!

gevaarlijk

werkeloos

gewelddadig

psychoot

geen vrienden

onvoorspelbaar

onopvallend gamer

Stigmatisering+van+psychiatrische+patiënten+in+media+Een$onderzoek$naar$de$televisieberichtgeving$over$de$psychische$problemen$van$Tristan$van$der$Vlis$

Masterscriptie+Journalistiek+&+Media+Richting:!Research!&!Redactie!++Door:!Christel!I.M.!Don,!MSc!Begeleiding:!Dr.!P.!Vasterman!!!1!februari!2012!

 2  

   

 3  

Inhoudsopgave    

Voorwoord……………………………………………………….…………....………………………………....……2  

 

1.  Inleiding…………………………………………………….……………….………………………………....5  

2.  Vraagstellingen  en  theoretisch  kader……………………………………………………………9  

2.1 Stigma  en  psychiatrische  patiënten…………………………………………………………9  

2.2 Psychiatrische  patiënten  in  de  media…………………………….……….……………...10  

2.3 Beeldvorming  over  psychiatrische  patiënten  in  de  media……….............……..13  

2.3.1 De  agenda  setting  theorie……………………………………………………..14  

2.3.2 Framing…………………………………………...………….……………………….15  

2.3.3 Stereotypering  en  het  generaliseren  van  één  geval………………...17  

2.4 Brongebruik…………………………………………………..…...…………...............................19  

2.5 De  gevolgen  van  stigmatisering  in  de  media  voor  psychiatrische  

patiënten……………………………………………………...……….….………………………….20  

2.6 Vraagstellingen  onderzoek  Psyche  &  Stigma  in  de  media……………….…........23  2.6.1 In  hoeverre  zijn  er  in  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  

uitspraken  te  vinden  die  als  stigmatiserend  voor  

schizofreniepatiënten  beschouwd  kunnen  worden?......................23  

2.6.2 In  hoeverre  heeft  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  de  

de  algemene  beeldvorming  rondom  schizofreniepatiënten  

beïnvloed  en  welke  rol  heeft  de  expert  daarin  gehad?...................24    

3.  Onderzoeksmethode……………….………………………………..…….………..........................26  

3.1.  Onderzoeksperiode…………………….………..……………………………………………..26  

  3.2.  Dataverzameling:  televisie,  interviews……………...……….……….………………..27  

  3.2.1  Selectie  televisieprogramma’s…………………….…………........................27  

  3.2.2  Selectie  bronnen  interviews…………………………………………………...27  

  3.3  Onderzoeksmethode…………………………………………………….................................28  

    3.3.1  Kwalitatieve  inhoudsanalyse…………………………………........................28  

    3.3.2  Semigestructureerde  interviews……………………………………………..29  

    3.3.3.  Korte  introductie  experts…………………………………………………..…..29  

 4  

  3.4  Het  waarnemingsinstrument  voor  de  inhoudsanalyse…………………………...31  

    3.4.1  Theorie………………………………………………………………………………….31    

   3.4.2  Operationalisatie……………………………………….……................................32  

   3.4.3  Betrouwbaarheid……………………………………….……...............................33  

    3.5  Topiclijst  voor  de  semigestructureerde  interviews…………….………................34  

      3.5.1  Theorie……………………………………...………….……......................................35  

      3.5.2  Operationalisatie……………………………………….……................................35  

      3.5.3  Betrouwbaarheid  &  validiteit………………………………...........................36  

4.  Resultaten……………………………………………………………………………………………………37  

                     4.1  Inhoudsanalyse……………………………………….…….........................................................37  

                                             4.1.1  Centrale  thema’s  in  de  berichtgeving………………………………………….38  

                                             4.1.2  Framing  middelen  in  de  berichtgeving………………………………………..43  

                                             4.1.3  Brongebruik  en  ‘destigmatisering’…………………………………..................52  

                                             4.1.4  Totaalscore  en  de  verschillen  tussen  de  3  

                     actualiteitenprogramma’s…………………………………………………………53    

    4.2  Semigestructureerde  interviews…………………………………………...……………...54  

                                                4.2.1  De  invloed  van  berichtgeving  op  de  algemene  beeldvorming……55  

      4.2.2  De  invloed  van  berichtgeving  op  psychiatrische  patiënten……….59  

      4.2.3  De  rol  van  de  expert  in  de  berichtgeving…………………………………64  

      4.2.4  Mediaoptredens  van  experts  na  9  april  2011………………………......52  

5.  Conclusie……………………………………………………………………………………………………..67  

6.  Literatuurlijst………………………………………………………………………………………………73  

7.  Bijlages………………………………………………………………………………………………………..75  

 

 

 

 

 

 

 

 5  

1.  Inleiding  ‘Gestoorden  steken  eigen  huis  in  brand’(Telegraaf,  27  oktober  2010)  

‘Overlast  door  psychotische  zwervers  in  de  stad  neemt  toe’  (de  Volkskrant,  8  oktober  

2011)  

‘Breivik  is  niet  gek.  Wel  gek.  Niet  gek.  Of  toch  wel?’  (Trouw,  3  augustus  2011)  

 

Dit  zijn  zo  maar  een  paar  willekeurige  krantenkoppen  over  psychiatrische  patiënten.  

Headlines  van  nieuwsberichten  uit  drie  grote  landelijke  kranten  van  de  afgelopen  

anderhalf  jaar.  Wat  opvalt  zijn  de  scherpe  formuleringen  als  het  gaat  om  de  

beschrijving  van  de  psychische  gesteldheid  van  de  hoofdpersonen  uit  het  bericht:  

‘gestoord’,  ‘psychotisch’,  ‘gek’.  Deze  koppen  zijn  met  een  snelle  zoekopdracht  

gevonden  en  het  roept  de  vraag  op  of  dergelijk  taalgebruik  veel  voorkomt  en  of  dat  

niet  stigmatisering  van  psychiatrische  patiënten  in  de  hand  werkt.  Stigmatisering  

wordt  gedefinieerd  als  ‘de  negatieve  reactie  van  de  sociale  omgeving  op  een  

stereotype  beeld  van  individuen  met  een  psychiatrische  aandoening’  (Green,  2009).  

Wanneer  er  voor  een  psychiatrisch  patiënt  het  woord  ‘gestoord’  gebruikt  wordt  in  

combinatie  met,  zoals  bovengenoemd,  het  feit  dat  hij  zijn  eigen  huis  in  brand  steekt,  is  

het  mogelijk  dat  hiermee  bepaalde  stigma’s  over  psychiatrische  patiënten  gevoed  

worden  bij  de  lezer.  Met  name  omdat  dit  soort  incidenten  vaak  het  nieuws  halen.  

Bijvoorbeeld  het  stigma  dat  ‘psychiatrische  patiënten  allemaal  onvoorspelbaar  zijn’.  

In  hoofdstuk  2  volgt  meer  informatie  over  onderzochte  stigma’s.    

 

Anoiksis,  vereniging  voor  mensen  met  schizofrenie,  psychosen  en  aanverwante  

stoornissen,  schrijft  op  haar  website  het  volgende:  ‘Mensen  met  ernstige  psychische  

aandoeningen  hebben  over  het  algemeen  een  slechte  reputatie.  Zij  zouden  gevaarlijk  

zijn,  onbetrouwbaar,  incompetent,  onverzorgd  en  ongeneeslijk.  Deze  beelden  zijn  

hardnekkig,  en  worden  gevoed  door  berichtgeving  in  de  media  en  de  portrettering  van  

psychiatrische  patiënten  in  films  en  op  televisie.’  Anoiksis  is,  net  als  een  aantal  andere  

gezondheidszorgorganisaties,  van  mening  dat  de  bovengenoemde  krantenkoppen  

geen  uitzonderingen  zijn,  maar  een  trend.  De  vereniging  wil  er  alles  aan  doen  om  de  

zogenoemde  ‘stigma’s’  rond  psychiatrische  aandoeningen  te  verminderen.  Er  kan  

 6  

echter  niet  zo  maar  vanuit  worden  gegaan  dat  media  ook  daadwerkelijk  stigma’s  

voeden,  of  mogelijk  zelfs  veroorzaken,  door  hun  manier  van  berichtgeven,  ook  al  

lijken  de  eerdergenoemde  krantenkoppen  daar  op  het  eerste  gezicht  enigszins  op  te  

duiden.  Onderzoek  uit  2004  (Edney  et  al)  waarbij  Canadese  onderzoekers  een  groot  

aantal  internationale  onderzoeken  naar  media  en  stigmatisering  op  een  rij  hebben  

gezet,  toont  aan  dat  media  vooral  negatieve  beelden  en  stereotypen  promoten  en  dan  

met  name  de  onjuiste  relatie  tussen  psychiatrie  en  geweld.    

 

Aangezien  geweldsincidenten  vaak  aanleiding  zijn  voor  het  benoemen  van  die  relatie  

psychiatrie-­‐geweld,  is  er  in  het  huidige  onderzoek  voor  gekozen  de  berichtgeving  

rondom  de  psychiatrische  problematiek  van  Tristan  van  der  Vlis  te  analyseren.  In  

april  2011  schiet  hij  in  een  winkelcentrum  in  Alphen  aan  de  Rijn  6  mensen  dood  en  

daarna  zichzelf.  In  kranten  en  op  televisie  wordt  er  massaal  aandacht  besteed  aan  de  

schietpartij  en  de  dader,  nooit  eerder  kwam  in  Nederland  een  dergelijke  shooting  

voor.  De  nieuwswaarde  is  hoog.  Er  verschijnen  tientallen  nieuwsberichten  in  kranten,  

tijdschriften,  internet  en  vele  televisiereportages  over  de  gebeurtenis,  de  slachtoffers  

en  de  24-­‐jarige  dader  Tristan  van  der  Vlis.  In  de  dagen  en  weken  die  volgen  wordt  

langzaamaan  meer  duidelijk  over  zijn  persoon  en  zijn  psychische  gesteldheid.  Hij  

blijkt  de  diagnose  schizofrenie  te  hebben.  Juist  omdat  deze  verschrikkelijke  

gebeurtenis  landelijk  zoveel  aandacht  heeft  gekregen,  is  het  van  belang  om  te  

onderzoeken  hoe  er  bericht  is  over  schizofrenie  in  het  algemeen  en  wat  de  mogelijke  

effecten  van  deze  berichtgeving  zijn  geweest  voor  de  maatschappelijke  beeldvorming  

over  schizofrenie.  In  plaats  van  het  onderzoeken  van  meerdere  incidenten,  is  er  in  het  

huidige  onderzoek  voor  gekozen  om  deze  specifieke  casus  te  analyseren.  Het  aspect  

van  Van  der  Vlis’  psychiatrische  verleden  is  namelijk  vaak  genoemd  als  verklaring  van  

zijn  daad.  Terwijl  er  feitelijk  maar  nauwelijks  iets  over  zijn  psychische  gesteldheid  

bekend  was,  aangezien  zijn  psychiatrisch  dossier  nooit  is  vrijgegeven.    

Ook  om  deze  reden  is  het  interessant  te  onderzoeken  hoe  verschillende  media  met  

die  (weinige)  informatie  zijn  omgegaan  en  wat  journalisten  en  experts  (psychiaters  

en  psychologen)  vermelden  over  de  psychische  gesteldheid  van  Van  der  Vlis.    

 7  

 

Daarbij  is  het  tevens  belangrijk  te  bedenken  dat  één  op  de  vier  Nederlanders  in  zijn  

leven  te  maken  krijgt  met  psychiatrische  problematiek  (WHO,  2001).  Dat  betekent  

dat  25%  van  de  Nederlandse  bevolking  ooit  dus  ook  te  maken  krijgt  met  de  

heersende  stigma’s  rondom  hun  problematiek.  Voor  schizofrenie  in  het  bijzonder  

gaat  het  naar  schatting  om  1  op  de  100  mensen,  ongeveer  150.000  tot  160.000  

mensen.  Al  moet  daarbij  worden  opgemerkt  dat  dit  een  ruwe  schatting  is  van  de  

werkelijke  omvang.  Veel  mensen  met  schizofrenie  zijn  namelijk  langdurig  opgenomen  

in  een  psychiatrische  inrichting  of  ze  leven  op  straat.  Deze  mensen  vallen  buiten  de  

registraties  van  schizofrenie  bij  de  werkende  bevolking  en  de  huisartspopulatie  

(Nationaal  Kompas  Volksgezondheid,  2011).  Uit  diverse  onderzoeken  is  gebleken  dat  

het  voor  psychiatrisch  patiënten  zeer  belastend  is  dat  ze  moeten  leven  met  het  

stempel  van  hun  ziekte,  los  van  de  problemen  die  de  diagnose  op  zichzelf  al  

meebrengt  (Brown  &  Bradley,  2002).  Op  de  langere  termijn  leidt  dit  tot  verminderd  

zelfrespect,  sociale  isolatie  en  schroom  om  professionele  hulp  te  zoeken.  De  negatieve  

beelden  zijn  een  belemmering  op  terugkeer  in  het  sociale  leven.  Ze  bemoeilijken  het  

verkrijgen  van  werk,  woonruimte  en  sociale  relaties  (Van  ’t  Klooster,  2009).  Dat  

sommige  psychiatrische  ziektes  alleen  qua  diagnose  al  beladen  zijn,  blijkt  tevens  uit  

een  onderzoek  onder  Nederlandse  psychiaters  (Van  Kerkhof,  2009).  Bijna  de  helft  van  

de  psychiaters  denkt  dat  alleen  de  diagnose  ‘schizofrenie’  al  genoeg  reden  is  voor  een  

stigma,  omdat  de  omgeving  van  de  patiënten  hen  als  ‘gek’  en  ‘ongeneeslijk  ziek’  

beschouwt.  Eén  derde  zegt  dat  patiënten  de  diagnose  als  een  doemscenario  zien.  

 

Het  maatschappelijk  belang  van  onderzoek  naar  stigma’s  over  psychiatrische  

patiënten  in  de  media  wordt  hierdoor  duidelijk.  Een  grote  groep  van  de  Nederlandse  

bevolking  lijdt  onder  de  heersende  stigma’s  van  hun  psychiatrische  diagnose.  Het  is  

van  belang  meer  zicht  te  krijgen  op  de  precieze  rol  van  media  bij  het  tot  stand  komen  

van  de  beeldvorming  over  psychiatrische  ziektes.  Als  daar  meer  duidelijkheid  over  

bestaat,  kunnen  ook  anti-­‐stigma  campagnes  beter  worden  toegespitst.  Zo  kunnen  

psychiaters  bijvoorbeeld  beter  worden  voorbereid  op  hun  mediaoptreden  en  

journalisten  grondiger  worden  getraind  of  voorgelicht  alvorens  ze  verslag  doen  over  

 8  

psychiatrische  aandoeningen.  

 

In  de  leidraad  voor  journalisten,  geschreven  door  de  Raad  voor  de  Journalistiek,  is  

één  van  de  standpunten:  ‘Bij  publicaties  over  ongevallen  en  rampen  vermijdt  de  

journalist  zoveel  mogelijk  dat  slachtoffers  en  nabestaanden  daardoor  nadeel  zullen  

ondervinden,  dat  hen  extra  leed  wordt  aangedaan  of  dat  het  verwerkingsproces  wordt  

bemoeilijkt.  Met  het  oog  daarop  dient  de  journalist  informatie  over  slachtoffers  en  

nabestaanden  die  niet  noodzakelijk  is  om  de  aard  en  ernst  van  ongeval  of  ramp  weer  te  

geven,  achterwege  te  laten.’  (Leidraad,  2010)  

Daarop  aansluitend  zou  gesteld  kunnen  worden  dat  er  in  het  geval  van  Tristan  van  

der  Vlis  veel  ‘nabestaanden’  zijn  in  de  vorm  van  de  groep  psychiatrische  patiënten  in  

Nederland  en  in  het  bijzonder  schizofreniepatiënten.  Zij  hebben  er  belang  bij  dat  

media  op  correcte  wijze  verslag  doen  van  de  psychische  problemen  waar  ook  zij  mee  

te  kampen  hebben.  De  vraag  die  daardoor  ontstaat  is  of  zij  benadeeld  zijn  door  de  

manier  van  berichtgeving  en  zo  ja,  of  en  op  welke  manier  dit  te  voorkomen  was  

geweest.  Om  deze  laatste  vraag  te  beantwoorden  wordt  de  berichtgeving  omtrent  Van  

der  Vlis’  psychische  gesteldheid  geëvalueerd  met  een  aantal  psychiaters.  Op  deze  

manier  wordt  getracht  inzicht  te  krijgen  in  de  impact  en  reikwijdte  van  de  

berichtgeving  en  worden  er  aanbevelingen  gedaan  voor  verder  onderzoek.    

 

Het  doel  van  het  huidige  onderzoek  is  een  bijdrage  te  leveren  aan  het  debat  over  het  

functioneren  van  media  bij  delicate  onderwerpen,  zoals  het  berichten  over  mensen  

met  psychische  problematiek.  Daarnaast  bestaat  de  hoop  meer  helderheid  te  

verschaffen  over  de  rol  die  media  speelt  bij  het  ontstaan  en/of  het  in  stand  houden  

van  stigma’s.  Alleen  op  deze  wijze  is  mogelijk  gegronde  conclusies  te  trekken  en  te  

werken  aan  verbeteringen  in  de  toekomst,  of  het  nu  gaat  om  anti-­‐stigmacampagnes  of  

de  berichtgeving  in  kranten,  radio,  internet  of  op  televisie.    

 

Voor  de  vraagstelling  verder  wordt  uitgewerkt  in  deelvragen,  volgt  eerst  een  theoretische  

verkenning  naar  de  manier  waarop  media  berichten  over  psychiatrische  aandoeningen.  

 

 9  

2.  Theoretisch  kader  en  vraagstellingen  Aan  het  einde  van  dit  hoofdstuk  worden  de  vraagstellingen  van  het  onderzoek  

uiteengezet.  Maar  allereerst  worden  de  belangrijkste  theorieën  en  definities  op  het  

gebied  van  stigmatisering  en  beeldvorming  behandeld.  Dit  ‘theoretisch  kader’  kan  

enerzijds  gezien  worden  als  de  basis  van  het  daaropvolgend  empirische  onderzoek  en  

anderzijds  wordt  het  gebruikt  als  onderdeel  van  de  verklaring  van  de  resultaten.    

 

Het  belangrijkste  kernbegrip  in  dit  onderzoek  is  ‘stigmatisering’.  In  paragraaf  2.1  zal  

dit  begrip  daarom  eerst  worden  toegelicht.  Welke  maatschappelijke  stigma’s  en  

stereotypen  er  bekend  zijn  over  psychiatrische  patiënten  zal  hier  ook  aan  de  orde  

komen.  De  resultaten  uit  eerder  onderzoek  naar  stigma’s  over  psychiatrische  

patiënten  in  de  media  komen  aan  bod  en  de  kenmerken  van  stigmatiserende  

berichtgeving  worden  behandeld.  In  paragraaf  2.2  wordt  vervolgens  in  gegaan  op  de  

rol  van  de  media  bij  beeldvorming.  De  belangrijkste  theorieën  over  beeldvorming  

worden  nader  verklaard  in  paragraaf  2.3,  waaronder  theorieën  over  ‘agendasetting’,  

‘framing’  en  het  ontstaan  van  stereotypen.  Het  gebruik  van  bronnen  wordt  

beschreven  in  paragraaf  2.4  en  in  paragraaf  2.5  zullen  nog  kort  de  gevolgen  van  

stigmatisering  voor  psychiatrische  patiënten  worden  aangestipt.  Tot  slot  worden  in  

paragraaf  2.6  de  vraagstellingen  van  het  onderzoek  uiteengezet.    

 

2.1  Stigma  en  psychiatrische  patiënten  

Volgens  Link  en  Phelan  (2001)  is  er  sprake  van  stigma  wanneer  de  volgende  

componenten  samenkomen:  (1)  men  onderscheidt  verschillen  tussen  mensen  en  

plakt  een  etiket  op  bepaalde  personen;  (2)  men  koppelt  de  mensen  met  het  etiket  aan  

onwenselijke  eigenschappen  waarmee  een  stereotype  wordt  gevormd;  (3)  de  mensen  

met  het  etiket  worden  gezien  als  ‘anderen’  die  zich  fundamenteel  onderscheiden  van  

‘ons’;  (4)  de  gelabelde  mensen  krijgen  te  maken  met  discriminatie  en  verlies  van  

status,  hetgeen  resulteert  in  een  situatie  van  ongelijkheid.  Eerder  onderzoek  naar  

stigma  bij  psychiatrische  patiënten  geeft  een  indicatie  van  de  soort  etiketten  waar  aan  

gedacht  kan  worden.  Zo  blijkt  uit  internationaal  onderzoek  (Angermeyer  en  Dietrisch,  

2006;  de  Goei,  Plooy  en  Weeghel,  2006)  dat  er  in  onze  samenleving  hardnekkige  

 10  

vooroordelen  bestaan  over  psychiatrische  patiënten.  Voorbeelden  daarvan  zijn  dat  

deze  personen  ‘gevaarlijk’,  ‘onvoorspelbaar’,  ‘onbekwaam’,  ‘onaantrekkelijk’  en  

‘minderwaardig’  zijn.  Dit  is  wat  Link  &  Phelan  in  hun  definiëring  van  stigma  bedoelen  

met  het  koppelen  van  een  etiket  ‘psychiatrisch  patiënt’  aan  een  onwenselijke  

eigenschap,  bijvoorbeeld  ‘gewelddadig’,  waarna  het  stereotype  ‘een  psychiatrisch  

patiënt  is  gevaarlijk’  ontstaat.    

 

Met  stereotypen  die  in  de  maatschappij  leven  is  een  sociale  groep  snel  door  de  

bevolking  te  categoriseren.  Stereotypen  hoeven  niet  negatief  te  zijn,  maar  zijn  wel  

efficiënt  omdat  ze  onmiddellijk  algemene  indrukken  en  verwachtingen  genereren  

over  individuen,  behorend  tot  de  stereotype  groep.  Dit  past  in  een  algemeen  

menselijke  neiging  tot  categorisering  (Hamilton  &  Sherman,  1996).  Stigmatisering  

gaat  verder  dan  stereotypering  en  is  de  gedragsmatige  reactie  van  de  sociale  

omgeving  op  individuen  met  een  psychiatrische  stoornis.  Wanneer  deze  stereotypen  

sterk  worden  geactiveerd  door  verslaggeving  in  de  media  van  geweld  door  

psychiatrische  patiënten,  dan  ontstaan  bij  de  bevolking  gemakkelijk  de  voor  onze  

cultuur  typerende  stigmatiserende  gedragsintenties  (Wolff  et  al.,  1996),  bijvoorbeeld  

het  stereotype  van  onberekenbare  gewelddadigheid  leidt  gemakkelijk  tot  de  intentie  

om  psychiatrische  patiënten  uit  de  samenleving  te  sluiten  en  op  te  sluiten.  

 

De  genoemde  onderzoeken  tonen  dat  stereotypen  over  psychiatrische  patiënten  die  

in  de  maatschappij  bestaan,  bijdragen  aan  stigmatisering.  Om  onderzoek  te  kunnen  

verrichten  naar  de  rol  van  mediaberichtgeving  bij  de  beeldvorming  over  

psychiatrische  patiënten,  is  het  echter  belangrijk  om  te  weten  welke  kenmerken  

stigmatiserende  berichtgeving  heeft  en  welke  media  mechanismen  hieraan  ten  

grondslag.  Daarom  zal  nu  eerst  het  belangrijkste  onderzoek  naar  psychiatrische  

patiënten  in  de  media  op  een  rij  worden  gezet.    

 

2.2  Psychiatrische  patiënten  in  de  media  

Er  zijn  enkele  bevindingen  die  opvallen  wanneer  eerder  onderzoek  naar  psychiatrie,  

stigma  en  media  op  een  rij  wordt  gezet.  In  de  resultaten  van  het  onderzoek  komt  met  

 11  

regelmaat  naar  voren  dat:  het  beeld  in  de  media  van  psychiatrische  patiënten  vaak  

niet  strookt  met  de  werkelijkheid  (Nairn,  2001),  psychiatrische  aandoeningen  vaak  te  

simplistisch  worden  weergegeven  (Sieff,  2003)  en  psychiatrische  aandoeningen  

veelal  voorkomen  binnen  een  ongunstige  context  (Philo  et  al.,  1997).  Deze  drie  

belangrijkste  bevindingen  zullen  nu  nader  worden  toegelicht.    

 

Nairn  (1999)  en  Nairn  et  al.  (2001)  gingen  door  middel  van  een  discoursanalyse  van  

een  groot  aantal  Nieuw-­‐Zeelandse  en  Australische  krantenartikelen  na  of  er  een  

waarheidsgetrouwer  beeld  zou  ontstaan  wanneer  professionals  uit  de  

gezondheidszorg  zouden  optreden  als  informatiebron.  Dit  bleek  niet  het  geval.  Hij  

suggereerde  vervolgens  in  zijn  onderzoek  dat  journalisten  aan  de  eigen  interpretatie  

vasthouden  om  een  nieuwswaardig  verhaal  schrijven  en  dat  ze  daartoe  een  

strategisch  ritueel  van  objectiviteit  opvoeren,  door  aan  belangrijke  autoriteiten  te  

refereren  of  hen  te  kenschetsen  als  deelnemer  of  ooggetuige.  Zij  construeren  de  

verslagen  van  hun  interviews  met  psychiaters  zodanig  dat  hun  eigen  meningen  

overeind  blijven.  Resultaten  van  het  internationaal  onderzoek  van  Klin  &  Lemish  

(2008)  sluiten  daarop  aan.  Zij  analyseerden  een  groot  aantal  Amerikaanse  televisie-­‐

uitzendingen  en  toonden  aan  dat  berichten  over  psychiatrische  patiënten  vaak  

sensatiebelust  zijn.  Er  worden  dramatische  beschrijvingen  gegevens  van  

gewelddadige  overvallen  en  moorden,  gepleegd  door  mensen  met  een  psychiatrische  

aandoening.  De  crimineel  wordt  bijvoorbeeld  gepresenteerd  als  psychiatrische  

patiënt,  hij  zou  ‘mogelijkerwijs’  lijden  aan  een  psychose,  paranoia  of  schizofrenie.  

Doordat  er  over  geweldplegingen  door  schizofreniepatiënten  selectief  wordt  bericht  

met  de  focus  op  de  negatieve  eigenschappen  en  geweld,  wordt  de  relatie  tussen  

geweld  en  schizofrenie  versterkt  waarmee  indirect  veel  psychiatrisch  patiënten  

geraakt  worden,  omdat  ze  als  gevaarlijk  en  onvoorspelbaar  worden  neergezet  (Wahl,  

1995,  2002).  De  grote  meerderheid  die  niet  gewelddadig  is,  haalt  namelijk  (bijna)  

nooit  het  nieuws.  Onjuiste  beschrijvingen  van  het  verband  tussen  schizofrenie  en  

geweld  werden  zelfs  gevonden  in  advertenties  voor  medicijnen  in  Britse  medische  

tijdschriften  (McKay,  2000).    

 12  

Volgens  Sief  (2003)  worden  in  de  media  eenvoudige,  maar  in  de  ogen  van  

professionals  te  nauwe  definities  gebruikt  in  vergelijking  met  de  criteria  die  men  in  

de  gangbare  classificatie  gebruikt,  namelijk  die  volgens  de  Diagnostic  and  Statistical  

Manuel  of  Mental  Disorders  (DSM),  het  officiële  psychiatrische  classificatiesysteem.  

Veel  mensen  zien  psychiatrische  stoornissen  nog  steeds  als  ‘psychosen’  die  nog  

gewelddadiger  en  gevaarlijker  afgeschilderd  lijken  te  worden  dan  50  jaar  eerder  

(Phelan  &  Link,  1997).  Daarnaast  worden  patiënten  vooral  afgeschilderd  als  een  

belichaming  van  de  psychiatrische  stoornis  en  niet  als  individu  met  ook  allerlei  niet-­‐

gestoorde  en  vaak  talentvolle  eigenschappen.  (Wilson  et  al.,  1999).    

 

Het  laatste  opvallende  kenmerk  dat  in  veel  onderzoeksresultaten  naar  voren  komt  is  

dat  ernstige  psychiatrische  stoornissen,  zoals  schizofrenie,  in  de  media  veelal  worden  

weergegeven  binnen  de  context  van  hun  soms  ongunstige  gedragsconsequenties,  

vooral  die  van  gewelddadige  criminaliteit.  Ingrijpende  incidenten  activeren  bij  

journalisten  stigmatiserende  attitudes,  waardoor  de  psychiatrische  stoornissen  

kunnen  worden  beschreven  in  dergelijke  ongunstige  contexten  (Philo  et  al.,  1997).  

Het  is  correct  dat  psychiatrie  één  van  de  verklarende  factoren  kan  zijn  voor  bepaalde  

geweldsuitingen  van  een  kleine  groep  geweldsplegers.  Maar  media  maken  niet  

duidelijk  genoeg  naar  het  publiek  dat  enkel  een  hele  kleine  minderheid  van  mensen  

met  psychiatrische  aandoening  ernstige  misdrijven  pleegt  en  dat  het  totaal  

percentage  van  geweldsdelicten  dat  gelinkt  kan  worden  aan  een  mensen  met  een  

psychiatrische  aandoening  laag  is,  namelijk  niet  meer  dan  14%  (Klin  &  Lemish,  2008).  

Hierbij  dient  wel  opgemerkt  te  worden  dat  ook  het  verschil  tussen  willekeurig  en  

instrumenteel  geweld  een  rol  speelt.  Voor  het  laatste  zijn  over  het  algemeen  

eenvoudiger  ‘oorzaken’  te  vinden  dan  voor  het  eerste.    

 

In  het  onderzoek  naar  de  relatie  tussen  stigmatisering  en  media  speelt  de  belangrijke  

vraag  of  de  media  nu  de  dragers  en  actieve  verspreiders  zijn  van  de  negatieve  

beeldvorming  en  stigmatisering  of  slechts  ‘boodschappers  van  wat  de  burgers  al  

vinden’  (Van  het  Klooster,  2009).  Gesteld  wordt  dat  de  media  geen  zelfstandige  rol  

vervullen:  de  negatieve  typeringen  die  zij  verspreiden  zijn  in  het  algemeen  niet  

 13  

anders  dan  wat  gewone  mensen  al  zeggen  en  denken  (‘common  sense’).  Dit  bevestigt  

Nederlands  onderzoek  van  Kraan  et  al  uit  1997.  Zij  vergeleken  de  beeldvorming  bij  

het  algemene  publiek  met  de  berichtgeving  in  de  media  (dag-­‐  en  weekbladen,  

medische  tv-­‐programma’s,  nieuwsuitzendingen  en  actualiteitenrubrieken).  De  

conclusie  was  dat  opvattingen  van  het  publiek  overeenkomen  met  de  berichtgeving.  

Het  ging  in  beide  gevallen  om  ‘negatieve  gedragsconsequenties  waarbij  criminaliteit,  

overlast  en  agressie  een  belangrijke  plaats  innemen’.  Media  blijken  niet  de  

‘zondebok’,  maar  eerder  ‘trendvolger’  (Schie,  Meijer  &  Wiegman,  1997).    

 

Kort  samengevat  kan  gesteld  worden  dat  uit  eerder  onderzoek  een  niet  al  te  positief  

beeld  naar  voren  komt  over  de  berichtgeving  over  psychiatrische  patiënten  in  de  

media;  berichtgeving  zou  in  veel  gevallen  niet  met  de  werkelijkheid  overeenkomen,  

het  zou  te  simplistisch  zijn  en  daardoor  snel  in  stereotypen  vervallen  en  de  

berichtgeving  brengt  psychiatrische  patiënten  veelal  binnen  een  ongunstige  context  

in  beeld.  Deze  manier  van  berichtgeven  zou  stigmatisering  van  psychiatrische  

patiënten  in  de  hand  werken,  al  is  een  direct  verband  nog  lastig  aan  te  tonen.  De  

vraag  is  of  deze  kenmerken  ook  terug  te  vinden  zijn  in  de  berichtgeving  over  de  

psychiatrische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis.  Om  dit  te  kunnen  onderzoeken  is  

het  van  belang  te  weten  welke  mechanismen  ten  grondslag  liggen  aan  de  

beeldvorming.  Deze  zullen  nu  eerst  worden  behandeld.      

