Ondernemingsrecht

Afgeleide schade?(HR 2 november 2007, LJ BB3671,\J2008, 5, m.nt. Ma, RO 2008, 1 en JOR2007, 302, m.nt. Assink (Kessock/S.F.T.Bank NV))

mr. A.JP. Schild’

30

L Inleiding

Kan het plotseling bevriezen van dc kredietlijnvan een vennootschap onder omstandigheden alseen onrechtmatige gedraging worden aangemerktjegens de aandeelhouders? Het Gemeenschappelijke Hof van Justitie van de Nederlandse Antillenen Aruba (hierna het hof) meende in deze zaakdat de vordering van de aandeelhouders opvoorhand diende te worden afgewe7en, nu volgens het hof onvoldoende was gesteld voor toewijzing van de sordering en sprake was vanvordering tot vergoeding van ‘afgeleide schad&.De Hoge Raad vernietigt het arrest omdat hij vanmening is dat in hetgeen is aangevoerd wel eenschending van een specifieke zorgvuldigheidsnorm — en daarmee een onrechtmatige gedragmg

jegens de aandeelhouders besloten kan liggenHet arrest roept de vraag op of eigenlijk in digeval sel gesproken kan worden van een ordering die strekt tot vergoeding van afgeleideschadeIk geef eerst een kort oserziche o e de stand sanraken met hctrckkn ot het mdererr ‘atgeiede hade. Ik hhcht daarhd crikek punern dcqderw’rr sunTen van dlscuss!e n de I,tcraruur

2. Afgeleide schade

rre!ernat: ard eace_n - -n J’ar L:i J: nv s ta dat

‘ ueuihoudcr rjn aandIer saarddale indirect lijdt ok de aandeelhouder daarke haic 1)e schade van c1c ardeelhouder is

geleden. Een aandeelhouder kan niet zelfstandigvergoeding vorderen van dergelijke afgeleideschade’.2 Dat is vaste jurisprudentie van de Hoge

Raad sinds het Poot/ABP-arrest,’ De vennoot

schap zal de derde zelf kunnen aanspreken.

Ontvangst van de schadevergoeding zal het ver

mogen van de vennootschap en daarmee door

gaans de waarde van de aandelen — weer doen

stijgen en aldus ook de aandeelhouder compen

seren.4De aandeelhouder heeft wel een zelfstandig vor

deringsrecht indien de derde 0k jegens de aan

deelhouder een specifieke zorgvuldigheidsnorm

heeft geschonden. Ook dat is vaste jurisprudentie

sinds het Poot!ABP-arresr

3. Is het schenden van een specifieke

zorgvuldigheidsnorm voldoende?

