1

Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie IWT

SBO Security and Privacy for Online Social Networks

Document type Report

Title D9.2.2 – First version of privacy manual for

educational users at the microlevel

Deliverable Number D9.2.2

Editor(s) E. Vanderhoven, T. Schellens, M. Valcke, OWK,

Ghent University

Dissemination level External

Preparation date 21 December 2012

Version 1.0

Legal Notice All information included in this document is subject to change without notice. The Members of the IWT SBO SPION project make no warranty of any kind with regard to this document, including, but not limited to, the implied warranties of merchantability and fitness for a particular purpose. The Members of the IWT SBO SPION project shall not be held liable for errors contained herein or direct, indirect, special, incidental or consequential damages in connection with the furnishing, performance, or use of this material.

2

Contributors

Name Organisation 1 Ellen Vanderhoven Ughent, OWK 2 Tammy Schellens Ughent, OWK 3 Martin Valcke Ughent, OWK 4 Brendan Van Alsenoy KU Leuven, ICRI 5 Jef Ausloos KU Leuven, ICRI 6 Eva Lievens KU Leuven, ICRI 7 Jos Dumortier KU Leuven, ICRI 8 Rula Sayaf KU Leuven, Distrinet 9 Willem De Groef KU Leuven, Distrinet 10 Frank Piessens KU Leuven, Distrinet 11 Dave Clarke KU Leuven, Distrinet 12 Bo Gao KU Leuven, Dtai 13 Thomas Peetz KU Leuven, Dtai 14 Bettina Berendt KU Leuven, Dtai 15 Ero Balsa KU Leuven, COSIC 16 Claudia Diaz KU Leuven, COSIC 17 Seda Gürses KU Leuven, COSIC 18 Bart Preneel KU Leuven, COSIC 19 Ralf De Wolf VUB, iMinds-SMIT 20 Jo Pierson VUB, iMinds-SMIT 21 Bram Lievens VUB, iMinds-SMIT 22 Alessandro Acquisti CMU 23 Fred Stutzman CMU

3

Introduction

A privacy manual has been developed with input of all the partners of the SPION-project. The

manual about privacy on social network sites (SNS) is mostly targeted towards educational users at

the micro-level, especially teachers. It describes in detail for the different players what the key

elements (social, legal, technical) are in a language that is understandable to them and taking into

account the specific context and their needs.

To understand teachers’ needs, a focus group has been organized, attended by different teachers.

They emphasized some of the positive elements of good existing materials in other subjects (e.g.

prevention campaigns), such as “nice, small, practical, colorful books”, “free available by ordering

online”, “simple explanation”, “cartoons, pictures”. What they explicitly wanted in the materials was

an overview of different SNS and their main functions. In the development of the privacy manual,

these aspects have been taken into account.

The privacy manual has four main parts: 1) a definition of SNS, 2) the opportunities and privacy

risks of use of SNS, 3) what should you be aware of and 4) what to do as a teacher. Every part has a

theoretical part, but also contains examples to make everything more understandable. A digital

version has been integrated in this document. A paper version is available as well, and will be

distributed to teachers. We aim to gain feedback, especially at the second educational workshop, so

that an updated version can be developed by the end of the project (D9.5.2).

(1) Castells, M. (2009). Communication power. Oxford: Oxford University Press.(2) boyd, d. m., & Ellison, N. B. (2007). Social network sites: Defi nition, history, and scholarship. Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), article 11.

In onze hedendaagse samenleving zien we een samenvloeiing tussen massacommunicatie en

persoonlijke communicatie, die de mogelijkheden van beide combineert. Een concrete uiting

hiervan zijn sociale netwerksites. Daarnaast is er ook sprake van technologische convergentie, die

ervoor zorgt dat allerlei apparaten zoals tv, gsm en computer steeds meer op elkaar gaan gelijken,

waardoor sociale netwerksites ten alle tijde toegankelijk zijn (1).

2.1 Een defi nitieSociale netwerksites worden gedefi nieerd als websites die volgende mogelijkheden creëren

voor de gebruiker (2) :

1) Een publiek of semipubliek profi el aanmaken. Dit is een persoonlijke pagina

waarop persoonlijke informatie, foto’s, video’s en dergelijke geplaatst kunnen worden. 2) Een lijst van ‘vrienden’ samenstellen. Deze lijst bestaat uit andere mensen

die ook een profi el hebben op de website. Deze mensen kunnen echte vrienden zijn,

maar ook vreemden. Op sommige sociale netwerksites moet je de persoon in kwestie

toestemming vragen, alvorens ze kunnen worden toegevoegd aan de lijst.