 

2.3  Beeldvorming  over  psychiatrische  patiënten  in  de  media  

Er  zijn  voor  dit  onderzoek  enkele  belangrijke  mediatheorieën  geselecteerd  die  de  

bovengenoemde  kenmerken  in  de  beeldvorming  van  psychiatrische  patiënten  kunnen  

verklaren  en  die  empirisch  worden  ondersteund:  de  agendasetting  theorie,  het  

concept  van  framing  waaronder  het  gekozen  taalgebruik,  stereotypen  en  het  

generaliseren  van  één  extreem  geval.  Deze  theorieën  zullen  één  voor  één  worden  

behandeld,  maar  allereerst  is  het  belangrijk  stil  te  staan  bij  de  invloed  die  media  

hebben  op  de  beeldvorming.    

 

 14  

Media,  en  dan  met  name  televisie,  hebben  een  grote  invloed  op  de  beeldvorming  over  

de  psychiatrisch  patiënt  (Brants,  1998).  Wolff  et  al.  (1996)  geven  aan  dat  in  Engeland  

voor  32%  van  de  mensen  televisie  de  belangrijkste  informatiebron  is.  Dat  is  niet  

verrassend  gezien  de  intensiteit  waarmee  dit  medium  wordt  gebruikt.  Uit  onderzoek  

van  SPOT  (Mediaonderzoek,  2010)  naar  de  tijdsbesteding  van  Nederlanders  uit  2010  

blijkt  dat  er  in  totaal  vijf  uur  en  drie  kwartier  per  dag  wordt  besteed  aan  media.  Het  

aandeel  van  televisiekijken  hier  is  45%,  van  radio  33%  en  van  internet  23%.  Het  

lezen  van  kranten,  tijdschriften,  folders  en  boeken  gezamenlijk  maakt  8%  van  de  

mediatijd  uit.  Per  dag  wordt  er  gemiddeld  148  minuten  televisie  gekeken,  dat  is  

gemiddeld  ongeveer  17,5  uur  per  week.  Massamedia  hebben  dus  een  sterke  

machtspositie  als  het  gaat  om  het  op  de  kaart  zetten  van  maatschappelijke  

problemen.    

 

2.3.1  De  agenda  setting  theorie  

De  agenda  setting  theorie  (McCombs,  1994)  stelt  dat  er  een  positieve  samenhang  

bestaat  tussen  de  publieke  agenda  en  de  agenda  van  de  media.  Met  andere  woorden,  

de  thema’s  die  veel  aandacht  krijgen  in  de  media  zullen  ook  als  belangrijk  worden  

beschouwd  door  het  brede  publiek.  Zo  verklaart  deze  theorie  bijvoorbeeld  dat  er  

weer  over  het  voortbestaan  van  het  Nederlandse  systeem  van  TerBeschikkingStelling  

met  dwangverpleging  van  criminele  psychiatrische  patiënten  (TBS)  wordt  gesproken  

na  verslaggeving  van  een  incident  met  een  TBS-­‐er.  Media  bepalen  zo  of  het  publiek  

over  de  voortzetting  van  dit  systeem  moet  spreken  en  met  welke  afwegingen  (Kraan  

&  Van  ’t  Veer,  2007).  Bij  de  gebeurtenissen  in  Alphen  aan  de  Rijn  kwam  regelmatig  

aan  de  orde  of  een  dergelijke  schietpartij  te  voorkomen  was  geweest.  Hoe  kwam  

Tristan  van  der  Vlis  bijvoorbeeld  aan  een  wapen  en  urgenter  nog  had  hij  dit  wapen  

wel  mogelijk  krijgen  gezien  zijn  psychiatrische  problematiek?  Op  deze  manier  

probeert  de  journalistiek  het  thema  ‘wapenvergunning  bij  psychiatrische  

problematiek’  op  de  politieke  agenda  te  krijgen  met  als  (mogelijk)  doel  bepaalde  

wetgeving  te  verbeteren  waardoor  dergelijke  gebeurtenissen  in  de  toekomst  worden  

voorkomen.  Op  zich  is  met  dat  doel  niet  veel  mis,  mits  psychiatrisch  patiënten  door  

de  manier  van  berichtgeving  niet  benadeeld  worden,  iets  wat  uit  het  huidig  

 15  

onderzoek  zal  moeten  blijken.  Om  die  reden  zal  tijdens  het  analyseren  van  de  

berichtgeving  ook  steeds  genoteerd  worden  wat  de  hoofdvraag  van  het  nieuwsitem  is  

en  welke  antwoorden  er  daarop  naar  voren  worden  gebracht.  Op  deze  manier  wordt  

duidelijk  wat  de  journalistieke  agenda  is  geweest  en  op  welke  onderwerpen  een  focus  

lag.    

 

2.3.2.  Framing  

Framing  is  de  wijze  waarop  mediaberichtgeving  wordt  gepresenteerd  en  de  lading  

die  er  aan  wordt  gegeven.  Framen  betekent  volgens  Entman  (1993)  het  selecteren  en  

accentueren  van  sommige  aspecten  van  een  gebeurtenis  om  die  beter  zichtbaar  te  

maken  in  een  communicatietekst.  Frames  worden  gebruikt  om  problemen  te  

definiëren,  oorzaken  aan  te  geven,  morele  evaluatie  en  oplossingen  te  verschaffen.  Ze  

vervullen  vooral  voor  de  journalist,  de  mediaorganisatie  en  ook  de  mediagebruiker  

een  ordenende  functie.  Framen  heeft  invloed  op  de  wijze  waarop  het  publiek  het  

nieuws  interpreteert  en  er  waar  aan  toekent  (Scheufele,  1999).  Er  zijn  vele  manieren  

van  framen  mogelijk.  Iyengar  (1996)  toont  bijvoorbeeld  dat  de  thematische  structuur  

van  nieuwsitems  allerlei  elementen  van  framing  kan  bevatten.  Als  voorbeeld  wordt  

Andrew  Goldstein  genoemd  die  een  onbekende  vrouw,  Kendra  Webdale,  voor  een  

voortrazende  metro  in  New  York  duwde.  Goldstein  bleek  al  tien  jaar  de  diagnose  

schizofrenie  te  hebben  en  een  moeilijke  behandelgeschiedenis  (Sief,  2002).  Media  

gebruikten  regelmatig  de  metafoor  ‘tikkende  tijdbom’  om  Goldstein  en  soortgelijke  

gevallen  te  beschrijven.  Ook  werd  Goldstein  als  voorbeeld  gesteld  voor  al  de  

onbehandelde,  gewelddadige  mensen  met  schizofrenie  in  New  York.  Catch  phrases,  

oftewel  zinnen  of  woorden  die  spontaan  populair  worden  door  regelmatige  herhaling,  

als  ‘draaideur  patiënt’  werden  gebruikt  om  de  gezondheidszorg  in  de  staat  New  York  

te  beschrijven,  en  woorden  als  ‘subway  pusher’  (vrij  vertaald:  metro  duwer)  werden  

vele  malen  gebruikt  om  Goldstein  te  beschrijven  in  krantenkoppen  en  eerste  alinea’s.  

De  fysieke  beschrijving  van  Goldstein  bevatte  vaak  de  woorden  ‘mompelend’  en  

‘onverzorgd’,  consistent  met  het  algemeen  heersende  beeld  van  mensen  met  een  

psychiatrische  stoornis.  Het  visuele  beeld  van  Kendra  Webdale  daarentegen  was  jong,  

aantrekkelijk  en  lachend.  Dit  werd  een  icoon  voor  het  onschuldige  slachtoffer  met  een  

 16  

veelbelovende  toekomst  en  dit  werd  veel  gebruikt  door  haar  naaste  familie  (Sief,  

2002).  Er  zijn  dus  verschillende  framing  elementen,  waarbij  vooral  het  gekozen  

taalgebruik  dus  veel  invloed  heeft.    

 

Dit  wordt  ook  genoemd  door  Ray  Nairn  et  al  (2001)  in  hun  onderzoek  naar  vier  

belangrijke  culturele  mechanismes  die  bijdragen  aan  de  hardnekkigheid  van  

negatieve  uitingen  over  psychiatrische  patiënten  in  de  media.  Eén  van  die  

mechanismes  is  ‘language  in  use’,  oftewel  het  gekozen  taalgebruik  waarmee  media  

gebeurtenissen,  situatie  of  personen  construeert  zodat  het  publiek  het  snapt.  Als  

voorbeeld  noemen  zij  de  kop  van  een  artikel  dat  in  de  New  York  Times  werd  

gepubliceerd  ‘Misdaad  en  moederschap;  moederlijke  gekte’.  In  het  betreffende  artikel  

werd  expliciet  beschreven  hoe  Andrea  Yates  haar  vijf  kinderen  vermoordde,  terwijl  

ze  gelinkt  werd  aan  andere  moordenaars  wiens  daden  verklaarbaar  waren  vanwege  

hun  ‘gekte’.  Verder  bevestigt  de  kop  de  impact  van  gekte,  omdat  het  moederliefde  

overwint  en  kan  leiden  tot  misdadige  en  onvoorspelbare  daden.  En  het  bevestigt  het  

stereotype  idee  dat  ‘de  gekken’  controle  verliezen  over  zichzelf,  daarbij  creëert  het  

een  wij-­‐zijverdeling,  ‘psychiatrische  patiënten  zijn  anders  dan  wij’.  Op  deze  manier  

moedigt  het  stuk  lezers  aan  om  de  gebeurtenis  op  deze  nieuwswaardige  manier  te  

interpreteren.  Kortom,  de  gekozen  taal  is  een  framing  element  en  heeft  een  sterke  

invloed  op  hoe  een  verhaal  geïnterpreteerd  wordt.  Alle  nieuws  wordt  immers  

‘geconsumeerd’  via  taal.    

 

Uit  eerder  genoemd  onderzoek  naar  psychiatrische  patiënten  in  de  media  komen  al  

enkele  veelvoorkomende  frames  over  psychiatrische  patiënten  naar  voren.  

Bijvoorbeeld  dat  hun  psychiatrische  problemen  een  verklaring  zijn  voor  hun  

geweldsdaden.  Dit  is  een  frame  dat  ook  zal  worden  onderzocht  in  de  analyse  van  de  

berichtgeving  van  Tristan  van  der  Vlis.  Daarnaast  zal  de  berichtgeving  ook  worden  

onderzocht  op  de  eerder  genoemde  framing  elementen,  zoals  metaforen  en  

catchphrases.  Dit  wordt  later  verder  toegelicht.    

 

 17  

Frames  geven  niet  alleen  beoordelingsmaatstaven,  maar  deze  worden  ook  voorzien  

van  een  oordelende  of  morele  schaal  (bijvoorbeeld  mensen  met  psychiatrische  

stoornissen  hebben  onvoldoende  vaardigheden  om  voor  zichzelf  te  zorgen).  

Journalisten  gebruiken  deze  ‘frames’  (soms  onbewust)  in  hun  werkroutine.  Hun  

framing  wordt  verder  beïnvloed  door  hun  sociale  normen  en  waarden,  ook  door  hun  

organisatie,  werkroutines,  ideologische  oriëntaties  en  door  hun  stereotypen  over  

psychiatrie.  Op  hun  beurt  zijn  journalisten  als  ‘ontvangers’  ook  weer  beïnvloedbaar  

door  frames  uit  de  massamedia  (Entman,  1993).  De  aanwezigheid  van  gemakkelijk  

toegankelijke  informatie  (bijvoorbeeld  negatieve  stereotypen  over  psychiatrische  

aandoeningen)  maakt  frames  effectief.  Dit  is  de  reden  waarom  journalisten  makkelijk  

hun  toevlucht  nemen  tot  dergelijke  frames.  Om  dezelfde  reden  vertrouwen  kijkers  en  

lezers  ook  op  frames,  zeker  wanneer  de  overweldigende  hoeveelheid  boodschappen  

die  ze  te  verwerken  krijgen  in  aanmerking  worden  genomen.  Nieuws  zou  zonder  

frames  niet  te  begrijpen  zijn.  Als  men  dit  toepast  op  de  verhalen  over  psychiatrische  

patiënten,  dan  kan  men  begrijpen  waarom  de  invloed  van  negatieve  verhalen  over  

psychiatrie  zo  groot  is.    

 

2.3.3  Stereotypering  en  het  generaliseren  van  één  geval  

Stereotypering  is  eerder  in  paragraaf  2.1  aan  bod  gekomen,  waarbij  het  met  name  

ging  om  de  definitie  van  stigmatisering.  Uit  het  aangehaalde  onderzoek  bleek  dat  

media  vanwege  tijdsgebrek  regelmatig  in  stereotype  beschrijvingen  van  

psychiatrische  patiënten  vervallen.  Omdat  stereotypering  een  belangrijk  element  is  

bij  het  ontstaan  of  vertekenen  van  de  beeldvorming  omtrent  psychiatrische  patiënten  

wordt  nog  even  kort  uiteengezet  wat  er  precies  met  stereotypering  wordt  bedoeld.    

Lippmann  definieerde  het  stereotype  als  volgt:  “Een  vereenvoudigd  beeld  van  de  

werkelijkheid  dat  voldoet  aan  onze  wens  om  de  wereld  te  zien  als  begrijpelijker  en  

controleerbaarder  dan  zij  werkelijk  is.”  

Uit  deze  definitie  blijkt  tevens  de  functie  die  stereotypen  kunnen  hebben  voor  

journalisten,  al  dan  niet  bewust,  om  hun  informatie  hapklaar  te  presenteren  in  de  

vorm  van  overzichtelijke  categorieën  of  groepen  met  eigen  eigenschappen  en  

kenmerken.  Voorbeelden  van  stereotypen  over  psychiatrische  patiënten,  zoals  naar  

 18  

voren  komt  in  eerder  onderzoek,  zijn  (Taylor  &  Dear,  1981;  Byrne,  2001):    

-­‐  gevaarlijk,  gewelddadig,  angstaanjagend  

-­‐  geen  controle  over  zichzelf  en  onberekenbaar  

-­‐  zwak,  labiel,  lui,  kan  geen  problemen  oplossen  

-­‐  slecht,  gespleten  persoonlijkheid  (in  een  goed  en  kwaad  deel)  

-­‐  bizar,  slecht  invoelbaar  

-­‐  pathetisch,  melodramatisch,  betreurenswaardig,  clownesk  

-­‐  moeilijk  om  mee  te  praten,  bang  iets  verkeerds  te  zeggen  

Wanneer  deze  stereotyperingen  in  een  negatieve  context  worden  geplaatst,  is  de  kans  

op  stigmatisering  aanwezig.  Concreet  betekent  dat  wanneer  er  over  Tristan  van  der  

Vlis  gesproken  wordt  als  ‘gevaarlijk,  onberekenbaar  en  moeilijk  om  mee  te  praten’  

waarbij  bijvoorbeeld  gesteld  wordt  dat  dit  te  wijten  was  aan  het  feit  dat  hij  

psychiatrische  problemen  had,  zonder  dat  hierbij  meer  uitleg  gegeven  wordt  over  het  

ziektebeeld,  dan  kan  gesteld  worden  dat  dit  een  vorm  van  stigmatiserende  

berichtgeving  is.  Stereotype  taalgebruik  is  meegenomen  in  de  analyse  van  de  

berichtgeving,  de  manier  waarop  zal  verderop  in  het  onderzoek  nog  verder  worden  

toegelicht.    

 

‘A  generalization  about  a  group  of  people  in  which  identical  characteristics  are  assigned  

to  virtually  all  members  of  the  group,  regardless  of  actual  variation  among  members’  

(Arondson  et  al,  2005,  p.  434)”  

Ook  dit  is  een  definitie  van  stereotypering,  maar  een  ander  belangrijk  kenmerk  dat  

hier  genoemd  wordt  is  ‘generaliseren’.  En  dit  begrip  is  in  het  kader  van  dit  onderzoek  

van  belang.  Een  stereotypering  als  ‘schizofreniepatiënten  zijn  gevaarlijk  en  

onvoorspelbaar’  is  een  onjuiste  generalisatie.  En  ook  in  het  huidig  onderzoek  ligt  een  

dergelijke  generalisatie  op  de  loer.  Tristan  van  der  Vlis  bleek  immers  de  diagnose  

schizofrenie  te  hebben.  In  hoeverre  wordt  deze  diagnose  nader  toegelicht  en  wordt  er  

verteld  dat  Tristan  van  der  Vlis  niet  de  gemiddelde  schizofreniepatiënt  is.  Dit  zijn  

belangrijke  vragen  die  zijn  meegenomen  in  de  analyse.    

 

 19  

2.4  Brongebruik  

Tot  slot  een  laatste  belangrijke  theorie  die  is  gebruikt  bij  de  ontwikkeling  van  het  

meetinstrument.  Volgens  Entman  (1993)  is  het  brongebruik  en  daarmee  

samenhangend  de  manier  waarop  deze  bron  wordt  genoemd  van  groot  belang  is  in  de  

vorming  van  stigma’s.  De  manier  waarop  de  journalist  bronnen  gebruikt  om  een  

beeld  van  Tristan  van  der  Vlis  te  krijgen,  bepaalt  mede  de  algemene  beeldvorming  

rondom  schizofreniepatiënten  in  de  maatschappij  en  in  hoeverre  er  sprake  is  van  

stigmatiserende  beeldvorming.  

Analyses  van  de  journalistieke  praktijk  tonen  vaak  dat  bronnen  worstelen  om  hun  

meest  wenselijke  interpretatie  van  de  gebeurtenissen  over  te  brengen,  vaak  met  

weinig  succes.  Journalisten  en  redacteuren  hebben  als  doel  er  een  nieuwswaardig  

verhaal  van  te  construeren.  In  de  praktijk  zijn  journalisten  vaak  bezig  om  de  

objectiviteit  van  hun  verhaal  te  waarborgen,  maar  tegelijkertijd  prioriteit  te  geven  

aan  de  meest  nieuwswaardige  elementen  in  een  verhaal,  zodat  het  publiek  trekt.  Een  

belangrijk  aspect  bij  het  creëren  van  een  geloofwaardig,  objectief  nieuwsverslag  is  de  

autoriteit  van  de  opgevoerde  bron,  door  middel  van  een  referentie  naar  zijn  status  en  

autoriteit  of  door  deze  als  ooggetuige  op  te  voeren.  Ooggetuigen  spreken  met  name  

over  wat  er  gebeurd  is  en  hoe  zij  de  gebeurtenis  hebben  ervaren.  Experts  

daarentegen  bieden  een  verklaring  binnen  hun  vakgebied,  of  geven  een  evaluatie  

(hoe  is  de  gebeurtenis  te  interpreteren,  goed  of  slecht)  of  komen  met  aanbevelingen  

voor  de  toekomst.  Onderzoek  naar  verhalen  in  kranten  over  mensen  met  een  

psychiatrische  aandoening  toont  aan  dat  er  zelden  tot  nooit  een  psychiatrisch  patiënt  

aan  het  woord  komt  om  een  bepaald  ziektebeeld  toe  te  lichten.  Dat  betekent  dat  

lezers  geïnformeerd  worden  over  psychiatrische  ziektebeelden  door  middel  van  

derden  of  door  professionals  die  met  psychiatrische  patiënten  werken.  Dit  verklaart  

echter  niet  hoe  het  komt  dat  beschrijvingen  van  psychiatrische  stoornissen  zo  

negatief  zijn  en  belangrijker  hoe  deze  negatieve  beschrijvingen  ontstaan.  Nairn  

(2011)  deed  onderzoek  naar  het  gebruik  van  de  expert  als  bron.  Zijn  vraagstelling  

was  of  het  gebruik  van  psychiaters  als  bron  (in  plaats  van  derden)  de  beschrijvingen  

van  psychiatrische  ziektes  in  de  media  verbeterden.  De  conclusie  is  dat  psychiaters  

mensen  met  een  psychiatrische  aandoening  op  een  minder  negatieve  manier  kunnen  

 20  

presenteren.  Echter,  de  journalist  verzwakt  deze  verbeterde  beschrijving  vanwege  de  

tijdelijke  structuur  van  het  nieuwsbericht  en  de  samensmelting  van  de  autoriteit  en  

mening,  zodat  het  de  gebruikelijke  stereotypen  niet  in  gevaar  brengt.  De  analyses  

tonen  aan  hoe  case  studies  en  interviews  met  psychiaters  samen  worden  gebracht  op  

een  manier  die  de  bestaande  beelden  over  psychiatrische  stoornissen  en  de  

onzorgvuldigheid  van  de  gezondheidszorg  bevestigen.    

Afsluitend  zal  nu  nog  kort  worden  behandeld  wat  de  gevolgen  van  stigmatisering  in  

de  media  zijn  voor  psychiatrische  patiënten.  Dit  is  toegevoegd  aan  het  theoretisch  

kader  om  de  relevantie  van  het  onderzoek  nog  wat  extra  aandacht  te  geven.    

 

2.5  De  gevolgen  van  stigmatisering  in  de  media  voor  psychiatrische  patiënten  

Rose  (1998)  toonde  met  zijn  onderzoek  aan  dat  bijna  twee  derde  van  al  het  nieuws  

over  mensen  met  een  psychiatrische  diagnose  geclassificeerd  kan  worden  in  de  

nieuwscategorie  ‘misdaad’.  Als  daarentegen  al  het  nieuws  wordt  onderzocht  valt  

‘slechts’  10%  van  alle  berichten  onder  misdaad,  de  andere  90%  gaat  over  andere  

onderwerpen  zoals  politiek,  entertainment  en  gezondheid.  Het  is  dus  niet  zo  dat  het  

nieuws  in  het  algemeen  gedomineerd  wordt  door  verhalen  over  misdaad,  maar  wel  is  

er  bij  misdaadnieuws  een  zeer  sterke  negatieve  focus  op  de  psychiatrische  diagnose  

bij  misdadigers.    

 

Dit  raakt  zoals  gezegd  alle  mensen  met  een  psychiatrische  diagnose.  Stigmatisering  

en  discriminatie  vormen  een  dagelijkse  last  voor  patiënten  met  een  psychiatrische  

aandoening.  Dit  komt  de  kwaliteit  van  hun  leven  niet  te  goede.  Vooroordelen  hebben  

een  negatieve  invloed  op  verschillende  aspecten  van  het  leven.  Naast  heersende  

maatschappelijke  stigma’s,  hebben  psychiatrische  patiënten  vaak  ook  te  kampen  met  

zelfstigma.  Zo  blijkt  uit  onderzoek  van  Verhaeghe  (2007)  dat  ongeveer  60%  van  

psychiatrische  patiënten  te  maken  heeft  met  negatieve  gevoelens  en  gedachten  ten  

opzichte  van  zichzelf.  Volgens  Lysaker  (Entman  en  Vanhee,  2009)  bestaat  er  een  

verband  tussen  het  ervaren  van  stigma’s  en  het  ontstaan  van  een  

minderwaardigheidsgevoel  bij  patiënten  met  schizofrene  symptomen.  Ook  is  het  

belangrijk  dat  patiënten  met  schizofrenie  in  een  beginnend  stadium  professionele  

 21  

Figuur  1  Aangepaste  benadering  van  de  labelling-­‐theorie  (Link  e.a.  1999)            

hulp  zoeken.  Stigmatisering  vormt  hierbij  echter  een    

belangrijk  obstakel.  Een  opname  in  de  psychiatrie  wordt  zo  lang  mogelijk  uitgesteld,  

omdat  men  schrik  heeft  voor  de  reacties  van  de  buitenwereld  (Gaebel  en  Baumann,  

2003).    

 

Hier  sluit  het  aangepaste  labelingsperspectief  van  Link  et  al.  (1999)  op  aan.  Hij  gaat  er  

vanuit  dat  personen  met  psychische  problemen  de  bestaande  negatieve  houdingen  

kennen  en  daardoor  bang  zijn  voor  discriminatie  en  onderwaardering.    

 

Er  zijn  drie  mogelijke  reactiepatronen  om  de  verwachte  discriminatie  te  vermijden:  

geheimhouding,  terugtrekking  uit  het  sociale  leven  en  preventief  uitleg  geven  over  de  

bestaande  situatie  (Catthoor,  De  Hert,  Peuskens,  2003).  Geen  van  deze  reacties  is  

wenselijk  en  ook  om  die  reden  is  het  belangrijk  meer  duidelijkheid  te  krijgen  over  de  

manier  waarop  de  media  hier  een  rol  in  speelt.  Veel  buitenlandse  anti-­‐stigma  

campagnes  erkennen  de  stigmabevorderende  rol  van  ‘de’  media,  maar  wijzen  juist  

ook  op  de  mogelijke  rol  van  de  media  bij  het  tegengaan  van  stigmatisering  (Van  ‘t  

 22  

Klooster,  2009).  Zij  gaan  op  zoek  naar  samenwerking,  afspraken  en  vormen  van  

kennisuitwisseling  met  de  organisaties  en  professionals  van  diezelfde  media.  

Nederland  blijft  hierin  achter  en  dat  is  te  betreuren.  Dit  onderzoek  hoopt  handvatten  

te  bieden  voor  verandering.  Een  inspiratiebron  daarbij  is  een  anti-­‐stigma  campagne  

uit  Australië.  Daar  heeft  de  ‘National  Media  &  Mental  Health  Group’  (2007)  aan  de  

hand  van  onderzoek  een  soort  van  code  ontwikkeld  voor  media  professionals.  Van  

wijdverbreide  misverstanden  en  verkeerd  gebruikte  taal  hebben  ze  een  lijst  met  

vragen  en  opmerkingen  gemaakt  die  redactieleden  kunnen  gebruiken  alvorens  ze  

over  psychiatrische  aandoeningen  berichten.  Onderstaande  lijst  is  een  vertaling  

vanuit  het  Engels.    

-­‐  De  meeste  mensen  die  in  de  media  werkzaam  zijn,  zijn  zich  bewust  van  passend  

taalgebruik  bij  het  berichten  over  psychiatrische  aandoeningen.  Er  is  al  veel  

verbeterd,  maar  er  zijn  nog  steeds  negatieve  termen  in  omloop,  zoals  ‘zwakzinnige’,  

‘gek’,  ‘gevaarlijke  gek’,  ‘psycho’,  ‘schizo’  en  ‘gekkenhuis’.  Dit  soort  taalgebruik  

stigmatiseert  psychiatrische  ziektes  en  het  bevordert  discriminatie.    

-­‐  Zit  er  genoeg  balans  in  het  verhaal?  Onthoud  dat  mensen  met  een  psychiatrische  

aandoening  niet  allemaal  gewelddadig  zijn,  niet  in  staat  zijn  te  werken,  

onvoorspelbaar,  onbetrouwbaar,  zwak  of  niet  in  staat  om  beter  te  worden.  Een  

psychiatrische  aandoening  is  niet  per  definitie  voor  de  rest  van  het  leven  en  de  

meeste  mensen  zijn  in  staat  om  te  herstellen  met  de  juiste  behandeling  en  hulp.    

-­‐  Verwijzend  naar  iemand  met  een  psychiatrische  aandoening,  vermijd  ‘slachtoffer’,  

‘iemand  die  lijdt  aan’  of  ‘iemand  die  getroffen  is  door…’  de  psychiatrische  aandoening,  

dat  is  verouderd  taalgebruik.  Vermijd  taalgebruik  dat  impliceert  dat  mensen  zelf  hun  

ziekte  zijn.  Iemand  is  bijvoorbeeld  niet  ‘een  schizofreen’.  Iemand  heeft  de  diagnose  

‘schizofrenie’,  of  ‘wordt  momenteel  behandeld  voor  schizofrenie’.    

-­‐  De  term  ‘psychiatrisch  ziek’  bevat  een  breed  scala  aan  symptomen,  condities  en  

effecten  op  het  leven  van  mensen.  Wees  voorzichtig  en  impliceer  niet  dat  alle  

psychiatrische  ziekte  hetzelfde  zijn.    

-­‐  Zorg  ervoor  dat  medische  termen  correct  worden  gebruikt.  Een  persoon  die  zich  

‘down’  voelt  of  ‘ongelukkig’  is  niet  hetzelfde  als  iemand  die  een  klinische  depressie  

doorgaat.  

 23  

-­‐  Gebruik  maken  van  psychiatrische  en  medische  terminologie  buiten  de  context  is  

onjuist,  zoals  'psychotische  hond'  of  'schizofrene  stad'.  

-­‐  Vermijd  het  gebruik  van  spreektaal  in  plaats  van  de  correcte  terminologie  voor  de  

behandelingen  van  psychische  aandoeningen,  zoals  'happy  pills'  voor  antidepressiva  

en  'shrinks'  om  te  verwijzen  naar  psychiaters  of  psychologen.  De  behandeling  van  een  

psychische  aandoening  is  een  uitdaging  en  dergelijke  ‘straattaal’  kan  mogelijke  

patiënten  weerhouden  om  hulp  te  zoeken.    

-­‐  Het  komt  een  verhaal  over  psychiatrie  ten  goede  als  zowel  een  deskundige  

commentaar  levert,  als  ook  mensen  uit  de  lokale  gemeenschap.  

De  lijst  zou  ook  voor  Nederlandse  journalisten  gezien  kunnen  worden  als  een  mooi  

uitgangspunt.  Een  aantal  van  deze  punten  komt  mogelijk  wat  streng  over.  Zo  hoeft  het  

niet  perse  stigmatiserend  te  zijn  om  te  zeggen  dat  iemand  aan  schizofrenie  lijdt.  Zeker  

als  journalist  is  het  soms  noodzakelijk  om  niet  tien  keer  exact  dezelfde  uitdrukking  te  

gebruiken.  Veel  is  afhankelijk  van  de  context  waarin  iets  gezegd  of  geschreven  wordt.  

En  daarover  gaan  deze  aanbevelingen  nu  juist  niet  echt.  Mogelijk  kan  deze  lijst  aan  

het  einde  van  het  onderzoek  dan  ook  worden  aangevuld  met  aanbevelingen  daarover  

die  de  Nederlandse  experts  op  basis  van  hun  ervaring  kunnen  doen.      

 

2.6  Vraagstellingen  onderzoek  Psyche  en  Stigma  in  de  media  

Op  grond  van  het  theoretisch  kader  zijn  de  volgende  twee  hoofdvragen  geformuleerd  

die  zijn  onder  verdeeld  in  enkele  deelvragen.  Doel  van  de  eerste  onderzoeksvraag  is  

het  meetbaar  maken  van  stigmatisering.  Dat  kan  op  vele  manieren,  maar  voor  het  

huidig  onderzoek  is  er  voor  gekozen  een  meetinstrument  te  ontwikkelen  waarmee  

nieuwsitems  over  Alphen  aan  de  Rijn  geanalyseerd  kunnen  worden.  De  inhoud  van  de  

vragen  van  het  meetinstrument  zijn  gebaseerd  op  theorieën  zoals  geformuleerd  in  het  

theoretisch  kader.  Op  die  manier  is  het  begrip  ‘stigmatisering’  geoperationaliseerd  en  

is  het  mogelijk  gegronde  uitspraken  te  doen  de  aanwezige  stigmatisering  van  de  

berichtgeving.    

2.6.1  Vraagstelling  Eén:  In  hoeverre  zijn  er  in  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  

uitspraken  te  vinden  die  als  stigmatiserend  voor  schizofreniepatiënten  beschouwd  

kunnen  worden?    

 24  

Om  stigmatisering  meetbaar  te  maken,  zijn  de  volgende  deelvragen  geformuleerd:      

a. Welke  thema’s  staan  centraal  in  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis,  

oftewel  in  welke  context  wordt  er  het  meest  gesproken  over  zijn  psychische  

problemen?  En  daarop  aansluitend  is  er  gekeken  naar  het  een  bestaand  frame  

over  psychiatrische  patiënten  (zie  theoretisch  kader)  en  het  generaliseren  van  

dit  extreme  geval?  

b. Zijn  er  framing  middelen  terug  te  vinden  in  de  berichtgeving,  bijvoorbeeld  in  

de  vorm  van    stereotype  taalgebruik  en  welke  bronnen  doen  de  (eventueel)  

stigmatiserende  uitspraken.  Als  dit  experts  zijn,  is  er  dan  ruimte  voor  

voorlichting  over  het  psychiatrisch  ziektebeeld  van  Tristan  van  der  Vlis?    

c. Zijn  er  ten  aanzien  van  deze  vragen  verschillen  tussen  de  drie    

actualiteitenprogramma’s?  

Deze  vraagstellingen  zijn  onderzocht  door  middel  van  een  kwalitatieve  

inhoudsanalyse  van  de  berichtgeving  over  Van  der  Vlis’  psychische  problematiek  

door  drie  verschillende  (televisie)actualiteitenprogramma’s.    

 

2.6.2  Vraagstelling  Twee:  In  hoeverre  heeft  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  de  

algemene  beeldvorming  rondom  psychiatrische  patiënten,  schizofreniepatiënten  in  het  

bijzonder,  beïnvloed  en  welke  rol  heeft  de  expert  daarin  gehad?    