Recent is weer aan de orde gesteld in de literatuur

de sraag of een schending van een specifieke

zorgvuldigheidsnorm voldoende is oor het ver

krijgen san een sorderingsrecht door een aan

deelhouder of dat daarvoor nog aanvullende eisen

i4elden.’ De vraag daarbij is in hoe’. erre de

maatstaf dat sprake dient te zijn van een schen

ding van een specifieke zorgvuldigheidsnorm nog

dient te worden aangescherpt teneinde te voor

komen dat met een uitkering van schadevergoe

ding aan een aandeelhouder de belangen van de

s ennootschap (of bi;v crediteuren san de Ven

nootschap) worden doorkruist!’ Ik meen dat het

stellen ‘.an aan’. ullende eisen in ahstracto nier

nodig. Doorgaans zal pas duidelijkheid bestaan

ose’ de omvang san de schade oor en aan

Jeelhouder. nadat dutdelik is gew irden nf en m

welk riate de s nnootschap schadevergoeding

za ont angen De omvang an d s hade an de

aandeLlhoudel zal irnniers mede afhankeliiR rijn

in de mat waarir de s noots’-hap r m slaagt

rnp ‘ t u,r it t 6

jh .itr - i i c,- .1 1’ alnesit’te lIg: ht rlnrgi ride

leerde regel uit het Lunderstidt/De Kok-arrest

dat het belang van een behoorlijke afwikkeling

van het faillissement kan meebrengen dat indien

ook de curator, op grond van hetzelfde feiten-

complex, een vordering uit onrechtmatige daad

geldend maakt jegens de laedens, eerst op deze

vordering en vervolgens op die van de individuele

schuldeiser wordt bcslist, In het geval van afge

leide schade brengt zulks mee dat eerst de vor

dering die uit naam van de vennootschap is ingesteld zal moeten orden behandeld en devordering van de aandeelhouder — althans in ieder

geval voor wat betreft het bepalen van de omvang

van de schade zal worden aangehouden tot de

vordering san de vennootschap is afgewikkeld.

4. Aanvullende voorwaarden en art. 1 Eerste

Protocol

Feenstra signaleert onder erwij zing naar het

f understidt/De Kok arrest dat art. 1 Eerste

Protocol (bil het EVRM) ook wel eens een be

lemmering zou kunnen vormen voor het stellen

van aanvullende voorwaarden ‘ Dat is een inte

ressante gedachte maar ik denk zelf dat de ver

schillen met dit arrest te groot zijn. Hetgeen in

1 understdt/De Kok is overwogen ziet op de

bevoegdheid van crediteuren om naast de curator

een vordering in te stellen tegen een derde. Deze

besoegdheidssraag dient mijns inziens te wordenonderscheiden van de vraag wanneer een aandeelhouder het recht heeft op vergoeding van af-

geleide schade. Kortom, in welk ge’. al naar Ne

derlands recht een aandeelhouder eeniechts ordenng toekomt. In 1 understadtiDe Kok

‘. a’ mist van deorslagges end belang dat als vast

aand gold dat de eredireur een vordermgsrecht

sad. Zolang naar Nederlands recht een aandeeleen s ergoedingsrecht ‘.0. ‘r afgeleide

hade surdt onthouden hetgeen hegnsei is

‘fd p gr iii n 1 <‘ro x’ vi r ‘.

ce. r° ,sn ir zj’ ‘.

0.S 1 ‘50

- i-en :n t. 6 .s’c’iv’: .r

t —at’ J ‘r n interhr’ -mar:g-r n’

(

is opzet vereist.

z 11, q

2 — / —e- 1’ ‘1

1•

6—n-- 1 r - ‘-•-_

het hotel dat de vennootschap exploiteerde vooreen gunstige prijs aan een bevriende partij tekunnen verkopen, als een onrechtmatige gedraging jegens de aandeelhouder kan worden aangemerkt) I)e Hoge Raad beantwoordde dezekraag ontkennend. In opzet op de benadeling vande vennootschap ligt nog geen opzet op de benadeling van de aandeelhouder besloten aldus deHoge Raad in het Tuin Beheer-arrest:

‘Indien geen bijkomende omstandigheden zijngesteld, zoals het opzet om die aandeelhouderaldus te benadelen, kan echter niet wordengesteld dat de bestuurder dusdoende tevens eenspecifieke zorgvuldigheidsnorm heeft geschonden tegenover die aandeelhouder’ 0

In de literatuur is de vraag opgeworpen of uit hetluin Beheer arrest moet worden afgeleid dat van

schending van een specifieke zorgvuldigieidsnorm slechts sprake is bi; opzet op de beiadeling van de aandeelhouder’2Dat lijkt mijniet uit het Tuin Beheer arrest te kunnen wordenafgeleid. De overweging van de Hoge Raad dientte worden begrepen tegen de achtergrond dat incassatie was betoogd dat opzet op benadeling vande vennootschap met voorzienbare benadelingvoor de aandeelhouder tot gevolg wel eenschending van specifieke zorgvuldigheidsnormopleverde. Dat is echter onvoldoende, aldus deHoge Raad Bijkomende omstandigheden kunnendit anders maken, waarbij de Hoge Raad alsvoorbeeld (en niet als afzonderlijk vereiste) opzetop benadeling van de aandeelhouders ic emt, zo