3) De profi elen bekijken van de vrienden in je lijst. Soms kan je ook profi elen

bekijken van vrienden-van-vrienden. Vaak is het mogelijk berichten te plaatsen

op deze profi elen of te reageren op informatie die geplaatst werd. Vele sociale

netwerksites geven verder de mogelijkheid om – al dan niet privé – berichten

te sturen naar andere gebruikers.

Bovendien is het bij sociale netwerksites over het algemeen het geval dat informatie die geplaatst

werd in een bepaalde context lang online blijft staan, terwijl die context al lang verdwenen is (bv.

een boze boodschap bij frustratie na een verloren voetbalwedstrijd blijft staan, ook als de frus-

traties zijn verdwenen). Deze informatie kan ook heel eenvoudig worden gekopieerd van de ene

ruimte naar de andere en is dikwijls zichtbaar voor een (heel) groot publiek. Dit alles resulteert in

het feit dat online informatie veel gemakkelijker kan worden opgezocht.

7

“Profi elfoto van een dromerige kat.

(1) Raynes-Goldie, K. (2010). Aliases, creeping, and wall cleaning: Understanding privacy in the age of Facebook. First Monday, 15(1-4).

Ongeacht de fysieke context waar Marie zich offl ine in bevindt, zien we dat ze de mogelijkheid

heeft om buiten deze context te treden en in een online wereld, waar tijd en ruimte helemaal

anders gedefi nieerd zijn, alsnog zichzelf te uiten. Doordat er op sociale netwerksites geen duide-

lijke grenzen bestaan, wordt het gemakkelijker de eigen identiteit te uiten. Zo kan je ook de eigen

mening of frustraties ventileren na het lezen van een krantenartikel, communiceren met oude

kennissen of een oud fotoalbum van een vriend doorbladeren. Bovendien geeft het je de kans om

je positieve kanten, de dingen waar je trots op bent, of waar je graag mee bezig bent, te delen met

anderen. Met andere woorden, sociale netwerksites zijn als een open plaats, een soort markt, om

de persoonlijke en sociale identiteit tentoon te spreiden en te ontwikkelen.

3.2 Wat zijn de gevaren?

Vereerd om zijn identiteits- en communicatiemogelijkheden, worden sociale netwerksites ook

betwist omwille van privacyproblemen. In deze sectie wordt een overzicht gegeven van de ver-

schillende privacyproblemen op deze platformen. Vooraleer we ons hierin verdiepen is het nood-

zakelijk een onderscheid te maken tussen twee vormen van privacy, die weliswaar verbonden zijn

met elkaar, met name sociale en institutionele privacy (1).

Sociale privacy verwijst naar het controleren van de informatiestroom ten opzichte van vrien-

den. Het betreft het controleren van de informatiestroom omwille van identiteitsredenen. Dit

wordt gestuurd vanuit een persoonlijke motivatie. Zo wil je bijvoorbeeld niet dat je ouders alles

weten van wat je deelt met je vrienden, en omgekeerd.

11

Rec hte n

jouw gegevens voor andere doeleinden gebruiken, dan kan je je hier in bepaalde gevallen tegen

verzetten (zie hieronder). Voor direct marketing ( gepersonaliseerde reclame), bijvoorbeeld, moet

de aanbieder van de sociale netwerksite in principe je uitdrukkelijke toestemming vragen, en

mag je er steeds voor kiezen om deze reclame niet meer te ontvangen (al kan het wel zijn dat je

hiertoe in de praktijk het gebruik van de sociale netwerksite moet stopzetten). Naast het recht je

te verzetten tegen gepersonaliseerde reclame heb je nog een aantal algemene rechten die je steeds

kan uitoefenen wanneer er persoonlijke gegevens over jou verwerkt worden.

R E C H T E N

Een recht op toegang

Elk individu heeft het recht om aan de aanbieder van het sociale netwerk toegang te vragen tot

een heleboel informatie:

Worden er überhaupt gegevens over mij verwerkt? En zo ja, voor welke doeleinden?