De  meest  voor  de  hand  liggende  manier  om  antwoord  te  krijgen  op  deze  vraag  zou  

zijn  om  een  enquête  te  houden  onder  schizofreniepatiënten  met  onder  andere  de  

vraag  of  zij  zich  benadeeld  voelen  door  de  berichtgeving  over  de  psychische  

problemen  van  Tristan  van  der  Vlis.  Gezien  de  beperkte  omvang  van  dit  onderzoek  is  

er  echter  gekozen  voor  een  andere  aanpak.  Door  middel  van  (semi)gestructureerde  

interviews  met  vijf  ervaren  psychiaters  wordt  getracht  een  conclusie  te  trekken  over  

de  gevolgen  van  de  berichtgeving  voor  de  algemene  beeldvorming  over  

schizofreniepatiënten,  de  rol  van  de  expert  en  de  wijze  waarop  dat  in  de  toekomst  

mogelijk  anders  kan.    

Er  zijn  vier  deelvragen  geformuleerd  waarop  al  dan  niet  uitgebreid  op  doorgevraagd  

is,  te  weten:    

 25  

Denkt  u  dat  de  schietpartij  in  Alphen  aan  de  Rijn  invloed  heeft  gehad  op  de  

algemene  beeldvorming  rondom  schizofrenie,  of  psychiatrie  in  het  algemeen?  

Waarom  wel/niet.  Waar  merkt  u  dat  aan  (voorbeelden)?    

Heeft  u  gemerkt  dat  in  de  periode  na  de  schietpartij  in  Alphen  aan  de  Rijn  uw  

patiënten,  of  familie/vrienden  van  uw  patiënten,  met  het  nieuws  

geconfronteerd  werden?  Op  wat  voor  manier?  Heeft  u  het  idee  dat  de  manier  

van  berichtgeving  nadelige  gevolgen  voor  hen  heeft  gehad?  Zo  ja,  hoe?  Had  dit  

anders  gekund?  Hoe?  

Hoe  belangrijk  is  in  uw  beleving  de  rol  van  een  expert  in  de  media  na  zo’n  

ingrijpende  gebeurtenis?  Zijn  er  redenen  waarom  niet  zou  ingaan  op  een  

interviewverzoek  van  een  journalist,  waarom  niet?  In  hoeverre  is  de  expert  

verantwoordelijk  voor  het  bevestigen  of  tegengaan  van  stigma’s?    

Hoe  kijkt  u  terug  naar  media-­‐optredens  van  collega-­‐psychiaters  in  het  nieuws  

na  de  schietpartij  (Hjalmar  van  Marle,  René  Diekstra,  Corine  de  Ruiter)  Heeft  u  

het  idee  dat  zij  op  hun  manier  een  juiste  bijdrage  hebben  geleverd  aan  het  

begrip  rondom  de  ziekte  schizofrenie?  Wat  is  ‘juist’?  Aanbevelingen  voor  

collega-­‐psychiaters  of  journalisten  die  over  psychische  problemen  berichten?  

Doel  van  deze  vraag  is  tevens  aanbevelingen  te  doen  voor  toekomstig  onderzoek.  Uit  

de  antwoorden  van  de  psychiaters  worden  onderbelichte  factoren  gedestilleerd  die  

beter  in  kaart  moeten  worden  gebracht.  Het  volgende  hoofdstuk  biedt  een  overzicht  

van  de  toegepaste  methoden.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 26  

3.  Onderzoeksmethode  In  dit  hoofdstuk  worden  de  verschillende  keuzes  toegelicht  die  ten  grondslag  liggen  

aan  dit  onderzoek.  Te  beginnen  met  de  onderzoeksperiode  in  paragraaf  3.1.  

Vervolgens  wordt  de  dataverzameling  besproken  in  paragraaf  3.2.  De  methoden  van  

onderzoek  staat  beschreven  in  paragraaf  3.3.  De  introductie  van  het  

waarnemingsinstrument  krijgt  gestalte  in  paragraaf  3.4  en  in  paragraaf  3.5  wordt  

vervolgens  de  lijst  met  onderwerpen  toegelicht  die  gebruikt  zijn  voor  de  

semigestructureerde  interviews.    

 

3.1.  Onderzoeksperiode  

De  schietpartij  in  Alphen  aan  de  Rijn  vond  plaats  op  zaterdag  9  april  2011.  Er  is  voor  

gekozen  om  alle  nieuwsitems  over  Alphen  aan  de  Rijn  vanaf  die  datum  tot  woensdag  

1  februari  2012  mee  te  nemen  in  de  analyse.  Daarbij  valt  op  dat  er  in  de  maand  van  de  

schietpartij  logischerwijs  het  meeste  nieuws  is  gegenereerd  en  dat  dit  in  de  loop  der  

dagen  (sterk)  afneemt.  De  reden  dat  er  voor  gekozen  is  om  een  onderzoeksperiode  

van  bijna  een  jaar  te  rekenen,  is  het  feit  dat  er  gedurende  het  jaar  langzaam  maar  

zeker  meer  informatie  naar  buiten  is  gekomen,  zoals  bijvoorbeeld  

onderzoeksrapporten  aangaande  de  wapenverstrekking  en  het  psychiatrisch  dossier  

van  Tristan  van  der  Vlis.    

 

Tabel  1  Overzicht  van  het  aantal  nieuwsitems  over  Alphen  aan  de  Rijn  vanaf  9  

april  2011  

Programma   Aantal  items  in  de  

maand  april  2011  

Aantal  items  

na  april  2011  

Totaal  aantal  

minuten  

Totaal  

aantal  

items  

EenVandaag   11   6   138.5   17  

Nieuwsuur   8   4   161   12  

Brandpunt   1   1   37   2  

 27  

Bovenstaande  tabel  toont  het  aantal  ‘items’,  oftewel  nieuwsreportages  dat  per  

programma  is  gemaakt  in  de  periode  9  april  2011  tot  1  februari  2012.    

 

3.2.  Dataverzameling:  televisie,  interviews  

Voor  dit  onderzoek  is  een  analyse  gemaakt  van  de  berichtgeving  van  drie  (publieke)  

actualiteitenprogramma’s,  te  weten  EenVandaag,  Nieuwsuur  en  Brandpunt.  

Daarnaast  zijn  er  interviews  gehouden  met  vier  psychiaters.  Uit  dit  materiaal  wordt  

getracht  enkele  belangrijke  thema’s  te  destilleren  die  een  antwoord  kunnen  geven  op  

de  tweede  onderzoeksvraag.    

 

3.2.1  Selectie  televisieprogramma’s  

Wat  betreft  de  selectie  van  de  televisieprogramma’s  is  er  bewust  gekozen  voor  

(dagelijkse)  actualiteitenprogramma’s,  omdat  de  journalisten  die  daar  werken  over  

het  algemeen  meerdere  lagen  in  hun  reportages  aanbrengen  aangezien  daar  meer  tijd  

voor  is.  Om  die  reden  zijn  de  journaals  niet  betrokken  bij  het  onderzoek.  

Tegelijkertijd  is  er  ook  de  factor  tijdsdruk,  want  het  programma  moet  dagelijks  

worden  ‘gevuld’  (behalve  bij  Brandpunt),  dus  het  vergt  bij  gebeurtenissen  als  die  in  

Alphen  aan  de  Rijn  tijd  en  moeite  om  een  uitgebalanceerd  en  objectief  (stigma-­‐vrij)  

programma  te  creëren  in  die  ene  dag.  Er  is  bewust  gekozen  enkel  

actualiteitenprogramma’s  van  de  publieke  zender  te  analyseren,  zodat  een  onderling  

vergelijk  beter  mogelijk  is.  Van  een  programma  als  ‘Hart  van  Nederland’  of  ‘RTL  

Boulevard’  is  de  verwachting  dat  het  wezenlijk  andere  invalshoeken  kiest  dan  een  

programma  als  bijvoorbeeld  Nieuwsuur.  (Bakker  &  Scholten,  2009).    

 

3.2.2  Selectie  bronnen  interviews  

Voor  het  onderzoek  zijn  twee  ‘mediaexperts’  (een  forensisch  psychiater  en  

psycholoog)  gekozen  die  zelf  als  ‘expert’  zijn  geïnterviewd  na  de  schietpartij  in  

Alphen  aan  de  Rijn,  te  weten  Corine  de  Ruiter  en  Hjalmar  van  Marle.  Meer  informatie  

over  deze  experts  wordt  gegeven  in  paragraaf  3.3.3.  Ook  is  er  nog  een  andere  

‘mediaexpert’  geïnterviewd,  namelijk  Bram  Bakker,  omdat  hij  wel  veel  mediaervaring  

heeft,  maar  niet  specifiek  op  televisie  is  geweest  over  Alphen  aan  de  Rijn.  Daarnaast  

 28  

zijn  er  nog  twee  experts  gevraagd  die  zelf  veel  met  schizofreniepatiënten  werken,  

maar  niet  in  het  nieuws  zijn  geweest  om  hun  visie  te  geven  op  de  psychiatrische  

aandoening  van  Tristan  van  der  Vlis.  Dat  zijn  Ed  Brand  en  Richard  Bruggeman.  Dat  

betekent  dat  er  totaal  vijf  experts  zijn  geïnterviewd  waarbij  verwacht  zou  kunnen  

worden  dat  de  ‘mediaexperts’  vanwege  hun  vele  mediaoptredens  mogelijk  een  

andere  blik  hebben  op  mediaberichtgeving  dan  hun  collega’s  die  liever  buiten  beeld  

blijven.    

 

3.3  Onderzoeksmethode  

Er  zal  nu  kort  worden  toegelicht  hoe  het  empirisch  onderzoek  is  opgesteld  en  

uitgevoerd.    

 

3.3.1  Kwalitatieve  inhoudsanalyse  

In  dit  onderzoek  is  gebruik  gemaakt  van  een  inhoudsanalyse.  De  inhoudsanalyse  

geldt  binnen  de  communicatiewetenschap  als  onderzoekstype  voor  het  empirisch  

onderzoeken  van  mediamateriaal,  met  als  doel  vragen  te  beantwoorden  met  

betrekking  tot  de  rol,  invloed  en  functie  van  de  massamedia  in  de  samenleving  

(Wester  in  Pleijter  2007)  Volgens  Kerlinger  (1986)  kan  de  inhoudsanalyse  als  volgt  

gedefinieerd  worden:  “Inhoudsanalyse  is  een  methode  om  communicatie  op  een  

systematische,  objectieve  en  kwantificeerbare  manier  te  analyseren  met  als  doel  om  

variabelen  te  meten.”  (Kerlinger,  1986)  Een  inhoudsanalyse  biedt  de  mogelijkheid  om  

weer  te  geven  welke  personen,  onderwerpen  en  argumenten  aandacht  krijgen  in  de  

media  en  kan  inzicht  geven  in  de  wijze  waarop  hieraan  wordt  vormgegeven  (Floor,  

2006).  Concreet  gezien  kan  de  inhoudsanalyse  gebruikt  worden  om  de  specifieke  

karakteristieken  of  dimensies  van  een  tekst  of  televisie-­‐uitzending  te  identificeren  om  

op  die  manier  iets  te  kunnen  zeggen  over  welke  boodschappen,  beelden  en  

weergaven  deze  met  zich  meebrengen  en  wat  de  bredere  sociale  betekenis  hiervan  is.  

De  inhoudsanalyse  kan  zowel  kwalitatief  als  kwantitatief  uitgevoerd  worden.  In  dit  

onderzoek  is  gekozen  voor  een  kwalitatieve  inhoudsanalyse.    

 

In  de  kwalitatieve  inhoudsanalyse  staat  het  interpreteren  van  het  taalgebruik  en  de  

 29  

inhoud  centraal.  Bij  deze  methode  wordt  de  inhoud  niet  gekwantificeerd,  maar  ligt  de  

focus  op  het  belang  van  de  inhoud  in  de  context  (Bryman,  2004).  Deze  methode  kan  

worden  gebruikt  om  in  te  zoomen  op  specifieke  voorbeelden  van  stigmatisering  en  

stereotypering  in  de  berichtgeving.    Bij  de  kwalitatieve  inhoudsanalyse  gaat  men  

interpretatief  aan  het  werk  om  relevante  kenmerken  op  het  spoor  te  komen,  in  dit  

geval  stigmatisering  om  vervolgens  een  manier  te  vinden  om  deze  te  registreren.  

Deze  registratie  van  kenmerken  wordt  verbonden  met  de  probleemstelling  (Huttner  

en  Renckstorf,  2001).    

 

3.3.2  Semigestructureerde  interviews  

Er  is  voor  gekozen  om  enkele  korte  semigestructureerde  interviews  te  houden  met  

vijf  experts  (zie  paragraaf  3.3.3),  aan  de  hand  van  een  van  tevoren  samengestelde  

topiclijst.  De  geïnterviewde  experts  zijn:  Corine  de  Ruiter,  Bram  Bakker,  Hjalmar  van  

Marle,  Johan  Arends  en  Ed  Brand.  Corine  de  Ruiter  en  Hjalme  van  Marle  zijn  

geselecteerd  op  basis  van  hun  media-­‐optredens  na  de  schietpartij  in  Alphen  aan  de  

Rijn,  Bram  Bakker  omdat  hij  wel  vaak  in  de  media  is,  maar  wat  meer  afstand  heeft  tot  

de  zaak  ‘Tristan  van  der  Vlis’  (hij  is  hier  nauwelijks  over  geïnterviewd)  en  Richard  

Bruggeman  en  Ed  Brand  omdat  zij  veel  ervaring  hebben  met  schizofreniepatiënten,  

maar  niet  veel  naar  buiten  treden  in  de  media.  De  selectie  van  topics  die  in  de  

interviews  aan  de  orde  zijn  gekomen  heeft  plaatsgevonden  op  basis  van  relevante  

literatuur  en  de  uitkomsten  van  het  kwalitatieve  onderzoek.  Deze  manier  van  werken  

bood  de  mogelijkheid  om  dieper  op  zaken  in  te  gaan  en  waar  nodig  verduidelijkingen  

te  vragen.  Bovendien  kon  zo  ook  relevante  informatie  naar  voren  komen  waar  van  

tevoren  niet  op  was  geanticipeerd.  

 

3.3.3  Korte  introductie  experts  

Hjalmar  van  Marle:  Prof.  dr.  Hjalmar  van  Marle  (1950),  psychiater,  is  hoogleraar  

forensische  psychiatrie  benoemd  aan  zowel  de  faculteit  Geneeskunde  en  

Gezondheidswetenschappen,  als  die  der  Rechtsgeleerdheid  van  de  Erasmus  

Universiteit  Rotterdam.  Daarnaast  is  hij  als  forensisch  psychiater-­‐psychotherapeut  

 30  

werkzaam  aan  de  forensische  polikliniek  ‘Het  Dok'  te  Rotterdam.  Hij  is  beëdigd  als  

vast  gerechtelijk  deskundige  door  het  Gerechtshof  te  Amsterdam.    

Corine  de  Ruiter:  Corine  de  Ruiter  (1960)  is  hoogleraar  Forensische  psychologie  aan  

de  Universiteit  van  Maastricht.  Zij  is  tevens  verbonden  aan  het  Trimbos  Instituut  

(landelijk  kenniscentrum  voor  geestelijke  gezondheidszorg)  in  Utrecht.  Corine  de  

Ruiter  is  tevens  mede-­‐oprichter  en  secretaris  van  de  Nederlandse  Rorschach  

Stichting.  Daarnaast  treedt  zij  regelmatig  op  als  getuige-­‐deskundige  in  strafzaken.  Zij  

geeft  veelvuldig  lezingen  over  haar  wetenschappelijk  onderzoek  en  haar  werk  als  

getuige-­‐deskundige.    

Bram  Bakker:  Bram  Bakker  (1963)  studeerde  geneeskunde  aan  de  Vrije  Universiteit.  

Zijn  artsexamen  behaalde  hij  in  1991.  Vervolgens  specialiseerde  hij  zich  tot  

psychiater  aan  de  toenmalige  Valeriuskliniek  in  Amsterdam  (thans  GGZ  inGeest).  In  

dezelfde  periode  deed  hij  promotieonderzoek  naar  de  behandeling  van  

paniekstoornis  met  pillen  of  praten.  Hij  promoveerde  in  2000  aan  de  Vrije  

Universiteit.  Als  psychiater  was  hij  werkzaam  op  zeer  diverse  plekken.  Op  de  

psychiatrische  afdeling  van  een  ziekenhuis  in  Amsterdam,  bij  het  landelijk  centrum  

eetstoornissen  Ursula  in  Leidschendam  en  op  diverse  plekken  in  de  GGZ,  varierend  

van  polikliniek  tot  gesloten  opnameafdeling.  Van  medio  2009  tot  eind  2011  werkte  hij  

als  psychiater  en  medisch  directeur  voor  SolutionS,  de  eerste  particuliere  

verslavingskliniek  in  Nederland.  

Ed  Brand:  Ed  Brand  (1955)  is  sinds  1982  werkzaam  als  (GZ-­‐)psycholoog.  Hij  heeft  

ruim  30  jaar  ervaring  met  ‘criminele  krankzinnigen’,  met  name  types  als  Tristan  van  

der  Vlis.  Hij  werkte  ongeveer  25  jaar  bij  het  Forensisch  Psychiatrisch  Centrum  (FPC,  

soort  Huis  van  Bewaring)  in  Amsterdam.  Daarna  werkte  hij  8  jaar  in  een  tbs-­‐kliniek  

met  o.a.  schizofreniepatiënten  die  al  veroordeeld  zijn.  Momenteel  is  Brand  werkzaam  

bij  Mentrum,  een  psychiatrische  polikliniek  in  Amsterdam.    

Richard  Bruggeman:  Richard  Bruggeman  (1955)  is  psychiater  en  heeft  ruim  vijftien  

jaar  werkervaring  op  de  poliklinische  afdeling  Psychoses  van  het  Universitair  

Medisch  Centrum  Groningen.  Hij  doet  onderzoek  naar  medische  risicofactoren  voor  

schizofrenie  en  medicatie.    

 31  

 

3.4  Het  waarnemingsinstrument  voor  de  inhoudsanalyse  

Nu  de  theorie  is  behandeld,  de  onderzoeksmethode  en  selectiecriteria  zijn  besproken,  

kan  het  waarnemingsinstrument  worden  gepresenteerd.  Dit  instrument  is  speciaal  

voor  het  huidig  onderzoek  ontwikkeld.    

 

3.4.1  Theorie  

Volgens  de  definitie  van  Hüttner,  Renckstorf  en  Wester  is  het  

waarnemingsinstrument:      

“de  operationele  uitwerking  van  [de  hypotheses]  in  termen  van  registratie-­‐eenheden  in  

het  materiaal,  de  kenmerken  van  die  eenheden  en  de  variaties  die  daarbij  kunnen  

voorkomen  in  termen  van  de  categorieën  waarin  de  eenheden  worden  geclassificeerd.”  

(Hüttner,  Renckstorf  &  Wester,  1995).      

Het  waarnemingsinstrument  waarmee  de  uitzendingen  van  EenVandaag,  Nieuwsuur  

en  Brandpunt  zijn  geanalyseerd,  is  ontleend  aan  de  literatuur  rond  stigmatisering  en  

media.  Het  meetinstrument  fungeert  als  een  lijst  van  belangrijke  aandachtspunten  

waarmee  in  kaart  wordt  gebracht  in  hoeverre  de  programma’s  over  psychiatrie  en  in  

het  bijzonder  schizofreniepatiënten  stigmatiserend  berichten.    

 

Daarvoor  is  een  codeboek  ontwikkeld  met  belangrijke  vragen  die  bij  elk  nieuwsitem  

gesteld  worden.  Het  invullen  van  de  codeformulieren  is  niet  vanzelfsprekend:  voor  

elke  vraag  op  het  codeerformulier  moet  de  onderzoeker  weten  wat  wordt  bedoeld,  

nagaan  welke  informatie  uit  de  reportage  hiervoor  relevant  is  en  interpreteren  welk  

antwoord  daarbij  past.  Het  coderen  is  dus  een  vorm  van  waarneming,  die  gestuurd  

wordt  door  het  waarnemingsinstrument  (Atteveldt  &  Wester,  2006).    

 

Volgens  Pleijter  is  het  maken  van  een  waarnemingsinstrument  voor  een  kwalitatieve  

inhoudsanalyse  een  volwaardig  onderdeel  van  het  onderzoek  en  zal  de  ontwikkeling  

van  een  instrument  niet  meteen  succesvol  zijn.  Veelal  kan  het  voorkomen  dat  het  

instrument  gedurende  het  onderzoek  moet  worden  aangepast  (Pleijter,  2007).  

 32  

 

3.4.2  Operationalisatie  

De  hoofdvraag  die  door  middel  van  het  waarnemingsinstrument  wordt  geanalyseerd  

is:    

In  hoeverre  zijn  er  in  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  uitspraken  te  vinden  die  

als  stigmatiserend  voor  schizofreniepatiënten  beschouwd  kunnen  worden?    

Daarbij  moet  er  enerzijds  worden  aangetoond  of  er  daadwerkelijk  stigmatiserende  

uitspraken  gedaan  zijn  en  anderzijds  is  het  ook  van  belang  te  onderzoeken  of  die  

stigma’s  en  stereotyperingen  juist  zijn  tegengegaan.  In  het  vorige  hoofdstuk  is  een  

theoretisch  kader  opgesteld  waarin  de  relevante  begrippen  en  theorieën  die  hiermee  

samenhangen  zijn  besproken.  Dit  theoretisch  kader  diende  als  uitgangspunt  voor  de  

ontwikkeling  van  het  waarnemingsinstrument  (zie  bijlage  2).  Zo  zijn  na  de  

theoretische  analyse  een  aantal  onderwerpen  geselecteerd  voor  het  

waarnemingsinstrument,  zoals  bijvoorbeeld  ‘taalgebruik’.  De  vragen  en  antwoorden  

zijn  geselecteerd  uit  het  theoretisch  kader  en  aangescherpt  en  uitgebreid  door  een  

pilot  waarbij  een  aantal  nieuwsitems  is  gekeken.  Daarbij  is  steeds  gecontroleerd  of  de  

antwoordmogelijkheden  te  onderbouwen  waren  met  wetenschappelijk  onderzoek.  In  

bijlage  3  is  een  uitgebreide  toelichting  te  vinden  over  de  individuele  weging  van  de  

items.    

 

De  volgende  elementen,  behandeld  in  het  theoretisch  kader,  zijn  opgenomen  in  het  

waarnemingsinstrument,  let  wel,  hoe  de  exacte  analyse  plaatsvindt,  staat  uitgelegd  in  

bijlage  3.  Hier  worden  enkel  de  elementen  genoemd  die  systematisch  zijn  afgeleid  uit  

de  theorieën  over  stigmatisering  en  beeldvorming  zoals  besproken  in  het  theoretisch  

kader:    

• Thematiek  van  de  nieuwsitems  (afgeleid  van  de  agenda  setting  theorie).  In  

hoeverre  komt  het  thema  ‘schizofrenie’  aan  bod  waarbij  er  ook  aandacht  

besteed  wordt  aan  hoe  het  ziektebeeld  in  elkaar  steekt.  Maar  ook:  Bekende  

frames  over  psychiatrische  patiënten,  zoals  ‘schizofrenie  verklaart  het  gedrag  

van  Tristan  van  der  Vlis’  of  het  generaliseren  van  dit  extreme  geval  

‘schizofreniepatiënten  zijn  gevaarlijk’.  

 33  

• Framing  middelen,  zoals:  (1)  Stereotype  taalgebruik  om  de  persoon  Tristan  

van  der  Vlis  te  beschrijven,  als  ook  stereotype  gebruik  om  zijn  psychische  

problemen  te  noemen.    Welke  taalgebruik  precies  als  stereotype  is  beoordeeld,  

welke  frames  er  precies  zijn  gebruikt  en  hoe  ‘generalisaties’  zijn  gemeten,  

staat  uitgelegd  in  bijlage  2.    

• Brongebruik:  Welke  bronnen  doen  de  (eventueel)  stigmatiserende  uitspraken  

en  als  dit  experts  zijn,  is  er  dan  ruimte  voor  voorlichting  over  het  psychiatrisch  

ziektebeeld  van  Tristan  van  der  Vlis?  Dus:  wordt  de  expert  als  bron  ook  

gebruikt  om  stigma’s  tegen  te  gaan.  Welke  vragen  worden  aan  hem/haar  

gesteld.    

                                                                                   

Aan  de  hand  van  deze  onderwerpen  zijn  achttien  vragen  opgesteld,  zoals  in  Bijlage  2  

te  zien  is.  Dit  zijn  zowel  vragen  met  een  ja/nee  antwoord  als  vragen  met  verschillende  

antwoorden  (a  t/m  f).  De  nieuwsitems  zijn  meerdere  keren  bekeken  en  onderzocht  

op  de  punten  in  het  waarnemingsinstrument.  Alle  uitspraken  die  direct  (of  indirect)  

te  maken  hadden  met  de  psychische  gesteldheid  van  Van  der  Vlis  zijn  genoteerd  (zie  

bijlage  4).    

           

3.4.3  Betrouwbaarheid  

Kwalitatief  onderzoek  scoort  meestal  laag  op  betrouwbaarheid  maar  hoog  op  

verklarende  waarde.  Bij  kwantitatief  onderzoek  ligt  deze  verhouding  precies  

andersom  (Den  Boer  et  al,  1994).  Bij  inhoudsanalyses  wordt  er  gestreefd  naar  

objectiviteit.  Kenmerken  en  bias  van  de  onderzoeker  mogen  de  analyse  niet  

beïnvloeden.  Definities  en  regels  voor  de  classificatie  van  de  variabelen  moeten  

expliciet  zijn,  zodat  andere  onderzoekers  de  procedure  kunnen  herhalen.  Om  de  

(intercodeurs)betrouwbaarheid  te  verhogen  is  een  aantal  items  door  een  tweede  

onderzoeker  gecodeerd.  De  formule  die  hierbij  wordt  gehanteerd  is  die  van  Miles  en  

Huberman  (Miles  &  Huberman,  1994,  p.63):    

   

Betrouwbaarheid  =  aantal  overeenkomsten  /  aantal  overeenkomsten  +  niet  

overeenkomsten    

 34  

 

Er  zijn  6  reportages  dubbel  gecodeerd.  Binnen  deze  items  zijn  30  overeenkomende  

codes  toegekend  en  10  verschillen  opgemerkt.  Aan  de  hand  hiervan  is  de  

intercodeursbetrouwbaarheid  vastgesteld  op  30/30+10  =  0,75.  Dit  getal  moet  

tenminste  0.70  zijn.  Aan  de  hand  van  deze  uitkomst  kan  worden  geconcludeerd  dat  

grote  consensus  bestaat  over  de  manier  van  coderen.  De  10  verschillen  zijn  

eenvoudig  te  verklaren.  Er  was  in  een  aantal  gevallen  sprake  van  een  andere  

interpretatie.  Een  paar  is  bijvoorbeeld  een  frame  niet  als  frame  waargenomen  waar  

dat  wel  zo  bedoeld  was.  De  verschillen  in  codering  zijn  besproken  en  waar  nodig  is  de  

toelichting  aangescherpt.    

                         

In  dit  onderzoek  is  enerzijds  gekeken  naar  aanwezige  boodschappen  in  de  televisie-­‐

uitzendingen,  dat  wil  zeggen,  kenmerken  die  aan  de  oppervlakte  liggen  en  

gemakkelijk  te  observeren  zijn  (Potter  &  Levine-­‐  Donnerstein,1999)  Hierbij  kan  

worden  gedacht  aan  de  vraag  of  de  journalist  in  het  item  vragen  stelt  die  een  stigma  

tegen  gaan.  Dit  is  een  duidelijke  vraag,  waar  simpelweg  turven  volstaat  en  waar  

weinig  interpretatie  bij  komt  kijken.  

                         

Anderzijds  is  er  in  dit  onderzoek  ook  gekeken  naar  zogenaamde  ‘latente’  kenmerken  

van  communicatieboodschappen  (De  Ridder,  1994).  Latente  kenmerken  zijn  de  

betekenissen  van  elementen  van  een  boodschap  die  onder  de  oppervlakte  liggen  

(Babbie,  1992).  Zo  worden  er  in  het  waarnemingsinstrument  vragen  gesteld  over  

welke  stereotype  woorden  er  voor  psychiatrisch  patiënten  worden  gebruikt.  

Wanneer  is  een  term  subjectief?  Hier  speelt  wel  een  deel  interpretatie  van  de  kant  

van  de  onderzoeker  mee.  Hoe  die  afwegingen  zijn  gemaakt  zal  kort  worden  toegelicht  

in  hoofdstuk  4.    

 

3.5  Topiclijst  voor  de  semigestructureerde  interviews  

Om  de  tweede  onderzoeksvraag  te  beantwoorden,  zijn  er  semigestructureerde  

interviews  afgenomen  bij  vijf  psychiaters.  Hiervoor  is  een  lijst  met  vragen  ontwikkeld.  

De  theorie  achter  deze  onderzoeksmethode  zal  hier  eerst  kort  worden  toegelicht.    

 35  

 

3.5.1  Theorie  

Het  interview  is  de  aangewezen  methode  om  informatie  te  verkrijgen  over  attitudes,  

opinies,  gevoelens,  gedachten  of  kennis.  In  dit  onderzoek  is  gekozen  voor  

semigestructureerde  interviews  omdat  er  op  deze  manier  een  zekere  mate  van  

vergelijkbaarheid  van  de  gegevens  uit  de  verschillende  interviews  mogelijk  is.  Een  

semigestructureerde  interview  houdt  volgens  Boeije  (2005)  in  dat  een  deel  van  de  

vragen  vooraf  is  vastgesteld.  Er  blijft  voldoende  ruimte  voor  de  geïnterviewde  over  

om  eigen  ervaringen  en  meningen  te  vertellen  (zie  voor  de  gebruikte  vragenlijst  

bijlage  1).  De  interviews  zijn  telefonisch  afgenomen  en  er  is  zoveel  mogelijk  gebruik  

gemaakt  van  open  vragen.  Door  open  vragen  te  stellen  wordt  de  respondent  niet  

gedwongen  een  bepaald  antwoord  te  geven  en  kan  er  meer  informatie  verkregen  

worden.  Er  is  een  lijst  opgesteld  met  gespreksonderwerpen,  zodat  de  ruimte  bestond  

om  dieper  in  te  gaan  op  onderwerpen  die  aangehaald  werden  door  de  respondent.    

 

3.5.2  Operationalisatie  topiclijst  

De  analyse  van  de  semigestructureerde  interviews  heeft  plaatsgevonden  door  de  

interviews  op  te  nemen,  uit  te  werken  en  per  vraag  te  vergelijken.  Hierdoor  is  

achterhaald  op  welke  punten  de  psychiaters  het  met  elkaar  eens  zijn  en  waar  juist  

tegenstrijdigheden  bestaan.  Deze  analyse  vormt  samen  met  het  theoretisch  kader  de  

belangrijkste  input  voor  een  lijst  met  aanbevelingen  voor  journalisten  die  aan  het  

einde  van  hoofdstuk  5  (conclusie  en  discussie)  aan  bod  komt.    

 

De  onderwerpen  zijn  bepaald  aan  de  hand  van  het  theoretisch  kader  en  de  

bevindingen  uit  het  eerste  deel  van  het  onderzoek.  Enerzijds  kunnen  de  psychiaters  

aangeven  of  er  reden  bestaat  om  aan  te  nemen  dat  het  imago  van  hun  

(schizofrenie)patiënten  is  verslechterd  sinds  Alphen  aan  de  Rijn,  anderzijds  kunnen  

zij  als  ‘ervaringsdeskundige’  aangeven  hoe  zij  zelf  omgaan  stigma’s  en  in  hoeverre  zij  

die  bewust  tegengaan  en  hoe  media  die  oppikken  (of  niet).  De  verwachting  is  dat  hun  

mediaervaringen  ook  handvatten  geven  voor  toekomstig  onderzoek.  De  topiclijst  is  te  

vinden  in  bijlage  1.    