egrijp k d’t arrest Daaruit alt Met if e eidendat steeds t piet s vereist or het kun le 1

telle 1 an en afgeleide sihade actie1 It zover mijn uiteenzetting rse de stand anaker n literatuur o eehtspraak regen dezecht rg end b ici t k hee rrest ar de H g

d ak K erSflBrk

6 De casus

sock c,s zijn aandeelhouders/bestuurders vantwee restaurants op Curaçao. Nadat de omzetterugloopt mede ten gevolge van ziekte van éénvan bestuurders/aandeelhouders — wordt getrachtde restaurants te verkopen. Gedurende deze periode wordt met SFT Bank onderhandeld overhet voortzetten van de kredietfaciliteit in ruilwaarvoor de bank aanvullende zekerheden eist.Kessock cs. komen op een zeker moment met debank overeen dat indien zij een aanvullende kapitaalstorting doen, de bank een deel van deschuld van de vennootschappen zal kwijescheldenKort nadat de aanvullende kapitaalstorting isverricht, bevriest de bank de kredietfaciliteit vande vennootschappen. Dit leidt ertoe dat de vennootschappen direct in moeilijkheden komen.Kessock cs. stellen dat zij daardoor genoodzaaktwaren de vennootschappen v oor een laag bedragte verkopen.Kessock c.s. spreken daarop de bank aan totvergoeding van hun schade die zij (in privé)hebben geleden (als aandeelhouder van de vennootschappen). Het hof wijst de vordering af’

‘In de gestelde feiten en omstandigheden (.)een potentiële wanprestatie of onzorgvuldigheid jegens de vennootschappen [ligt] besloten,maar niet (tevens) specifiek jegens de aandeelhouders,’

Daartegen keert zich het middel,

7. De Hoge Raad

)e Hoge Raad overweegt als v )igt

3 3 Onderdeel 1 van het middel klaagt ovehet oordeel van het hof dat Kessock c s enoldoende gesteld hebben veer een door 5F 1

s.pecifiek jegens hen gepleegde onrechtmatigedaad of wanprestane

zei- s gegrond K sseek s c. lOL

ite ijke istanties Inder meer aangev t

C 51 1 ie K vvv k 1 1 ispi is.

f r,crraakt 1 e e‘r a de del saldi d K k

dr NkIzS CC cdke ao ci ak jkat t 1 a K tse

OM de lebetsald ar de er not tserappr)ven een bedrag van NAF 1 2 miljoen

SF1 p gr in 1 zo 1ie af prak 1 r

zes maanden de tijd zouden hebben om debeide vennootschappen “going concern” teverkopen;

— dat SF1’ in strijd met die afspraken en het

daardoor bij Kessock c.s, gewekte vertrouwen heeft gehandeld door, nadat KessockNAF 580000 had gestort, de kredietruimtete bevriezen op het resterende debetsaldo, en

door niet aanstonds na de storting van AF

580000 doch pas nadat de beide restaurants

hun deuren hadden moeten sluiten, tot af-boeking van een bedrag van NAF 300000over te gaan en vervolgens de kredietrelatiemet de vennootschappen te beëindigen;

— dat Kessock c.s. als gevolg van deze gedragingen van svr de aandelen in beide vennootschappen voor een aanzienlijk lagerbedrag hebben verkocht dan anders het geval zou zijn geweest, voor welk nadeel zijSFT aansprakelijk houden.

Deze stellingen kunnen in beginsel een vorde

ring op grond van — een specifiek jegens Kessock c.s, gepleegde — onrechtmatige daad ofwanprestatie dragen. (...)‘

Het middel (onderdeel 2) klaagt voorts — ondermeer — dat het hof ten onrechte heeft geoordeeld

dat voor zover Kessock c.s. afgeleide schadevorderen zulks reeds op voorhand aan toewijzingvan de vordering in de weg staat. De Hoge Raadoverweegt daarover als volgt:

t..]

