Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer

Unie van WaterschappenKoningskade 40

2596 AA Den HaagPostbus 93218

2509 AE Den HaagTelefoon: 070 351 97 51

E-mail: info@uvw.nl www.uvw.nl

Klimaat en Waterschappen

Unie van Waterschappen

Klimaat en Waterschappen

Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer

Voorbeeldenboek klimaatactiviteiten waterschappen

2

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Colofon

Uitgave

Unie van WaterschappenPostbus 931282509 AE Den HaagInternet: www.uvw.nlE-mail: info@uvw.nl

Auteurs

Teksten en kaartmateriaal:Contactpersonen diverse waterschappenSamenstelling en redactie:Eric Gloudemans (Unie van Waterschappen)Marian Booltink (Grontmij Nederland bv)

Drukwerkproductie

Opmeer drukkerij bv

Oplage

500 exemplaren

3

Voorwoord

Het klimaat verandert en waterschappen beseffen als geen ander dat we tot actie moeten overgaan om Nederland veilig en leefbaar te houden. Waterschappen willen bijdragen om Nederland klimaatbestendig te maken door de watersystemen aan te passen en daarbij in te zetten op veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De aanpak die we als gezamenlijke overheden voor ogen hebben, staat beschreven in de nationale Adaptatiestrategie “Ruimte voor Klimaat” (november 2007).

Waterschappen hebben al veel ervaring met het inspelen op veranderende omstandigheden en het aanpassen aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Zo houden waterschappen in hun beleid en uitvoeringsplannen al rekening met de gevolgen van klimaatveranderingen. Voorbeelden hiervan zijn de plannen voor de kustversterking van de zogenaamde Zwakke Schakels en de aanleg van extra waterberging in het kader van het Waterbeleid 21e eeuw. Enkele van deze voorbeelden op het gebied van klimaatadaptatie én -mitigatie zijn door de Unie van Waterschappen samengebracht in dit boek ‘Klimaat en Waterschappen; op weg naar klimaatbestendig waterbeheer’. Het boek is bedoeld om te laten zien waar de waterschappen op klimaatgebied mee bezig zijn en om te leren van elkaars kennis en ervaringen. Het overzicht dient als input voor het landelijk programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK), maar kan ook gebruikt worden bij de samenwerking met internationale partijen.

Ik hoop dat het voorbeeldenboek u niet alleen informeert, maar ook inspireert en dat deze uitgave bijdraagt aan duurzame, veilige en robuuste watersystemen in een land waar het goed wonen, werken en recreëren is. Mocht u meer willen weten over klimaatverandering en de klimaatactiviteiten van waterschappen in het bijzonder, kijkt u dan op de website van de Unie van Waterschappen www.uvw.nl of bezoek de website van het betreffende waterschap of www.waterschappen.nl. Ik wens u veel leesplezier.

Drs. J.M. de Vries

Vicevoorzitter Unie van WaterschappenPortefeuillehouder klimaat

4

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Inhoudsopgave

Inleiding 5Thema: klimaat en waterschapsbeleid 7Thema: klimaat en waterveiligheid 8Thema: klimaat en wateroverlast 10Thema: klimaat en droogte/watertekort 12Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie 14Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting 16Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen 18Thema: klimaat en water in de stad 20Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s 22Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot 24Thema: klimaat en kennis en innovatie 26Thema: klimaat en internationale samenwerking 28

Bijlage 1 Overzicht klimaatvoorbeelden per waterschap

5

Inleiding

Het klimaat verandert en er zijn maatregelen nodig om de veranderingen tegen te gaan en Nederland veilig en leefbaar te houden. Een klimaatbestendige inrichting van Nederland komt niet vanzelf, maar vraagt om aanpassingen die een omslag vergen in denken én in handelen en die ons voor (principiële) keuzen stelt. Samenwerking tussen overheden, kennisinstituten, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven is hierbij cruciaal. Hiervoor is het nationaal programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) ingesteld met als doel een impuls te geven aan de noodzakelijke omslag.

De waterschappen onderschrijven de oproep uit de nationale Adaptatiestrategie om tot actie over te gaan en de watersystemen aan te passen aan de veranderende omstandigheden. De waterschappen hebben veel kennis en ervaring opgedaan met aanpassingen aan veranderende omstandigheden en kunnen als voorbeeld dienen voor andere sectoren en voor het buitenland. Waterschappen spelen al eeuwenlang in op veranderende omstandigheden en hebben het waterbeheer steeds aangepast aan nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Ook houden waterschappen al jaren rekening met de gevolgen van klimaatveranderingen, zowel in het beleid als in de uitvoering. Enkele voorbeelden van deze klimaatactiviteiten zijn het:• Opordebrengenvandeprimairewaterkeringen(o.a.ZwakkeSchakels)enderegionalewaterkeringen.• OpordebrengenvanderegionalewatersystemenvolgenshetWaterbeleid21eeeuw(tegengaanvanwateroverlast

én watertekorten).• Koppelenvanwaterdoelenaanhetherstelvannatuurlijkeprocessen(o.a.beekherstel,meeliftenmetde

Ecologische Hoofdstructuur) en ruimtelijke ontwikkelingen (stedelijke vernieuwing en nieuwbouwprojecten). • Samenwerkenmetoverheden,kennisinstitutenenprivatepartijenaankenniseninnovaties.

De ambities van de Unie en de waterschappen op het gebied van klimaat en duurzaamheid zijn:1. Realiseren van duurzame watersystemen die wat betreft waterveiligheid, waterkwantiteit en waterkwaliteit zijn

aangepast aan klimaatverandering en bijdragen aan een veilige en schone leefomgeving.2. Vervullen van een voorbeeldrol als het gaat om duurzaamheid en het uitdragen van kennis en ervaringen naar

andere sectoren en landen.3. Bijdragen aan een duurzame leefomgeving door verantwoord met grondstoffen en energie om te gaan en

klimaatverandering tegen te gaan door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.