 36  

 

3.5.3  Betrouwbaarheid  en  validiteit  

De  semigestructureerde  interviews  zijn  valide.  Tijdens  een  interview  bestaat  namelijk  

de  mogelijkheid  om  door  te  vragen  en  om  onduidelijkheden  op  te  helderen.  Dit  

vergroot  de  kans  dat  vrij  nauwkeurig  achterhaald  wordt  hoe  de  psychiaters  denken  

over  de  invloed  van  de  berichtgeving  op  de  algemene  beeldvorming  over  

psychiatrisch  patiënten  (Bryman,  2008,  p.  55).  Bovendien  is  de  validiteit  vergroot,  

doordat  de  manier  van  interviewen  gesynchroniseerd  is.  De  betrouwbaarheid  van  de  

semigestructureerde  interviews  is  kleiner  dan  de  validiteit.  Elke  expert  beantwoordt  

de  vragen  namelijk  anders.  Pas  wanneer  een  zeer  groot  aantal  interviews  wordt  

afgenomen,  stabiliseert  het  resultaat  en  wordt  een  onderzoek  gebaseerd  op  

semigestructureerde  interviews  zeer  betrouwbaar  (Bryman,  2008,  p.  55).      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 37  

4.  Resultaten  In  dit  hoofdstuk  zullen  de  resultaten  van  het  verrichte  onderzoek  worden  beschreven.  

Allereerst  zullen  de  resultaten  van  de  inhoudsanalyse  van  de  televisieberichtgeving  

over  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  worden  gepresenteerd  

(paragraaf  4.1).  Hier  zullen  de  deelvragen  van  de  eerste  onderzoeksvraag  één  voor  

één  behandeld  worden.  Bij  iedere  deelvraag  zal  waar  nodig  naar  het  totaal  van  de  drie  

actualiteitenprogramma’s  worden  gekeken,  verder  toegelicht  met  specifieke  

voorbeelden  per  programma.    

Daarna  worden  de  resultaten  uit  de  semigestructureerde  interviews  gepresenteerd  

(paragraaf  4.2).  Ook  hier  zullen  de  belangrijkste  resultaten  per  deelvraag  worden  

behandeld.    

 4.1  Inhoudsanalyse  

Om  ‘stigmatisering’  in  berichtgeving  meetbaar  te  maken  is  er,  zoals  beschreven,  een  

waarnemingsinstrument  ontwikkeld  waarmee  alle  nieuwsitems  beoordeeld  zijn.  

Daarbij  is  alle  informatie  genoteerd  en  geturfd  die  direct  of  indirect  verband  hield  

met  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis.  Het  waarnemingsinstrument  

is  vervolgens  gebruikt  om  een  waardeoordeel  te  kunnen  geven  over  de  verschillende  

items,  namelijk  in  hoeverre  is  de  berichtgeving  stigmatiserend?  Er  zijn  enkele  

belangrijke  dingen  op  te  merken  alvorens  de  resultaten  worden  besproken.  Ten  

eerste,  het  belang  van  de  context  waarin  bepaalde  uitspraken  worden  gedaan  is  groot.  

Voor  elke  uitspraak  die  genoteerd  is,  is  steeds  gekeken,  is  dit  in  deze  context  stigma-­‐

bevorderend.  Uiteraard  speelt  de  interpretatie  van  de  onderzoeker  daarbij  een  sterke  

rol,  maar  dit  is  geprobeerd  zoveel  mogelijk  te  beperken  door  criteria  te  formuleren  

die  te  onderbouwen  zijn  met  de  theorieën  uit  eerder  onderzoek  (zie  ook  theoretisch  

kader).  Een  ander  belangrijk  punt  is  de  weging  van  de  uitspraken  per  nieuwsitem,  of  

per  programma.  Het  zal  opvallen  dat  de  psychologische  problemen  van  Tristan  van  

der  Vlis  lang  niet  in  alle  items  genoemd  of  (uitgebreid)  behandeld  worden.  Er  is  

daarom  voor  gekozen  de  items  niet  afzonderlijk  te  beoordelen  op  wel  of  niet  

stigmatiserend,  maar  een  totaal  beoordeling  per  televisieprogramma  te  geven,  met  

daarbij  concrete  voorbeelden  uit  verschillende  nieuwsitems.    

 

 38  

4.1.1  Centrale  thema’s  in  de  berichtgeving    

De  centrale  thema’s  in  de  berichtgeving  zijn  onderzocht  om,  met  enige  

voorzichtigheid,  uitspraken  te  kunnen  doen  over  de  focus  van  de  journalistieke  

agenda.  De  onderwerpen  waar  media  veel  over  berichten,  komen  sneller  op  de  

agenda  van  het  publiek  (McCombs,  1994).  Deze  theorie  zou  niet  verklaren  hoe  het  

publiek  over  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  denkt,  maar  wel  in  

samenhang  met  welke  andere  onderwerpen  er  over  wordt  gesproken  en  gedacht.  Hoe  

meer  aandacht  media  aan  bepaalde  onderwerpen  besteedt,  hoe  groter  de  kans  dat  het  

publiek  zich  er  ook  mee  bezig  gaat  houden.  Daarom  is  het  belangrijk  te  weten  op  

welke  thema’s  de  focus  van  de  berichtgeving  heeft  gelegen.  Er  werd  vrij  snel  bekend  

dat  Tristan  van  der  Vlis  psychische  problemen  had.  Het  is  belangrijk  stil  te  staan  bij  

de  context  waarin  deze  problemen  met  name  zijn  besproken,  om  dat  de  kans  groot  is  

dat  ook  het  publiek  zal  spreken  over  ‘psychiatrische  patiënten’  in  deze  context.  

Wanneer  er  bijvoorbeeld  veel  over  de  rol  van  videospelletjes  wordt  gesproken  en  de  

effecten  die  dat  op  Van  der  Vlis’  psyche  heeft  gehad,  is  het  volgens  de  agenda  setting  

theorie  ook  aannemelijk  dat  het  publiek  het  hier  ook  meer  over  zal  hebben.  Bij  

sommige  contexten  zal  de  kans  op  stigmatisering  sterker  zijn,  dan  bij  andere.  Dat  

hangt  ook  af  van  de  bestaande  stereotypen  die  eerder  besproken  zijn.  Hier  wordt  

later  nog  uitgebreider  op  in  gegaan.  Er  zijn  in  totaal  30  nieuwsitems  beoordeeld  van  

drie  verschillende  programma’s.  In  onderstaande  tabellen  is  van  elke  nieuwsitem  de  

hoofdvraag  of  (als  die  er  niet  was)  het  onderwerp  ingevuld.  Bij  alle  items  worden  de  

psychische  problemen  van  Van  der  Vlis  genoemd,  maar  op  welk  thema  lag  nu  precies  

de  focus?  Grofweg  zijn  er  vijf  belangrijke  categorieën  te  onderscheiden:  Items  die  

(vooral)  gaan  over  de  gebeurtenis  ‘wat  is  precies  gebeurd  op  9  april  2011  in  Alphen  

aan  de  Rijn?’,  over  de  dader  ‘wie  was  Tristan  van  der  Vlis?’,  over  de  slachtoffers  ‘wie  

waren  de  slachtoffers  en  hoe  gaat  het  nu  met  ze?’  (onder  de  slachtoffers  zijn  ook  alle  

ooggetuigen  gerekend),  over  de  fouten  rondom  de  wapenverstrekking  en  de  

behandeling  ‘hoe  kon  Tristan  van  der  Vlis  een  wapen  krijgen?’  of  ‘waarom  heeft  de  

gezondheidszorg  niet  aan  de  politie  gemeld  dat  Tristan  psychische  problemen  had?’  

en  een  laatste  categorie  is  gaming  ‘welke  invloed  hebben  gewelddadige  videogames  

gehad  op  Tristan  van  der  Vlis?’,  al  is  daar  maar  één  item  over  gemaakt.  Elk  item  is  

 39  

ingedeeld  in  één  van  die  vijf  categorieën,  afhankelijk  van  de  zendtijd  die  per  ‘thema’  is  

besteed.    

 

Centrale  thema’s  EenVandaag  

Tabel  2  Hoofdvragen  per  item  van  EenVandaag  

Datum  item   Hoofdvraag   Focus  9  april  2011   Wat  is  er  gebeurd  in  Alphen  aan  de  

Rijn,  wat  weten  we  over  de  slachtoffers  en  dader?    

Gebeurtenis  

11  april  2011   Waarom  de  wapenwet  moet  worden  aangepast  

Fouten  wapenverstrekking  

11  april  2011   Hoe  kan  het  dat  iemand  met  grote  psychische  problemen  aan  zoveel  wapens  komt?  

Fouten  wapenvertrekking  

11  april  2011   Wie  was  Tristan  van  der  V.?   Dader  11  april  2011   Samenvatting  van  gebeurtenissen  

(nieuwe  feiten),  herdenking  van  de  ‘helden’  

Slachtoffers  

12  april  2011   Hoe  pakken  de  Alphenaren  hun  normale  leven  weer  op?  Hoe  ga  je  om  met  traumatische  gebeurtenissen?  

Slachtoffers  

16  april  2011   Hoe  ging  de  winkeliers  in  Alphen  deze  week  weer  aan  de  slag?    

Slachtoffers  

18  april  2011   Kunnen  de  ouders  van  Tristan  van  der  V  ooit  weer  onderdeel  uitmaken  van  de  gemeenschap?  

Dader    

20  april  2011   Officiële  herdenkingsdienst;  hoe  wordt  er  terug  gekeken?  

Slachtoffers  

11  juli  2011   Welke  fouten  zijn  er  gemaakt  bij  de  wapenverstrekking?  

Fouten  wapenvertrekking  

16  juli  2011   Hoe  gaat  het  met  de  nabestaanden?  

Slachtoffers  

28  september  2011   Toezicht  vuurwapenwet,  wat  is  er  mis  in  Nederland?  

Fouten  wapenverstrekking  

29  september  2011   Wat  is  er  geleerd  van  het  drama  in  Alphen?    

Fouten  wapenverstrekking/GGZ  

30  november  2011   Overheid  hield  kritisch  rapport  wapenwet  achter  

Fouten  wapenverstrekking  

1  december  2011   Weet  de  overheid  waar  alle  vuurwapens  zijn  en  zijn  de  risico’s  verantwoord?  

Fouten  wapenverstrekking  

24  december  2011   De  ‘lone  wolf’  Tristan  van  der  V,  terugblik  met  burgemeester  Eenhorn.    

Dader  

 

 40  

Wat  opvalt  is  dat  van  de  16  items  die  EenVandaag  gemaakt  heeft,  het  bijna  de  helft  

van  de  gevallen  (7)  over  fouten  in  de  wapenverstrekking  of  in  de  hulpverlening  is  

gegaan.  Daarnaast  lag  de  focus  meer  op  berichtgeving  over  de  slachtoffers,  dan  

berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis.  Dit  wordt  nogmaals  grafisch  weergegeven  in  

onderstaande  grafiek.    

 Figuur  1  Centrale  thema  berichtgeving  EenVandaag    

   Centrale  thema’s  Nieuwsuur    Tabel  3  Hoofdvragen  per  item  van  Nieuwsuur  Datum  item   Hoofdvraag   Focus  9  april  2011   Wat  is  er  gebeurd  in  Alphen  aan  de  

Rijn?  Hoe  ga  je  om  met  zo’n  gebeurtenis?  Zijn  er  signalen  gemist?    

Gebeurtenis  

10  april  2011   Herdenking,  hoe  kan  het  worden  voorkomen?  Wie  was  de  dader?  

Dader  /  fouten  wapenverstrekking  en  GZ  

 11  april  2011   Hoe  kwam  Tristan  van  der  Vlis  aan  zijn  wapens?    

Fouten  wapenverstrekking  

12  april  2011   Getuige  ‘Yasmina’:  wat  heeft  zij  gezien  en  gedaan?  

Slachtoffers  

12  april  2011   Welke  rol  speelt  het  spel  ‘Call  of  Duty’?  

Factor  ‘gaming’  

18  april  2011   Hoe  is  het  om  familie  te  zijn  van  een  moordenaar?  

Dader  

28  april  2011   Hoe  kwam  Tristan  van  der  Vlis  aan   Fouten  

1  

5  

3  

7  

Gebeurtenis   Slachtoffers   Dader   Fouten   Gaming    

 41  

zijn  wapens,  rapport?   wapenverstrekking  11  juli  2011   Wat  was  de  precieze  rol  van  de  

politie  en  GGZ  (rapport)?  Fouten  wapenverstrekking/GZ  

24  september  2011   Waarom  gedwongen  behandeling  (pleidooi)  

Fouten  GZ  

24  september  2011   Yasmina  redde  het  leven  van  Paul  (heldenmoed  prijs)  

Slachtoffers  

29  september  2011   Hoe  zorg  je  dat  wapens  niet  in  verkeerde  handen  komen?  

Fouten  wapenverstrekking  

 

Dit  beeld  zien  we  terug  bij  Nieuwsuur.  De  berichtgeving  ging  in  50%  van  de  gevallen  

over  fouten  in  de  wapenverstrekking  of  de  psychologische  behandeling.  Daarbij  gaat  

de  berichtgeving  net  iets  vaker  over  de  slachtoffers  in  vergelijking  met  de  

berichtgeving  over  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis.    

 Figuur  2  Centrale  thema’s  berichtgeving  Nieuwsuur  

   Centrale  thema’s  Brandpunt    Tabel  4  Hoofdvragen  per  item  van  Brandpunt  Datum  item   Hoofdvraag   Focus  10  april  2011   Hoe  is  een  schietpartij  te  

voorkomen?  Dader  

17  juli  2011   Hoe  heilig  is  het  beroepsgeheim?   Fouten  GGZ  11  september  2011   Reconstructie  van  het  schietdrama   Gebeurtenis  Brandpunt  heeft  maar  drie  nieuwsitems  gemaakt  over  de  schietpartij  in  Alphen  aan  

de  rij.  Waarbij  bij  in  de  eerste  reportage  de  focus  lag  op  problematiek  bij  daders,  de  

1  

2  

1,5  5,5  

1  

Gebeurtenis   Slachtoffers   Dader   Fouten   Gaming    

 42  

tweede  op  fouten  bij  de  behandeling  (niet  doorbreken  beroepsgeheim)  en  de  derde  

een  reconstructie  was  van  alle  gebeurtenissen.    

 

Tot  slot  staat  in  grafiek  3  hieronder  een  overzicht  van  de  totale  berichtgeving  van  

EenVandaag,  Nieuwsuur  en  Brandpunt.    

 

Figuur  2  Centrale  thema  in  de  berichtgeving  (totaal)  

 Duidelijk  is  dat  over  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  vooral  is  

bericht  in  samenhang  met  berichtgeving  over  de  fouten  die  er  gemaakt  zijn  bij  de  

wapenverstrekking  en,  in  mindere  mate,  bij  het  behandeltraject  binnen  de  

gezondheidszorg.  Hieruit  zijn  geen  conclusies  te  trekken  over  de  mate  waarin  de  

berichtgeving  stigmatiserend  is  geweest,  maar  er  kan  wel  gesteld  worden  dat  de  

focus  van  berichtgeving  op  fouten  bij  wapenverstrekking  en  behandeling,  het  risico  

op  stigmatisering  verhoogt.  Tristan  van  der  Vlis  had  een  psychiatrisch  verleden  en  

elke  keer  dat  er  in  deze  context  (‘waarom  heeft  hij  een  wapen  gekregen’)  over  hem  

wordt  bericht,  bestaat  er  de  kans  dat  het  stereotype  ‘psychiatrische  patiënten  zijn  

gevaarlijk,  onvoorspelbaar  en  gewelddadig’  wordt  bevestigd  bij  het  publiek.  Zeker  

wanneer  er  context  (bijvoorbeeld  cijfers  over  hoe  vaak  schizofreniepatiënten  zo’n  

misdaad  begaan)  over  psychiatrische  patiënten  ontbreekt  en  er  dus  geen  

3  

7  

5,5  

13,5  

1  

Gebeurtenis   Slachtoffers   Dader   Fouten   Gaming    

 43  

‘destigmatisering’  plaats  vindt.  Dit  kan  vervolgens  gemakkelijk  leiden  tot  de  intentie  

om  psychiatrische  patiënten  uit  de  samenleving  te  sluiten  en  op  te  sluiten,  de  

stigmatiserende  reactie  (Kraan  &  Van  ’t  Veer,  2007).  Echter  of  dit  ook  daadwerkelijk  

gebeurt,  zal  uit  verdere  analyse  moeten  blijken.  Wat  verder  opvalt  is  dat  er  meer  

zendtijd  besteed  is  aan  de  slachtoffers  en  nabestaanden  dan  aan  portrettering  van  

Tristan  van  der  Vlis.  Een  mogelijk  gevaar  dat  hier  kan  optreden  is,  zoals  in  het  

theoretisch  kader  beschreven,  dat  bepaalde  slachtoffers  tot  een  soort  ‘ultieme’  

symbolen  van  zinloos  geweld  worden  verheven.  Het  gevolg  daarvan  kan  zijn  dat  de  

geweldsdaad  van  Van  der  Vlis  nog  minder  begrijpelijk  wordt.  Deze  vorm  van  framing  

zou  stigmatiserend  kunnen  zijn,  afhankelijk  van  de  context.  Dit  zal  verder  worden  

onderzocht.    

 

4.1.2  Framing  middelen  in  de  berichtgeving  

Zoals  genoemd  in  deelvraag  twee  is  er  onderzocht  of  er  bepaalde  framing  middelen  in  

de  berichtgeving  terug  te  vinden  zijn  in  de  vorm  van  stereotype  taalgebruik  als  het  

gaat  om  het  benoemen  van  de  psychische  problemen  van  Van  der  Vlis,  bekende  

frames  over  psychiatrische  patiënten  en  het  generaliseren  van  dit  extreme  geval.    

 

Allereerst  is  er  onderzocht  in  hoeverre  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  

Vlis  gezien  wordt  als  dé  verklarende  factor  voor  zijn  geweldsdaad.  Een  direct  verband  

tussen  schizofrenie  en  geweld  is  nooit  aangetoond  (Douglas  et  al.,  2009).  Wel  is  er  een  

verhoogd  risico.  Het  zou  dus  feitelijk  juist  zijn  het  ziektebeeld  van  Tristan  van  der  Vlis  

te  betrachten  als  één  van  de  verklarende  factoren  voor  zijn  gedrag.  Wanneer  er  dus  

vanuit  wordt  gegaan  dat  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis  de  

hoofdreden  is  dat  hij  zes  mensen  heeft  doodgeschoten,  is  dat  een  verkeerde  aanname  

en  een  vorm  van  framing.  Het  voedt  daarbij  het  bestaande  maatschappelijke  frame  

dat  schizofreniepatiënten  ‘gewelddadig  zijn’.    

 

 

 

 

 44  

Figuur  3  Frame  EenVandaag  

 De  bovenstaande  cirkeldiagram  toont  dat  bij  EenVandaag  de  psychische  gesteldheid  

van  Tristan  van  der  Vlis  in  twee  items  letterlijk  genoemd  wordt  als  belangrijkste  

verklarende  factor.  Om  dit  te  kunnen  registreren  zijn  alle  statements  over  

(verklarende)  factoren  genoteerd.  De  reden  dat  Van  der  Vlis’  psychische  gesteldheid  

twee  keer  als  belangrijkste  factor  wordt  genoemd,  komt  mogelijkerwijs  ook  door  de  

informatie  die  de  officier  van  justitie  in  haar  persverklaring  geeft,  want  deze  

informatie  is  meerdere  keren  herhaald  in  de  media.  Zo  wordt  er  gezegd:  ‘Door  de  

stoornis  schizofrenie  had  Van  der  V.  ernstige  psychotische  belevingen.  Dat  maakte  hem  

depressief  en  daardoor  ontwikkelde  hij  steeds  sterkere  denkbeelden  over  zelfmoord’.  

Hierdoor  lijkt  heel  duidelijk  het  een  uit  het  ander  voort  te  vloeien  en  uiteindelijk  uit  te  

monden  in  de  (zelf)moordactie  van  Van  der  Vlis.    

In  vijf  nieuwsitems  wordt  de  psychische  gesteldheid  van  Van  der  Vlis  indirect  

aangenomen  als  belangrijkste  factor,  omdat  de  uitzending  focust  op  fouten  bij  de  

wapenverstrekking  of  de  behandeling  waarbij  nooit  een  uitleg  gegeven  wordt  over  

het  verband  tussen  schizofrenie  en  geweld.  Onderliggende  vragen  zijn  dan  vaak  ‘hoe  

kan  iemand  met  schizofrenie  een  wapen  krijgen’,  of  ‘waar  is  het  mis  gegaan  in  de  

behandeling’.  Kortom,  er  wordt  duidelijk  een  link  gelegd  tussen  zijn  psychische  

gesteldheid  en  de  wapenverstrekking  of  de  falende  behandeling,  maar  er  wordt  

2  

5  9  

Hoofdfactor  

Indirect  hoofdfactor,  maar  focus  op  fouten  

Eén  van  de  factoren  

Niet  genoemd  

 45  

nergens  extra  informatie  gegeven  over  de  betekenis  van  dit  verband.  In  negen  items  

kunnen  geen  aanwijzingen  worden  gevonden  voor  de  aanwezigheid  van  dit  frame.    

 

Figuur  4  Frame  Nieuwsuur  

 Nieuwsuur  (zie  bovenstaande  cirkeldiagram)  laat  een  net  iets  ander  beeld  zien.  Daar  

wordt  in  twee  nieuwsitems  wel  letterlijk  gezegd  dat  de  psychische  gesteldheid  van  

Van  der  Vlis  maar  één  van  de  aanwezige  factoren  die  een  mogelijke  verklaring  zouden  

kunnen  zijn  voor  zijn  daad.  Zo  zegt  psychiater  Van  Marle  in  Nieuwsuur:  ‘Achteraf  

terugkijkend  zie  je  daar  een  aantal  risicofactoren  en  dan  zeg  je  ‘ja  natuurlijk’,  maar  

terecht  zegt  u  ‘er  zijn  zoveel  mensen  die  aan  zo’n  risicoprofiel  voldoen,  dus  waarom  

doen  die  dat  niet?’.  In  de  eerste  plaats,  daarom  is  het  ook  zo  zeldzaam.  Er  zijn  er  maar  

heel  weinig  die  dat  doen  en  het  is  daarom  ook  niet  te  voorspellen.  En  het  tweede  

belangrijke  gegeven  is  dat  dit  soort  calamiteiten  niet  spontaan  gebeuren,  maar  er  een  

hele  reeks  van  voorbereiding  en  stapjes  ellende  aan  vooraf  gaat.’  Een  dergelijke  

uitspraak  geeft  een  genuanceerd  en  objectiever  beeld  van  de  werkelijkheid  en  gaat  

stigmatisering  tegen.  In  geen  enkel  item  wordt  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  

van  der  Vlis  als  dé  hoofdfactor  genoemd.  Bij  vijf  items  wordt  het  frame  niet  gevonden  

en  bij  vier  items  is  het  indirect  de  hoofdfactor,  maar  lag  de  focus  op  fouten  bij  de  

wapenverstrekking  en  behandeling.  Zo  begint  de  presentator  in  Nieuwsuur  een  

reportage  met  de  volgende  inleidende  tekst:  ‘Vanochtend  presenteerde  Tjibbe  Jouwstra  

4  

2  

5  

Hoofdfactor  

Indirect  hoofdfactor,  maar  focus  op  fouten  

Eén  van  de  factoren  

Niet  genoemd  

 46  

zijn  rapport  naar  wapenbezit  door  sportschutters  in  Nederland.  In  het  rapport  harde  

conclusies  en  aanbevelingen.  Vooral  de  politie  krijgt  er  van  langs,  want  die  ging  veel  te  

gemakzuchtig  om  met  de  controle  op  wapenbezit.  En  zo  kon  de  schizofrene  Tristan  van  

der  Vlis  dit  voorjaar  zes  mensen  doodschieten  in  Alphen  aan  de  Rijn  en  daarna  zichzelf.’  

De  focus  ligt  op  de  fouten  die  de  politie  gemaakt  heeft,  maar  het  wordt  wel  gekoppeld  

aan  de  schizofrenie  van  Van  der  Vlis.  Het  is  begrijpelijk  dat  er  genoemd  wordt  dat  Van  

der  Vlis  psychische  problemen  had,  maar  in  deze  context,  zonder  verdere  uitleg  voegt  

het  niet  veel  toe  en  wordt  wel  weer  het  (onjuiste)  verband  tussen  geweld  en  

schizofrenie  benadrukt.    

 

Tot  slot  de  drie  Brandpuntreportages  (zie  onderstaande  diagram):  eenmaal  wordt  het  

duidelijk  genoemd  als  één  van  de  factoren,  eenmaal  wordt  het  de  hoofdfactor  

genoemd  en  in  de  laatste  reportage  (een  reconstructie  van  de  hele  gebeurtenis  in  

Alphen  aan  de  Rijn)  wordt  geen  frame  gevonden.  In  het  item  waar  het  als  hoofdfactor  

genoemd  wordt,  zegt  de  presentator:  ‘Tristan.  Hij  leidt  aan  psychoses  en  juist  deze  

waanideeën  brengen  hem  tot  zijn  verschrikkelijke  daad’.  Feitelijk  klopt  dat  wel,  maar  

het  is  maar  een  deel  van  de  waarheid,  omdat  er  nog  veel  meer  risicofactoren  zijn  

waardoor  hij  uiteindelijk  zijn  daad  kon  plegen  en  die  worden  nergens  genoemd.  

 

Figuur  5  Frame  Brandpunt  

 

1  

1  

1  

Hoofdfactor  

Indirect  hoofdfactor,  maar  focus  op  fouten  

Eén  van  de  factoren  

Niet  genoemd  

 47  

 

Figuur  6  Framing  middelen  EenVandaag      

 Zo  wordt  Tristan  van  der  Vlis  in  drie  items  heel  duidelijk  als  voorbeeld  gesteld  voor  

falend  beleid.  Achterliggende  gedachte  is  in  die  items  heel  duidelijk  ‘kijk  hoe  slecht  de  

wapenwet  geregeld  is,  want  het  gaat  nu  zo  mis’.  Of  ‘er  moet  per  wet  gedwongen  

behandeling  van  schizofreniepatiënten  geregeld  worden,  want  Tristan  van  der  Vlis  

toont  ons  hoe  het  mis  kan  gaan’.  Zo  zegt  burgemeester  Eenhoorn  in  een  interview  met  

EenVandaag:  ‘Er  wordt  actie  ondernomen  en  dat  betekent  dus  met  betrekking  tot  het  

medisch  beroepsgeheim,  dat  we  bijvoorbeeld  als  iemand  gedwongen  is  opgenomen  

eigenlijk  ook  gedwongen  medicatie  moeten  kunnen  toepassen.  Zeker  bij  die  

zorgwekkende  zorgmijders  ,  zoals  dat  dan  heet.  Zoals  bij  mensen  met  een  psychose  die  

gevaarlijk  kunnen  zijn  voor  de  maatschappij.  Dat  we  dan  ook  daadwerkelijk  iets  kunnen  

doen  bij  de  behandeling’.  Eenhoorn  pleit  hier  voor  doorvoering  van  de  wet  ‘verplichte  

GGZ’  waarbij  psychiatrisch  patiënten  als  Tristan  van  der  Vlis  naast  verplichte  opname  

ook  verplicht  medicatie  krijgen.  Deze  wet  is  tamelijk  omstreden,  psychiaters  denken  

heel  verschillend  over  de  doorvoering  ervan,  maar  Eenhoorn  neemt  hier  dus  stelling  

door  Tristan  van  der  Vlis  als  ‘verschrikkelijk  voorbeeld’  te  stellen,  dat  toch  

voorkomen  moet  worden.  Een  vorm  van  reclame  voor  de  omstreden  wet  en  daarom  

in  dit  geval  een  framing  middel.    

Ook  wordt  in  drie  nieuwsitems  van  EenVandaag  een  overleden  slachtoffer  sterk  als  

‘held’  neergezet.  Dat  was  deze  vrouw  ongetwijfeld,  maar  omdat  zij  wel  in  drie  

nieuwsreportages  terug  komt,  wordt  een  soort  van  icoon  voor  ‘onschuldig  

3  

1  

3  9  

Metaforen  

Voorbeeld  falend  beleid  

Catchphrases  

Stereotype  beschrijving  

Iconisch  visueel  beeld  

 48  

geweldsslachtoffer’  en  toont  het  de  kijker  ook  des  te  meer  hoe  schrijnend  de  daad  van  

Van  der  Vlis  was  waardoor  het  als  framing  middel  is  bestempeld.  

 

Bij  Nieuwsuur,  zie  figuur  7,  gebeurt  dit  in  mindere  mate.  Van  de  11  items,  worden  er  

in  2  framing  middelen  gevonden.  Bij  de  drie  Brandpuntitems  worden  er  geen  framing  

middelen  gevonden.    

 

Figuur  7  Framing  middelen  Nieuwsuur

   

Ook  is  er  om  deze  deelvraag  te  kunnen  beantwoorden  onderzocht  in  hoeverre  er  

gebruik  is  gemaakt  van  een  objectieve  woordkeuze  om  de  psychische  gesteldheid  van  

Tristan  van  der  Vlis  te  beschrijven.  Hierbij  wordt  een  onderscheid  gemaakt  tussen  

een  objectieve  en  een  ‘gekleurde’  woordkeuze.  Met  objectieve  woordkeuze  wordt  een  

omschrijving  bedoeld  waar  geen  sprake  is  van  een  waardeoordeel  of  typering.  Het  

gaat  om  een  neutrale  manier  van  beschrijven,  zoals  ‘psychische  problemen’  of  ‘de  

diagnose  schizofrenie’.  Bij  een  gekleurde  woordkeuze  wordt  gerefereerd  aan  een  

omschrijving  die  een  bepaald  waardeoordeel  met  zich  meedraagt  (zie  ook  stereotype  

woorden  zoals  beschreven  in  het  theoretisch  kader)  of  een  beschrijving  die  niet  als  

neutraal  kan  worden  gekwalificeerd.  Bijvoorbeeld  een  typering  als  ‘hij  was  gek’  of  ‘de  

schizofrene  Tristan  van  der  Vlis’.  Wanneer  woorden  als  ‘psychotisch’  of  ‘schizofreen’  

zo  maar,  zonder  (latere)  uitleg  over  de  ziekte  worden  gebruikt,  wordt  dit  bestempeld  

1  0,5  

0,5  

9  

Metaforen  

Voorbeeld  falend  beleid  

Catchphrases  

Stereotype  beschrijving  

Iconisch  visueel  beeld  

 49  

als  gekleurd  taalgebruik,  omdat  dit  alle  mensen  met  de  diagnose  schizofrenie  en  

mensen  met  psychoses  op  één  hoop  gooit,  terwijl  er  niet  genoemd  wordt  hoe  groot  

deze  uitzondering  is.    

 

Figuur  7  Taalgebruik  aangaande  de  psychische  gesteldheid  Tristan  van  der  Vlis  

   

Uit  Figuur  7  is  op  te  maken  dat  in  de  nieuwsitems  van  EenVandaag  subjectief  

woordgebruik  voorkomt  (bijna  de  helft  van  de  gevallen).  In  Nieuwsuur  iets  meer  dan  

een  kwart  en  bij  Brandpunt  zelfs  iets  meer  dan  de  helft.  Omdat  bij  EenVandaag  de  

meeste  uitspraken  genoteerd  zijn  (36),  is  in  onderstaande  cirkeldiagram  nog  

gespecificeerd  welke  woorden  er  precies  gebruikt  zijn.  In  paragraaf  4.1.3  wordt  zo  

nog  verder  beschreven  door  welke  bronnen  deze  woorden  en  andere  framing  

middelen  precies  gebruikt  zijn.    

 

 

 

 

0  

5  

10  

15  

20  

25  

30  

35  

40  

EenVandaag   Nieuwsuur   Brandpunt  

Objectief  

Gekleurd  

 50  

Figuur  8  Taalgebruik  EenVandaag  

 Voor  de  duidelijkheid  zullen  er  nog  enkele  voorbeelden  worden  toegelicht  met  

betrekking  tot  het  taalgebruik.  Er  is  voor  gekozen  om  ‘iemand  met  psychische  

problemen’  als  objectief  taalgebruik  te  bestempelen.  Dat  is  weliswaar  een  brede  

definitie  als  het  gaat  om  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis,  maar  er  

was  dan  ook  tamelijk  weinig  bekend  aangaande  feiten  over  zijn  psychische  

problematiek.  Het  dossier  was  immers  niet  vrijgegeven,  dus  alle  informatie  die  er  was  

kreeg  de  media  via  ouders,  familie  of  de  officier  van  justitie.  Vanuit  de  

gezondheidszorginstelling  is  er  nooit  iets  bevestigd.  Wanneer  de  term  ‘psychiatrisch’  

werd  gebruikt,  werd  dit  als  subjectief  genoteerd  als  er  in  de  genoemde  context  geen  

verdere  verklaring  werd  gegeven.  Toch  kon  ‘psychiatrisch’  ook  als  objectief  worden  

geturfd.  Een  voorbeeld  om  het  te  verduidelijken.  Corine  de  Ruiter  zei  op  9  april  ’s  

avonds  in  de  uitzending  bij  EenVandaag  het  volgende:  ‘Er  zijn  in  het  algemeen  3  typen  

daders  te  onderscheiden.  Het  eerste  type  komt  het  meeste  voor.  Dat  zijn  mensen  die  

psychotisch  zijn,  schizofreen  vaak,  mensen  die  heel  achterdochtig  zijn,  het  gevoel  hebben  

dat  iedereen  iets  tegen  hen  heeft.  Ze  hebben  vaak  ook  depressieve  neigingen,  en  

daardoor  kan  het  zijn  dat  een  soort  nihilisme  ontstaat,  zo  van  ‘mijn  leven  is  niks  waard’.  