De aard van de gegevens en met wie ze worden gedeeld;

De gegevens zelf, in een begrijpelijke vorm;

De oorsprong van de gegevens (hoe is men hieraan gekomen?);

Indien er automatische beslissingen genomen worden op basis van je gegevens

(bv. als men je gaat categoriseren volgens politieke strekking, gebaseerd

op je vriendenlijst en interesses), de logica achter dergelijke beslissing;

De mogelijkheid van een recht op verbetering, verzet en verwijdering van je gegevens.

17

Formeel verzoek tot het respecteren van je rechten

Informele fase

Een recht op verbetering

Naast het recht op inzage heb je, als gebruiker van een sociaal netwerk, ook het recht om onjuiste

persoonlijke gegevens kosteloos te laten verbeteren.

Een recht op verzet

In bepaalde situaties heb je bovendien het recht je te verzetten tegen het gebruik van je gegevens.

Hiervoor dien je wel een ernstige reden te hebben (door bijvoorbeeld nadelige gevolgen aan te

duiden). Dergelijke motivering is echter niet vereist wanneer je gegevens worden gebruikt voor

direct marketing (gepersonaliseerde reclame). Met andere woorden, je hoeft geen verantwoor-

ding af te leggen om je te verzetten tegen het gebruik van je gegevens voor gepersonaliseerde

reclame. Bovendien mag men je geen kosten aanrekenen voor het uitoefenen van dit recht.

Een recht op verwijdering?

De regelgeving met betrekking tot het recht op verwijdering van gegevens is momenteel vrij vaag.

De wet laat je enkel toe de verwijdering van je gegevens te eisen onder strikte – zij het onduidelij-

ke – voorwaarden. Wat betreft het gebruik van sociale netwerken is vaak de enige optie je account

volledig stop te zetten, hoewel zelfs dan je gegevens nog niet onmiddellijk verwijderd worden

(maar wel na een bepaalde tijd).

U I T O E F E N I N G V A N J E R E C H T E N

In eerste instantie kan je best de richtlijnen en het beleid van de aanbieder van het sociale net-

werk nagaan. In de meeste gevallen zullen zij reeds maatregelen voorzien hebben en antwoorden

bieden op je vragen (bv. Frequently asked questions of FAQ, helpdesk, enz.). Zo bestaan er op de 18

Klacht bij aanbieder van sociale netwerksiteDagvaarding

Vragen dat andere gebruiker praktijk stopzet

Klacht bij de Privacy Commissie

Al valt het ten stelligste aan te raden om eerst een klacht neer te leggen en via de Privacy Com-

missie tot een minnelijke schikking te komen, kan je ook meteen naar de bevoegde rechter stap-

pen. Het is echter wel noodzakelijk dat je voorafgaand zelf een verzoek aan de aanbieder van het

sociale netwerk hebt verzonden (tot inzage/verbetering/verwijdering/verzet). Enkel wanneer

dergelijk verzoek werd afgewezen, of je geen antwoord ontvangt binnen een termijn van één

maand, is het mogelijk de aanbieder te dagvaarden. De rechter zal dan bepalen in welke mate

er sprake is van onredelijk/onrechtmatig gedrag en – indien er schade kan worden aangetoond

– een vergoeding toekennen.

4.1.2. Tegenover andere gebruikersDe andere gebruikers van sociale netwerksites hebben in principe dezelfde rechten en verplich-

tingen als jij. Dit wil zeggen dat ze zich ook aan de algemene regels van de site moeten houden,

maar bovendien moeten zij ook de redelijke verwachtingen van hun medegebruikers respecteren.

Zo behoor je niet zomaar informatie over anderen te delen zonder hun toestemming of medewe-

ten. In geval van twijfel, kan je best eerst even afwegen: vinden al je vrienden het wel fijn wanneer

je zomaar foto’s van hen op het internet gooit? Let ook op wat je schrijft over anderen, zeker wan-

neer er nog andere personen kunnen meelezen. In geval van twijfel, stel jezelf dan de volgende

vraag: “zou ik het fijn vinden als iemand anders zoiets over mij zou schrijven?” Wanneer je toch

informatie over jezelf vindt op je sociale netwerksite waarmee je niet gelukkig bent, zijn er ook

enkele stappen die je kan ondernemen.

In eerste instantie kan je best de desbetreffende persoon zelf aanspreken. Vaak worden foto’s, vi-

deo’s of tekstjes gepost zonder hier al te veel bij na te denken en zijn er geen kwade bedoelingen

in het spel. Het eenvoudigweg signaleren van je bezwaren zal in de meeste gevallen reeds tot een

oplossing leiden.