6

Dit voorbeeldenboek geeft een overzicht van de klimaatactiviteiten van de waterschappen. Het overzicht is zeker niet uitputtend, maar laat zien waar de waterschappen zo al mee bezig zijn. Ook de waterschappen die niet in dit voorbeeldenboek zijn opgenomen, zijn vaak actief met klimaat(verandering) bezig. In dit boek komen de verschillende thema’s van het waterbeheer aan bod, waarbij telkens wordt ingezoomd op één of twee voorbeeldproject(en). Bijlage 1 bevat een overzicht van de klimaatprojecten die voor dit project door de waterschappen zijn aangereikt. Dit voor-beeldenboek is niet alleen bedoeld om een beeld te geven van aansprekende projecten op adaptatie- én mitigatiegebied, maar ook om partijen met elkaar in contact te brengen en te leren van elkaars kennis en de opgedane ervaringen.

Het nationale programma Adaptatie Ruimte en Klimaat (ARK) is een samenwerkingsverband van de Rijksoverheid (ministeries van VROM, V&W, LNV en EZ) en de decentrale overheden (koepelorganisaties IPO, VNG en UVW). Vanuit het programma is een nationale Adaptatiestrategie “Ruimte voor Klimaat” opgesteld (november 2007). Klimaatverandering heeft directe gevolgen voor veiligheid, leefklimaat, biodiversiteit en economie. De ruimtelijke klimaatopgave is onder te verdelen naar:• hetvoorkomenvanmaatschappelijkeontwrichting(waterveiligheid)• hetbeperkenvanongewensteeffecten(wateroverlast,droogte,biodiversiteit)• hetbenuttenvankansen(recreatie,landbouw,exportwaterkennis).Een klimaatbestendig Nederland vraagt om veerkracht, weerstand en aanpassingsvermogen. De leidende principes zijn risicobenadering en herstel van natuurlijke processen. Zie www.programmaark.nl voor meer informatie over het programma ARK en de Adaptatiestrategie.

Klimaatverandering volgens de KNMI-scenario’s uit 2006 en de gevolgen voor het waterbeheer:• deopwarmingzetdoor,hierdoorkomenzachtewintersenwarmezomersvakervoor;• dewinterswordengemiddeldnatterenookdeextremeneerslaghoeveelhedennementoe;• dehevigheidvanextremeregenbuienindezomerneemttoe,maarhetaantalzomerseregendagenwordtjuistminder;• dezeespiegelblijftstijgenendaarnaastmoetrekeningwordengehoudenmeteenverderebodemdalingvanlaag-

Nederland.

7

Thema: klimaat en waterschapsbeleid

Waterschappen zijn volop bezig om de watersystemen aan te passen aan klimaatverandering en via aanpassingen in de bedrijfsvoering bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Klimaat en de noodzaak om tot actie over te gaan zit bij de waterschappen tussen de oren. Klimaat is verwerkt in beleid en enkele waterschappen hebben inmiddels ook een aparte klimaatnota opgesteld. In deze nota’s is het nationale klimaatbeleid en de nationale Adaptatiestrategie doorvertaald naar een regionale aanpak en een bijbehorend klimaatactieplan.

KlimaatstudiesDe waterschappen Amstel, Gooi en Vecht, Vallei & Eem en Zuiderzeeland onderzoeken de effecten van klimaatveranderingen op hun watersysteem en bepalen de strategie voor de komende jaren. In overleg met lokale organisaties en overheden stellen de waterschappen klimaatbeleids- en actieplannen op. Wateroverlast, droogte, waterkering, riolering, natuur, huisvesting, infrastructuur en uitstoot van broeikasgassen zijn thema’s die terugkomen in de actieplannen. Er staan concrete acties in voor de komende jaren. De klimaatstrategie richt zich op de aanpassing aan een veranderend klimaat (adaptatie), en ook op het voorkomen van klimaatverandering (preventie door CO2-reductie en energiebesparing). De klimaatstudies maken de eigen verantwoordelijkheden en die van andere partijen duidelijk. En waar samengewerkt moet worden. Ook wordt bekeken of de huidige instrumenten voldoen, zoals de watertoets.

Meer informatie:Warm lopen voor klimaatveranderingWaterschap Amstel, Gooi en VechtContactpersoon: Paulien Hartogwww.waternet.nl

Klimaatstudie Vallei & EemWaterschap Vallei & EemContactpersoon: Jenny Ottewww.wve.nl

Naar een klimaatbestendig ZuiderzeelandWaterschap ZuiderzeelandContactpersoon: Erik Deimanwww.zuiderzeeland.nl

8

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Thema: klimaat en waterveiligheid

Waterveiligheid is een van de primaire doelstellingen van het (regionaal) waterbeheer. Het gaat bij waterveiligheid om zowel de kustverdediging en de bescherming tegen hoge rivierafvoeren als het functioneren van de regionale waterkeringen. Behalve maatregelen om overstromingen te voorkomen, zijn de inspanningen er ook op gericht om de gevolgschade van eventuele overstromingen te beperken en potentiële rampen via calamiteitenplannen in goede banen te leiden.

Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen Op verschillende plaatsen langs de Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer voldoende veilig zijn. Zwakke schakels noemen we die plekken. De Delflandse kust en Scheveningen zijn twee van deze zwakke schakels. Het hoogheemraadschap van Delfland wil de veiligheid kunnen garanderen en zorgt voor een stevige, aantrekkelijke zeewering.

‘Veilig en aantrekkelijk’Om de veiligheid ook voor de komende vijftig jaar te kunnen garanderen zijn structurele, duurzame maatregelen nodig. Het Hoogheemraadschap van Delfland werkt samen met andere partijen aan het versterken van de zeewering. Het gaat daarbij niet alleen om de veiligheid van het achterland, maar ook om de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit.

De kust van Scheveningen wordt versterkt met een dijk onder de nieuwe boulevard. Het strand wordt breder en hoger dan nu het geval is. Daardoor hoeft de dijk in de boulevard minder hoog te zijn en blijft het zeezicht zoveel mogelijk behouden. De Delflandse kust wordt zeewaarts versterkt door de aanleg van een nieuwe duinenrij. Zo ontstaat een breder duingebied met kansen voor natuurontwikkeling en een gemakkelijker te onderhouden kustboog.