Pieter  Jan  Hagens:  ‘Dat  zijn  dus  de  psychiatrische  mensen  zeg  maar,  u  heeft  nog  twee  

56%  

5%  6%  3%  

11%  

19%  

Objectief  

Gek/gestoord  

(Geestes)ziek  

Psychisch  niet  in  orde  

Schizofreen/psychotisch  

Psychiatrisch    

 51  

andere  categorieën’.  De  Ruiter:  ‘De  tweede  categorie  dat  zijn  mensen,  daar  is  ook  wel  

iets  psychiatrisch  mee  aan  de  hand,  maar  dat  is  niet  zo  duidelijk.  Vaak  zijn  het  mensen  

die  zelf  getraumatiseerd  zijn  en  die  van  daar  uit  heel  veel  woede  opbouwen’.  In  dit  geval  

gebruiken  zowel  De  Ruiter  als  journalist  Pieter  Jan  Hagens  de  term  ‘psychiatrisch’  

terwijl  er  geen  context  bij  wordt  gegeven.  Hierdoor  treedt  een  generalisatie  op,  

waardoor  het  lijkt  alsof  daders  van  dergelijke  shootings  altijd  een  psychiatrisch  

verleden  hebben  en  dat  is  niet  zo  (Douglas,  2009).  In  een  andere  reportage  zegt  de  

directeur  van  de  Koninklijke  Nederlandse  Schutters  Associatie  in  reactie  op  de  vraag  

of  iedereen  die  onder  psychiatrische  behandeling  staat  maar  verboden  moet  worden  

een  wapen  te  krijgen:  ‘Nee  dat  gaat  mij  te  ver.  Mensen  die  onder  psychiatrische  

behandeling  zijn  en  dat  kan  om  een  veelheid  van  factoren  gaan  (iemand  die  burnout  is,  

in  een  echtscheiding  verkeerd..)  Om  nou  direct  te  zeggen  iedereen  die  onder  behandeling  

verkeerd  kan  geen  verlof  meer  krijgen,  dat  gaat  mij  een  stap  te  ver.  Ik  vind  wel  dat  de  

GGZ  meer  openheid  moet  geven’.  In  dit  geval  is  het  woord  ‘psychiatrisch’  als  objectief  

aangeduid,  omdat  het  geen  stigma’s  in  de  hand  werkt,  maar  juist  toont  dat  psychiatrie  

een  breed  begrip  is  en  niet  alleen  mensen  als  Tristan  van  der  V.  treft.    

 

Tot  slot  zijn  ook  alle  feiten  opgeschreven  die  in  de  nieuwsitems  worden  vermeld  over  

geweld  en  schizofrenie(patiënten).  Het  gevaar  bestaat  dat  wanneer  een  dergelijke  

daad  wordt  begaan  door  iemand  met  schizofrenie  er  een  generalisatie  optreedt  die  

niet  wordt  tegen  gegaan.  Feitelijk  gebeurt  dit  iedere  keer  wanneer  de  psychische  

problemen  van  Van  der  Vlis  wel  genoemd  worden,  maar  niet  geduid.  Kortom,  

wanneer  er  geen  cijfers  of  verdere  toelichting  worden  gegeven  over  

schizofrenie(patiënten).  Wat  opvalt  is  dat  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  

der  Vlis  in  bijna  elk  item  op  z’n  minst  genoemd  wordt,  maar  dat  er  maar  in  twee  van  

de  30  nieuwsitems  duidelijk  wordt  uitgelegd  dat  het  hier  om  een  uitzondering  gaat.  

En  dat  is  in  Nieuwsuur  waar  Van  Marle  de  dag  na  de  schietpartij  meerdere  keren  zegt  

hoe  zeldzaam  een  dergelijke  schietpartij  is.  En  eenmaal  in  Brandpunt  waar  een  

psychiater  benadrukt  dat  het  een  feit  is  dat  er  een  verhoogde  kans  bestaat  op  geweld  

bij  schizofreniepatiënten.  Vervolgens  noemt  hij  alleen  geen  cijfers,  wat  jammer  is  

omdat  zijn  opmerking  daar  wel  om  vraagt.  Daarna  zegt  hij  wel:  ‘Je  moet  steeds  in  je  

 52  

achterhoofd  houden,  het  is  een  zeldzame  gebeurtenis,  mij  overkomt  het  misschien  niet,  

maar  het  bestaat  wel.  Je  moet  het  relativeren  en  je  moet  het  serieus  nemen’.  In  elk  item  

waar  wel  letterlijk  ‘schizofrenie’,  ‘schizofreen’  of  ‘psychotisch’  wordt  genoemd  in  

samenhang  met  Van  der  Vlis  en  zijn  daad  en  er  nergens  in  de  reportage  cijfers  of  meer  

uitleg  wordt  gegeven  over  het  ziektebeeld,  is  later  (zoals  staat  beschreven  in  het  

meetinstrument)  aftrek  gegeven.  Schizofrenie  en  psychoses  zijn  ingewikkelde  

ziektebeelden  die  niet  enkel  genoemd  kunnen  worden,  maar  juist  vragen  om  een  

correcte  uitleg,  op  zijn  minst  cijfers  om  het  een  en  ander  in  perspectief  te  plaatsen.    

 

4.1.3  Brongebruik  en  ‘destigmatisering’  

Van  de  72  uitspraken  die  er  gedaan  zijn  over  de  psychische  problematiek,  zijn  er  29  

als  stigma-­‐bevorderend  aangemerkt.  Onderstaande  diagram  (figuur  9)  toont  welke  

bronnen  deze  statements  hebben  gedaan.  Wat  opvalt  is  meer  dan  de  helft  van  de  

stigma-­‐bevorderende  uitspraken  door  de  journalist  (dus  de  media  zelf)  zijn  gemaakt  

en  niet  door  derden  (zoals  bijvoorbeeld  ooggetuigen  of  de  politie).  Wat  ook  opvalt  is  

dat  28%  van  de  uitspraken  door  experts  (psychiaters  of  psychologen)  wordt  gemaakt.  

Een  voorbeeld  hiervan  is  een  uitspraak  van  Corine  de  Ruiter.  Journalist:  Bij  Karst  T  

werd  gezegd  ‘dit  is  een  lone  wolf’,  iemand  die  in  z’n  eentje  deze  daad  heeft  voorbereid,  

misschien  is  dat  in  dit  geval  ook  zo?  Kun  je  daar  als  opsporingsbeambte  ook  maar  iets  

aan  doen?  Psycholoog:  Heel  moeilijk,  maar  ik  denk  wel  dat  wij  in  onze  maatschappij  

meer  aandacht  moeten  hebben  voor  mensen  die  het  psychisch  moeilijk  hebben  

daar  rust  nog  een  enorm  taboe  op.  Veel  instanties  zijn  er  wel  mee  bezig,  zoals  

Trimbos,  etc.,  maar  het  blijft  moeilijk.  Mensen  gaan  moeilijk  met  hun  psychische  

problemen  naar  anderen  toe,  maar  als  je  het  in  jezelf  houdt,  kan  het  zo  uit  de  hand  

lopen  dat  mensen  suïcidaal  worden.    

Journalist:  Ik  weet  niet  of  uw  oproep  vandaag  in  goede  aarde  zal  vallen...    

Toen  deze  opmerking  werd  gemaakt  was  er  nog  niks  bekend  over  de  psychische  

gesteldheid  van  Van  der  Vlis.  De  Ruiter  vraagt  echter  aandacht  voor  mensen  met  

psychische  problemen  op  basis  van  de  daad  van  Van  der  Vlis.  Omdat  er  nog  geen  

feiten  bekend  zijn  over  zijn  psychische  problematiek,  wordt  dit  als  behoorlijk  

stigmatiserend  bestempeld,  omdat  het  maatschappelijke  stereotypes  voedt,  zoals  dat  

 53  

dit  soort  daden  altijd  door  mensen  in  ‘psychische  nood’  worden  gepleegd,  wat  niet  zo  

is.    

Een  voorbeeld  van  een  manier  waarop  een  journalist  stigma’s  in  de  hand  kan  werken  

is  een  voorbeeld  uit  Brandpunt,  daarin  zegt  een  journalist:  ‘De  psychotische  

nachtmerrie  van  Tristan  heeft  7  doden  tot  gevolg  en  tientallen  gewonden’.  Hoe  een  

psychose  werkt  wordt  verder  niet  toegelicht  en  daarbij  wordt  toch  het  ziektebeeld  

direct  gekoppeld  aan  zijn  geweldsdaad  wat  feitelijk  onjuist  is.    

 

Figuur  9  Brongebruik    

   

4.1.4  Totaalscore  en  de  verschillen  tussen  de  drie  actualiteitenprogramma’s  

Alle  statements  en  opmerkingen  die  letterlijk  (of  iets  minder  letterlijk)  verband  

houden  met  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis  zijn  opgeschreven.  

Totaal  zijn  er  in  alle  drie  de  programma’s  72  statements  gegeven  over  de  psychische  

gesteldheid  van  Van  der  Vlis  (35  in  EenVandaag,  26  in  Nieuwsuur,  10  in  Brandpunt).    

 

 

 

Figuur  10  Gemiddeld  aantal  stigmatiserende  elementen  per  uur  per  

programma  

55%  28%  

17%  

Journalist  

Expert  

Anders  

 54  

 Om  een  indicatie  te  geven  van  de  mate  van  stigmatisering  per  programma  zijn  alle  

behandelde  elementen  (stereotype  taalgebruik,  framing  middelen,  brongebruik)  

gewogen  en  bij  elkaar  opgeteld  en  daarna  afgezet  tegen  de  zendtijd  om  zo  een  

eindscore  te  bepalen  in  ‘stigma  per  uur’.    Concreet  betekent  dit  dat  alle  statements  

per  programma  die  als  ‘gekleurd’  bestempeld  zijn,  opgeteld  worden  bij  het  aantal  

framing  middelen  per  programma.  Daarbij  opgeteld  wordt  ook  nog  het  aantal  keer  

dat  de  bron  die  een  gekleurde  uitspraak  deed  de  journalist  of  de  expert  was.  De  

totaalscore  is  vervolgens  omgerekend  naar  een  score  per  uur,  zodat  een  onderling  

vergelijk  mogelijk  was.      

Wat  daarbij  opvalt  is  dat  EenVandaag  en  Brandpunt  ongeveer  even  hoog  scoren,  

namelijk  gemiddeld  ongeveer  27  stigmatiserende  elementen  per  uur  en  Nieuwsuur  

gemiddeld  ongeveer  9.  Een  belangrijk  punt  dat  hier  vermeld  dient  te  worden  is  dat  er  

bij  alle  nieuwsitems  ook  is  genoteerd  wanneer  de  journalist  of  expert  een  de-­‐

stigmatiserende  vraag  stelde  of  opmerking  maakte.  Dit  is,  zoals  ook  uit  eerder  

onderzoek  blijkt,  essentieel  om  bestaande  stigma’s  en  stereotyperingen  tegen  te  gaan.  

Er  is  maar  twee  keer  genoteerd  dat  dit  gebeurde  in  de  30  nieuwsitems  en  beide  keren  

was  bij  Nieuwsuur  die,  zoals  ook  blijkt  uit  bovenstaande  figuur,  sowieso  al  de  minste  

stigmatiserende  berichtgeving  heeft.  In  de  conclusie  zal  hier  nog  uitgebreider  over  

worden  gesproken.    

 

0  

5  

10  

15  

20  

25  

30  

EenVandaag   Nieuwsuur   Brandpunt  

Stigma  per  uur  

 55  

4.2  Resultaten  semigestructureerde  interviews  

De  interviews  met  de  vijf  experts  schetsen  een  beeld  van  de  invloed  die  de  

berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  op  de  algemene  beeldvorming  rondom  

schizofreniepatiënten  gehad  heeft.  Enerzijds  wordt  er  letterlijk  naar  voorbeelden  van  

die  invloed  gevraagd,  anderzijds  gaat  ook  om  de  rol  van  de  psychiaters  als  deskundige  

zelf.  Hoe  houden  zij  rekening  met  heersende  stigma’s  en  met  de  manier  waarop  de  

media  werkt.  De  antwoorden  van  de  experts  worden  per  deelvraag  behandeld.  De  

antwoorden  zijn  grotendeels  geparafraseerd,  als  aanvulling  worden  soms  quotes  

gebruikt.  Na  elke  deelvraag  volgt  een  korte  tussenconclusie  die  uitgebreider  wordt  

toegelicht  in  hoofdstuk  5.  Er  is  getracht  een  rode  lijn  te  vinden  in  de  antwoorden  van  

de  experts.  Dit  was  niet  altijd  mogelijk,  omdat  zij  onderling  sterk  van  mening  konden  

verschillen.  Dit  is  mogelijk  ook  te  wijten  aan  het  feit  dat  sommige  experts  wel  actief  in  

de  media  optreden  en  anderen  niet  waardoor  hun  ervaringen  verschillen.  Dit  wordt  

waar  nodig  ook  aangegeven.    

 

4.2.1  De  invloed  van  berichtgeving  op  de  algemene  beeldvorming  rondom  

schizofrenie  

De  experts  zijn  het  erover  eens  dat  de  beeldvorming  nadelig  is  beïnvloed  door  de  

berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis.  Het  is  een  geruchtmakende  zaak  geweest  in  

Nederland  en  ook  in  het  buitenland.  Met  name  het  feit  dat  er  expliciet  genoemd  is  dat  

Van  der  Vlis  gediagnosticeerd  was  met  schizofrenie  heeft  invloed  gehad  op  de  

beeldvorming  rondom  de  ziekte.  Van  Marle  geeft  aan  dat  de  ziekte  ‘schizofrenie’  en  

‘de  psychiatrische  patiënt’  daardoor  worden  gekoppeld  aan  ‘dit  soort  zinloos  geweld  

en  vervolgens  suïcide  van  de  dader.’  De  experts  komen  veelal  met  voorbeelden  uit  hun  

eigen  (werk)omgeving.  Van  Marle  geeft  aan:  ‘Ik  heb  het  gemerkt  aan  de  zogenaamde  

‘talk  of  the  town’.  Ik  krijg  het  te  horen  van  andere  patiënten  die  ermee  zitten,  in  mijn  

eigen  kring  op  bruiloften  en  partijen  of  mensen  die  mij  aanschieten  omdat  ze  weten  wie  

ik  ben.  Vaak  doen  ze  dan  negatieve  uitlatingen  over  psychiatrische  patiënten  en  ook  

over  schizofrenie.  Bijvoorbeeld  ‘mooie  gasten  heb  jij’,  ‘wat  een  gevaarlijk  beroep  heb  je’  

of  ik  krijg  de  vraag  of  alle  psychiatrische  patiënten  schizofreen  zijn,  of  ‘mag  je  dit  van  

alle  schizofrenen  verwachten’?  Je  moet  ook  niet  vergeten,  niet  zo  lang  geleden  was  er  in  

 56  

België  ook  een  schizofrene  jongen  die  een  schooltje  met  een  mes  bewerkte.  Daar  was  ook  

met  naam  en  toenaam  bekend  dat  die  persoon  schizofreen  of  psychiatrische  patiënt  was.  

Dus  je  kunt  je  afvragen  in  hoeverre  je  dat  wel  in  de  media  moet  vermelden  wat  iemands  

diagnose  is.  Je  kunt  misschien  wel  vermelden  dat  iemand  psychiatrische  patiënt  is,  maar  

meteen  zo’n  heftig  woord  als  schizofrenie,  daarvan  kun  je  je  afvragen  of  je  dat  als  

journalist  wel  moet  willen  noemen.’  Bram  Bakker  sluit  zich  daarbij  aan.  Hij  zegt  zeker  

te  weten  dat  de  algemene  beeldvorming  is  veranderd  en  hij  vertelt:  ‘Mensen  weten  

niet  goed  welke  gedrag  er  bij  de  ziekte  hoort  en  welk  gedrag  niet.  In  de  media  wordt  

iemand  met  schizofrenie  toch  bijna  altijd  gekoppeld  aan  gewelddadig  gedrag.  Daardoor  

ontstaat  een  generalisatie  die  nadelige  gevolgen  heeft  voor  de  beeldvorming  rondom  de  

ziekte.’  Bruggeman  zegt  ook  zeker  te  weten  dat  de  berichtgeving  (en  hij  bedoelt  daar  

zowel  televisie  als  kranten  mee)  een  hele  negatieve  invloed  heeft  gehad  op  alleen  al  

het  woord  ‘schizofrenie’.  Verder  heeft  hij  bij  themabijeenkomsten  over  schizofrenie  

die  toevallig  kort  na  9  april  plaatsvonden  gemerkt  aan  verontruste  reacties  en  vragen  

van  de  deelnemers  dat  schizofrenie  sterk  geassocieerd  werd  met  Tristan  van  der  Vlis.  

‘Er  was  toen  eigenlijk  nog  helemaal  niet  bekend  wat  er  precies  met  die  jongen  aan  de  

hand  was,  maar  er  waren  wel  al  allemaal  experts  op  televisie  aan  het  roepen  wat  het  

zou  moeten  zijn.  Er  werd  een  causaal  verband  gelegd  zo  van  ‘deze  jongen  heeft  

schizofrenie  dus  hij  heeft  dit  vanuit  zijn  psychose  gedaan.  Ten  eerste  is  de  diagnose  

schizofrenie  niet  eenvoudig,  daar  vergissen  we  ons  nogal  eens  in.  Iemand  kan  wel  met  

schizofrenie  te  boek  staan,  maar  dan  hoeft  hij  het  nog  niet  te  hebben.  En  daarbij  hoeft  

het  echt  helemaal  niet  de  psychotische  ervaring  geweest  te  zijn  waar  vanuit  iemand  

zoiets  gedaan  heeft  en  dat  wordt  volgens  mij  ook  nooit  belicht.  Kortom  er  wordt  veel  

gespeculeerd,  terwijl  het  voor  elke  patiënt  weer  een  heel  ander  verhaal  kan  zijn’.  Ed  

Brand  die  dagelijks  met  schizofreniepatiënten  werkt,  kan  geen  uitspraken  doen  over  

de  mogelijk  veranderende  beeldvorming  rondom  schizofrenie  na  9  april.  Hij  heeft  niet  

gemerkt  dat  er  echt  opmerkelijk  veel  is  veranderd.  ‘Men  zou  het  wel  kunnen  

aannemen,  maar  het  is  niet  goed  te  staven.  Ik  merk  wel  in  het  algemeen  dat  ook  bij  

weldenkende  mensen,  bijvoorbeeld  mensen  uit  mijn  vrienden-­‐  en  kennissenkring,  dat  het  

vaak  moeilijk  wordt  begrepen  dat  ik  überhaupt  enige  bekommernis  heb  voor  de  

gedetineerden  waar  ik  mee  werk  die  ook  nog  krankzinnig  zijn  en  die  worden  behandeld  

 57  

en  worden  verpleegd.  Het  is  echt  zo  van  ‘die  mensen  kunnen  beter  omgekeerd  aan  een  

boom  opgehangen  te  worden’.  Brand  herkent  wel  in  het  algemeen  de  nadelige  invloed  

van  mediaberichtgeving  op  de  beeldvorming  rondom  schizofrenie,  maar  dat  is  een  

ontwikkeling  die  al  langer  gaande  is.  ‘Het  incident  van  9  april  is  eigenlijk  een  reeks  in  

een  lange  ontwikkeling  van  ‘schizofrenie  in  de  media’  en  het  bevestigt  eigenlijk  weer  

wat  mensen  als  denken.  Het  is  begonnen  in  de  jaren  negentig  toen  in  de  Vrolikstraat  in  

Amsterdam  een  Turks  meisje  werd  vermoord  door  een  schizofrene  man.  Bij  mijn  weten  

was  dit  de  eerste  keer  dat  er  heel  uitgebreid  in  de  media  is  bericht  over  schizofrenie.  En  

sindsdien  is  de  toon  over  schizofrenie  in  de  media  nadelig  veranderd,  ik  heb  dat  

sindsdien  ook  redelijk  goed  gevolgd.  Daarvoor  viel  het  me  nooit  zo  op.  Toen  was  de  

vraag  eigenlijk  ‘is  deze  man  ziek  of  is  hij  crimineel’.  Je  moet  om  er  goede  uitspraken  over  

te  kunnen  doen  weten  welk  percentage  van  de  schizofreniepatiënten  is  in  staat  een  

moord  te  begaan.’  Corine  de  Ruiter  zegt  dat  ze  vanaf  haar  positie  niet  goed  kan  

inschatten  in  hoeverre  de  beeldvorming  rondom  schizofrenie  is  veranderd,  maar  

geeft  wel  aan  dat  zij  hoort  van  mensen  die  direct  met  de  schietpartij  te  maken  hebben  

gehad,  slachtoffers  en  nabestaanden  in  Alphen  aan  de  Rijn,  dat  ze  nog  steeds  met  

allemaal  vragen  zitten  over  de  psychische  gesteldheid  van  de  dader  en  in  hoeverre  

dat  een  verklaring  biedt  voor  zijn  daad.  Die  vragen  zijn  door  gebrek  aan  openheid  van  

de  gezondheidszorginstellingen  en  de  overheid  niet  adequaat  beantwoord.  Bram  

Bakker  wil  daarbij  benadrukken  dat  hij  denkt  dat  het  niet  zo  zeer  stigmatiserende  

berichtgeving  is  geweest  waardoor  de  beeldvorming  is  veranderd:  ‘De  oorzaak  van  

het  probleem  ligt  eerder  bij  de  gezondheidszorginstelling.  Rivierduinen  heeft  het  dossier  

van  Van  der  Vlis  nooit  openbaar  gemaakt.  Daardoor  is  de  diagnose  ‘schizofrenie’  nooit  

officieel  bevestigd.  Terwijl  er  wel  veel  informatie  circuleerde.  Voor  je  uitgebreid  kunt  

spreken  over  het  ziektebeeld,  moet  er  wel  eerst  bekend  zijn  wat  de  precieze  feiten  zijn.  

Dat  was  nu  niet  duidelijk,  dus  waar  moet  je  het  dan  over  hebben.  De  GZ-­‐instelling  heeft  

zich  verscholen  achter  het  beroepsgeheim,  maar  het  had  hen  gesierd  als  ze  gewoon  

openlijk  uitleg  hadden  gegeven.  Dan  hadden  ook  organisaties  als  Anoiksis  of  Ypsilon  

zich  kunnen  laten  horen  op  basis  van  de  feiten.’  Daar  zijn  ook  de  andere  experts  het  

mee  eens.  Ed  Brand  geeft  aan  dat  hij  het  onbegrijpelijk  vindt  dat  de  medische  

gegevens  niet  zijn  prijsgegeven.  ‘Ik  vind  dat  in  dit  geval  het  belang  van  de  slachtoffers  

 58  

boven  het  belang  van  het  individu  gaat.  Je  zou  de  slachtoffers  en  nabestaanden  het  recht  

moeten  kunnen  gunnen  om  te  weten:  ‘wie  was  die  man’,  ‘hoe  is  het  hij  tot  zijn  daad  

gekomen’,  ‘heeft  hij  die  daad  willens  en  wetens  gepleegd  of  was  het  gewoon  een  daad  

van  een  zieke  geest’.  De  GGZ  heeft  dat  toen  niet  vrij  gegeven.  Maar  uit  oogpunt  van  

preventie  vind  ik  dat  vrij  onbegrijpelijk.  Ik  denk  dat  het  niet  gebeurd  is,  omdat  het  

dossier  aan  alle  kanten  rammelde.  De  berichtgeving  gaat  (terugkijkend)  dus  heel  weinig  

uit  van  de  feiten,  want  daarvoor  zou  je  het  dossier  moeten  onderzoeken.  Wat  is  er  

gebeurd  en  hoe  zag  die  behandeling  eruit  ,  in  welke  mate  hebben  de  behandelaars  een  

steek  laten  vallen  of  in  hoeverre  heeft  de  betrokken  persoon  zich  onttrokken  aan  de  

behandeling.  Dat  zijn  natuurlijk  hele  belangrijke  dingen  om  te  weten.’    

Tussenconclusie:  Alle  experts  geven  aan  het  idee  te  hebben  dat  de  beeldvorming  

rondom  psychiatrie  en  schizofrenie  in  het  bijzonder  sinds  9  april  nadelig  is  

veranderd,  al  vinden  Corine  de  Ruiter  en  Ed  Brand  het  moeilijk  om  aan  te  geven  hoe  

ze  dat  hebben  gemerkt.  Of  het  komt  door  stigmatiserende  (televisie)berichtgeving,  

daarover  verschillen  ze  van  mening.  Bram  Bakker,  Hjalmar  van  Marle  en  Richard  

Bruggeman  noemen  voorbeelden  van  mensen  uit  hun  (werk)omgeving  die  zich  

negatiever  uitlaten  over  schizofrenie  sinds  9  april,  maar  Corine  de  Ruiter  en  Ed  Brand  

hebben  dit  niet  zo  ervaren.  Ed  Brand  merkt  daarbij  terecht  op  dat  het  incident  op  9  

april  onderdeel  is  van  een  ontwikkeling  die  al  langer  gaande  is;  er  zijn  al  eerdere  

incidenten  geweest  met  geweld  en  mensen  die  schizofreen  hadden  of  psychotisch  

bleken.  Bram  Bakker  en  Corine  de  Ruiter  benadrukken  daarbij  ook  sterk  dat  zij  

denken  dat  de  beeldvorming  niet  zo  zeer  nadelig  veranderd  door  de  berichtgeving,  

maar  door  het  feit  dat  bijvoorbeeld  het  medisch  dossier  van  Van  der  Vlis  niet  

openbaar  is  gemaakt.  Daardoor  is  het  moeilijk  om  adequate  voorlichting  te  geven,  

omdat  je  niet  precies  weet  wat  er  aan  de  hand  is.  Ed  Brand  en  Richard  Bruggeman  

benadrukken  dat  er  erg  weinig  van  de  feiten  is  uitgegaan,  maar  dat  er  vooral  veel  in  

algemeenheden  is  gespeculeerd.    

 

4.2.2  De  invloed  van  de  berichtgeving  op  psychiatrische  patiënten  

De  experts  werken  in  de  dagelijkse  praktijk  met  schizofreniepatiënten.  De  vraag  is  in  

hoeverre  hun  patiënten  na  9  april  iets  gemerkt  hebben  van  veranderingen  in  de  

 59  

beeldvorming  rondom  hun  ziekte.  Drie  van  de  experts  hebben  daar  niks  van  kunnen  

merken.  Bram  Bakker  geeft  aan  dat  hij  het  daar  niet  over  heeft  en  dat  zijn  patiënten  er  

ook  niet  zelf  mee  komen.  Dit  zegt  ook  Ed  Brand.  Hij  geeft  aan  dat  je  zo  bezig  bent  met  

‘mensen  op  de  been  houden’,  dat  je  niet  zo  snel  toekomt  aan  de  vraag  of  ze  last  

hebben  van  stigma’s  in  de  media.  Hij  voegt  toe  dat  er  wel  een  andere  plek  is  waar  zijn  

patiënten  geconfronteerd  worden  met  de  invloed  van  de  media  (alleen  gaat  het  niet  

op  in  het  geval  van  Alphen  aan  de  Rijn).  Toch  wordt  het  wel  kort  aangestipt,  omdat  

het  ook  belangrijk  is  voor  de  conclusie  van  het  huidig  onderzoek.  ‘De  feitelijke  

uitwerking  van  de  media  ligt  bij  hun  invloed  op  de  rechterlijke  macht.  Tristan  van  der  

Vlis  was  al  overleden,  maar  juist  bij  mensen  die  hun  daad  overleven  en  wel  moeten  

voorkomen,  zie  je  dat  de  rechterlijke  macht  sterk  reageert  op  de  media.  Eén  van  de  

taken  van  de  rechterlijke  macht  is  ‘tegemoet  komen  aan  onrust  in  de  samenleving’.  Dat  

belang  gaat  vaak  boven  het  individuele  belang  van  de  dader  of  verdachte.  Dus  ze  kijken  

eerst  naar  de  invloed  van  de  daad  op  de  samenleving.    Dat  is  natuurlijk  met  name  zo  

wanneer  er  sprake  is  van  een  geweldsincident.  En  op  zo’n  moment  is  de  rechterlijke  

macht  geneigd  (en  dat  zie  je  ook  heel  duidelijk  in  de  rechtspleging  en  in  de  uitspraken),  

de  oren  te  laten  hangen  naar  de  media,  want  die  vertolken  de  onrust  in  de  samenleving.  

Je  ziet  dan  bijvoorbeeld  heel  concreet  dat  iemand  die  apert  schizofreen  is,  dus  een  zieke  

man,  door  de  rechterlijke  macht  deels  toerekeningsvatbaar  wordt  verklaard.  Het  is  de  

bedoeling  dat  die  man  dan  ook  voorkomt  en  zich  voor  z’n  daad  verantwoordt.  Terwijl,  

als  wij  dat  zien  als  behandelaars,  dan  zien  we  een  doodziek  iemand  die  absoluut  niet  

beseft  wat  hij  gedaan  heeft  of  überhaupt  hoe  een  rechtsgang  eruit  ziet.  Hij  wordt  dan  

dus  niet  als  patiënt,  maar  als  dader  neergezet,  juist  om  tegemoet  te  komen  aan  de  

samenleving.  En  dat  zijn  hele  schrijnende  gevallen  moet  ik  zeggen.  Dan  speelt  het  

publiek  an  sich  geen  rol,  maar  wel  degene  die  het  publiek  vertegenwoordigen  in  de  

rechtsgang  en  dat  zijn  de  rechters.  En  die  kiezen  er  echt  vaak  voor  om  iemand  die  ziek  is  

niet  ziek  te  willen  zien,  omdat  ze  anders  niet  het  instrumentarium  hebben  om  recht  te  

spreken  over  de  daad  en  dus  ook  geen  gevangenisstraf  kunnen  eisen.  Je  ziet  dit  ook  bij  

Breivik  in  Zweden  of  bij  de  crèchezaak  in  België.  In  België  ging  het  ook  om  een  volledig  

zieke  man,  maar  de  rechterlijke  macht  wil  toch  dat  iemand  zich  verantwoordt.’    

 60  

Van  Marle  ziet  wel  duidelijk  invloed  op  zijn  patiënten.  ‘Natuurlijk  heb  ik  het  gemerkt  

aan  mijn  patiënten.  Die  beklagen  zich  en  schieten  mij  er  ook  actief  op  aan,  omdat  die  

zelf  ook  negatieve  opmerkingen  hebben  gekregen.  Ze  komen  dan  op  mijn  spreekuur  en  

dan  klagen  ze  daarover.  Ik  geef  mijn  patiënten  medicatie  en  praat  met  hen  over  hoe  ze  

het  leven  aankunnen  en  dit  is  dan  weer  een  domper  daarop.  Als  ze  komen  probeer  ik  ze  

daar  tegen  te  wapenen,  maar  het  is  wel  een  verlies  van  kwaliteit  van  leven.  Het  is  verlies  

van  hun  geluksgevoelens  of  van  het  gevoel  dat  ze  er  weer  een  beetje  bovenop  komen  of  

dat  ze  zich  willen  inzetten  om  weer  een  volwaardig  lid  van  de  maatschappij  te  worden.  

Mijn  patiënten  merken  bijvoorbeeld  dat  in  de  omgang  met  andere  mensen  die  mensen  

meer  afwachtend  zijn  en  niet  zo  snel  meer  uit  zichzelf  het  initiatief  nemen’.  Bruggeman  

vertelt  dat  het  niet  iets  was  wat  hij  dagelijks  terug  zag  bij  zijn  patiënten  die  op  zijn  

spreekuur  kwamen,  maar  hij  heeft  het  wel  een  paar  keer  meegemaakt  dat  patiënten  

zeiden  dat  ze  het  naar  vonden  dat  ze  met  die  gebeurtenis  in  Alphen  gelieerd  werden.  

Bruggeman  vindt  het  een  domper  voor  het  imago  van  schizofreniepatiënten.  Naar  zijn  

mening  is  er  door  de  media  te  sterk  op  gefocust  dat  Van  der  Vlis’  schizofrenie  de  

oorzaak  is  van  het  geweld.  ‘Je  kunt  er  dan  wel  tegen  in  gaan  brengen  dat  mensen  met  

schizofrenie  ook  heel  vaak  slachtoffer  zijn  van  geweld,  maar  het  is  niet  zo  eenvoudig  om  

het  met  cijfers  weg  te  poetsen.  Je  kunt  natuurlijk  wel  met  betere  statistieken  dan  gedaan  

is  laten  zien  dat  het  maar  1  op  de  zoveel  patiënten  is  die  dat  een  keer  doet  en  dat  er  

andere  mensen  zijn  die  dat  soort  dingen  doen  die  geen  schizofrenie  hebben.’  