Het onderdeel berust op een verkeerde lezingvan de desbetreffende overwegingen van hethof en mist daarom fditelijke grondslag. Hethof heeft niet miskend dat Kessock c.s. alsaandeelhouders van de vennootschappen schadevergoeding van SF1’ kunnen vorderen voorde vermindering van de waarde van hun aandelen in de vennootschappen (“afgeleide schade”), indien zij dergelijke schade hebben geleden als gevolg van schending door SF1’ van eenjegens hen geldende specifieke zorgvuldigheidsveroi.ichting (vi. HR 2 december 1994,nr. 15511. 1V! 1995, 288 en HR 16 februari2007, no (Z05/173. \7 20C7 256 (no. 3.3 onder

(c)). (...) Het hof heeft in dit verband slechts8eoordeeld (ro 4,9) dat het definitief wordenvan de “af8eieide schade” doordat de vennootschappen thans buiten staat zijn of zich

- a ‘t en,

te Jornren t) zt.chzeil. niet nteehrvr;c.,

dat de t1edra.gingen van SF1 jegens Kes.sockals onrechtmatig mo•eten. worden aangemerkt.

Dat oordeel is juist (vgl. r.o. 3,4.4 van 1-IR 15juni 2001, nr. C99/301, Nl 2001, 573).’

8. Het begrip afgeleide schade

Is elke vordering strekkende tot vergoeding vaneen waardedaling van aandelen een vordering diestrekt tot vergoeding van afgeleide schade?Rechtsoverweging 3.4 zou zo kunnen wordengelezen.’3 Ik meen evenwel dat deze overweging

zo dient te worden verstaan dat de Hoge Raadrefereert aan de wijze waarop het hof het begripafgeleide schade heeft opgevat zie de aanhalingstekens zonder het gebruik van dit begripdoor het hof voor eigen rekening te willen ne

‘4men.Kessock c.s. vorderen uitsluitend schadevergoeding vanwege een door SFT Bank jegens hen inprivé gepleegde wanprestatie dan wei onrechtmatige daad. Kessock c.s. stellen niet dat SF1’Bank verwachtingen of afspraken heeft geschonden die zij hebben gemaakt in hun hoedanigheid

als bestuurder van de vennootschappen. Ookoverigens valt in hetgeen door Kessock c.s. isgesteld mijns inziens geen onrechtmatige gedraging of wanprestatie van S.F.T. Bank te lezen jegens de vennootschappen.”Afgeleide schade betreft alleen schade die eenaandeelhouder middellijk leidt, vanwege een jegens de vennootschap gepleegde onrechtmatigegedraging.’6 In deze context wordt het begripafgeleide schade ook in het Tuin Beheer-arrestgeduid.57 Zulks lijkt ook vanzelfsprekend. Alleenindien de vennootschap schadevergoeding kanvorderen, valt te rechtvaardigen dat een aandeelhouder in beginsel een vorderingsrecht terzakevan dezelfde schade wordt onthouden,’8

13. Aldus bv. Van Wijk, Afgeleide schade. TOP 2008. tlt p.29; vgl. ook Kroeze, Onderrwmingsrecbr, 2008, 13. p. 42,

14. Er wordt gesproken over afee]eidc scl.ade’ roer enkeleaanbalingstekc.ns, bi plaats van dubbele, hetgeen ook kanbete.kenen dat wordt gereferserd aan een gekwalificeerdbegrip In plaats van aan een woordkeuze van het hof,hetgeen er op zou wijzen dat de Hogs. Raad zelf ook deniening .s toegedaan dat In dit geval afgeleide schade wordt

eevorderd.