Meer informatie:Zwakke schakels Delflandse kust en ScheveningenHoogheemraadschap van DelflandContactpersoon: Jeroen Rietdijkwww.hhdelfland.nl

9

Veilig wonen in Flevoland Almere groeit. Tot 2030 worden er nog 60.000 woningen gebouwd. Waterschap Zuiderzeeland brengt de consequenties van de klimaatverandering op de uiteindelijke plannen voor het voetlicht. Hiervoor is het waterschap een aantal onderzoeken gestart:

• Doorbraakvrijedijk Onderzoek naar de mogelijkheden om op de dijk te bouwen als oplossing voor stedelijke uitbreiding langs de

kustzone. Uiteraard mag de waterveiligheid ook op lange termijn niet in het geding komen. Het waterschap bekijkt de mogelijkheden en varianten van een zogenaamde ‘doorbraakvrije dijk’.

• BuitendijkseontwikkelingeninMarkermeer/IJmeer Om een buitendijkse ontwikkeling robuust en toekomstbestendig te laten zijn, moet het voldoende hoog worden

aangelegd. Het waterschap, als toekomstig waterbeheerder, heeft de levensduurkosten (beheer, onderhoud, inspectie, vervanging, e.d.) van eilandvarianten onderzocht en ingebracht in de ruimtelijke planprocessen.

• Compartimenteringenvluchtroutes/-plekken Onderzoek heeft uitgewezen dat compartimentering van Zuidelijk Flevoland economisch gezien niet zinvol is.

Wel komt naar voren dat risicobeperkende maatregelen zoals de aanleg van vluchtheuvels en op hoogte bouwen, de moeite waard zijn.

• InvloedpeilstijgingIJsselmeeropbodemgesteldheidenkwelbezwaar(kwantiteitenkwaliteit) Door klimaatverandering zal in de toekomst het peil van het IJsselmeer en de randmeren mogelijk stijgen tot

maximaal één meter in 2100. Hierdoor neemt de kwel en kweldruk in het beheergebied toe. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de hoeveelheid water die via gemalen moet worden afgevoerd, maar levert ook problemen op bij stabiliteit van dijken en het opbarsten van de bodem. Het opbarsten van de bodem is een zeer bepalende factor voor de ontgravingsdiepte, locatie en vorm van aan te leggen waterpartijen.

Meer informatie:Veilig wonen in FlevolandWaterschap ZuiderzeelandContactpersoon: Karien Luursemawww.zuiderzeeland.nl

Bron Satelliet NEO / SAT1

Bron West8

Bron West8

10

Thema: klimaat en wateroverlast

Waterschappen zijn druk in de weer om de wateroverlast als gevolg van de toegenomen neerslag(extremen) aan te pakken. De strategie hiervoor is uitgewerkt in de nota Waterbeleid 21e eeuw (2000) en gaat uit van meer ruimte geven aan water en anticiperen op klimaatverandering. De maatregelen bestaan uit een combinatie van het vasthouden van (regen)water, het aanleggen van extra waterberging en het vergroten van de afvoercapaciteit. De waterschappen werken via honderden projecten aan het op orde brengen van de watersystemen en het beperken van de kans op wateroverlast.

Waterberging Kolk van DussenTussen Lambertschaag en Aartswoud in West-Friesland wordt een terrein van 40 hectare ingericht voor waterberging om wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier weet deze waterberging te combineren met natuurontwikkeling, recreatie en ook met agrarische belangen.

In samenwerking met landschap Noord-Holland, de Landinrichtingscommissie van de ruilverkaveling De Gouw en Dienst Landelijk Gebied zorgt het hoogheemraadschap in het gebied voor de aanleg van extra watergangen en stuwen en de inrichting van natuurvriendelijke oevers. Een deel van het gebied wordt 0,50 tot 0,70 meter afgegraven. Dat kan bij extreme regenval onder water gezet worden. Met de grond die daarbij vrijkomt wordt een kade versterkt en worden landbouwpercelen opgehoogd.

Het gebied vormt een ‘stapsteen’ in de ecologische verbinding tussen twee natuurgebieden. Een deel van het gebied wordt natter zodat de natuur een impuls krijgt. Langs het project loopt een wandel- en fietspad. Landschap Noord-Holland, dat het gebied na aanleg gaat beheren, bouwt daar een vogelkijktoren.

Retentiegebied Noord & Zuid Meene In oktober 1998 heeft het water in de Vecht zo hoog gestaan dat een groot stedelijk gebied bedreigd werd. Waterschap Velt en Vecht heeft daarom een groot gebied ingericht als retentie-gebied door kades aan te leggen, watergangen te verbreden en inlaatwerken te bouwen en erven en toegangswegen op te hogen.

Contactpersoon: Dinant Hommeswww.veltenvecht.nl

Meer informatie:Waterberging Kolk van DussenHoogheemraadschap Hollands NoorderkwartierContactpersoon: Johan Jonk www.hhnk.nl

11

Klimaatbestendige regenwaterbuffers In het Zuid-Limburgse Heuvelland heeft het waterschap Roer en Overmaas regenwaterbuffers aangelegd om wateroverlast tegen te gaan. Daarnaast blijken brongerichte maatregelen ook effectief tegen wateroverlast.

Het waterschap heeft de afgelopen jaren honderden regenwaterbuffers aangelegd om het watersysteem weer op orde te brengen en wateroverlast in benedenstroomse gebieden tegen te gaan. Deze buffers vangen het water onder aan de hellingen op en laten het vertraagd afstromen. De efficiëntie van deze buffers is berekend, uitgaande van een toename van de neerslag volgens het klimaatscenario.