Tussenconclusie:  De  experts  verschillen  van  mening  over  de  mate  waarin  de  

berichtgeving  een  direct  nadelig  effect  heeft  gehad  op  hun  patiënten.  Ed  Brand,  

Corinne  de  Ruiter  en  Bram  Bakker  hebben  het  er  niet  met  hun  patiënten  over  gehad.  

Het  was  ook  niet  iets  waar  ze  zelf  mee  kwamen.  Van  Marle  merkte  het  wel  aan  de  

reacties  van  zijn  patiënten  en  ook  Bruggeman  heeft  een  paar  van  patiënten  gehoord  

dat  ze  het  moeilijk  vonden  dat  ze  met  Tristan  van  der  Vlis  geassocieerd  werden.  De  

opmerking  van  Ed  Brand  is  een  mogelijk  een  interessant  punt  voor  verder  onderzoek:  

hij  zegt  het  idee  te  hebben  dat  de  nadelige  invloed  van  mediaberichtgeving  zichtbaar  

is  bij  de  rechterlijke  macht:  als  psychiatrische  patiënten  hun  daad  overleven,  

ondervinden  ze  door  publiciteit  in  de  media  veel  nadeel  bij  hun  rechtsgang.  In  

hoeverre  dit  klopt,  zou  verder  onderzocht  moeten  worden.    

 61  

 

4.2.3  De  rol  van  een  expert  in  de  berichtgeving  

Aan  de  experts  wordt  voorgelegd  hoe  belangrijk  zij  hun  eigen  rol  vinden  in  de  media  

na  een  gebeurtenis  als  in  Alphen  aan  de  Rijn.  In  hoeverre  zijn  zij  op  zo’n  moment  

verantwoordelijk  voor  het  tegengaan  van  stigma’s,  is  dat  iets  waar  ze  actief  rekening  

mee  houden  en  zeggen  ze  ook  wel  eens  ‘nee’  tegen  een  interviewverzoek.  Corine  de  

Ruiter  vindt  het  lastig  te  bepalen  hoe  belangrijk  haar  eigen  rol  is.  Zij  heeft  na  haar  

media-­‐optreden  in  EenVandaag  op  de  dag  van  de  shooting,  een  brief  gehad  van  de  

cliëntenraad  van  de  RIAGG  Maastricht  waarin  kritiek  werd  geuit  op  haar  snelle  

media-­‐optreden.  Het  feit  dat  er  nog  nauwelijks  iets  bekend  was  over  de  dader  en  het  

feit  dat  zij,  bij  EenVandaag,  gezegd  had  dat  Van  der  Vlis  psychotisch  zou  kunnen  zijn,  

zou  leiden  tot  onnodige  stigmatisering  van  psychiatrische  patiënten.  De  Ruiter  is  het  

daar  niet  mee  eens.  Ze  vindt  het  juist  belangrijk  dat  er  bij  zo’n  zaak,  die  landelijk  veel  

aandacht  krijgt,  uitleg  wordt  gegeven  en  kennis  wordt  gedeeld  over  dergelijke  daders.  

Ze  vindt  het  dan  ook  moeilijk  om  te  bepalen  of  haar  media-­‐optreden  te  snel  was.  ‘Als  

je  gebeld  wordt  met  de  vraag  of  je  hierover  je  visie  wilt  geven  op  televisie,  weet  je  niet  

wat  er  ’s  avonds  allemaal  precies  bekend  is  over  de  dader.  Ik  heb  alleen  wat  gezegd  in  

het  algemeen  over  typen  daders.  Ik  vind  ook  niet  per  se  dat  er  eerst  een  bepaald  aantal  

feiten  bekend  moet  zijn.  Ik  vind  het  ook  belangrijk  dat  ik  aan  ‘maatschappelijke  

dienstverlening’  doe,  vanuit  mijn  hoogleraarschap.  Daar  hoort  heel  duidelijk  bij,  

voorlichting  geven  aan  de  bevolking.  Het  is  belangrijk  dat  je  de  kennis  die  hebt,  deelt.  Als  

we  willen  dat  de  samenleving  veiliger  wordt,  moet  je  toch  kennis  over  psychische  ziektes  

delen’.  De  Ruiter  geeft  aan  dat  zij  geen  gevallen  kent  van  dergelijke  daders  die  geen  

psychiatrisch  verleden  hadden,  dus  ze  vindt  het  gerechtvaardigd  dat  die  link  wel  

meteen  werd  gelegd.  Van  Marle  echter,  geeft  aan  dat  de  meeste  ‘school  shooters’  

helemaal  geen  psychiatrische  achtergrond  hebben.  Hij  vindt  dan  ook  dat  als  je  

gevraagd  wordt  na  zo’n  gebeurtenis  je  het  wel  kan  hebben  over  vergelijkbare  

gevallen,  maar  dat  je  het  wel  breder  moet  trekken  en  duidelijk  moet  aangeven  dat  het  

mogelijkerwijs  ook  zo  kan  zijn  in  dit  geval.  ‘En  de  journalisten  moeten  dan  even  

voorzichtig  zijn  met  het  inschakelen  ‘van  de  dokter’,  als  na  een  week  bekend  wordt  

bijvoorbeeld  via  de  ouders  dat  zo’n  jongen  schizofrenie  heeft,  dan  kun  je  natuurlijk  

 62  

wel  een  psychiater  bellen.  Maar  over  de  persoon  van  een  dader  kun  je  echt  pas  

spreken  als  je  meer  gegeven  hebt  om  over  te  oordelen’.  Marle  ziet  het,  net  als  De  

Ruiter,  ook  als  zijn  plicht  als  hoogleraar  om  zijn  kennis  te  delen.  Hij  vindt  het  

belangrijk  dat  naast  de  journalistieke  berichtgeving  en  ook  te  horen  is  wat  de  

deskundige  er  van  vindt,  juist  en  hopelijk  als  tegengif  tegen  alle  angsten  en  stigma’s  

rondom  bijvoorbeeld  schizofrenie.  Hij  houdt  daar  dan  ook  bewust  rekening  mee.  Op  

deze  manier  vindt  Van  Marle  dat  hij  op  komt  voor  de  patiënten.  Hij  weigert  daarom  

nooit  interviewverzoeken.  Hij  vindt  het  wel  belangrijk  dat  journalisten  vragen  naar  

cijfers;  bijvoorbeeld  hoeveel  mensen  met  deze  aandoening  doen  nou  zoiets  of  hoeveel  

van  deze  gebeurtenissen  worden  veroorzaakt  door  mensen  met  schizofrenie.    

Ed  Brand  kijkt  kritisch  naar  media-­‐optredens  van  zijn  collega’s.  Hij  vindt  het  media-­‐

optreden  van  bijvoorbeeld  Corine  de  Ruiter  veel  te  overhaast.  Hij  vindt  dat  je  je  over  

zo’n  zaak  niet  moet  uitlaten  totdat  het  onder  de  rechter  is  geweest,  zodat  je  op  grond  

van  dossierkennis  weet  waar  je  het  over  hebt.  ‘Voor  je  het  weet  ga  je  uit  van  een  

algemene  categorie  en  ga  je  allerlei  oordelen  ventileren  die  je  helemaal  niet  kunt  

terugvoeren  op  de  zaak  zelf.  Ik  vind  het  altijd  heel  dubieus  als  mensen  op  die  manier  de  

aandacht  vragen’.  Brand  geeft  aan  dat  hij  zelf  al  jaren  niet  meer  in  gaat  op  

interviewverzoeken.  ‘Jaren  geleden  ben  ik  een  keer  gebeld  door  de  Volkskrant,  

betreffende  Volkert  van  der  G.  toen  Pim  Fortuyn  werd  vermoord.  En  ik  heb  me  laten  

verleiden  tot  toch  wat  uitspraken.  Als  de  Volkskrant  belt,  ben  je  toch  geneigd,  merkte  ik  

in  mezelf  om  uitspraken  te  doen,  uitgaande  van  vermeende  kennis.  Terwijl  ik  me  toen  al  

in  die  10  minuten  me  realiseerde  ‘wat  ben  ik  aan  het  doen,  ik  ken  die  Volkert  van  der  G  

helemaal  niet’.  Maar  de  verleiding  is  zo  groot  om  toch  jezelf  naar  voren  te  schuiven.  

Maar  je  ziet  dat  er  dan  door  de  media  heel  snel  bepaalde  woorden  eruit  pikken  de  dag  

er  na  in  de  Volkskrant.  Dan  noem  je  een  stoornis  en  dan  wordt  het  meteen  geplakt  op  

degene  over  wie  het  gaat,  zoals  Volkert  van  der  G.  Alsof  ik  de  diagnose  stel,  terwijl  ik  

daar  geen  enkele  uitspraak  over  heb  gedaan.  Maar  er  wordt  dus  meteen  vanuit  

algemeenheden  gespecificeerd.  Sindsdien  ga  ik  niet  meer  in  op  interviewverzoeken.  En  

als  je  het  dan  wel  doet,  dan  moet  je  heel  goed  weten  wat  het  effect  is  van  hetgeen  wat  je  

zegt  en  moet  je  op  z’n  minst  even  vermelden  over  welk  percentage  het  gaat  als  je  het  

over  incidenten  hebt.  Want  hoeveel  mensen  die  de  diagnose  schizofrenie  hebben,  komen  

 63  

überhaupt  in  hun  leven  met  strafrecht  in  aanraking’.  Bruggeman  is  het  hier  mee  eens.  

Hij  vindt  dat  na  zo’n  gebeurtenis  de  expert  eigenlijk  z’n  mond  zou  moeten  houden  

voordat  echt  tot  op  de  bodem  is  uitgezocht  hoe  bepaalde  feiten  in  elkaar  steken.  ‘Toen  

Volkert  van  G  veroordeeld  werd,  waren  er  ook  psychiaters  die  tegen  de  media  zeiden  ‘die  

man  heeft  een  vorm  van  autisme,  dat  zie  je  zo’.  Dat  was  psychiater  Oosterhof  die  dat  

toen  deed.  En  hij  werd  toen  publiekelijk  in  de  krant  op  de  vingers  getikt  door  de  

inspecteur,  omdat  je  als  psychiater  niet  over  een  patiënt  moet  praten  die  niet  zelf  

onderzocht  hebt.  Maar  ik  vind  dat  wel  een  net  standpunt.  Wij  kunnen  op  zo’n  moment  

eigenlijk  alleen  maar  speculeren.  Ik  snap  natuurlijk  best  dat  er  behoefte  is  aan  kennis  en  

dat  je  wilt  gaan  interpreteren  en  dat  je  het  wilt  begrijpen.  Als  journalist  wil  je  daar  

natuurlijk  ook  graag  een  expert  voor  raadplegen,  maar  toch  wordt  dat  vaak  dan  al  heel  

snel  een  soort  psychologisch  onderzoek  van  een  patiënt  die  wij  helemaal  niet  kennen.  Ik  

zou  eigenlijk  willen  dat  de  inspecteur,  die  dat  8  jaar  geleden  al  riep,  daar  altijd  tegen  op  

zou  treden’.  Bruggeman  zegt  in  dit  soort  gevallen  dan  ook  nooit  ‘ja’  tegen  

interviewverzoeken  in  dit  soort  gevallen,  de  kans  dat  op  generalisatie  is  groot  en  voor  

je  weet  trek  je  allerlei  diagnostische  conclusies  terwijl  je  helemaal  niet  weet  hoe  dat  

voor  die  specifieke  patiënt  precies  zat.  Bram  Bakker  is  het  hier  niet  mee  eens.  Bakker  

vertelt  dat  hij  al  jaren  vindt  dat  er  een  groot  algemeen  belang  is  dat  er  zoveel  mogelijk  

wordt  uitgelegd  over  psychische  aandoeningen.  Hij  vindt  dat  ‘niets  zeggen’  bijdraagt  

aan  onbegrip,  daarom  weigert  hij  nooit  interviews.  Wel  heeft  hij  de  voorkeur  voor  live  

interviews,  omdat  er  niet  geknipt  kan  worden.  Ook  hij  heeft  namelijk  de  ervaring  dat  

er  van  de  100  dingen  die  je  zegt,  toch  precies  net  die  10  dingen  eruit  worden  geknipt  

die  dan  net  wat  meer  toelichting  vragen  of  die  gevoelig  liggen.  Die  ervaring  heeft  Van  

Marle  niet.  ‘Er  wordt  prima  geknipt  en  geplakt,  maar  ik  hou  daar  ook  rekening  mee  in  

wat  ik  zeg.  Ik  zeg  geen  dingen  die  misverstanden  op  kunnen  leveren’.  

Ed  Brand  is  als  enige  van  de  vijf  experts  werkzaam  in  zowel  de  reguliere  psychiatrie  

als  de  forensische  psychiatrie.  Hij  noemt  nog  een  ander  interessant  punt.‘Als  je  

forensisch  psychiater  bent,  zie  je  enkel  mensen  die  ook  met  het  strafrecht  in  aanraking  

komen.  Dus  dan  ben  je  al  gauw  geneigd  om  te  denken  ‘ziektebeeld,  dus  strafrecht’.  

Terwijl  er  heel  veel  schizofrenen  zijn  die  absoluut  nooit  met  het  strafrecht  in  aanraking  

komen  en  die  zelfs  niet  op  straat  komen,  omdat  ze  zo  bang  zijn.  Maar  als  je  dat  niet  alle  

 64  

dagen  meemaakt,  dan  krijg  je  een  enorm  vertekend  beeld’.  Verder  vindt  Brand  dat  je  

van  een  deskundige  moet  eisen  dat  ze  besef  hebben  van  uitspraken  in  de  media  op  de  

publieke  opinie.  Hij  heeft  niet  de  indruk  dat  dat  zo  is,  bovendien  wijst  Brand  op  het  

feit  dat  steeds  de  forensische  psychiaters  en  psychologen  aan  het  woord  komen  en  

die  lijken  soms  geen  idee  te  hebben  dat  er  aan  de  andere  kant  van  het  spectrum  een  

groep  schizofreniepatiënten  zit  die  nooit  een  moord  plegen.  

Tussenconclusie:  De  experts  met  veel  mediaervaring  vinden  de  rol  van  een  expert  in  

de  media  belangrijk,  zeker  bij  gebeurtenissen  als  die  in  Alphen  aan  de  Rijn.  

Voorlichting  zien  zij  op  zo’n  moment  bijna  als  hun  ‘verplichting’.  Experts  als  Brand  en  

Bruggeman  die  weinig  media-­‐ervaringen  hebben,  pleiten  daarentegen  voor  meer  

terughoudendheid  en  vinden  dat  er  in  de  berichtgeving  over  Van  der  Vlis  veel  te  

haastig  is  gereageerd  door  experts  (zowel  op  televisie  als  in  kranten).  Eerst  moeten  

alle  feiten  boven  tafel.  Daar  zijn  de  media-­‐experts  het  mee  eens;  je  kunt  prima  in  

algemeenheden  praten  en  op  die  manier  voorlichting  geven,  als  je  er  maar  bij  zegt  dat  

het  nog  niet  zeker  is  dat  het  in  dit  geval  ook  zo  is.  Alle  experts  denken  van  tevoren  wel  

na  over  de  stigma’s,  maar  met  name  de  media-­‐experts  vinden  het  feit  dat  ze  

überhaupt  een  interview  geven  al  de-­‐stigmatiserend  werken.  Bram  Bakker  en  

Hjalmar  van  Marle  zeggen  nooit  nee  tegen  een  interviewverzoek;  Ed  Brand,  Richard  

Bruggeman  en  Corine  de  Ruiter  geven  aan  van  wel.  Corine  de  Ruiter  omdat  ze  in  

sommige  gevallen  niet  genoeg  kennis  heeft  over  een  bepaalde  zaak.  Richard  

Bruggeman  omdat  hij  vindt  dat  er  in  dit  soort  specifieke  gevallen  bijna  nooit  genoeg  

bekend  is.  Dat  vind  ook  Ed  Brand,  bovendien  heeft  hij  zelf  geen  goede  ervaringen  met  

interviews.    

 

4.2.4  Media-­‐optredens  van  experts  na  9  april  2011  

De  vraag  is  of  de  experts  die  in  de  media  zijn  geweest  een  juiste  bijdrage  hebben  

geleverd  aan  de  beeldvorming  rondom  schizofrenie.  Ed  Brand  denkt  van  niet.  ‘Ik  vind  

het  echt  heel  stuitend  wat  er  wordt  gezegd.  Als  Van  Marle  of  De  Ruiter  te  gast  zijn  in  

actualiteitenprogramma’s  moet  er  niet  alleen  gezegd  worden  dat  het  om  een  incident  

gaat,  maar  ze  moeten  ook  cijfers  kunnen  noemen.  En  dat  heb  ik  nooit  iemand  horen  

zeggen.  Wat  ik  terug  zie  werkt  mijn  inziens  stigmatisering  in  de  hand,  al  is  dat  niet  de  

 65  

intentie  van  die  mensen.  Er  is  een  groot  misverstand  tussen  de  relatie  tussen  

schizofrenie  en  criminaliteit.  Er  is  nooit  aangetoond  dat  het  één  leidt  tot  het  ander.  

Nooit,  integendeel.  Er  is  wel  een  verhoogd  risico  maar  er  is  geen  causaal  verband.  

Natuurlijk  is  iemand  die  psychotisch  is  minder  in  staat  om  zich  te  beheersen,  maar  dat  

wil  niet  zeggen  dat  het  automatisch  leidt  tot  strafbaar  gedrag’.  Van  Marle  is  wel  

tevreden  over  zijn  eigen  optreden,  maar  heeft  nog  wel  een  kritische  opmerking  

richting  enkele  van  zijn  collega’s.  ‘Sommige  van  mijn  collega’s  springen  verder  dan  hun  

polsstok  lang  is.  Die  gaan  te  veel  op  basis  van  de  eerste  feiten  extrapoleren  wat  zij  

vinden.  Terwijl  ze  eerst  zouden  moeten  kijken  wat  hun  kennis,  wetenschap  en  

deskundigheid  daarover  zegt.  Ze  hebben  dan  niet  alleen  een  verhaal  gebaseerd  op  de  

feiten,  maar  meer  een  verhaal  over  wat  zij  zelf  daarvan  vinden.  Dat  vind  ik  niet  juist.  

Juist  bij  een  heikel  onderwerp  waarbij  je  met  stigma’s  over  psychiatrische  patiënten  te  

maken  hebt,  moet  je  niet  zo  maar  dingen  gaan  zeggen,  dan  moet  je  daar  echt  van  

doordrongen  zijn.  Je  kan  het  niet  zo  maar  hebben  over  ‘schizofrenen’,  dat  moet  je  dan  

wel  kunnen  toelichten’.  Bram  Bakker  vindt  dat  er  over  het  algemeen  goed  bericht  is  

over  de  zaak  Van  der  Vlis.  Hij  is  sowieso  tevreden  over  de  aandacht  voor  psychische  

ziektes  in  de  media  de  laatste  jaren,  ‘dat  is  stukken  beter  dan  het  was’.  Bruggeman  

kan  geen  specifieke  uitspraken  doen  over  de  berichtgeving  in  de  

actualiteitenprogramma’s,  omdat  hij  weinig  televisie  gekeken  heeft  na  de  gebeurtenis.    

Tussenconclusie:  Dit  is  een  lastig  te  beantwoorden  vraag  gebleken  tijdens  de  

interviews.  Niet  alle  experts  hadden  de  media-­‐optredens  van  collega’s  nog  helder  op  

hun  netvlies.  In  algemeenheden  kan  gesteld  worden  dat  de  media-­‐experts  wel  

redelijk  tevreden  lijken,  waarbij  Van  Marle  nog  wel  opmerkt  dat  er  ook  wel  vaak  

meningen  in  plaats  van  harde  feiten  worden  geuit  door  collega-­‐experts.  Ed  Brand  is  

over  alle  media-­‐optredens  zeer  kritisch.  Hij  vindt  het  feit  dat  er  nooit  cijfers  genoemd  

worden  zeer  stigmatiserend  werken.  In  grote  lijnen  is  Richard  Bruggeman  het  daar  

mee  eens.  Bruggeman  heeft  enkel  in  algemeenheden  wat  kunnen  zeggen  over  de  

optredens  van  collega-­‐experts  na  9  april,  maar  hij  vindt  dat  bij  zo  weinig  informatie  

experts  beter  kunnen  zwijgen  en  dat  ze  anders  fout  bezig  zijn.  Als  psychiater  moet  je  

geen  interviews  geven  over  iemand  die  je  niet  zelf  hebt  onderzocht.    

 

 66  

Alle  tussenconclusies  hebben  betrekking  op  de  hoofdvraag  ‘zijn  er  gevolgen  merkbaar  

als  het  gaat  om  de  algemene  beeldvorming  rondom  psychiatrische  patiënten  en  

schizofreniepatiënten  in  het  bijzonder’.  In  het  volgende  hoofdstuk  worden  alle  

tussenconclusies  nog  een  keer  onder  de  loep  genomen  en  ook  wordt  de  betekenis  

besproken  van  de  eerder  beschreven  analyses  van  de  berichtgeving.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 67  

5.  Conclusie  In  dit  laatste  hoofdstuk  zal  antwoord  gegeven  worden  op  de  twee  centrale  vragen,  

namelijk  in  hoeverre  er  zodanig  bericht  is  over  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  

van  der  Vlis  dat  dit  stigmatiserend  is  voor  schizofreniepatiënten  in  het  algemeen  

(vraag  1)  en  welke  gevolgen  er  merkbaar  zijn  als  het  gaat  om  de  algemene  

beeldvorming  rondom  psychiatrische  patiënten  en  schizofreniepatiënten  in  het  

bijzonder  en  welke  rol  de  expert  daarin  heeft  gespeeld  (vraag  2).  De  belangrijkste  

resultaten  zullen  hier  in  aanvulling  op  hoofdstuk  4  worden  toegelicht  en,  voor  zover  

mogelijk,  verklaard  worden  met  behulp  van  het  theoretisch  kader,  zoals  beschreven  

in  hoofdstuk  twee.    

 

De  (televisie)berichtgeving  over  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis  

[van  EenVandaag,  Brandpunt  en  in  mindere  mate  Nieuwsuur]  bevat  een  groot  aantal  

stigmatiserende  elementen,  al  verschilt  de  mate  waarin  (sterk)  per  programma.  Dat  is  

één  van  de  belangrijkste  conclusies  van  het  huidige  onderzoek.  In  bijna  de  helft  van  

alle  onderzochte  nieuwsitems  worden  de  psychische  problemen  van  Van  der  Vlis,  zijn  

‘schizofrenie’,  ‘waanideeën’  of  ‘psychoses’  gepresenteerd  als  directe  of  indirecte  

oorzaak  van  zijn  geweldsdaad  terwijl  een  causaal  verband  tussen  deze  ziekte  en  

crimineel  gedrag  nooit  is  aangetoond  (Douglas  et  al.,  2009)  en  ook  niet  voor  dit  

specifieke  geval  op  het  moment  van  de  uitzendingen.  Deze  conclusie  lijkt  aan  te  

sluiten  bij  bevindingen  uit  eerder  onderzoek  waaruit  bleek  dat  over  

schizofreniepatiënten  vaak  als  ‘gevaarlijk’  en  ‘onvoorspelbaar’  wordt  bericht.  In  de  30  

onderzochte  nieuwsitems  worden  72  uitspraken  gedaan  die  verband  houden  met  de  

psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis.  Van  die  72  uitspraken,  zijn  er  43  als  

stigmatiserend  beoordeeld,  afhankelijk  van  de  context  en  toonzetting.  Dat  betekent  

dat  in  ongeveer  60%  van  de  gevallen  er  stigmatiserende  uitspraken  worden  gedaan  

over  de  psychische  problematiek  van  Van  der  Vlis.  Belangrijk  om  te  realiseren  is  dat  

daarmee  niet  wordt  aangetoond    dat  mediaberichtgeving  in  dit  geval  de  oorzaak  is  

van  stigmatisering  van  psychiatrische  patiënten  of  dat  deze  vermijdbaar  is.  Hierop  

wordt  later  in  de  conclusie  nog  ingegaan.  

 

 68  

In  de  analyse  is  gekeken  naar  het  verschil  in  berichtgeving  tussen  de  drie  

actualiteitenprogramma’s.  Uit  de  resultaten  blijkt  dat  met  name  de  berichtgeving  van  

EenVandaag  en  Brandpunt  veel  stigmatiserende  elementen  bevat  (gemiddeld  

ongeveer  27  per  uur),  zeker  in  vergelijking  met  Nieuwsuur  (gemiddeld  ongeveer  9  

per  uur).  Het  ‘tegengif’  voor  deze  deels  onvermijdelijke  stigmatisering,  zijn  de-­‐

stigmatiserende  elementen  die  ook  zijn  onderzocht.  Wanneer  een  journalist  tijd  

neemt  om  Van  der  Vlis’  psychische  problemen  in  een  goede  context  te  plaatsen  door  

bijvoorbeeld  naar  statistieken  te  vragen  (‘hoe  vaak  komt  het  eigenlijk  voor  dat  

iemand  met  schizofrenie  zoiets  doet’),  dan  kan  dit  al  helpen  om  negatieve  

beeldvorming  bij  de  kijker  thuis  tegen  te  gaan.  Of  wanneer  een  expert  zelf  met  een  

bredere  context  komt,  of  meer  uitleg  over  een  ziektebeeld.  Dit  gebeurde  echter  

nauwelijks.  En  de  twee  keer  dat  het  wel  gebeurde,  was  dit  bij  Nieuwsuur  die  sowieso  

al  niet  zo  heel  stigmatiserend  heeft  bericht  en  bij  Brandpunt  (zie  analyse).  Waarom  

Nieuwsuur  beter  scoort  is  een  interessante  vraag  die  nog  onderzocht  kan  worden.  

 

Er  zijn  nog  wel  enkele  kanttekeningen  te  plaatsen  bij  de  resultaten  van  het  eerste  deel  

van  het  onderzoek.  Allereerst  de  vraag  of  stigmatisering  überhaupt  wel  te  vermijden  

was  geweest  in  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis.  Het  is  één  van  de  

basisprincipes  van  de  journalistiek  om  alle  feiten  boven  tafel  te  krijgen  bij  zulke  

gebeurtenissen.  Het  is  dan  ook  aannemelijk  dat  het  psychiatrisch  verleden  van  Van  

der  Vlis  in  alle  gevallen  boven  tafel  was  gekomen.  Bovendien  is  het  wel  aangetoond  

dat  er  bij  schizofreniepatiënten  een  verhoogd  risico  is  op  geweldsdelicten.  Dus  dat  

media  erover  berichten  en  het  proberen  te  duiden  is  begrijpelijk  en  zelfs  hun  taak.  Dit  

is  een  belangrijk  punt,  omdat  daardoor  ook  duidelijk  wordt  dat  wanneer  er  bericht  

wordt  over  een  geweldsdelict  waarbij  de  dader  een  psychiatrische  achtergrond  blijkt  

te  hebben,  op  voorhand  aangenomen  kan  worden  dat  enige  vorm  van  stigmatisering  

onvermijdelijk  zal  zijn.  De  volgende  vraag  is  echter  op  welke  wijze  media  daar  

rekening  mee  houdt,  want  zoals  in  de  inleiding  beschreven,  is  het  ook  de  taak  van  de  

journalist  om  de  werkelijkheid  zo  getrouw  mogelijk  weer  te  geven,  waarbij  wordt  

vermeden  dat  bij  het  berichten  over  dergelijke  gebeurtenissen  ‘slachtoffers  en  

nabestaanden  daardoor  nadeel  zullen  ondervinden,  hen  extra  leed  wordt  aangedaan  of  

 69  

hun  verwerkingsproces  wordt  bemoeilijkt’.  En  met  de  grote  groep  psychiatrische  

patiënten  en  in  het  bijzonder  de  groep  schizofreniepatiënten  lijkt,  zo  tonen  de  

resultaten  in  dit  onderzoek,  lang  niet  altijd  rekening  te  zijn  gehouden.  Bij  de  

nieuwsitems  van  EenVandaag  wordt  in  bijna  de  helft  van  de  gevallen  stereotype  taal  

gebruikt  om  de  psychische  problemen  van  Van  der  Vlis  aan  te  duiden,  bij  Brandpunt  

zelfs  in  meer  dan  de  helft  van  de  gevallen.  Eén  specifiek  voorbeeld  wordt  hier  nog  

nader  toegelicht.  In  de  leidraad  voor  journalisten  staat  ook  in  aanvulling  dat  

slachtoffers  en  nabestaanden  geen  leed  zullen  ondervinden  van  de  berichtgeving:  

‘Met  het  oog  daarop  dient  de  journalist  informatie  over  slachtoffers  en  nabestaanden  

die  niet  noodzakelijk  is  om  de  aard  en  ernst  van  ongeval  of  ramp  weer  te  geven,  

achterwege  te  laten’.  Er  is  regelmatig  genoemd  dat  Van  der  Vlis  ‘schizofreen’  was,  of  

‘psychotisch’,  of  ‘psychiatrisch  patiënt’.  Met  name  de  eerste  twee  beschrijvingen  

behoeven  meer  context.  Schizofrenie  is  een  ingewikkeld  ziektebeeld  waarover  niet  zo  

maar  zonder  uitleg  bericht  kan  worden.  Daarbij  is  het  de  vraag  of  deze  specifieke  

informatie  in  veel  gevallen  wel  genoemd  had  moeten  worden.  Omdat  de  

gezondheidszorginstelling  Rivierduinen  het  medisch  dossier  van  Van  der  Vlis  niet  

heeft  vrij  gegeven  zijn  er  maar  weinig  feiten  bekend  over  zijn  officiële  diagnose  en  

behandeltraject.  In  dit  geval  kan  dat  ook  terecht  de  vraag  gesteld  worden  wat  de  

precieze  toevoeging  is  van  het  vermelden  van  het  feit  dat  hij  aan  schizofrenie  leed,  als  

er  niet  meer  uitleg  gegeven  kan  worden  over  hoe  dat  ziektebeeld  er  bij  hem  uitzag.  

Dat  laatste  verschilt  namelijk  enorm  per  persoon  en  Tristan  van  der  Vlis  was  niet  de  

gemiddelde  schizofreniepatiënt.    

Een  tweede  kanttekening  is  dat  nu  weliswaar  uit  deze  analyse  is  gebleken  dat  de  

berichtgeving  behoorlijk  wat  stigmatiserende  elementen  bevat,  maar  dat  het  nog  

onduidelijk  is  wat  de  precieze  daarvan  op  de  beeldvorming  is  geweest.  Uit  eerder  

genoemd  onderzoek  van  Kraan  en  Van  ’t  Veer  (1999)  blijken  media  namelijk  eerder  

trendvolger  als  het  gaat  om  stigmatiserende  berichtgeving;  zij  zouden  vertolken  wat  

er  al  in  de  maatschappij  leeft.  Dit  zou  in  de  toekomst  verder  onderzocht  moeten  

worden,  want  toch  blijkt  ook  uit  huidig  onderzoek  wel  degelijk  dat  er  een  samenhang  

is  met  de  algemene  beeldvorming.  Hierbij  zou  dan  ook  krantenberichtgeving  en  

informatie  op  internet  moeten  worden  meegenomen,  want  zoals  psychiater  Richard  

 70  

Bruggeman  in  het  interview  zei,  het  is  mooi  als  een  expert  met  cijfers  komt  in  een  

interview  of  objectieve  taal  gebruikt,  maar  als  één  grote  landelijke  krant  opent  met  

‘schizofreen  vermoordt  zes  mensen’,  dan  is  die  impact  veel  groter.    

Een  laatste  kanttekening  betreft  het  meetinstrument.  Stigmatisering  kan  op  vele  

manier  meetbaar  worden  gemaakt.  Dit  meetinstrument  is  nog  niet  afdoende  

gebleken.  Er  kan  een  indicatie  worden  gegeven  van  de  mate  waarin  er  

stigmatiserende  elementen  in  de  televisiereportages  is  voorgekomen,  maar  dit  hangt  

nog  te  sterk  samen  met  de  interpretatie  van  de  onderzoeker.  Het  meetinstrument  

vraagt  om  verdere  aanscherping  waarbij  ook  nog  beter  onderzocht  wordt  wat  

bijvoorbeeld  de  impact  is  van  de-­‐stigmatiserende  elementen.    