CZi. t CC w., « 4

-

Kitawer 2004, p. 12-; 7, Maeijer in zijn noot onder 35/ 00:08,

5; Assink, noot onder fOR 2007, 302, onder 5; Van Wijk,

p. 28.17.Tuin Beheer-arrest r,o. 3.3 onder n en z1c’ ook r,o, 3.5 en

3.9, z.ie hIerover Maei er in edo noot onder T/ 2038, 5 er

- - -

nent. Ma,JOR 1940, 29 (O’ets•Ear r,o, 3.4. Zie ook de door

Kroeze 3egeven detini.eie van af eleide .seivade: Afg leVeschade ro afgeleide actie (dEs.). 2004, p. 17.

(

Van een afgeleide schade actie lijkt mij in dit gevalgeen sprake. Daarmee verdwijnt ook de vraag ofer in dit geval een specifieke zorgvuldigheidsnormis geschonden buiten beeld, Voor zover de vordering van Kessock c.s. zijn grondslag heeft in art.o:162 BW dient de vordering dan ook te werdenbeoordeeld aan de hand van de maatstaf van art.6:162 BW. Bezien moet mijns inziens worden na‘erwïizing of SFT Bank maatschappelijk onbetamelijk heeft gehandeld jegens Kessock es.

privé) door de kredietlijn te bevriezen van desennootschappen, kort nadat een aansullendekapitaalstorting was verricht en aldus in strijdheeft gehandeld met gewekte verwachtingen danwel kan worden verweten voorbij te lijn gegaanaan belangen san Kessock ,.s. die SFT Bank redelijkerwi,ze ‘had dienen te ontzienWellicht ziet de Hoge Raad dit anderç. nu hij inrechtsover eging 3.3 overweegt:

‘Deze stellingen kunnen in beginsel een vordering op grond van een sprczfïek [curs. AS]jegens Kessock cs. gepleegde onrechtmatigedaad of wanprestatie dragen’

Daarmee lijkt ook de Hoge Raad de vorderingvan Kcssock c.s. in navolging van het hof te beschouwen als een vordering die strekt tot vergoeding van afgeleide schade.liet komt mij voor dat het hof zich door het feitdat Kessock c s. een vergoeding voor een waardedaling van hun aandelen vorderen heeft latencrleiden toe dc kwalificatie dat sprake is van ‘enwdering die strekt tot vergoeding van afgeleide

schade, Fsenwel zonder te onderkennen dat in ditc’ u iie beweerdelijk geleden schade nietgeleid van schade geleden door de ennootschap.Kesock es. s’ellen slechts door het handelen vaiFT Bank dc n aarde san hun aandelen niet op

ii gunsog mo nent ie gelde Febben ku ienken t k aolng c I)aa c

cecs i gro a,s a ïrI,i nipiar

,ish iwnrgcn deor ‘‘ rcFr

ge .j’dei:nge’: ;an .2e g,,jç hr eandc.enni hr ‘ngunsrig rnnr,eni te crkc’pen.ci ‘. pRabha’1 “‘‘s’ veri .,e’ t

ie:d hahc crged, ‘na t ie eigen sc”sdc an

t echtpaar K p Sloerjes De Hoge Raad eee ded 2n K ci 51 ej g nn 1 i

dere aard is]’2° Die overweging lijkt mij nog altijd juist.

9, Conc1use

Er zijn drie situaties te onderscheiden waarin eenaandeelhouder schadevergoeding vordert vanwegeeen waardedaling van zijn aandelen:(i) dc situatie waarin alleen onrechtmatig is

gehandeld jegens de vennootschap. Alleende vennootschap heeft een vorderingsrecht.Voor een aandeelhouder is sprake van afgeleide schade;

(ii) de situatie waarin (a) onrechtmatig is gehandeld jegens de vennootschap en (b)daarnaast ook een specifieke zorgvuldigheidsnorm jegens de aandeelhouder is geschonden (bijv. indien een derde het faillissement van een vennootschap bewerkstelligt.met opzet om een aandeelhouder te treffen).Ook de aandeelhouder heeft in dat geval inbeginsel een vorderingsrecht; en

(iii) de situatie waarin een aandeelhouder eenderde rechtstreeks aanspreekt op grond vanonrechtmatige daad, terwijl wordt gesteldnoch blijkt dat onrechtmatig jegens de vennootschap is gehandeld.