Daarnaast blijkt in deze hellende gebieden van Nederland dat specifieke maatregelen door de agrariërs ook effectief zijn tegen wateroverlast. Er zijn afspraken gemaakt met boeren om na de oogst het land niet te ploegen. De grond wordt alleen oppervlakkig losgemaakt waarna een bodembedekker wordt ingezaaid. Dit leidt tot een sterke reductie van de oppervlakkige afstroming (60-80%). Bijkomend voordeel is dat hierdoor meer water in de bodem zakt waardoor de kans op watertekorten afneemt.

De Beerze Om wateroverlast als gevolg van klimaatverandering in de toekomst te voorkomen werkt waterschap de Dommel aan het herstel van het beeksysteem van de Beerze (hermeandering, aanleg natuurlijke overstromingsgebieden).

Contactpersoon: Paul van Dijk www.dommel.nl

Meer informatie:Klimaatbestendige regenwaterbuffersWaterschap Roer en OvermaasContactpersoon: Frank Heijens www.overmaas.nl

12

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Thema: klimaat en droogte/watertekort

De klimaatscenario’s laten zien dat zomers droger worden en zoetwateraanvoer op termijn niet langer vanzelfsprekend is. Waterschappen onderzoeken hoe watertekorten kunnen worden beperkt en de waterbehoefte minder afhankelijk kan worden van de aanvoer via het hoofdwatersysteem. Er worden maatregelen getroffen om het water langer vast te houden en waar mogelijk de (grond)watervoorraad aan te vullen.

De Stuwende kracht Waterschap Peel en Maasvallei werkt nauw samen met de boeren om het water langer in de sloot vast te houden. Hierdoor infiltreert dit slootwater in de bodem waardoor de grondwaterstand minder ver wegzakt. Het resultaat is dat de beregeningsbehoefte kleiner is en dat de drainagebuizen pas gaan werken als het echt nodig is.

In Noord- en Midden-Limburg verdroogt de natuur en de landbouw. Om het water zoveel mogelijk vast te houden zijn de afgelopen jaren 2000 regelbare ‘boeren’-stuwen geplaatst in kleinere sloten, de zogenaamde haarvaten van het systeem. De stuwen zorgen ervoor dat het water langer in de sloot blijft staan. Hierdoor zakt de grondwaterstand minder ver weg en wordt de beregeningsbehoefte kleiner.

De stuwen zijn geplaatst: nu moeten ze nog op de goede manier bediend worden. Hiervoor is de Keur van het waterschap aangepast en is een uitgebreid coachingstraject opgezet om boeren te begeleiden bij het bedienen van de stuwen. Om nog meer water te conserveren wordt ook ‘peilgestuurd’ gedraineerd. Door de aanleg van een verzameldrain, gaan de drainbuizen pas werken als het echt nodig is, door de aanleg van een verzameldrain. Dit heeft ook voordelen bij het terugdringen van de nutriëntenbelasting vanuit de landbouw op het oppervlaktewater.

Meer informatie:Stuwende krachtWaterschap Peel en MaasvalleiContactpersoon: Jacques Peerboom www.wpm.nl

13

No Regret Wetterskip Fryslân en Waterschap Hunze en Aa’s werken samen met regionale partners en met partners over de grens om watertekorten te voorkomen en te bestrijden.

No Regret is een internationaal Interreg project dat is gericht op het voorkomen en bestrijden van watertekort. Zowel Wetterskip Fryslân als Waterschap Hunze en Aa’s werken aan het voorkomen van watertekort met partners uit Nederland, België, Denemarken en Duitsland. Deze partners zijn provincies, natuur- en milieuverenigingen en land- en tuinbouworganisaties. Er worden kennis en ervaringen uitgewisseld over onzekerheden op het gebied van statistiek, sociaal-economische ontwikkelingen, communicatie en draagvlak.

De toekomstige watertekorten zijn voor de situatie 2050 in beeld gebracht. Vooral in de zandige gebieden is droogte een ernstig probleem. Ervaring leert dat combinatie met andere ontwikkelingen de meest kansrijke oplossing biedt om watertekorten tegen te gaan. Het gaat dan om hermeandering, waterconservering door flexibel peilbeheer bij aanleg van nieuwe meren en nieuwe stedelijke gebieden en een nieuwe scheepvaartsluis die geen zout water meer inlaat. Daarnaast moeten de landbouwgebieden efficiënter met het aangevoerde water omgaan. Op dit moment kan via capillaire opstijging maar 10-20% van het aangevoerde water door de gewassen worden opgenomen. Beregening blijkt een kansrijke manier om meer water bij de plant te krijgen. Nieuwe arbeidsextensieve beregeningstechnieken en technieken voor de precisielandbouw, zijn geïntroduceerd zodat het aangevoerde water effectiever wordt gebruikt. Voor een nieuw te ontwikkelen stedelijk gebied wordt uitgegaan van flexibel peilbeheer zodat efficiënt met de watervoorraad wordt omgegaan en minder water hoeft te worden aangevoerd.

Meer informatie:No RegretWetterskip FryslânContactpersoon: Johan Hagerwww.wetterskipfryslan.nl

Waterschap Hunze en Aa’s Jan den Besten www.hunzeenaas.nl

14

Thema: klimaat en waterkwaliteit/ecologie

In hoeverre klimaatverandering gevolgen heeft voor de waterkwaliteit en ecologie is nog niet precies bekend. De huidige generatie KRW-maatregelen houden over het algemeen nog geen rekening met klimaatverandering. De verwachting is dat de soortensamenstelling op termijn zal veranderen en de problemen met de waterkwaliteit door de oplopende temperatuur, zware buien en droogte zullen toenemen. Er is een aantal studies uitgevoerd om de effecten en mogelijke oplossingen in beeld te brengen, maar nader onderzoek is nodig.

Onderzoek klimaateffecten op de waterkwaliteitWetterskip Fryslân heeft onderzocht of de klimaatverandering invloed heeft op de waterkwaliteit en de ecologie. De watertemperatuur en neerslagpatronen blijken van grote invloed.

