Zonder Grammatica geen InternetAlfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd

Rens BodUniversiteit van Amsterdam

Institute for Logic, Language and Computation

Laat ik beginnen met een steekproef

Wie hebben de wereld volgens U meer veranderd?

(1) Alfawetenschappers?

(2) Betawetenschappers?

Steekproeven vertonen verrassende eenheid

De Alfawetenschappen hebben een imagoprobleem

Voormalig minister van OCW, Ronald Plasterk, liet zich eens ontvallen: “Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de geschiedenis”

Getuigt Plasterks opmerking van een vooroordeel, of heeft hij gelijk?

Werkdefinitie: ‘alfa’

NWO rapport Duurzame Geesteswetenschap (2008): Alfawetenschappen “bestuderen uitingen van de

menselijke geest”zoals Muziek, Taal, Kunst, Literatuur, Theater…

Het maakt niet op welke wijze deze uitingen van de menselijke geest worden bestudeerd

Met logische, historische, grammaticale, filosofische, en zelfs computationele middelen – het is om het even

Werkdefinities: ‘beta’, ‘gamma’ Betawetenschappen bestuderen de natuur

Natuurkunde, Sterrenkunde, Scheikunde, Geofysica, Biologie…

Gammawetenschappen bestuderen menselijk gedrag en hun sociale omgeving

Psychologie, Sociologie, Antropologie, Economie, Politicologie,…

Waar gaat dit college over?

Op welke wijze hebben de Alfawetenschappen de wereld veranderd?

En wat is hun wisselwerking geweest met de Betawetenschappen?

De Gammawetenschappen laat ik vandaag even buiten beschouwing

Taalkunde: notie van “Grammatica” (600 v.

C.) Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is

de notie van een regelgebaseerd systeem voor menselijke taal, ofwel ‘grammatica’ Met een eindig aantal regels kan een oneindig

aantal zinnen worden beschreven en voorspeld De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde

in 6e eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het Sanskriet aan de hand van Recursie

+voc +len /- +voc +savarNa rAma-s- + ShaShTha rAma-Sh-ShaShTha ya-t- + nAsti ya-n-nAsti etc.

Recursie staat bekend als “Droste effect”

Recursie in taal heeft wiskunde en informatica diepgaand beinvloed Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig

aantal zinnen worden beschreven

Bv de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt gebeten die door de fotograaf wordt gespot die …

Bijzinsregel wordt steeds opnieuw aangeroepen door de bijzinsregel zelf

Panini’s precieze grammatica-formalisme heeft model gestaan voor eerste hogere programmeertalen (ALGOL60)

Dit formalisme heeft de informatie- en internetrevolutie mogelijk gemaakt

Muziektheorie: Pythagoras (6e v. Chr.)

Pythagoras bestudeerde niet alleen de wiskunde, maar ook muziekwaarneming

Zijn ontdekking: harmonische samenklanken (‘consonanten’) komen overeen met eenvoudige getalverhoudingen: octaaf=1/2, kwint=2/3, kwart=3/4 Terts was volgens Pythagoras niet consonant, viel

buiten zijn notie van “eenvoudige getalverhoudingen”. De terts wordt echter algemeen als consonant ervaren

“Geest en natuur bestaan uit getallen” Pythagoras’ idee om muziek in termen van

getallen te vatten, heeft een mogelijk nog grotere uitwerking op de wereld gehad dan de ontdekking van ‘grammatica’

Leidt tot het inzicht dat de wereld (zowel geest als natuur) is te vatten in getallen!

Dit wereldbeeld komt voort uit de Studie der Muziek, die lange tijd als ‘kosmologisch’ werd gezien

Filologie: De ontdekking van Lorenzo Valla

Filologie: aan de hand van overeenkomsten en fouten in varianten van overgeleverde teksten kan het origineel worden gereconstrueerd

De filoloog Lorenzo Valla toont in 1440 op aan dat het document “Donatio Constantini” (“De Schenking van Constantijn”) een vervalsing is

Volgens dit document zou keizer Constantijn in de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben geschonken aan de Paus!