In deze zaak lijkt de Hoge Raad mee te gaan inhet oordeel van het hof dat sprake is van een type(ii) geval.2’ Het komt mij voor dat sprake is vaneen type (iii) geval.In de situatie genoemd onder (iii) is het mijnsinziens onjuist om de schending van een ‘speel1 ieke zorgvuldigheidnorm als maatstaf te hanteren, Deze maatstaf strekt er toe te verduidelijkendat ifl beginsel alleen de sennootschap aanspraakheeft op schadevergoeding, indien een aandeelhouder schade lijdt vanwege een jegens de ven“ootschap gepleegde onrechtmatige gedragmg of

vanprestatie Indien er geen reden bestaat om ten da e aarrdeelh udcr chadevergocdmg

a tv t gen d e ge 1 k e t soots hap 3ei lie t de t lerir v t de andeelhou le

rdeclt i der, ren t nand san ieuik’ iikc ma.t ‘af an are j,2 id 2

D’t ,1rres beu ugt m edcr ges al dat ciec tseng hecicimger van eCci krtd etïael:ten en een

ecici.’cs.hap ouder nmstand,gnedeci ce’ ‘ci

-uh’marige daj «‘t vsmnpr’at1e Kan oplea rcnjegens de aandeelhouders in privé Niet geheel

1 t ‘ t iderin a ii anad elh der

tot %ergoeding van afgeleide schade moet wordenaangemerkt.22 Onder verwijzing naar Kip enSloetjes/Rabobank arrest lijkt mij dat niet hetgeval.1 letgeen precies onder afgeleide schade dient teworden verstaan is uiteindelijk een semantischevraag. Ook hier geldt Wirtgenstein’s adagium‘meaning just is use’. De Hoge Raad zal te zijnertijd ongetwijfeld helderheid verschaffen, Dat zalde inzichtelijkheid van dit leerstuk ten goedekomen.Vooralsnog zou ik aandeelhouders in proceduresals de onderhavige waarbij rechtstreeks jegensde laedens wordt geprocedeerd in overwegingwillen geven ter bepaling van de schade te verzoeken de zaak te laten verwijzen naar de schadestaatprocedure. Zoals deze zaak moge illustreren loopt een vordering die strekt tot vergoedingvanwege een ‘waardedaling van aandelen’ ookin Kip en Sloetjes’ achtige gevallen als dederhavige anders de kans te worden aangemerktals een afgeleide schade actie, met als gevolg datde ordering op een verkeerde grondslag zalworden beoordeeld. Is een vordering namelijkeenmaal aangemerkt als een surdering die strekttot vergoeding van afgeleide schade, dan ligt dezein de praktijk veelal ‘voor afwijzing gereed’

drijforidiscbe berichten (Bb) ts ecn twecwekcliikse n,eutssbr,cf, Bb erestrekt bondtg en toegankelijk door deskundtgen geselectecede rechtsinformatte. Bb begeletdr opmierend en voor de praktijk raadgevend de cont nuetroom aan jundtscit nieusss op de terennen ‘,crbtntcntssen en contracten

recht, ondernenstngsrecht, soctaal recht, raken ‘n rekerhidsrecht, ‘.errckcrtngs en scevocerecht, failhsstntents en procesrecht, bank en cifectenrech,,jaavrekenngenrecht, tntellectueel en tndustriecl eigendomseecht, ntedcdtngtetgs en ordeningsrecht, tclecomntutttcattc cn redia, tnfor nat ca en techt, cnt,tternarionsui prtvaarrcchet