De klimaatverandering is van invloed op de waterkwaliteit waardoor botulisme, exoten en eutrofiëring meer kansen krijgt. Het waterschap heeft waterkwaliteitsdata geanalyseerd en relaties gezocht met het weer. In de studie is een uitgebreid literatuuronderzoek uitgevoerd en zijn metingen geanalyseerd. De watertemperatuur blijkt vooral effect te hebben op de waterkwaliteit, gevolgd door neerslag.

Kleine veranderingen in het klimaat kunnen dramatische effecten hebben. Eutrofiëring, inclusief de kans op (toxische) blauwalgen, wordt gestimuleerd door de klimaatverandering. Dit heeft onder andere consequenties voor (het halen van) doelen van de Kaderrichtlijn Water. Uit een vervolgstudie bleek dat het groeiseizoen van fytoplankton de afgelopen 25 jaar langer is geworden.

Concrete maatregelen die het waterschap neemt zijn bijvoorbeeld commerciële beheersvisserij en hogere zomerpeilen waardoor de veenoxidatie vertraagd wordt en die leidt tot minder nutriëntenemissie naar het oppervlaktewater.

Meer informatie:Onderzoek klimaateffecten op waterkwaliteitWetterskip FryslânContactpersoon: Theo Claassenwww.wetterskipfryslan.nl

15

Stadsrandontwikkeling Hoogeveen Het gebied tussen de A28, de spoorlijn Groningen-Zwolle en het Oude Diep heeft een metamorfose ondergaan. Er is een nieuw slingerend beekje aangelegd waarin waterberging plaatsvindt en er zijn rietvelden aangelegd voor de zuivering van het stedelijk water. Via wandelpaden kunnen recreanten genieten van een opmerkelijk gebied. De Oude Diep slingert weer langs rietvelden. Het verbeteren van waterkwaliteit gaat hier hand in hand met het klimaatbestendig maken van de watersystemen.

Bij project Stadsrandontwikkeling Hoogeveen-Fluitenberg hebben de gemeente Hoogeveen en het waterschap Reest en Wieden de handen ineengeslagen. De gemeente wil het regenwater van een industrieterrein en het water van een gemengde riooloverstort via een helofytenfilter zuiveren voordat dit water op de beek het Oude Diep geloosd wordt. Het waterschap zoekt ruimte voor waterberging om wateroverlast in Hoogeveen te voorkomen. Door slim te combineren is een nieuw natuurgebied van 45 ha ontwikkeld.

Tegelijkertijd was er de kans om de beek in te richten als Ecologische verbindingszone en het totale projectgebied te benutten voor recreatie en educatie. Waterberging vindt plaats in de kronkelende loop van de beek en in de wisselende dwarsprofielen. Voor de maatgevende regenbui die eens in de 100 jaar voorkomt doet het hele gebied, inclusief het helofytenfilter, mee voor waterberging.

Meer informatie:Stadsrandontwikkeling HoogeveenWaterschap Reest en WiedenContactpersoon: Siebrand Bootsmawww.reestenwieden.nl

16

Thema: klimaat en zoetwatervraagstuk/verzilting

De waterschappen houden er rekening mee dat met klimaatverandering de kans op langdurig droge periodes toeneemt. Dat betekent zuinig omgaan met zoet oppervlaktewater en het aanwezige zoete water goed benutten en verdelen. Hiervoor zijn keuzes en beslissingen nodig. Daarnaast wordt verwacht dat het grond- en oppervlaktewater een hoger zoutgehalte krijgt. Vanzelfsprekend heeft dit gevolgen voor de aanwezige functies. Verschillende waterschappen in het westen van Nederland hebben hiermee te maken en brengen de consequenties en maatregelen in beeld.

Verzilting en waterbehoefte De klimaatverandering heeft gevolgen voor de verziltingsbestrijding van Hoogheemraadschap van Rijnland. Er zijn verschillende beleidopties onderzocht.

Rijnland laat bij Gouda zoet oppervlaktewater in vanuit de Hollandse IJssel voor doorspoeling om de verzilting tegen te gaan. Dit is nodig voor de kapitaalsintensieve teelten in Boskoop (heesterteelt), Aalsmeer (bloemen) en de Bollenstreek. Daarnaast is een aantal natuurgebieden (Nieuwkoopse plassen) kwetsbaar voor hoge chloridegehalten. De verzilting wordt veroorzaakt door zout kwelwater vanuit de ondergrond en de indringing van zout oppervlaktewater via de schutsluis bij Spaarndam. Bij extreem lage rivierafvoeren (eens in de 10 a 20 jaar) raakt de inlaat bij Gouda verzilt en is er onvoldoende zoet water beschikbaar om door te spoelen. Door klimaatverandering zal deze frequentie toenemen (in het meest extreme scenario tot eens per 2 jaar).

Dit betekent dat het huidige beleid voor verziltingbestrijding moet veranderen. Rijnland heeft inmiddels twee opties onderzocht:a) acceptatie van verzilting maar ook aanpassingen in boezem en aan schutsluis waardoor minder inlaatwater

nodig is. Dit heeft gevolgen voor het huidige landbouwkundig gebruik en voor de natte natuurgebiedenb) aanleg van een zoetwater aanvoerkanaal of van een groot zoet watervoorraadbekken: dit is erg kostbaar en

heeft ruimtelijke consequenties. De komende tijd wordt met betrokken partijen vorm gegeven aan nieuw beleid, zoals over de landelijke verdeling van zoet water, de bijgestelde verziltingsnormering, adaptatie van land- en tuinbouw aan verzilte omstandigheden en de haalbaarheid van grootschalige maatregelen voor de zoetwatervoorziening.

Meer informatie:Verzilting en waterbehoefteHoogheemraadschap van RijnlandContactpersoon: Frans van Kruiningenwww.rijnland.net

17

Regionale verdringingsreeksHoewel Nederland op jaarbasis een neerslagoverschot kent, moet in het licht van de klimaatverandering, vooral in de zomerperiode steeds zorgvuldiger worden omgegaan met het aanwezige zoete water. Dat betekent prioriteiten stellen! Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden hebben hier samen met provincies en Rijkswaterstaat, een regionale verdringingsreeks voor opgesteld.