20

Klacht bij aanbieder van sociale netwerksite

Uitoefening van rechten

Vragen dat andere gebruiker praktijk stopzet

Klacht bij de Privacy Commissie

Dagvaarding

Indien de andere persoon niet antwoordt of weigert de informatie te verwijderen, kan je best zo

snel mogelijk de aanbieder van het sociale netwerk zelf aanspreken. Dergelijke aanbieders voor-

zien meestal in een heleboel middelen om praktijken zoals pesten en intimidatie te voorkomen

of te verwijderen. Je kan dus best eens een kijkje nemen naar de richtlijnen van jouw sociaal

netwerk.

Indien geen van de bovenstaande opties voldoening brengt en het probleem blijft voortbestaan,

kan je de officiële procedure volgen die reeds in het vorige deel besproken werd. Zo kan je, meer

bepaald, een gedagtekend en ondertekend verzoek tot verwijdering versturen naar de andere

gebruiker.

Indien er geen antwoord komt binnen een maand volgend op je verzoek, kan je (gratis) klacht

neerleggen bij de Privacy Commissie. Deze zal dan de gegrondheid van je klacht onderzoeken en

je bijstaan in het komen tot een bevredigende oplossing.

Wanneer alle andere opties zijn uitgeput kan je nog steeds naar de rechter stappen. Deze zal

dan nagaan of er sprake is van een inbreuk en de verschillende belangen tegen elkaar afwegen.

Indien nodig is het ook mogelijk een schadevergoeding te eisen.

21

4.2 Privacy-instellingenHet beheren van privacy-instellingen -die bepalen wie wat kan zien- is een hele uitdaging, voor-

al op sociale netwerksites die gebaseerd zijn op interactie en het delen van persoonlijke gege-

vens. Binnen deze dynamische omgevingen worden gebruikers permanent geconfronteerd met

de overweldigende taak om voor elk gegeven stukje informatie apart de privacy-instellingen te

beheren en in het oog te houden. Hierbij is het best om aan te nemen dat alles gedeeld wordt

met iedereen en dus openbaar is, tenzij je de instellingen telkens opnieuw aanpast. Indien je van

deze veronderstelling uitgaat, is het eenvoudiger te begrijpen welke risico’s gepaard gaan met

het negeren van de privacy-instellingen van sociale netwerksites. Het is van essentieel belang dat

gebruikers regelmatig deze instellingen nakijken en bijstellen om hun privacy te garanderen.

Op de meeste sociale netwerksites wordt een onderscheid gemaakt binnen de privacy-instel-

lingen. Je kan kiezen voor publiek, half-publiek of privé. Publiek houdt in dat alle informatie die

je deelt voor iedereen zichtbaar is, inclusief foto’s en dergelijke. Omwille van reeds aangehaalde

gevaren is het niet aangeraden om voor publiek te kiezen. Half-publiek houdt in dat zaken zicht-

baar zijn voor vrienden en voor sommige vreemden, meestal mensen die jouw vrienden kennen

(bv. vrienden van vrienden), of dat sommige delen van je profiel zichtbaar zijn voor iedereen

en andere niet. Privé houdt in dat enkel vrienden de gedeelde informatie en foto’s kunnen zien.

Tegenwoordig is het op sociale netwerksites ook gangbaar om cirkels, lijsten, of groepen van

vrienden te creëren, waarbij je voor elke cirkel of groep aparte privacy-instellingen kan gebrui-

ken. Het zou hier te ver reiken om voor elke sociaal netwerksite de standaard privacy-instellingen

en opties te overlopen en bovendien veranderen de instellingen bij regelmaat. Om meer infor-

matie te bekomen over hoe alles bij jouw sociale netwerksite geregeld is, kan je op bijvoorbeeld

www.youtube.com de naam van de sociale netwerksite intikken met daarbij ‘privacy settings’. Je

zal dan zeker een recent filmpje vinden waarin uitgelegd wordt hoe je de instellingen verandert

op de sociale netwerksite die jij gebruikt.

Het is ook belangrijk om te begrijpen dat op sociale netwerken de zaken niet altijd lopen zoals je

ze zou verwachten, ook al beheer je je privacy-instellingen. Deze instellingen zijn heel belangrijk, 22

Iemand die toegang heeft tot persoonlijke informatie, kan deze zonder toestemming herverdelen.

Deze persoon kan bijvoorbeeld foto’s van jou online zetten,

jou hierin taggen, of zelfs je telefoonnummer of adres delen, ook al is dit niet altijd wettelijk.