HoofdredacteurPe me J Sptee

RedactieSansprakclgkhe,dstecht me de te [7 t ltong no lat, t tr,ers,tc,t san1 ‘borgArbe’dsrccht me 7)]. Rutgees, Ken edy Var 1 r laan, AtnntcrdcmBank en “efectct,recht m 1) Bosch, De Brauw Blacktone 55 estbe ark,Antstc,dam, Ottdeez tckccr trom Ondcrncm ag & R cht, Radbottd t t este,t NijmegenCo’,teactene 5ht me St 8 o oom t,eeoq,, ‘&ctcns bappeh1kBoe au Sv dllogc Raad ‘s (aravethage

cdeeen f,ctlltssc stct rare St te ZH D Stettyckeo ‘4 u al) tilt krtcrdatn

ietellecttae e ctgendotn ter M] Odtnk, A kr & Oscrv, AmsterdamOndcenemtngseecht me J St de J ngb ‘&eteeschappel tk Burrau san dHoge Raad ‘s (,rasenhageTcctn L.gc, esccha , tc.. tr ‘1 it,,scdrk, KctcJ S t Je Ls.,kmstcrdarn5crackcttttgstc lat me C 1 sa t )ctk, Ier c y eaa dce L,sar kotst edate

MedeserkereHuureecht bede ;fsrutn tr ter Jk 5cr lttmme Bockrl Dc N’tee A ostredamMeded’ngtngs r orde tngsrecht me 7 £ 1 11% e ecn, DLA Ptper, A nstcdan, me ( 7 1 Beot’tt (. Ltw B S, Atnsterdamrechnologte, t, cd,a ce tcle om ter. MI 8 7 to tt ,adenkaetp, KerncdvSan dce Laan, Amsterdam

RedactiesecretarnPaul Huntnkt ttgeei en tedacttcbureau Kader 57, Descntcetel 0570 6444o4 e math p hun,nklckaders7 nl

Bedrijfjuridiuche berichten ia een uitgave vanKluwer Jurtd,sche Lttgesers, Postbtts 23, ‘400 (,4 Deventc1. ttgever Matoe Jongepier, e mail mjongepteedikluwer nlBt,reauredactte (hnstine Ngman, e mail cngmaniskluwer nl

AbotinementprijPer Jaar soor 26 aflevertttgen €118,00 tncl band cn btjbehorcnd eegtstrr, BTWen serrendkosten, losse nummers € 14,53 Set, lenten 50°, korttng.kbonnementsprtjs soor OF ltne cn n 1 ne tn omb,natie met ttjdschrttt, r,,‘zc u,kloaee nl/shop.

4bonnementenadminhtratieKluwcr Aideltng Klantcncontacten, Pt,stbus 178 400 4W Dccc ttc , t

0570 673449, automattsche bestefl jn 0570 635ii, Dx 0570 691555, c traduetdtschtkkluwer nl Ook adecs naam te ptgtc ge t d nt scrbctced ede sla

aan set eno md adecteAh tonen cnten kunnen p clk gcsscnst momc te ‘aoedct as gcgaan oe dc1 ,, r csn m,,,m al ,n aar, te r’k, ., -n n,1 1 , 5,0w,,, 5t

ordcn o staf gcfa tuecerd ore dc tlledtge bo n ‘“‘n’sp node, ce et

al ttkkel 1k hetftjtjk nd es s c gck erkboen.meet t kunn-’n scnriftc jk t t det na ndc te o ,,tr t t

t uw en n c rsaat te arcte t pgc ‘gd B ttct t jd t, pa gg rtg tal

et ah ‘tncmcnt utomartsc[ met ee ar let 1

(nebruk petnoongegeven

‘7 e hO’ gt de geg’ r n s t etemeen eenk test )c ct,csctsknrendc eK we, t eer,

‘t g clrctc cd tl/e,wooe glrt’.ct ee t erate t 1’ e e ft