Invloed van Valla’s ontdekking Valla’s ontdekking veroorzaakte een enorme schok

in 15e en 16e eeuws Europa Het werd opgepakt door Maarten Luther en anderen, en was een van de aanleidingen tot de Reformatie

Deze filologische BRONRECONSTRUCTIE heeft vele eeuwen later ook de biologie beinvloed (o.m. DNA analyse)

Bronreconstructie

Bij copieren van teksten ontstaan fouten Hoe kunnen we oorspronkelijke tekst reconstrueren?

Karl Lachmann (19e eeuw) formaliseert als eerste de filologische reconstructiemethode: Recensio: zet varianten in genealogische stamboom Emendatio: emendeert en reconstrueert archetype

Staat ook bekend als Stemmatische Filologie

Onderliggend principe van Recensio Als een fout ontstaat in een tekstversie – bv. missend

woord – dan zullen de afstammelingen van de tekst de zelfde gemeenschappelijke fout bevatten

Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst wordt aangetroffen.

Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan op basis hiervan een genealogische stamboom (stemma) worden getekend.

Voorbeeld van een stemma

O

a d

A ) B () b c

C () D () E () F ()

Gemeenschappelijke fouten wijzen op gemeenschappelijke voorouders Vergelijk dit met vaststellen van de erfelijkheid van een unieke ziekte of een DNA-sequentie die wordt doorgegeven van ouder op kinderen

Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het vinden van de familierelaties

Zo’n stamboom van familierelaties is voor het eerst in de filologie ontwikkeld (Lachmann e.a.), en vele jaren later toegepast in de genetica (zie R. Dawkins 2008)

Voor de liefhebbber: vergelijking filologie met genetische mutatie

Substitutie van een woord door een ander (in tekst-copieren) = substitutie van een nucleotide (in DNA-copieren)

Insertie of omissie van woord (in tekst-copieren) = insertie of deletie van nucleotiden

Dezelfde technieken uit de vroege stemmatische filologie zijn overgenomen door genetici

Kunsttheorie: Leon Battista Alberti

Eerste beschrijving van het lineair perspectief (1435)

“Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak, de afgebeelde compositie opleveren.”

Alberti’s analyse van perspectiefleidde tot nieuwe ontwerp-technieken in de architectuur.

En: afbeeldingen die niet voldoenaan lineair perspectief, nemen we tegenwoordig waar als ‘fout’

Geschiedkunde:Joseph Scaliger

Formalisatie van de historische tijdrekening aan de hand van principe van oudste bron (1606)

Scaliger ontdekt dankzij reconstructie van oude Egyptische bronnen dat er farao’s waren die leefden voor de Christelijke Schepping (die volgens de Bijbel neerkwam op ca. 4000 v. Chr.)

Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza uitmondt in de Verlichting

Wisselwerking theorie en empirie (“de empirische methode”)

De 15e en 16e-eeuwse empirische studie van tekst, muziek en kunst leidt tot een nieuwe, kritische kijk op de wereld

De empirie krijgt het laatste woord, hoe mooi de theorie ook is

Samenklanken in muziektheorie, empirisch perspectief in kunsttheorie, en tekstreconstructie in filologie beinvloeden de studie der natuur bij de 17e eeuwse Galileo, Kepler, Snellius, Newton, e.a.

Interactie humanisten en natuurwetenschappers

Galileo’s vader, Vincenzo, heeft met zijn muzikale snaarexperimenten de combinatie van experimentele en wiskundige aanpak rechtstreeks overgedragen aan Galileo

De ontdekking van de empirische cyclus staat op conto van de 15e en 16e eeuwse humanisten (alfawetenschappers avant la lettre) die muziek, kunst en teksten analyseerden

19e eeuwse Taalkunde: Ontdekking van het Indo-Europees

Ontdekking klankverschui- vingswetten (Grimm,1822)

Hypothese van Indo-Euro-pees (1835)

Evolutionaire taalboom (1850)

Mogelijk Darwin beinvloed

Eeuw later: bevesti- ging door genetisch

onderzoek, L. Cavalli-Sforza

Klankverschuivingswet van Grimm

p b f t d θ k g x ↓ ↓ ↓f b p θ t d x k g ↓ ↓ ↓b f p d z t g x k

Cyclus van stemloze naar stemhebbende medeklinkers en weer terug naar stemloze medeklinkers

De Computationele Wending in de Alfawetenschappen

De Digital Humanities zijn onze wereld aan het veranderen, bv. de computerlinguistiek: Automatische spraakherkenning (bv. Dragon

speech) Automatisch vertalen (bv. Systran, Google

Translate)