Naar aanleiding van de droge zomer van 1976 is op landelijk niveau droogtebeleid ontwikkeld. Onderdeel van het droogtebeleid vormt de landelijke verdringingsreeks, waarmee de verdeling van water wordt geregeld bij watertekort. In 2003 vond opnieuw een periode van langdurige droogte plaats, naar aanleiding waarvan de verdringingsreeks is geëvalueerd en aangepast.

Als er water tekort is, gaat dat het eerste naar plaatsen waar het nodig is voor de veiligheid en voor het voorkómen van onomkeerbare schade. Dat geldt in deze regio bijvoorbeeld voor alle veengebieden (peilhandhaving) en waardevolle natte natuurgebieden. Op de tweede plaats sturen de waterbeheerders het water naar plaatsen waar het nodig is voor drinkwatervoorziening en energievoorziening. Dat laatste speelt vooral rond het Amsterdam-Rijnkanaal, waar te warm koelwater een risico is voor meerdere centrales.

Meer informatie:Regionale verdringingsreeksWaterschap Amstel, Gooi en VechtContactpersoon: Paulien Hartogwww.waternet.nl

De Stichtse RijnlandenErik Boegbornwww.hdsr.nl

Categorie 1 Veiligheid en voorkomen van onomkeerbare schade

Categorie 2 Nutsvoorzieningen

Categorie 3 Kleinschalig hoogwaardig gebruik

Categorie 4 Overige belangen (economische afweging, ook voor natuur)

1. Stabiliteit van

waterkeringen 2. Klink en zetting

(veen en hoogveen) 3. Natuur

(gebonden aan bodemgesteldheid)

gaat voor

1. Drinkwatervoorziening2. Energievoorziening

gaat voor

• Tijdelijke beregening

kapitaalintensieve gewassen

• Proceswater gaat voor

• Scheepvaart • Landbouw • Natuur (zolang geen

onomkeerbare schade optreedt)

• Industrie • Waterrecreatie • Binnenvisserij • Stedelijk water

18

Thema: klimaat en herstel natuurlijke processen

Een van de principes voor een klimaatbestendige inrichting van Nederland is het herstel van natuurlijke processen. Uitgangspunt daarbij is dat het water- en bodemsysteem weer leidend worden in de ruimtelijke functies en het grondgebruik. Een programma dat dit herstel stimuleert zijn de natuurlijke klimaatbuffers, waarin klimaatdoelstellingen worden gekoppeld aan plannen voor natuurontwikkeling.

Water vasthouden aan de bron De waterschappen De Dommel, Aa en Maas en Brabantse Delta laten in Noord-Brabant bovenstroomse natuur- en landbouwgebieden overstromen om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen.

Het water vasthouden bij de bron, dus daar waar het valt, kan op de hoge zandgronden in Brabant erg effectief zijn, zo blijkt uit modelberekeningen. Tijdelijk al het neerslagwater vasthouden in perceelsloten én op het land kan wateroverlast in kwetsbare natuurgebieden, intensieve landbouwgebieden en stedelijke gebieden verminderen. Door het water slim vast te houden kan eveneens een bijdrage worden geleverd aan de bestrijding van verdroging en verbetering van de waterkwaliteit.

Vanwege het innovatieve karakter van deze multifunctionele maatregel ontbreekt er nog praktijkervaring en inzicht in de kosten en de mogelijkheden voor inpassing in de landbouwbedrijfsvoering. Provincie, waterschappen (Aa en Maas, De Dommel en Brabantse Delta), ZLTO en terreinbeherende organisaties in Noord-Brabant onderzoeken samen hoe het concept vasthouden van water bij de bron technisch en procesmatig in praktijk gebracht kan worden.

De grote uitdaging van dit project is om een optimale balans te vinden bij het vasthouden van water voor piekreductie (waterberging) en voor droogtebestrijding (waterconservering, vernatting). Want door vasthoudmaatregelen alleen in te zetten op piekreductie, kan het doel verdrogingsbestrijding nooit worden gerealiseerd en vice versa. Het project moet dus antwoord geven op de vraag hoe we water ‘slim stremmen’.

Meer informatie:Water vasthouden aan de bronWaterschap De DommelContactpersoon: Mark van de Wouwwww.dommel.nl

Waterschap Brabantse DeltaContactpersoon: Kees Peerdemanwww.brabantse delta.nl

Waterschap Aa en MaasContactpersoon: Chris van Renswww.aaenmaas.nl

19

Gooiermars Het waterschap Groot Salland heeft samen met de bewoners een plan opgesteld om de Gooiermars bij Deventer anders in te richten waarbij zoveel mogelijk rekening is gehouden met de natuurlijke situatie en de wensen van huidige en toekomstige gebruikers van het gebied.

De Gooiermars is een gebied aan de oostzijde van de stad Deventer. Regenwater dat in het hoger gelegen Veluwemassief en de Sallandse Heuvelrug in de bodem zakt, komt hier als kalkrijk water weer aan het oppervlak. Het gebied is voornamelijk een landbouwgebied met melkveehouderijen, in de kern ligt een natuurgebied.

Er zijn veel wensen voor het gebied: water en natuur moeten een plek krijgen, er zijn recreatiewensen vanuit de naastgelegen wijk en agrariërs wensen een toekomst voor hun bedrijf. Er is een integraal plan opgesteld waarbij in onderling overleg afwegingen zijn gemaakt tussen de verschillende wensen.

Er is een waterberging aangelegd om wateroverlast in de toekomst te voorkomen. Er is zoveel mogelijk rekening gehouden met de natuurlijke situatie. Bij de herinrichting van de watergangen is er ruimte geboden aan planten die thuishoren in het gebied, zoals kruipend moerasscherm, moeraszegge, waterviolier en dotterbloem. Ook voor watergebonden dieren en vissen zoals de kamsalamander, het bermpje en de waterspitsmuis, zijn maatregelen getroffen zoals een faunapassage, poelen en een vistrap.