 

Uit  de  analyse  van  de  expertinterviews  in  het  tweede  deel  van  het  onderzoek  kan  

gesteld  worden  dat  de  beeldvorming  rondom  schizofrenie  sinds  9  april  in  negatieve  

zin  is  veranderd.  Met  name  de  experts  die  niet  in  de  media  zijn  geweest  zijn  van  

mening  dat  dit  onder  andere  te  maken  kan  hebben  met  stigmatiserende  berichtgeving  

en  voorbarige  optredens  van  collega-­‐psychiaters.  Er  kan  dus  met  enige  

voorzichtigheid  gesteld  worden  dat  media  invloed  hebben  gehad  op  de  algemene  

beeldvorming  rondom  schizofrenie  op  basis  van  de  gesprekken  met  de  experts,  maar  

op  welke  manier  dit  precies  gebeurd  is,  blijft  vaag  en  vraagt  om  meer  onderzoek.  Er  is  

daarbij  duidelijk  verschil  te  merken  in  de  opvattingen  van  experts  die  vaak  in  de  

media  optreden  in  vergelijking  met  experts  die  er  (bewust)  voor  kiezen  dit  niet  te  

doen.  De  experts  die  vaak  interviews  geven,  lijken  het  belangrijker  te  vinden  dat  er  

over  psychische  aandoeningen  wordt  gesproken  dan  dat  er  door  te  zwijgen  

stigmatisering  wordt  vermeden.  Zwijgen  vinden  zij  dus  over  het  algemeen  

stigmatiserender  dan  een  interview  geven.  De  media-­‐experts  zeggen  zich  wel  bewust  

te  zijn  van  stigma’s,  maar  zien  het  ook  als  hun  taak  ‘de  bevolking  voor  te  lichten’.  Zij  

zien  hun  rol  als  belangrijk  na  een  gebeurtenis  als  in  Alphen  aan  de  Rijn.    

Dat  zien  de  experts  die  niet  in  de  media  zijn  geweest  na  Alphen  anders.  Zij  vinden  dat  

experts  hun  mond  moet  houden  na  gebeurtenissen  als  Alphen  aan  de  Rijn.  Er  was  veel  

te  weinig  informatie  bekend  waardoor  je  als  expert  als  snel  geneigd  bent  om  Van  der  

Vlis  direct  of  indirect  te  gaan  diagnosticeren  terwijl  je  hem  niet  kent  en  niets  weet  van  

 71  

zijn  behandeling  en  medisch  dossier.  Alle  experts  vinden  wel  dat  er  te  vaak  en  snel  

door  media  een  causaal  verband  wordt  gelegd  tussen  schizofrenie  en  geweld  en  dat  is  

er  niet.  Voor  toekomstige  berichtgeving  komt  dit  dan  ook  op  het  lijstje  met  

aanbevelingen  voor  journalisten.  Samenvattend  kan  geconcludeerd  worden  op  basis  

van  de  gesprekken  met  de  vijf  experts  gesteld  kan  worden  dat  de  berichtgeving  wel  

een  bepaalde  mate  van  invloed  heeft  gehad  op  de  beeldvorming,  maar  dat  er  meer  

onderzoek  nodig  is  om  aan  te  tonen  op  welke  manier  dat  precies  gebeurd  is.  Ook  zou  

het  interessant  zijn  om  de  precieze  rol  en  invloed  van  experts  in  de  media  te  

onderzoeken.  Er  lijkt  namelijk  een  grote  discrepantie  te  bestaan  tussen  de  experts  die  

wel  in  de  media  zijn  en  hun  collega’s  die  het  van  afstand  gadeslaan.  Het  is  niet  

onwaarschijnlijk  dat  de  keuze  voor  bepaalde  experts  ook  invloed  heeft  op  de  

beeldvorming.  Alleen  al  uit  deze  interviews  blijkt  hoe  belangrijk  het  is  om  niet  altijd  

dezelfde  expert  over  een  onderwerp  aan  het  woord  te  laten.  Dat  is  echter  een  ander  

onderzoek,  namelijk  die  naar  de  keuze  strategieën  van  journalisten  voor  bepaalde  

experts.    

 

Tot  slot:  Aan  alle  experts  is  gevraagd  naar  aanbevelingen  om  stigmatisering  tegen  te  

gaan.  Wat  moeten  journalisten  en  experts  doen  bij  een  nieuw  gewelddadig  incident  

waarbij  iemand  betrokken  is  die  een  psychiatrische  aandoening  zoals  schizofrenie  

heeft?  Die  vraag  leverde  het  volgende  lijstje  met  belangrijke  aanbevelingen  voor  

toekomstige  berichtgeving  op.  Door  het  huidig  onderzoek  zou  het  af  en  toe  kunnen  

lijken  alsof  er  maar  weinig  niet  stigmatiserend  is,  maar  dat  is  niet  zo.      

Om  te  beginnen  aanbevelingen  voor  de  journalistiek:    

-­‐ Breng  geen  schrik  of  vooroordelen  aan  bij  uw  publiek.  Het  is  de  kerntaak  van  

de  journalistiek:  feiten  uitzoeken  en  die  beoordelen  en  wegen.  Maar  hou  je  bij  

de  feiten!  

-­‐ Onthoud  dat  een  causaal  verband  tussen  geweld  en  schizofrenie  ontbreekt.  

Probeer  daarom  altijd  cijfers  en  statistieken  te  vermelden,  zodat  duidelijk  

wordt  dat  gedrag  als  dat  van  Tristan  van  der  Vlis  een  uitzondering  is.  Het  

overgrote  merendeel  van  de  schizofreniepatiënten  is  niet  gewelddadig.    

 72  

-­‐ Realiseer  u  dat  u  niet  kunt  spreken  over  ‘dé  schizofreniepatiënt’.  De  groep  

schizofreniepatiënten  in  Nederland  is  een  grote  en  gemêleerde  groep.    

-­‐ In  het  algemeen:  Focus  niet  altijd  op  (gewelds)incidenten.  Het  is  ook  

belangrijk  zo  nu  en  dan  uitzendtijd  te  besteden  aan  psychiatrische  patiënten  of  

aandoeningen  waarbij  de  focus  niet  op  een  negatieve  gebeurtenis  ligt.    

-­‐ Wanneer  een  expert  wordt  uitgenodigd  om  over  een  ingewikkeld  ziektebeeld  

als  schizofrenie  te  spreken,  neem  dan  de  tijd.  Het  is  beter  dan  bijvoorbeeld  een  

gast  minder  uit  te  nodigen,  dan  wanneer  zo’n  interview  in  4  of  5  minuten  te  

‘proppen’.  Daardoor  is  er  meer  kans  op  stigmatiserendere  uitspraken,  omdat  

de  expert  zijn  opmerkingen  minder  kan  nuanceren.    

Dan  nog  enkele  aanbevelingen  voor  experts,  psychiaters  of  psychologen  die  van  plan  

zijn  een  interview  te  geven  aan  een  medium:    

-­‐ Realiseer  u  dat  u  geen  diagnose  kunt  stellen  op  basis  van  krantenberichten.  

Om  een  oordeel  te  kunnen  uitspreken  over  een  bepaalde  casus,  zou  u  die  

patiënt  eigenlijk  eerst  gezien  moeten  hebben  of  op  z’n  minst  het  medisch  

dossier  moeten  lezen.    

-­‐ Bepaalde  diagnoses  zijn  nog  geen  voorspelling  over  gedrag.  Doe  daar  dan  ook  

geen  uitspraken  over.    

-­‐ Zorg  dat  de  journalist  u  de  tijd  geeft  om  getallen  en  statistieken  te  

vermelden.  Geef  in  elk  geval  aan  hoe  zeldzaam  dergelijke  incidenten  zijn.    

-­‐ Probeer  dingen  in  ‘normale  mensentaal’  uit  te  leggen.  Door  bijvoorbeeld  uit  

te  leggen  hoe  iemand  met  een  psychose  de  wereld  ervaart  en  waarneemt,  

maakt  u  het  voor  het  kijkerspubliek  heel  nabij.    

-­‐ Realiseer  u  heel  goed  waarom  u  in  de  media  treedt:  is  dat  eigen  belang  of  in  

het  belang  van  de  patiënt(en)?  Zeker  wanneer  degene  waarover  u  spreekt  nog  

in  leven  is,  is  het  in  de  ogen  van  veel  van  uw  collega’s  onethisch  om  uitspraken  

te  doen  over  die  persoon  zonder  dat  u  zijn  dossier  hebt  gelezen  of  zonder  dat  

het  voor  de  rechter  is  geweest.    

 

 

 

 73  

Literatuurlijst  

Angermeyer,  M.C.,  &  Schulze,  B.  (2001).  Reinforcing  stereotypes:  How  to  focus  on  forensic  cases  in  news  reporting  may  influence  public  attitudes  towards  the  mentally  ill.  International  Journal  of  Law  and  Psychiatry,  24,  469-­‐486.  

Arondson,  E.,  Wilson,  T.D.  &  Akert,  R.M.  (2005).  Social  Psychology  (5th  ed.).  New  Yersey:  Pearson  Education  Inc.  

Brants,  K.  (1998).  Beeldvorming  en  burgerschap.  Media,  migranten  en  de  multiculturele  samenleving.  Tijdschrift  voor  Communicatiewetenschap,  23(3),  220-­‐232.  

Brown,  K.,  Bradley,  L.J.  (2002).  Reducing  the  stigma  of  mental  illness.  Journal  of  Mental  Health  Counseling,  Vol  24(1),  Jan  2002,  81-­‐87.  

Catthoor  K,  De  Hert  M,  Peuskens  J.  (2003)  Stigma  bij  schizofrenie:  een  literatuuroverzicht.  Tijdschrift  voor  Psychiatrie,  45:  87-­‐96  

Edney,  D.R.  (2004).  Mass  media  and  mental  illness.  A  literature  review.  Ontario:  Canadian  Mental  Health  Association.  (www.ontario.cmha).    

Entman,  R.M.  (1993).  Framing:  toward  clarification  of  a  fractured  paradigm.  Journal  of  Communication,  43,  51-­‐58.  

Gaebel,  W.,  Baumann,  A.,  Witte,  A.  M.,  &  Zaeske,  H.  (2002).  Public  attitudes  towards  people  with  mental  illness  in  six  German  cities.  European  Archives  of  Psychiatry  and  Clinical  Neuroscience,  252,  278-­‐287.  

Gerbner,  G.  (1980).  Dreams  that  hurt:  Mental  illness  in  the  mass  media.  In  R.C.Baron,  I.D.  Rutman,  G.  Klaczynska  (red.).  The  Community  Imperative  (pp.  19-­‐23).  Philadelphia:  Horizon  House  Institute.  

Hamilton,  D.L,  &  Sherman,  S.J.  (1996).  Perceiving  persons  and  groups.  Psychological  Review,  103,  336-­‐  355.  

Klin,  A.,  Lemish,  D.  (2008).  Mental  Disorders  Stigma  in  the  Media:  Review  of  Studies  on  Production,  Content,  and  Influences.  Journal  of  Health  Communication,  13,  434-­‐449.    

Kraan,  H.F.,  Van  ‘t  Veer,  J.T.B.  (2007).  Psychiatrie  en  media:  stereotypen  zaaien,  stigma  oogsten.  Tijdschrift  Klinische  Psychologie,  2,  123-­‐133.    

Link,  B.,  Phelan,  J.C.,  Bresnahan,  M.  et  al.  (1999).  Public  conceptions  of  mental  illness:  labels,  causes,  dangerousness  and  social  distance.  American  Journal  of  Public  Health,  89,  1328-­‐33.  

McCombs,  M.E.  (1994).  New  Influences  on  our  Pic-­‐  tures  of  the  World.  In  J.  Bryant  &  D.  Zillsmann  (red.),  Media  Effects.  Advances  in  Theory  and  Research  (pp.  1-­‐16).  Hillsdale,  New  Jersey:  Lawrence  Erlbaum  Associates.  

McKay,  D.  (2000).  Stigmatising  pharmaceutical  advertisements.  British  Journal  of  Psychiatry,  177,  467-­‐468.  

 74  

Nairn,  R.  (1999).  Does  the  use  of  psychiatrists  as  sources  of  information  improve  media  depictions  mental  illness?  A  pilot  study.  Australian  and  New  Zealand  Journal  of  Psychiatry,  33,  583-­‐589.  

Nairn,  R.,  Coverdale,  J.,  &  Claassen,  D.  (2001).  From  source  material  to  news  story  in  New  Zealand  print  media:  a  prospective  study  of  the  stigmatizing  pro-­‐  cesses  in  depicting  mental  illness,  Australian  and  New  Zealand  Journal  of  Psychiatry,  35,  654-­‐659.  

Philo,  G.  (Ed).  (1997).  Changing  media  representations  of  mental  health.  Psychiatric  Bulletin,  21,  171-­‐172.    

Reporting  Suicide  and  mental  illness  (2007).  Verkregen  op  15  september  2011,  online:  http://www.mindframe-­‐media.info/site/index.cfm?display=84375  

Rose,  D.  (1998).  Televison,  madness  and  community  care.  Journal  of  Community  &  Applied  Social  Psychology,  8(3),  213-­‐228.    

Scheufele,  D.A.  (1999).  Framing  as  a  theory  of  media  effects.  Journal  of  Communication,  49,  103-­‐122.  

Schie,  E.G.M.,  van,  Meijer,  E.  en  Wiegman,  O.  (1997).  Beeldvorming  omtrent  psychiatrische  patienten  bij  de  bevolking  en  bij  patienten  zelf.  Inhoudsanalyse  mediaberichtgeving,  Enschede:  Universiteit  Twente.    

Sieff,  E.M.  (2003).  Media  frames  of  mental  illness:  the  potential  impact  of  negative  frames.  Journal  of  Mental  Health,  12  (3),  259-­‐269.  

Taylor,  S.M.,  &  Dear,  M.J.  (1981).  Scaling  community  attitudes  towards  mentally  ill.  Schizophrenia  Bulletin,  7,  225-­‐240.  

Tijdsbestedingsonderzoek  (2010).  Verkregen  op  15  november  2011,  online:  http://www.mediaonderzoek.nl/1586/tijdbestedingsonderzoek-­‐2010/  

Van  Kerkhof,  M.  (2009)  Schizofrenie  is  wetenschappelijk  onthoudbaar.  Psy,  11,  20-­‐26.  

Van  ‘t  Klooster,  M.  (2009)  Strijd  tegen  Stigma.  Een  nieuwe  rol  voor  de  media.  Deviant,  60,  26-­‐28.  

Veer,  J.  van  ‘t  (2006).  The  social  construction  of  psychiatric  stigma.  (Proefschrift).  Enschede:  Universiteit  Twente.    

Wahl,  O.(1995).  Media  Madness:  Public  Images  of  Mental  Illness.  New  Brunswick,  NJ:  Rutgers  Univer-­‐  sity  Press.  

Wahl,  O.F.  (2002).  Children’s  view  of  mental  illness:  a  review  of  the  literature.  Psychiatric  Rehabilitation  Skills,  6  (2),  134-­‐158.  

Wilson,  C.  Nairn,  R.,  Coverdale,  J.  et  al.  (1999).  Mental  illness  depictions  in  prime-­‐time  drama:  Identifying  the  discursive  resources.  Australian  and  New  Zealand  Journal  of  Psychiatry,  33,  232-­‐239.  

Wolff,  G.,  Pathare,  S.,  Craig,  T.,  &  Leff,  J.  (1996).  Community  attitudes  to  mental  illness.  British  Journal  of  Psychiatry,  168,  183-­‐190.  

 75  

Bijlage  1.  Topiclist  semigestructureerde  interviews    

Hoofdvraag:  In  hoeverre  heeft  de  berichtgeving  over  Tristan  van  der  Vlis  de  algemene  

beeldvorming  rondom  psychiatrische  patiënten,  schizofreniepatiënten  in  het  bijzonder,  

beïnvloed  en  welke  rol  heeft  de  expert  daarin  gehad?  

 

Vraag  1.    

Denkt  u  dat  de  schietpartij  in  Alphen  aan  de  Rijn  invloed  heeft  gehad  op  de  algemene  

beeldvorming  rondom  schizofrenie,  of  psychiatrie  in  het  algemeen?  Waarom  

wel/niet.    

Waar  merkt  u  dat  aan  (voorbeelden)?    

 

Vraag  2.    

Heeft  u  gemerkt  dat  in  de  periode  na  de  schietpartij  in  Alphen  aan  de  Rijn  uw  

patiënten,  of  familie/vrienden  van  uw  patiënten,  met  het  nieuws  geconfronteerd  

werden?  Op  wat  voor  manier?  Heeft  u  het  idee  dat  de  manier  van  berichtgeving  

nadelige  gevolgen  voor  hen  heeft  gehad?  Zo  ja,  hoe?  Had  dit  anders  gekund?  Hoe?  

 

Vraag  3.    

Hoe  belangrijk  is  in  uw  beleving  de  rol  van  een  expert  in  de  media  na  zo’n  ingrijpende  

gebeurtenis?  Zijn  er  redenen  waarom  niet  zou  ingaan  op  een  interviewverzoek  van  

een  journalist,  waarom  niet?  In  hoeverre  is  de  expert  verantwoordelijk  voor  het  

bevestigen  of  tegengaan  van  stigma’s?    

 

Vraag  4.  

Hoe  kijkt  u  terug  naar  media-­‐optredens  van  collega-­‐psychiaters  in  het  nieuws  na  de  

schietpartij  (Van  Marle,  Rene  Diekstra,  Corine  de  Ruiter)  heeft  u  het  idee  dat  zij  op  

hun  manier  een  juiste  bijdrage  hebben  geleverd  aan  het  begrip  rondom  de  ziekte  

schizofrenie?  Wat  is  ‘juist’?  [hier  worden  ook  concrete  (stigmatiserende)  uitspraken  

van  psychiaters  als  voorbeeld  gegeven  +  een  reactie  gevraagd.]    

 76  

Bijlage  2.  Waarnemingsinstrument  met  toelichting    

A.  Itemnummer  Toelichting:  De  items  worden  op  chronologische  wijze  geordend,  daarbij  krijgt  het  item  de  eerste  letter  van  de  naam  van  het  programma.  Item  N3,  staat  dus  voor  het  derde  item  dat  Nieuwsuur  (N)  heeft  uitgezonden  over  de  gebeurtenissen  in  Alphen  aan  de  Rijn.    Weging:  geen    B.  Lengte  item  in  minuten  Toelichting:  Hier  wordt  genoteerd  hoeveel  minuten  er  aan  het  item  is  besteed.  Halve  minuten  worden  ook  genoteerd.  Alles  boven  de  .30  wordt  afgerond  naar  boven,  onder  de  .30  afgerond  naar  beneden.  5.40  wordt  dus  afgerond  naar  6  minuten.  Weging:  geen      C.  Datum  item  Toelichting:  hier  wordt  de  uitzenddatum  van  het  item  genoteerd,  op  de  volgende  manier  02-­‐04-­‐2011.    Weging:  geen    D.  Welk  programma:    1.  EenVandaag  2.  Nieuwsuur  3.  Brandpunt  Toelichting:  Hier  wordt  genoteerd  welk  programma  het  item  heeft  gemaakt.  Weging:  geen      E.  Vorm:    1.  reportage  (beta)    2.  live  interview  verslaggever    3.  live  interview    4.  studio  interview  met  (familie  van)  slachtoffer(s)  5.  studio  interview  met  expert(s)  Toelichting:  Hier  wordt  genoteerd  welke  vorm  er  gekozen  is  voor  de  opbouw  van  een  item.  Als  er  meerdere  vormen  zijn,  bijvoorbeeld  een  live  interview,  maar  ook  een  reportage,  dan  worden  deze  beide  gescoord.    Weging:  +1  als  hier  5  wordt  gescoord  in  combinatie  met  een  hoofdvraag  (zie  vraag  F)  over  de  verklaring  van  de  daad.      F.  Wat  is  de  hoofdvraag  van  het  item?  (open  vraag)    Toelichting:  De  meeste  reportages  willen  antwoord  geven  op  een  bepaalde  hoofdvraag.  Als  deze  duidelijk  uit  het  item  blijkt,  wordt  die  hier  genoteerd.  Veel  items  beginnen  ook  al  met  een  vraag  die  de  presentator  aankondigt,  zoals  ‘had  Tristan  van  der  V  wel  een  wapen  mogen  krijgen?’    Weging:  Zie  vraag  E.    G.  In  hoeverre  wordt  in  het  item  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis  gezien  als  dé  verklarende  factor  (in  vergelijking  met  andere  factoren  die  ook  spelen)  voor  zijn  geweldsdaad?  (de  uitzendtijd  per  factor  is  hier  ook  meegenomen)    

 77  

1.  De  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  worden  gezien  als  de  belangrijkste  factor  voor  de  verklaring  van  zijn  geweldsdaad.    2.  De  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  worden  genoemd  als  belangrijke  factor  waarom  er  wordt  gefocust  op  de  fouten  in  de  wapenverstrekking  of  de  behandeling,  zonder  dat  de  psychische  problemen  daarbij  in  context  worden  geplaatst.    3.  De  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  worden  gezien  als  belangrijke  factor,  naast  andere  factoren  zoals  bijvoorbeeld  het  feit  dat  hij  ontslagen  was  of  geen  vrienden  had.    99.  niet  van  toepassing  (er  worden  geen  uitspraken  gedaan)  Toelichting:  Deze  vraag  meet  het  frame  ‘schizofreniepatiënten  zijn  gewelddadig’.  Als  in  het  item  letterlijk  wordt  genoemd  dat  schizofrenie  een  verklaring  biedt  voor  de  geweldsdaad  van  Van  der  Vlis,  wordt  +2  genoteerd.  Ook  als  gezegd  wordt  dat  het  de  belangrijkste  verklarende  factor  is.  Als  er  meerdere  factoren  worden  genoemd,  ongeacht  welke,  wordt  -­‐2  gescoord.  Als  de  focus  meer  ligt  op  andere  factoren,  zoals  bijvoorbeeld  fouten  bij  wapenverstrekking  of  hulpverlening,  wordt  er  een  +1  gescoord.  Als  er  in  het  item  niet  gesproken  wordt  over  verklaringen  voor  zijn  gedrag,  wordt  er  99  ingevuld.  Weging:  +2  als  er  1  wordt  genoemd,  +1  als  2,  -­‐2  als  3  wordt  gescoord.    H.  Welke  woorden  worden  genoemd  om  de  psychische  gesteldheid  van  Tristan  van  der  Vlis  te  beschrijven:    1.  Subjectieve  woordkeuze,  zoals:       a.  een  gek  of  gestoord     b.  geestesziek     c.  psychisch  niet  in  orde     d.  schizofreen     e.  psychotisch     f.  psychiatrisch  patiënt    2.  enkel  objectieve  woordkeuze  (bijv.  ‘psychische  problemen’)  99.  niet  van  toepassing  Toelichting:  De  bovenstaande  woorden  zijn  afgeleid  uit  theorie  en  eerder  onderzoek  naar  stereotype  woordgebruik  over  psychiatrische  aandoeningen.  De  context  speelt  hier  ook  een  rol.  Elk  woord  en  elke  zin  die  verwijst  naar  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis  wordt  hier  gescoord,  maar  de  context  moet  worden  meegenomen.  Dat  betekent  dat  het  woord  schizofreen  alleen  wordt  geturfd  als  ook  uit  de  context  blijkt  dat  dit  woord  niet  als  neutraal  of  objectief  kan  worden  gezien.  (Criteria)  Hier  speelt  voor  een  deel  interpretatie  van  de  kant  van  de  onderzoeker  (zie  ook  kopje  betrouwbaarheid).  Weging:  +1  voor  elke  keer  dat  er  1  wordt  gescoord.  Bij  meerdere  subjectieve  woorden  in  het  item,  wordt  er  elke  keer  +1  gescoord.          

I.  Komen  de  volgende  ‘framing  middelen’  voor  in  het  item?    1.  Ja,  namelijk:    

a.  metaforen,  zoals  ‘Tristan  was  een  tikkende  tijdbom’  b.  voorbeelden,  zoals  ‘Tristan  toont  ons  hoe  de  hulpverlening  heeft  gefaald’  c.  ‘catchphrases’,  zoals  ‘de  Alphen-­‐schutter’  d.  persoonsbeschrijving  van  Tristan  die  voldoet  aan  het  stereotype  

  psychiatrische  patiënt,  blijkend  uit  de  context  (zoals  afgeleid  uit  de     literatuur:  gevaarlijk,  onvoorspelbaar,  werkeloos,  labiel)  

e.  bepaalde  visuele  beelden  die  steeds  op  een  iconische  manier  terug,  zoals  bijvoorbeeld  die  van  bepaalde  slachtoffers.  

 78  

2.  Nee  99.    niet  van  toepassing  Toelichting:  De  bovenstaande  woorden  zijn  afgeleid  uit  theorie  en  eerder  onderzoek  naar  framing  elementen  bij  de  berichtgeving  over  psychiatrische  aandoeningen.  De  context  speelt  hier  ook  een  rol.  Als  er  een  framing  element  wordt  opgemerkt  in  het  item,  wordt  +1  genoteerd  +  de  bijbehorende  voorbeelden.  Wanneer  niet,  dan  2.  99  wordt  genoteerd  als  Tristan  van  der  Vlis  niet  wordt  genoemd  in  het  item.  Weging:  +1  als  er  1  wordt  gescoord.      J.  Welke  ‘feiten’  worden  er  genoemd  over  psychiatrische  patienten,  schizofrenie  en  geweld?    Toelichting:  Dit  is  een  open  vraag  met  als  doel  een  uitspraak  te  kunnen  over  het  wel  of  niet  generaliseren  van  het  gedrag  van  Tristan  van  der  Vlis  naar  de  hele  groep  schizofreniepatiënten.  Niet  over  alles  is  vast  te  stellen  of  het  klopt  of  niet,  maar  de  verwachting  is  dat  de  meerderheid  van  de  genoemde  ‘feiten’  wel  te  checken  is.  Hier  wordt  alles  genoteerd  wat  er  als  feit  is  gepresenteerd  over  schizofrenie  in  combinatie  met  geweld.  Weging:  +1  als  er  (bewezen)  incorrecte  feiten  worden  genoemd.        K.  Wanneer  er  op  vraag  G,  H  of  I  ‘ja’  (score  1)’  geturfd  is,  wie  deed  dan  deze  uitspraak/uitspraken?  1.  Journalist  2.  Psychiater/psycholoog  3.  Andere  bron  99.  niet  van  toepassing  Toelichting:  Hier  wordt  genoteerd  welke  bron(nen)  aan  het  woord  komt/komen.  Elke  bron  woord  geturfd.  Dus  als  er  interviews  zijn  met  de  burgemeester,  maar  ook  met  ooggetuige  wordt  er  1  en  3  geturfd.  Weging:  wanneer  hier  1  (journalist)  of  2  (expert)  wordt  geturfd,  is  het  +2,  wanneer  99  wordt  geturfd,  omdat  het  antwoord  op  vraag  G,  H  en  I  2  of  99  was,  vindt  er  geen  weging  plaats.      L.  Welke  vragen  stelt  de  journalist  aan  de  expert  die  gaan  over  een  toelichting  op  de  psychische  problemen  van  Tristan  van  der  Vlis?    1.  Eén  of  meer,  voorbeelden  worden  genoteerd.    2.  Geen  99.  niet  van  toepassing  Toelichting:  Voorlichting  over  schizofrenie  (hoe  ziet  het  ziektebeeld  eruit,  Tristan  van  der  Vlis  is  een  extreem  geval,  hij  is  niet  de  gemiddelde  schizofreniepatiënt,  etc.)  gaat  stigma  tegen.  Er  moet  dus  goed  opgelet  worden  bij  expertinterviews.  Elke  vraag  die  vraagt  naar  verduidelijking  van  het  ziektebeeld  wordt  genoteerd.  Weging:  -­‐2  als  er  1  wordt  gescoord,  +2  als  er  2  wordt  gescoord.            M.  Wanneer  de  psychiater  wordt  opgevoerd  als  expert,  maakt  hij/zij  dan  opmerkingen  die  destigmatiserend  zijn?    1.  Ja,  de  uitspraken  van  de  psychiater  vallen  in  een  van  de  volgende  categorieën  :       a.  men  moet  oppassen  niet  alle  psychiatrisch  patiënten  over  één  kam  te     scheren     b.  men  moet  zich  er  van  bewust  zijn  dat  er  maar  een  hele  kleine  minderheid     van  de  schizofreniepatiënten  in  staat  is  een  dergelijke  daad  te  plegen     c.  er  is  geen  bewijs  voor  een  direct  verband  tussen  psychische  problematiek  en     geweld  

 79  

  d.  er  is  geen  bewijs  voor  een  direct  verband  tussen  psychische  problematiek     en  het  spelen  van  gewelddadige  videogame  2.  Nee    99.  Niet  van  toepassing  Weging:  -­‐2  als  1  wordt  gescoord,  +2  als  er  2  wordt  gescoord.                                                                                    

 80  

Bijlage  3.  Weging  waarnemingsinstrument  +  verantwoording    

Om  te  concluderen  of  een  item  wel  of  niet  stigmatiserend  is,  is  er  een  weging  toegekend  aan  elke  vraag.  Daarbij  is  het  belangrijk  te  realiseren  dat  dit  de  eerste  keer  is  dat  een  meetinstrument  ontwikkeld  is  om  stigmatisering  in  (televisie)berichtgeving  te  meten.  Dat  betekent  dat  er  over  sommige  punten  nog  gediscussieerd  kan  worden.  De  weging  van  de  vragen  is  mogelijkerwijs  zo’n  discussiepunt.    

Op  basis  van  een  grondige  literatuurstudie  (zie  theoretisch  kader)  is  bepaald  hoe  zwaar  de  verschillende  elementen  gewogen  moeten  worden.  Over  het  algemeen  hebben  elementen  waarvan  uit  onderzoek  is  gebleken  dat  ze  veel  invloed  hebben  op  beeldvorming  en  stigmatisering  (of  juist  het  tegen  gaan  ervan),  een  zwaardere  weging  ontvangen.  Daarnaast  hebben  ook  de  interviews  met  psychiaters  bijgedragen  aan  een  aanscherping  van  deze  weging,  ook  zij  hebben  aangegeven  welke  elementen  ze  belangrijk  achten  bij  mediaberichtgeving  over  psychiatrische  patiënten.  Toch  heeft  de  manier  waarop  de  weging  tot  stand  is  gekomen  ook  te  maken  met  de  inschattingen  en  kennis  van  de  onderzoeker.  Het  is  dus  mogelijk  op  basis  van  andere  ondervindingen  wat  te  schuiven  met  de  weging  mits  dit  goed  onderbouwd  wordt.    

Allereerst  geldt:  Hoe  hoger  de  eindscore,  des  te  meer  stigma-­‐bevorderende  elementen    het  item  moet  bevatten.  Ten  tweede,  alle  uitlatingen  over  de  psychische  problematiek  van  Tristan  van  der  Vlis  worden  genoteerd  en  in  een  aparte  bijlage  bijgevoegd.  Ook  wanneer  enkel  woorden  gescoord  worden,  wordt  toch  de  hele  zin  genoteerd,  of  eventueel  meerdere  zinnen  om  de  context  te  verduidelijken.    

Minpunten  worden  gegeven  aan  antwoorden  die  stigma’s  tegen  gaan,  pluspunten  aan  antwoorden  die  stigma’s  bevorderen.    In  het  algemeen  geldt  ook:  voor  elke  (gesloten)  vraag  waar  ‘ja’  op  geantwoord  wordt,  omdat  er  een  stigmatiserend  element  gescoord  is,  wordt  er  +1  gescoord.  Dit  geldt  voor  de  volgende  vragen:  F  en  G.      

Verder  is  er  voor  gekozen  om  aan  enkele  antwoorden  een  zwaardere  weging  toe  te  kennen  aan  items  die  ‘het  tegengaan  van  stigma’s’  meten,  zoals  vraag  L  en  M.  Het  is  aannemelijk  dat  wanneer  een  psychiater  uitlegt  dat  de  daad  van  Tristan  van  der  Vlis  een  uitzondering  is  en  dat  hij  niet  voldoet  aan  het  beeld  van  een  gemiddelde  schizofreniepatiënt,  dit  sterker  moet  wegen  dan  bijvoorbeeld  het  feit  dat  hij  ‘de  Alphenschutter’  wordt  genoemd.  De  eerste  opmerking  heeft  meer  invloed  op  de  beeldvorming  dan  een  ‘catchphrase’  als  de  Alphenschutter.  Voor  ‘ja’  op  vraag  L  en  M  geldt  daarom  -­‐2.    