Deze ontwikkeling was niet mogelijk zonder de formele taalkunde, die opnieuw terugvoert naar… Panini, en die via Chomsky de informatica bereikt

Alfaontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd Taalkunde: Panini’s Grammatica, formele taalkunde

Programmeertalen, Internetrevolutie Muziektheorie: Pythagoras’ harmonische perceptie

wiskundige benadering van de werkelijkheid Filologie: Valla’s ontmaskering Reformatie,

Lachmans formalisatie Genetica Kunsttheorie: Alberti’s lineair perspectief revolutionaire

ontwerptechnieken in bouwkunde Geschiedkunde: Scaligers ontdekking dat aarde ouder is

dan volgens de bijbel Verlichting Alle alfawetenschap: Ontdekking wisselwerking tussen theorie en

empirie Wetenschappelijke Revolutie Computationele Alfawetenschap: Vele Comp. toepassingen

o.a.Spraakherkenning,Creatieve industrie

Reikwijdte van de Alfawetenschap

De Alfawetenschappen hebben (mede) deReformatie, Verlichting, Wetenschappelijke RevolutieGeneticaInformatietechnologie en Internetrevolutie

teweeg gebracht…

Waarom zijn al deze alfaontdekkingen niet algemeen bekend?

De invloedrijke filosofen W. Dilthey & W. Windelband wilden rond 1900 de geesteswetenschappen emanciperen:

Natuurwetenschappen: erklaeren, nomothetisch Zoeken naar het ‘wetmatige’, het ‘algemene’

Geesteswetenschappen: verstehen, idiografisch Zoeken naar het ‘bijzondere’, ‘unieke’

Dit onderscheid komt echter niet overeen met wat alfawetenschappers doen

Meeste alfawetenschappen zijn empirisch

Alfawetenschappen lijdenonder continue zelfkritiek

Belangrijke alfa-inzichten worden vaak afgeserveerd door alfawetenschappers zelf…

Continue kritiek op eerdere theorieen Erg jammer: we blijven immers ook Newtoniaanse mechanica

doceren en toepassen, ook al is deze niet 100% correct

Gouden oude theorieen zoals stemmatische filologie, historische bronnenkritiek, formele grammatica, en muziektheorie moeten blijven gedoceerd!

Voorbeeld van belang gouden oude theorie: historische bronnenanalyse

Historische bonnenkritiek en filologische bronreconstructie worden gebruikt bij waarheidsvinding in rechtszaken,

Bv. Internationaal Strafhof Den Haag Ontmaskering van vervalste bronnen in genocideonderzoek

Kabinet Kok II is zelfs gevallen door historisch onderzoek naar Srebrenica, o.m. aan de hand van bronnenkritiek

‘Foute’ vader van Maxima is ermee buiten de deur gehouden!

Conclusies

Inzichten en ontdekkingen in de alfawetenschappen hebben de wereld veranderd

Naast het belang van de humaniora als Bildungsideaal moet ook hun wereldveranderende invloed keer op keer worden benadrukt

Gouden oude theorieen moeten blijven gedoceerd

Conclusies II

Radicaal onderscheid tussen alfa en beta is historisch incorrect en contra-productief

Spannendste ontdekkingen doorkruisen volledig deze tweedeling

We moeten niet terug naar een educatieve tweedeling tussen alfa en beta (zoals minister v. Bijsterveldt voorstelt)!

Nieuwe steekproef onder publiek

Wie is na deze lezing van mening veranderd over de invloed van respectievelijk alfa en beta?

Nieuwe steekproef onder publiek Wie is na deze lezing van mening veranderd

over de invloed van respectievelijk alfa en beta?

Mijn aanvankelijke vraag had beter kunnen zijn:

Wie hebben de wereld meer veranderd?

(1) alfa´s?

(2) beta’s?

(3) interdisciplinaire alfa-beta’s?

En mocht u nog niet overtuigd zijn…

Zie dan Oscar Wilde’s repliek op Plasterk:

Ronald Plasterk “Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de

geschiedenis.”

Oscar Wilde

“Anybody can make history; only a great man can write it.”

Voor een “totaaloverzicht”:

Dank U!