Een vriend kan bewust persoonlijke informatie delen, bijvoorbeeld

na een scheiding, ruzie of zelfs gewoon uit jaloezie.

Personen kunnen liegen over hun identiteit om zo persoonlijke informatie

van iemand te bekomen of zijn/haar vertrouwen te winnen. Privacy-instellingen ten opzichte van

personen die men nog maar net kent worden dus ook best redelijk strikt gehouden.

Standaard privacy-instellingen van sociale netwerken veranderen vaak. Het is belangrijk om dit

regelmatig te controleren en deze niet op de standaard-instellingen te laten staan.

Wanneer een gebruiker iets post en dit enkel met vrienden deelt,

is de groep van personen vaak niet enkel beperkt tot vrienden, maar houdt deze ook vaak vrienden

van vrienden in. Wanneer men bijvoorbeeld een persoon tagt in een foto verschijnt deze update op

het profiel van deze persoon én in het nieuwsoverzicht van zijn/haar vrienden.

�

�

�

�

maar échte privacy op sociale netwerken is vaak een moeilijk te bereiken doel. Het is daarom

van belang dat je volgende zaken in het achterhoofd houdt wanneer je je op sociale netwerken

begeeft, om toch zoveel mogelijk privacy te hebben:

23

Wanneer je een statusupdate post, hou dan je privacy-instellingen in het achterhoofd,

en dus wie deze update allemaal te zien krijgt.

Je wil bijvoorbeeld in geen enkel geval aan potentiële inbrekers laten weten

dat je niet thuis bent.

Het veranderen van privacy-instellingen wordt niet noodzakelijk toegepast

op acties en gedeelde objecten uit het verleden. Het is van belang om in het oog te houden wat nu

precies wel en wat niet openbaar is.

Wanneer men inhoud deelt met andere gebruikers moet men ervan bewust zijn

dat de eigen privacy-instellingen niet noodzakelijk van toepassing zijn,

maar kunnen onderdrukt worden door de privacy-instellingen

van deze andere gebruikers.

�

�

In het algemeen is het van belang om zich bewust te zijn van de privacy-instellingen die be-

schikbaar zijn op de sociale netwerksite en de effecten en gevolgen van het toepassen van deze

instellingen te begrijpen. Best houd je ook nog een zeer belangrijke vuistregel in het achterhoofd:

denk twee keer na voor je iets op een sociaal netwerk plaatst, het blijft tenslotte een openbare

plaats waar informatie vaak permanent wordt opgeslagen. Het volgende voorbeeld maakt dan

ook duidelijk dat zelfs wanneer je je privacy-instellingen aanpast, de dingen soms anders kunnen

lopen dan je had gedacht. De aanbieder van je sociale netwerksite ziet immers alles wat je post,

overal waar je klikt, alles wat je doet..24

Facebook als Big Brother:

mensen gearresteerd op

basis van een namenlijst

Een groep mensen organiseert een betoging in een land dat onder

een repressief regime staat. Om de betoging onder de aandacht

te brengen en dus meer mensen te lokken hebben de organisator-

en een groep gemaakt op Facebook, een ‘evenement’. Het is dus

mogelijk om je aanwezigheid hier te bevestigen, wat resulteert

in een lijst van namen van mensen die zullen deelnemen aan de

betoging. Deze lijst is niet openbaar: enkel de ‘administratoren’ of

organisatoren van het evenement hebben toegang tot deze lijst. De

aanbieder van de sociale netwerksite, in dit geval Facebook, wordt

door de regering echter gedwongen om de lijst vrij te geven. Hoew-

el deze lijst niet openbaar is, heeft de aanbieder deze informatie

wel ter beschikking. De regering laat vervolgens mensen arrester-

en die in de lijst staan, om de betoging te boycotten. Ook gegevens

over mensen die de pagina van het evenement vaak bezochten,

over mensen die commentaren postten zoals ‘ik zou graag komen

maar ik ben ziek’, of over mensen die enkele vrienden hebben die

op de aanwezigheidslijst staan, worden vrijgegeven. Vervolgens

worden ook al deze mensen gearresteerd.