Verder,  als  het  hoofdthema  van  het  item  gaat  over  de  verklaring  van  de  daad,  dan  wordt  er  -­‐1  gescoord  als  daarbij  een  studiogesprek  wordt  gehouden  met  een  expert.  Een  studiogesprek  biedt  de  kans  om  stigmatisering  tegen  te  gaan  en  alleen  die  kans  wordt  in  deze  al  positief  beoordeeld.    

Voor  vraag  H  geldt,  als  er  een  (bewezen)  incorrect  feit  wordt  genoemd  over  schizofrenie  en  geweld,  bijvoorbeeld  een  verkeerd  verband,  wordt  er  +1  gescoord.    

 81  

Niet  alle  vragen  zijn  bij  de  scoring  betrokken,  omdat  ze  niet  te  wegen  zijn.  Deze  vragen  zijn  (deels)  wel  gebruikt  bij  analyse  van  de  resultaten,  maar  worden  op  een  kwalitatieve  manier  besproken.  Dat  gaat  om  vraag  A,  B,  C,  D  en  K.    

Dan  geldt  voor  de  eindscore  het  volgende:  Er  kan  niet  gezegd  worden  vanaf  hoeveel  punten  een  item  ‘stigmatiserend’  is.  De  programma’s  zullen  in  hun  totaal  worden  besproken,  waarbij  er  geteld  wordt  hoeveel  stigmatiserende  elementen  het  bevat  afgezet  tegen  de  totale  uitzendtijd.  Er  dient  dus  per  programma  een  gemiddelde  te  worden  berekend  per  uur.    

                                                         

 

 

 

 

 

 82  

Bijlage  4.  Statements  per  programma  

 EenVandaag  Item  1  (interview  met  Corine  de  Ruiter  uitgebreid):    Journalist:  Het  is  uw  taak  vast  te  stellen  aan  wat  voor  ziektebeeld  dit  soort  daders  voldoen.  Is  er  als  forensisch  psycholoog  iets  algemeens  te  zeggen  over  de  daders,  over  wat  ze  bezield?    Psycholoog:  Er  zijn  in  het  algemeen  3  typen  daders  te  onderscheiden.  Het  eerste  type  komt  het  meeste  voor.  Dat  zijn  mensen  die  psychotisch  zijn,  schizofreen  vaak,  mensen  die  heel  achterdochtig  zijn,  het  gevoel  hebben  dat  iedereen  iets  tegen  hen  heeft.  Ze  hebben  vaak  ook  depressieve  neigingen,  en  daardoor  kan  het  zijn  dat  een  soort  nihilisme  ontstaat,  zo  van  ‘mijn  leven  is  niks  waard’.    Journalist:  Dat  zijn  dus  de  psychiatrische  mensen  zeg  maar,  u  heeft  nog  twee  andere  categorieën.    Psycholoog:  De  tweede  categorie  dat  zijn  mensen,  daar  is  ook  wel  iets  psychiatrisch  mee  aan  de  hand,  maar  dat  is  niet  zo  duidelijk.  Vaak  zijn  het  mensen  die  zelf  getraumatiseerd  zijn  en  die  van  daar  uit  heel  veel  woede  opbouwen.    Journalist:  Ex-­‐militairen  bijvoorbeeld?  Psycholoog:  Dat  zou  kunnen.  Trauma’s  dus.  En  de  derde  categorie  zijn  de  zuivere  psychopathische  daders,  dus  die  hebben  antisociale  neigingen,  geen  geweten  of  schuldgevoel  en  1  van  de  jongens  van  Columbine  wordt  in  die  categorie  ingedeeld.    Journalist:  Het  nieuws  is  nu  ruim  6  uur  oud,  valt  er  al  iets  te  zeggen  over  deze  dader,  vindt  u?    Psycholoog:  Nee  op  basis  van  wat  we  nu  weten  niet.  Je  hoopt  dat  hij  een  afscheidsbrief  heeft  achtergelaten,  dat  geeft  vaak  wel  aanknopingspunten.  De  vraag  is  natuurlijk  was  hij  suïcidaal,  had  hij  bizarre  ideeën  en  of  hij  paranoia  was  kun  je  uit  dat  soort  materiaal  vaak  wel  halen.  Het  doet  me  heel  erg  denken  aan  een  zaak  die  plaats  vond  in  Omaha  in  Amerika,  in  december  2007.  Daar  was  een  jongen  van  19,  die  ook  in  een  shopping  mall  9  slachtoffers  totaal  heeft  gemaakt  inclusief  zichzelf  en  dat  was  ook  zo  out  of  the  blue,  midden  op  de  dag  om  2  uur  ‘s  middags.  En  die  jongen  die  had  serieuze  psychiatrische  problemen,  die  was  al  in  de  hulpverlening  bekend.    Journalist:  Dat  zegt  natuurlijk  niks  over  deze  dader.  (...)  Journalist:  Uit  onderzoek  blijkt  dat  in  de  VS  ongeveer  30x  per  jaar  geschoten  wordt  door  iemand  die  ziek  is  in  een  winkelcentrum,  hoe  kan  het  dat  het  daar  zo  vaak  voorkomt  en  dat  wij  dit  daarom  nu  heel  on-­‐Nederlands  vinden?  Psycholoog:  De  toegankelijkheid  van  wapens  speelt  een  grote  rol  bij  dit  type  drama.    Journalist:  Is  dat  bewezen?  Psycholoog:  Ja.  (...)  Journalist:  Bij  Karst  T  werd  gezegd  ‘dit  is  een  lone  wolf’,  iemand  die  in  z’n  eentje  deze  daad  heeft  voorbereid,  misschien  is  dat  in  dit  geval  ook  zo?  Kun  je  daar  als  opsporingsbeamte  ook  maar  iets  aan  doen?    Psycholoog:  Heel  moeilijk,  maar  ik  denk  wel  dat  wij  in  onze  maatschappij  meer  aandacht  moeten  hebben  voor  mensen  die  het  psychisch  moeilijk  hebben  daar  rust  nog  een  enorm  taboe  op.  Veel  instanties  zijn  er  wel  mee  bezig,  zoals  Trimbos,  etc.,  maar  het  blijft  moeilijk.  Mensen  gaan  moeilijk  met  hun  psychische  problemen  naar  anderen  toe,  maar  als  je  het  in  jezelf  houdt,  kan  het  zo  uit  de  hand  lopen  dat  

 83  

mensen  suïcidaal  worden.    Journalist:  Ik  weet  niet  of  uw  oproep  vandaag  in  goede  aarde  zal  vallen...  maar  dank  voor  uw  komt.    Uitspraken  samengevat  item  1:  1.  Alle  daders  van  zulke  schietpartijen  hebben  een  (psychiatrisch)  ziektebeeld  (journalist)  2.  De  grootste  groep  daders  zijn  mensen  die  schizofreen  en  psychotisch  zijn,  en  daarbij  depressieve  neigingen  hebben.  (psycholoog)  3.  De  grootste  groep  daders  zijn  ‘psychiatrische  mensen’  (journalist)  4.  Tweede  groep  daders  is  ook  wel  iets  psychiatrisch  mee  aan  de  hand  (psycholoog)  5.  Link  met  shooting  in  Amerika,  die  jongen  had  een  psychiatrisch  verleden  (psycholoog)  6.  In  Amerika  wordt  er  gemiddeld  30  x  per  jaar  geschoten  door  iemand  die  ziek  is  (journalist)  7.  We  moeten  in  onze  maatschappij  meer  aandacht  hebben  voor  mensen  die  het  psychisch  moeilijk  hebben.  Daar  rust  een  taboe  op.  (psycholoog)  8.  Ik  weet  niet  of  die  oproep  vandaag  in  goede  aarde  zal  vallen  (journalist)    Item  2:    9.  Tristan  van  der  V  krijgt  ondanks  zijn  psychische  problemen  dus  een  wapenvergunning  van  de  politie.  Maar  kan  de  politie  hier  iets  aan  doen?  (journalist)  10.  Als  iemand  zich  meldt  bij  de  geestelijke  gezondheidszorg  omdat  hij  problemen  heeft,  is  dat  niet  iets  wat  bij  de  politie  gemeld  wordt.  (..)  (politie)  11.  Maar  zijn  wij  er  niet  bij  betrokken  dan  weten  we  bijvoorbeeld  niet  dat  die  persoon  bijvoorbeeld  geestelijk  labiel  is.  (politie)  12.  De  toets  is  op  dit  moment  in  orde  maar  hij  is  niet  compleet.  Het  zou  goed  zijn  als  er  een  extra  procedure  bijkomt  zodat  wij  kunnen  toetsen  of  iemand  geestelijk  stabiel  is.  Ik  zou  willen  dat  er  een  wettelijke  regeling  kwam  waarbij  politie  werd  geïnformeerd  over  personen  die  geestelijk  labiel  zijn  (...)  (politie)    Item  3:  13.  Hoe  kan  het  dat  iemand  met  psychische  problemen  en  zelfmoordplannen  in  het  bezit  is  van  een  wapenvergunning?  (journalist)  14.  Hij  was  blijkbaar  in  psychische  problemen  gekomen  en  is  behandeld    en  op  dat  punt  had  de  politie  een  aanvraag  voor  deze  vergunning  kunnen  weigeren.  (directeur  KNSA,  Sander  Duisterhof)  15.  Tristan  heeft  mentale  en  psychische  problemen,  hij  zou  zelfs  zelfmoordplannen  hebben.  (journalist)  16.  Ook  heb  ik  begrepen  dat  hij  in  2006  in  gesloten  psychiatrische  inrichting  heeft  gezeten.  Er  staat  in  de  regelgeving  heel  duidelijk  dat  mensen  die  psychische  niet  in  orde  zijn  geen  vuurwapens  in  bezit  mogen  hebben.  (directeur  KNSA)    Item  4:    17.  Een  portret  van  een  jongen  met  grote  psychische  problemen  en  een  fascinatie  voor  wapens.  (aankondigingstekst  presentator)    

 84  

Item  5:  18.  ‘Ik  kan  me  wel  voorstellen  dat  Margriet  er  op  afduikt,  maar  als  je  dan  zo’n  gestoorde  kruist,  dan  heb  je  het  gehad  he’  (ooggetuige)    Item  6:  0    Item  7:    19.  Een  week  geleden  werden  6  mensen  in  winkelcentrum  De  Ridderhof  in  Alphen  in  koele  bloede  doodgeschoten  door  een  gestoorde  man  die  later  zelfmoord  pleegde.  (presentator)    Item  8:  0    Item  9:  0    Item  10:    20.  Tristan  van  der  V  nu.  Hij  was  schizofreen,  suïcidaal  en  hij  had  een  extreme  fascinatie  voor  geweld.  (journalist)  21.  In  2006  heeft  een  politieambtenaar  van  het  bureau  Alphen  een  registratie  vastgelegd  in  het  toenmalige  systeem  BPS  van  een  assistentieverlening  op  verzoek  van  de  GGZ  in  verband  met  een  gedwongen  opname  van  Van  der  V  in  een  psychiatrisch  ziekenhuis.  (officier  van  justitie)  22.  Tristan  had  een  fascinatie  voor  schietincidenten  zoals  die  op  Columbine  Highschool  en  het  Duitse  Winnigen.  Maar  bovendien  was  hij  ernstig  ziek.  (journalist)  23.  Door  de  stoornis  schizofrenie  had  Van  der  V  ernstige  psychotische  belevingen.  Dat  maakte  hem  depressief  en  daardoor  ontwikkelde  hij  steeds  sterkere  denkbeelden  over  zelfmoord.  (officier  van  justitie)  24.  Zou  je  niet  kunnen  zeggen,  iemand  die  bij  de  GGZ  loopt  moet  helemaal  geen  vergunning  krijgen?  (journalist)  25.  Nee  dat  gaat  mij  te  ver.  Mensen  die  onder  psychiatrische  behandeling  zijn  en  dat  kan  om  een  veelheid  van  factoren  gaan  (iemand  die  burnout  is,  in  een  echtscheiding  verkeerd..)  Om  nou  direct  te  zeggen  iedereen  die  onder  behandeling  verkeerd  kan  geen  verlof  meer  krijgen,  dat  gaat  mij  een  stap  te  ver.  Ik  vind  wel  dat  de  GGZ  meer  openheid  moet  geven.  (directeur  KNSA)    Item  11:  0    Item  12:    26.  Zelf  wil  hij  ook  een  nieuwe  regel  waar  de  wet  nu  nog  niet  in  voorziet:  De  controle  van  nieuwe  leden  op  hun  geestelijke  gesteldheid.  Wat  bijvoorbeeld  zou  kunnen  dat  bij  de  controle  vooraf  (dus  voor  iemand  lid  mag  worden  van  de  schietclub)  achter  de  schermen  de  GGZ  wordt  benaderd  met  de  vraag  ‘vindt  u  wel  of  niet  dat  er  bezwaren  kleven  aan  het  lidmaatschap  van  de  schietvereniging’.  (politie)      Item  13:    27.  Het  drama  in  Alphen  aan  de  Rijn  schokt  Nederland.  Hoe  kan  een  psychiatrisch  patiënt  legaal  in  het  bezit  zijn  van  meerdere  wapens  en  zo’n  bloedbad  aanrichten.  

 85  

(journalist)  28.  Tristan  van  der  V  is  een  jongen  met  grote  psychische  problemen.  Hij  is  suïcidaal  en  heeft  waanideeën.  (journalist)  29.  Tristan  was,  zoals  veel  meer  mensen,  een  moeilijke  patiënt.  Vaak  in  de  war  en  hij  wilde  zich  niet  laten  behandelen,  dus  dat  is  gewoon  lastig.  (inspectie)  30.  Dat  betekent  dus  met  betrekking  op  het  medisch  beroepsgeheim  dat  we  bijvoorbeeld  als  iemand  gedwongen  is  opgenomen  eigenlijk  ook  gedwongen  met  medicatie  moeten  kunnen  toepassen,  bij  die  zorgwekkende  zorgmijders  zoals  dat  dan  heet.  Zoals  bij  mensen  met  een  psychose  die  nog  gevaarlijk  kunnen  zijn  voor  de  maatschappij.  Dat  we  dan  ook  daadwerkelijk  iets  kunnen  doen  bij  die  behandeling.  (burgemeester  Eenhoorn).      Item  14:    31.  Hoe  kon  een  jongen  met  ernstig  psychische  problemen  een  vuurwapen  krijgen?  (journalist)  32.  Het  rapport  waarschuwt  dan  al  voor  instabiele  personen  met  een  legale  wapenvergunning.  (journalist)  33.  De  politie  heeft  aangegeven  dat  met  name  psychiatrische  problemen  ernstige  veiligheidsrisico’s  met  zich  meebrengen.  (rapport)  34.  Quote  terugblik  officier  van  justitie:  “ernstige  psychotische  belevingen”  35.  Er  zijn  ernstige  zorgen  over  mensen  met  psychische  problemen  en  een  wapen  (uit  rapport)  36.  Na  het  schietincident  heeft  men  heel  snel  weer  alles  onderzocht.  En  toen  zijn  er  26  verloven  (wapenvergunningen)  ingetrokken,  waaronder  7  van  mensen  met  psychische  problemen.      Item  15:  0    Item  16:  0    Totaal:  36  statements  over  psychische  problemen  Van  der  Vlis:  16  stigmabevorderend,  20  ‘objectief’  Nieuwsuur  Item  17:  0    Item  18:    37.  Dit  soort  gebeurtenissen,  gebeurt  zo  weinig.  Het  kan  ook  dit  jaar  weer  gebeuren.  Het  grote  probleem  is  (en  dat  is  bij  de  gedragskunde,  voorspellingen  vanuit  het  individu),  is  het  heel  moeilijk,  je  hebt  wel  je  risicofactoren,  maar  omdat  juist  dit  soort  specifieke  die  je  wilt  voorkomen  zo  weinig  voorkomen,  heb  je  met  je  risicofactoren  een  profiel  waar  een  heleboel  mensen  in  passen.  Dus  om  1  calamiteit  als  deze  te  voorkomen,  moet  je  als  het  ware  25  mensen  vasthouden.  En  dat  lukt  niet  en  dat  is  voor  deze  maatschappij  niet  acceptabel.  De  false  positieven.  Je  ziet  dus  een  gevaarsprofiel,  of  dat  nou  terroristen  zijn  of  psychiatrische  patiënten.  Je  zegt  van  nou  die  mensen  moeten  we  hebben,  maken  we  een  lijst  voor,  gaan  we  afvinken,  dat  is  de  risicogroep.  Maar  dan  krijg  je  bij  wijze  van  spreken  een  groep  van  25  man  en  1  daarvan  weet  je  die  doet  het,  maar  wie  het  is,  dat  weet  je  niet.  (psychiater)  

 86  

38.  Van  der  Vlis  verkeerde  in  geestelijke  problemen  en  was  werkeloos.  Hij  stond  een  aantal  jaren  onder  psychische  behandeling.  (voiceover)  39.  Deze  jongeman  had  eerder  psychische  problemen  en  dat  was  al  bij  een  aantal  mensen  bekend  (officier  van  justitie).      Interview  uitgebreid  item  18  met  Van  Marle:    Journalist:  Als  je  het  zo  op  een  rijtje  ziet,  meneer  van  Marle,  dan  komt  toch  meteen  het  beeld  naar  boven  van  ‘boze,  jonge  mannen’.    Psychiater:  Dat  klopt  Journalist:  En  blanke  mannen  ook  meestal.  Psychiater:  en  teleurgestelde  mannen  die  hoge  aspiraties  hebben  voor  zichzelf  en  daarin  teleurgesteld  zijn  geraakt  en  daarvan  de  schuld  geven  aan  hun  omgeving  en  niet  aan  zichzelf.  En  die  gaan  verhaal  halen  en  omdat  het  zo  weinig  gebeurt,  dat  wordt  ook  gezegd,  er  zijn  voorbereidende  handelingen  voor  nodig.  Het  is  een  idee  dat  groeit  en  groeit,  het  wordt  bijna  een  soort  obsessie.  Een  heleboel  mensen,  voor  mijn  part  wij  met  z’n  drieen,  wij  kennen  allemaal  onze  agressieve  fantasieën,  zo  van  ‘ik  sla  ‘m  de  kop  in  als  ik  ‘m  zie’  of  ‘ik  geef  ‘m  een  dreun’.  En  stapje  voor  stapje,  en  dat  is  ook  afhankelijk  van  je  persoon,  bijvoorbeeld  door  zo’n  wapenvergunning,  wordt  dat  onderdeel  van  je  fantasiewereld.  En  zo  bouwt  iemand  zijn  daad  op,  totdat  hij  op  een  gegeven  moment  niet  meer  verder  kan.  (...)    Journalist:  Nu  blijkt  dat  deze  jongeman  in  een  gesloten  psychiatrische  inrichting  heeft  gezeten,  hoe  kan  hij  dan  aan  een  wapen  komen?  (...)  Journalist:  Meneer  van  Marle,  de  dader...  we  zien  natuurlijk  vaker  dit  soort  schietpartijen  in  het  buitenland,  Duitsland,  Finland.  We  hebben  natuurlijk  in  Nederland  Karst  T  gehad.  Zijn  dat  altijd  boze  jonge  mannen?    Psychiater:  Zeker  waar  het  gaat  om  dit  soort  delicten  wel.  De  boze  jongeman,  eigenlijk  heel  goed  te  profileren.  Jong,  vaak  al  eerdere  problemen  met  de  wet,  teleurgesteld  in  het  leven,  dus  vaak  werkeloos,  relatieproblemen,  familiale  achtergrond.  Maar  deze  mannen  zijn,  met  name  dus  mannen,  zijn  geneigd  hun  problemen  te  externaliseren.  Ze  zoeken  het  niet  bij  zichzelf,  maar  bij  de  omgeving  die  hen  geen  kans  wil  geven.  En  dit  soort  mannen  zijn  geneigd  te  externaliseren  met  een  geweld  tegen  diezelfde  maatschappij  die  ze  de  schuld  geven.    Journalist:  En  wat  maakt  dat  deze  jongen  wel  explodeert  terwijl  er  ongetwijfeld  vele  teleurgestelde  jonge  mannen  zullen  zijn  die  dat  niet  doen?    Psychiater:  Daarom  ben  ik  ook  altijd  heel  terughoudend  om  dit  allemaal  zo  te  vertellen.  Achteraf  terugkijkend  zie  je  daar  een  aantal  risicofactoren,  dan  zeg  je  ‘ja  natuurlijk’,  maar  terecht  zeg  je  ‘er  zijn  zoveel  mensen  die  aan  zo’n  risicoprofiel  voldoen,  dus  waarom  doen  die  dat  niet?”  In  de  eerste  plaats,  daarom  is  het  ook  zo  zeldzaam,  er  zijn  maar  heel  weinig  die  dat  doen  en  het  is  ook  niet  te  voorspellen  omdat  het  zo  zeldzaam  is.  En  het  tweede  belangrijke  gegeven  is  dat  dit  soort  calamiteiten  gebeuren  niet  spontaan,  maar  er  gaat  een  hele  reeks  van  voorbereiding  en  stapjes  ellende  aan  vooraf.    Journalist:  Het  idee  groeide  eigenlijk  langzaam  in  zijn  hoofd?  Psychiater:  Precies.  Het  wordt  een  obsessie,  een  rancune,  een  bestaanswijze,  ‘je  wapenen  tegen  die  boze  buitenwereld’,  je  gaat  er  in  geloven  en  als  je  dan  al  lid  bent  van  een  schietvereniging  is  dat  makkelijk.  Anderen  zoeken  een  wapen  of  gebruiken  gewoon  een  wapen  ze  ebben,  een  keukenmes  of  wat  dan  ook.  Die  escalatie  zie  je  dan  

 87  

zich  aftekenen  en  dan  met  name  dus  bij  mensen  die  externaliseren,  die  gewend  zijn  hun  agressie  op  de  buitenwereld  te  richten.  Dat  zijn  de  mensen  met  grote  risico’s.    Journalist:  Is  het  doel  nou  het  vermoorden  van  die  mensen  of  dat  hij  zelfmoord  wil  plegen?  Psychiater:  Het  doel  is  beiderlei.  Doel  is  een  explosie  van  geweld  tegen  de  maatschappij  en  als  summum  daarvan  pleegt  de  dader  zelfmoord.  De  slotakte  zeg  maar.  Dat  hoort  inherent  bij  elkaar.  Uiteindelijk  kun  je  niet  meer  terug.    Journalist:  Je  kunt  toch  altijd  terug  of  stoppen,  of  gaat  dat  dan  niet  meer?    Psychiater:  Dat  kan  dan  niet  meer,  want  je  wilt  wat  en  dan  doe  je  het  en  het  wordt  vernederend  als  je  het  dan  niet  meer  uitvoert.  Het  zijn  mensen  met  een  overdreven  gevoel  van  eigen  waarde,  narcisme  en  die  willen  zich  wreken.  Iedereen  moet  dat  voelen  want  er  is  geen  weg  terug  meer,  anders  wordt  het  een  rechtbankzaak,  dus  dan  ga  je  ook  mee.  Soort  van  apotheose.  (...)  Journalist:  Kun  je  het  zien  aankomen?  Psychiater:  Suicidepogingen,  wegelopen  bij  de  baas,  etc.  Maar  het  moet  wel  gecombineerd  worden.  Alles  samen  geeft  een  alarmerend  beeld.      40.  Tristan  heeft  in  een  gesloten  psychiatrische  inrichting  gezet,  hoe  kwam  hij  aan  een  wapen?    Item  19:    41:  Hoe  kwam  Tristan  van  der  Vlis  aan  zijn  wapens  en  waarom  mocht  hij  ze  houden  ondanks  zijn  psychiatrisch  verleden?    42.  Hoe  komt  deze  jongen  met  een  psychiatrisch  verleden  in  het  bezit  van  5  vuurwapens?  (journalist)  43.  Het  belangrijkste  is  dat  in  2006  deze  man  is  opgenomen  in  een  psychiatrische  afgesloten  inrichting.  Hij  had  nooit  een  wapen  mogen  krijgen.  (directeur  KNSA)    Item  20:  0    Item  21:  0    Item  22:    44.  Bij  de  naam  Kaczinsky  zullen  mensen  toch  aan  moord,  geweld  en  gekte  denken.    45.  Rationeel  weet  mijn  moeder  wel  dat  zij  niet  de  oorzaak  is  geweest  van  de  ziekte  van  haar  zoon  (broer  van  Ted  Kaczinsky)    Item  23:    46.  Tristan  krijgt  in  2007,  een  jaar  nadat  hij  is  opgenomen  omdat  hij  suïcidaal  is,  een  wapen.  (voiceover)    47.  Tristan  kreeg  een  wapenvergunning  terwijl  hij  een  psychiatrisch  verleden  had.  Hoe  gaat  u  in  de  toekomst  voorkomen  dat  dit  soort  mensen  in  de  toekomst  geen  wapen  meer  krijgen?  (journalist).    48.  U  gaat  pleiten  voor  dat  psychiatrisch  verleden.  (journalist)  49.  Mensen  die  zo  dwaas  zijn  als  deze  knaap  is  geweest,  hou  je  hier  niet  mee  tegen.  Het  screeningsprofiel  voor  een  verklaring  omtrent  gedrag  zou  wel  strenger  kunnen.      

 88  

Item  24:    50.  Voorwaarde  is  dat  de  aanvrager  geestelijk  stabiel  is,  maar  Tristan  heeft  een  jaar  eerder  vanwege  suïcidale  klachten  in  een  gesloten  inrichting  doorgebracht.  (voiceover)  51.  Ook  zouden  meerdere  instanties  weten  van  zijn  schizofrenie,  psychoses  en  depressies.  En  van  zijn  wapenbezit.  (voiceover)  52.  Het  is  jongen  die  gedwongen  is  opgenomen  in  een  psychiatrisch  ziekenhuis,  daar  kwam  de  politie  aan  te  pas  en  diezelfde  politie  geeft  zo’n  jongen  een  wapen.  Hoe  kan  dat?  (journalist)    Item  25:    53.  GGZ  behandelde  Tristan  van  der  Vlis  voor  zijn  zware  schizofrenie,  maar  kon  moeilijk  grip  op  hem  krijgen.  Hij  behoorde  tot  de  groep  zorgwekkende  zorgmijders.  Z’n  hulpverleners  pleiten  nu  voor  een  wettelijke  regeling  zulke  zorgmijders  gedwongen  te  behandelen  en  medicatie  toe  te  dienen.    54.  De  dagelijkse  realiteit  voor  de  GGZ  is  dat  wij  eigenlijk  niets  anders  hebben  met  de  handen  op  de  rug  de  vinger  aan  de  pols  houden  om  maar  met  ze  in  contact  te  blijven.    55.  In  2006  wordt  de  schizofrene  Tristan  van  der  Vlis  gedwongen  opgenomen.  Zijn  ouders  hebben  een  afscheidsbrief  gevonden  en  vrezen  voor  zelfmoord.    56.  In  Nederland  staat  de  wet  alleen  gedwongen  opname  toe  en  geen  gedwongen  behandeling.  Als  GZ-­‐instelling  doen  wij  een  oproep  naar  de  Tweede  Kamer  en  de  minister  om  die  wet  ‘verplichte  GGZ’  die  klaar  ligt  ook  echt  door  te  voeren  omdat  het  ons  meer  geeft  dan  allen  maar  investeren  in  een  behandelrelatie  met  patiënten  die  niet  willen.    57.  De  wet  op  verplichte  GGZ  is  al  jaren  in  de  maak  maar  liep  vertraging  op  door  de  val  van  het  vorige  kabinet.  Nu  stuit  het  op  veel  politieke  bezwaren.  Voor  deze  groep  zorgwekkende  zorgmijders  geldt  dat  pillen  echt  helpen,  dus  gedwongen  pillen  in  laten  nemen  cq  zorgen  dat  wij  ze  echt  kunnen  opzoeken.  Bij  deze  groep  is  dat  toch  het  middel  dat  we  nu  ontberen  en  dat  kan  helpen.  Het  zou  deze  samenleving  soelaas  bieden:  het  zou  goed  zijn  voor  de  patiënt  en  voor  de  GZ.    58.  Het  is  moeilijk  uitspraken  te  doen  of  het  drama  voorkomen  had  kunnen  worden  door  zo’n  wet.  Maar  het  helpt  natuurlijk  wel  enorm  als  deze  ziekte  meer  behandelingsmogelijkheden  krijgt.    59.  (in  reactie  op  vraag  ‘er  gaan  stemmen  op  om  inzicht  te  krijgen  in  de  medische  dossiers  voor  er  een  wapen  wordt  verstrekt,  wat  vindt  u  daarvan?):  Moet  u  zich  voorstellen  wat  er  dan  gebeurt  in  de  ogen  van  deze  ernstig  zieke  groep  mensen.  Voor  deze  patienten  worden  wij  dan  onderdeel  van  het  opsporingsapparaat  en  dat  is  toch  al  onderdeel  van  de  angsten  die  sommigen  hebben.  Dan  zijn  we  met  z’n  allen  slechter  af.      Item  26:  0    Item  27:    60.  Vanochtend  presenteerde  Tjibbe  Jouwstra  zijn  rapport  naar  wapenbezit  door  sportschutters  in  Nederland.  In  het  rapport  harde  conclusies  en  aanbevelingen.  Vooral  de  politie  krijgt  er  van  langs,  want  die  ging  veel  te  gemakzuchtig  om  met  de  controle  op  wapenbezit.  En  zo  kon  de  schizofrene  Tristan  van  der  Vlis  dit  voorjaar  6  mensen  

 89  

doodschieten  in  een  winkelcentrum  in  Alphen  aan  de  Rijn  en  daarna  zichzelf.  (journalist)  61.  Het  is  veel  eenvoudiger  om  te  verklaren  dat  je  gek  bent,  maar  het  is  veel  moeilijker  om  te  verklaren  dat  je  niet  gek  bent.  Ik  ben  bang  dat  het  moeilijk  is  om  artsen  te  vinden  die  zo’n  verklaring  willen  afgeven,  je  neemt  nogal  een  verantwoordelijkheid  op  je  als  huisarts  of  psychiater.  En  ik  ben  ook  bang  dat  het  de  hulpvraag  voor  mensen  die  hulp  nodig  hebben  zal  afremmen.  (directeur  KNSA)  62.  Maar  vraagt  u  dat  dan  ook  aan  geesteszieke  mensen?  (journalist)    Brandpunt  Item  28  63.  Is  het  in  deze  maatschappij  makkelijker  om  geestelijk  ontspoord  in  je  eentje  rond  te  dolen?      Item  29  64.  Tristan.  Hij  leidt  aan  psychoses  en  juist  deze  waanideeën  brengen  hem  tot  zijn  verschrikkelijke  daad.  (journalist)  65.  Don  Linszen,  al  30  jaar  werkt  hij  met  patiënten  die  net  als  Tristan  psychotisch  zijn.  (journalist)  66.  Ik  heb  nooit  een  moord  meegemaakt  in  mijn  lange  loopbaan  in  omgang  met  patiënten  met  vroege  psychose  en  schizofrenie,  maar  wel  zelfmoord.  (psychiater)  67.  De  psychotische  nachtmerrie  van  Tristan  heeft  7  doden  tot  gevolg  en  tientallen  gewonden.      68.  Het  is  een  feit  dat  er  een  verhoogde  kans  bestaat  op  geweld  bij  schizofreniepatiënten.      -­‐-­‐-­‐  Feiten:  Het  is  een  feit  dat  er  een  verhoogde  kans  bestaat  op  geweld  bij  schizofreniepatiënten.    Je  moet  steeds  in  je  achterhoofd  houden,  het  is  een  zeldzame  gebeurtenis,  mij  overkomt  het  misschien  niet,  maar  het  bestaat  wel.  Je  moet  het  en  relativeren  en  je  moet  het  serieus  nemen.        “Mijn  conclusie  is  dat  de  minister  haar  eigen  bijdrage  levert  aan  de  vergroting  van  de  kans  op  geweld  en  moord.  Aan  de  hand  van  cijfers  kan  ik  hem  staven.  Uit  onderzoek  is  gebleken  dat  juist  patienten  met  een  psychose  niet  behandeld  willen  worden,  want  ze  voelen  zich  niet  ziek”.    (psychiater)    Item  30:    69.  Vader  Tristan  meldt  zich.  ‘Zijn  zoon  zou  ook  psychische  problemen  hebben’.  (journalist)  70.  Er  kwam  naar  voren  dat  psychiatrische  problemen  heeft  gehad.  (voiceover)  71.  Het  feit  dat  een  jongen  een  psychose  heeft,  in  behandeling  is  of  is  geweest,  is  een  zaak  waarvan  iedereen  in  Nederland  zegt  hoe  kan  dat.  (burgemeester  Eenhoorn)  72.  De  politie  wist  dat  Tristan  was  opgenomen  in  een  psychiatrisch  ziekenhuis.