperken tot Frankrijk, dat toch al eigenlik te grootis om door één man geregeerd te worden... „welnu 2), waardeMorus, hoe zou deze mijn rede dan opgenomen worden, denktge ?" „Voorwaar 3), niet al te gunstig, zeide ik." Of, vervolgtRafael onmiddellik, denk eens, dat in de Raad van de een ofandere koning wordt gesproken over onwettige middelen om aanmeer geld te komen of om de rechtspraak willekeurig te be-invloeden en... „ik stond nu eens op 4) om te verkondigen, datal deze dingen oneervol en noodlottig voor de koning waren,wiens eer niet alleen maar wiens zekerheid ook veel meer gelegenis in het vermogen van zijn volk dan van hem zelf. ,indien iknu eens zou aantonen, dat de onderdanen zich een koning kiezenin hun eigen belang niet in het belang van de koning n.l. omdank zij 's konings ijverige bemoeiingen zelf ongestoord en tegenonrecht beschermd te kunnen leven. En dat het daarom des temeer de plicht van de koning is er eerder voor te zorgen, dathet zijn volk goed gaat dan hemzelf ; presies zoals het de plichtvan de herder is eerder zijn schapen dan zichzelf voedsel teverschaffen, wil hij werkelik een goede herder heten."

Maar, brengt Morus hiertegen in, dat zou ook een volkomenverkeerd optreden zijn. „Gij moet 5) (de mensen) ook geen vreem-de en ongewone rede opdringen, die toch, zoals gij wel weet,bij andersdenkenden geen gewicht zal hebben, maar het lieverlangs een omweg proberen en het er op toeleggen om alles naar

1) Lupton, blz. 84.2) Lupton, blz. 87.3) Lupton, blz. 87.4) Lupton, blz. 92.5) Lupton, blz. 100.

36

Uw beste krachten geschikt te behandelen en te bewerken, datwat gij niet ten goede wenden kunt tenminste zo min mogelikkwaad kan. Want het is uitgesloten dat alles goed wordt, zolangniet alle mensen goed zijn en ik verwacht voorlopig nog niet,dat dit binnen afzienbare tijd zo zal wezen."

Neen, dat is een drogredenatie, antwoordt Rafael. „Op dezemanier" 1), zeide hij, „zou niets anders gebeuren dan dat ik,terwijl ik de dolheid van anderen zou proberen te genezen, zelfmet hen • dol zou wo