““

25

5. Wat kan je als leraar doen?

Na de voorgaande info is het relevant om dieper in te gaan op wat je als leerkracht kan doen om

jongeren te waarschuwen voor de gevaren die gepaard gaan met het gebruik van sociale net-

werksites. Belangrijk hierbij is dat de voorgaande info op een positieve manier aan de leerlingen

wordt overgebracht en ook de vele mogelijkheden van sociale netwerken benadrukt worden, zo-

dat deze info niet angstinducerend werkt, maar eerder jongeren aanspoort om sociale netwerken

op een bewuste en verantwoorde manier te gebruiken. Er zijn reeds lespakketten ontwikkeld om

dergelijke informatie omtrent sociale netwerken op een constructieve manier aan leerlingen over

te brengen. We geven hier een overzicht van deze lespakketten, waarna er ook enkele voorbeel-

den worden gegeven van middelen die je als leerkracht zelf kan gebruiken om veiliger sociale

netwerksites te gebruiken.

5.1 Lespakketten omtrent online veiligheidEr bestaan reeds enkele volledig uitgewerkte pakketten rond veilig internetgebruik. In deze pak-

ketten zit ook lesmateriaal rond veilig gebruik van sociale netwerksites. Deze pakketten zijn al-

lemaal gratis te downloaden. Hieronder geven we een overzicht van enkele bestaande Vlaamse

pakketten. Voor elk pakket beschrijven we kort de doelgroep en de inhoud, en geven we aan waar

het pakket te vinden is.

26

Aanvullende literatuur

32

BBadoo: ..................................................................... 8

Bebo: ....................................................................... 8

CClicksafe: ......................................................27 • 28

Collusion: Zie software

Connected: ............................................................ 28

Cyberpesten: ......................................................... 14

DData

Verkopen: ..................................................... 15Verzamelen: ................................................. 15

FFacebook: .......................................................8 • 29

Filter bubbel: ................................................12 • 14

Flickr: ...................................................................... 9

Friendster: ............................................................... 8

GGebruiksvoorwaarden: .......................................... 16

Gepersonaliseerde reclame: ................14 • 17 • 18

Gevaren: ...........................10 • 11 • 22 • 26 • 28

Gezichtsherkenning: .............................................. 15

Ghostery: Zie software

Google +: ................................................................ 8

HHi5: ......................................................................... 8

Hyves: ...................................................................... 8

IIdentiteit: 6 • 11 • 12 • 13 • 14 • 19 • 23 • 28

Institutionele privacy: ................ 11 • 12 • 13 • 15

KKids in cyberland: ................................................. 27

LLast. fm: .................................................................. 8

Lespakketten: ........................................................ 26

LinkedIn: ................................................................. 8

Index

MMatchUpBox: Zie software

Mogelijkheden: ......................................7 • 10 • 28

MySpace: ................................................................ 834

NNetlog: ..................................................................... 8

NOYB: Zie software

OOnzichtbaar publiek: ...................................12 • 13

Op zoek naar mezelf: ............................................ 27

Orkut: ...................................................................... 8

PPrivacybeleid: ........................................................ 16

Privacy Check: Zie software

Privacychoice: Zie software

Privacy Commissie: .............................19 • 20 • 21

Privacy instellingen: .............................................. 22

Privacyverklaring: .................................................. 16

Private levenssfeer: ................................................ 12

Priv. ly: Zie software

Publieke levenssfeer: .............................................. 12

RRechten

Recht op toegang: ........................................ 17Recht op verbetering: ................................... 17Recht op verwijdering: ................................. 18Recht op verzet: ........................................... 18

Reputatie: .............................................................. 14

SSafebook: Zie software

Scramble: Zie software

Sociale privacy: ............................................12 • 14

Sociale reclame: ..................................12 • 13 • 14

SoftwareCollusion: ..................................................... 31Ghostery: ...................................................... 31MatchUpBox: .............................................. 30NOYB: ......................................................... 29Privacy Check: ............................................. 29Privacychoice: .............................................. 29Priv.ly: .......................................................... 30Safebook: ...................................................... 30Scramble: ..................................................... 30VPSN: .......................................................... 30

Spelend Leren: Online zijn: .................................. 27

Stalken: .........................................................12 • 14

TThink before you post: .......................................... 28

Trackers: .......................................................15 • 31

Tumblr: ................................................................... 8

Twitter: .................................................................... 8

VVPSN: Zie software

YYoutube: .................................................................. 9

35

Deze publicatie kwam tot stand met steun van het Strategic Basic Research (SBO) programma van het Vlaams agentschap

voor Innovatie door Wetenschap en Technologie (IWT), in de context van het SPION-project.

Colofon

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze opgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt,

in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.