Meer informatie:GooiermarsWaterschap Groot SallandContactpersoon: Gerben Trompwww.grootsalland.nl

Natuurlijke Klimaatbuffer Vierde Bergboezem van BredaOm wateroverlast te voorkomen legt Waterschap Brabantse Delta een vierde bergboezem aan. Er is in het project ‘Natuurlijke Klimaatbuffer Vierde Bergboezem van Breda’ niet alleen aandacht voor waterberging maar ook voor natuurontwikkeling, cultuurhistorie en recreatie.

Contactpersoon: Klaas-Jan Doubenwww.Brabantse Delta.nl

20

Thema: klimaat en water in de stad

Klimaatverandering heeft ook invloed op de wateropgave in de stad. Op dit moment zijn de waterschappen samen met gemeenten bezig om de problemen met de regenwaterafvoer en waterkwaliteit (riolering), de wateroverlast en de grondwaterstanden aan te pakken. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij ruimtelijke ontwikkelingen (nieuwbouwprojecten en stedelijke renovaties). Waar mogelijk worden maatregelen extra robuust uitgevoerd om voorbereid te zijn op toekomstige klimaatverandering.

RijnenburgHet Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden werkt samen met de gemeente Utrecht en de Provincie aan een klimaatbestendige, nieuwe wijk Rijnenburg, ten zuidwesten van de stad Utrecht.

Voor de nieuw te ontwikkelen wijk Rijnenburg bij Utrecht wordt een klimaatbestendige bouwwijze toegepast. In Nederland maken klimaatbestendigheid en duurzaamheid nog geen standaard onderdeel uit van een ontwerp van een nieuw te bouwen wijk. In het kader van het nationaal programma ARK wordt aan een ruimtelijk afwegingskader gewerkt om duurzaamheid en klimaataspecten op een afgewogen wijze in de planontwikkeling mee te kunnen nemen.

Rijnenburg is een gebied met bijzondere landschappelijke kwaliteiten en is een belangrijk gebied als het gaat om water. De werkvorm is een zogenaamd klimaatatelier waarin nieuwe toepassingen worden ontwikkeld in een brede context. Dat betekent nieuwe bouwconcepten, een robuust watersysteem, aandacht voor duurzame energie en milieuontlastend materiaalgebruik. Daarbij staat aandacht voor gezondheid en leefbaarheid centraal.

Meer informatie:RijnenburgHoogheemraadschap De Stichtse RijnlandenContactpersoon: Martijn Jongenswww.hdsr.nl

21

Groene daken in het centrum van RotterdamHoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard stimuleert samen met de gemeente Rotterdam de inrichting van groene daken om het water langer vast te houden.

Als het regent kan het steeds harder regenen. In een dichtbebouwde (stenige) omgeving is geen ruimte om extra neerslag te bergen. Met groene daken is er een nieuwe mogelijkheid voor opslag van de extra neerslag. Ze vangen het water op en vertragen de afvoer. Bovendien verminderen groene daken de CO2- uitstoot, gaan de opwarming van de stad tegen en verbeteren de luchtkwaliteit door een lager fijnstofgehalte. Groene daken zijn multifunctioneel en goed toepasbaar. Het is zeer zichtbaar en beleefbaar en biedt zowel fysieke als sociale voordelen. Meer groen in de stad vergroot de ecologische waarde en de belevingswaarde. Juist die combinatie van voordelen maakt de grootschalige toepassingen van groene daken in de specifieke omstandigheden in het centrum van Rotterdam interessant. Want naast de wateropgave heeft Rotterdam ook een slechte luchtkwaliteit, een ‘grijs’ imago.

Meer informatie:Groene daken RotterdamHoogheemraadschap Schieland en de KrimpenerwaardContactpersoon: Jan Lemkeswww.hhsk.nl

Zuidas AmsterdamWaterschap Amstel, Gooi en Vecht is de uitdaging aangegaan om bij de nieuwe stedelijke ontwikkeling in de Zuidas in Amsterdam het water van verhard oppervlak vertraagd af te voeren.De afspraak is om minimaal 40% van het verharde oppervlak in te richten op het vertraagd afvoeren van hemelwater door bijvoorbeeld daktuinen en –vijvers (groene en blauwe daken), berging op straat en maaiveldinrichting.

Contactpersoon: Kasper Spaanwww.waternet.nl

Klimaatbestendig waterplan Dordrecht Waterschap Hollandse Delta werkt samen met de gemeente aan een waterplan dat klimaatproof is.

Dat betekent dat niet alleen naar veiligheid en waterkwaliteit wordt gekeken, maar ook maatregelen worden voorgesteld om de ‘hittestress’ in het stedelijk gebied tegen te gaan met behulp van water-oplossingen in de stad.

Contactpersoon: Hans Waalswww.hollandsedelta.nl

22

Thema: klimaat en kansen voor functie(combinatie)s

Klimaatverandering is niet alleen een bedreiging voor de veiligheid en leefbaarheid in Nederland, het biedt ook kansen voor bepaalde functies als recreatie en landbouw. Waterschappen proberen bij het realiseren van de wateropgave mee te liften bij ruimtelijke ontwikkelingen en kansen te grijpen die het watersysteem voor die functies biedt.

Park LingezegenWaterschap Rivierenland draagt in de open ruimte tussen Arnhem en Nijmegen bij aan de aanleg van een groot waterrijk park.

Het Waterrijk is vooral een landschapspark. Het laaggelegen komgebied wordt heringericht om ruimte te maken voor waterberging, nieuwe waterlopen en natuurontwikkeling. De Linge wordt veel aantrekkelijker met een bredere loop en natuurvriendelijke oevers. Het streven is de Linge een meer vrije loop te geven.

Het Waterrijk ziet er natuurlijk uit en er is volop ruimte voor recreatie. De nieuwe waterlopen zijn geschikt voor watersport en waterspel, zoals roeien, kanoën, vissen en schaatsen. Er zijn mogelijkheden voor surfen, zwemmen, zonnen en picknicken. Natuurliefhebbers kunnen tussen het rietmoeras en de wilgenbossen op zoek naar bijzondere vogelsoorten. De zuiverende werking van de moerasvegetaties zorgen voor een betere waterkwaliteit.

Meer informatie:Park LingezegenWaterschap RivierenlandContactpersoon: Jan Spieksmawww.wrl.nl

EendragtspolderIn het Rottemerengebied werkt Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard mee aan een multifunctionele inrichting van een groenblauwe polder: de Eendragtspolder. Hier wordt ruimte gemaakt voor de grootste waterberging van Zuid-Holland, recreatievoorzieningen en een internationale roeibaan.

Contactpersoon: Jan Lemkeswww.hhsk.nl

23

Loozensche LinieWaterschap Velt en Vecht richt bij de Loozensche Linie meer ruimte in voor water. Hiervoor wordt een oude meander, een oude rivierarm, uitgegraven en gekoppeld aan de rivier de Vecht.

Voor deze wateropgave is gebruik gemaakt van oude, nog altijd in het landschap aanwezige, technieken en systemen. In dit gebied staan cultuurhistorisch waardevolle objecten en systemen. Dit zijn bijvoorbeeld verdedigingswerken en oude meanderlopen langs de rivieren. Na herstel kunnen deze meehelpen bij het voldoen aan de wateropgave voor het regionale waterbeheer. Er is een natuurgebiedsplan opgesteld en het gebied wordt zichtbaarder en aantrekkelijker voor recreanten en passanten.

De meander wordt weer aan de Vecht gekoppeld waardoor er meer ruimte voor water ontstaat. Op het terrein worden delen afgegraven voor natuurontwikkeling zodat moerasgebieden en paddenpoelen ontstaan. De linie dateert uit de tijd van Napoleon Bonaparte en het waterschap zal het bastion en andere restanten van de linie die nog altijd op het terrein aanwezig zijn, opnieuw zichtbaar maken. De werkzaamheden zijn en worden uitgevoerd in samenwerking met de Provincie Overijssel, Staatsbosbeheer en de gemeente Hardenberg en met de zorgboerderij De Zwieseborg die naast de Loozensche Linie ligt.

Meer informatie:Loozensche LinieWaterschap Velt en VechtContactpersoon: Marga Oosterveldwww.veltenvecht.nl

BeulakerpolderSamen met andere partijen heeft Waterschap Reest en Wieden een plan gemaakt voor de inrichting van de Beulakerpolder, waar in de toekomst natuur, waterberging, verblijfsrecreatie en wonen samengaan.

Contactpersoon: Inez Hamelwww.reestenwieden.nl

Masterplan Aa VeghelWaterschap Aa en Maas combineert het herstel van het beekdal van de Aa met de ontwikkeling van een inundatiegebied met een ecologische verbindingszone met wandelpaden en natuur.

Contactpersoon: Marit Borstwww.aaenmaas.nl

24

Thema: klimaat en energiebesparing en beperking CO2 uitstoot

Waterschappen zijn in kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid bezig om het energiegebruik aan te pakken en zo bij te dragen aan het beperken van klimaatverandering. Waterschappen willen als regionale overheden een voorbeeldrol vervullen waar het gaat om het zuinig omgaan met energie en het beperken van de CO2 uitstoot.

Klimaat neutrale waterketen Verschillende waterschappen, zoals Waterschap Brabantse Delta, zijn op zoek naar mogelijkheden om de waterketen klimaatneutraler te maken en zo bij te dragen aan het beperken van de klimaatverandering.

Binnen de waterketen wordt water gewonnen, gezuiverd tot drinkwater, gebruikt en getransporteerd als afvalwater en ten slotte gezuiverd en weer op het oppervlaktewater geloosd. Bij elk van deze stappen wordt (veel) energie gebruikt en aangezien deze stappen steeds geavanceerder worden neemt het energiegebruik nog toe. De waterketen levert daarmee een bijdrage aan het klimaatprobleem. Bovendien komen door de waterketen broeikasgassen vrij, bijvoorbeeld door grondwaterwinning (methaan), aerobe (CO2) en anaerobe (CH4) zuivering. Daar staat tegenover dat (afval)water ook een ‘energiewaarde’ heeft die toegepast (warmte uit effluentleidingen) of opgewekt (slibgisting) kan worden. Om aan de reductiedoelstellingen te voldoen heeft het waterschap Brabantse Delta een pakket maatregelen opgesteld om een besparing te realiseren van 14 GWh per jaar.

Verschillende waterschappen, gemeenten en waterbedrijven werken samen aan concrete maatregelen om de waterketen klimaatneutraler te maken. Hier worden ook burgers en bedrijven bij betrokken.

Meer informatie:Klimaat neutrale waterketenWaterschap Brabantse DeltaContactpersoon: Klaas-Jan Doubenwww.brabantsedelta.nl

EnergievisieHoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden zet de eigen bio-massa in om energie terug te winnen. Biomassa is snoeimateriaal: het afgemaaide gras van oevers en afgemaaide waterplanten na het onderhoud van watergangen.

contactpersoon: Martijn Jongenswww.hdsr.nl

25

Een klimaatvriendelijk kantoor en bedrijfsvoeringSinds 2005 heeft waterschap Rivierenland een nieuw, duurzaam en klimaatvriendelijk kantoorgebouw. Daarnaast wordt ook in de bedrijfsvoering gelet op het beperken van de gevolgen voor het klimaat.

De klimaatvriendelijkheid van het gebouw houdt in dat de CO2-uitstoot minimaal is door gebruik van koude-warmte-opslag. ‘s Zomers wordt relatief koud grondwater opgepompt dat door een warmtewisselaar stroomt die de warmte opneemt. Dit opgewarmde water wordt in hetzelfde watervoerende pakket teruggevoerd. De opname van warmte zorgt voor koeling van het gebouw. In de winter is de stromingsrichting omgekeerd en wordt het gebouw, met de in de zomer opgeslagen warmte, verwarmd.

Daarnaast zijn in het kantoor minder werkplekken ingericht dan het aantal werknemers. De dienstkilometers, het energieverbruik van andere vestigingen en het elektriciteitsverbruik van het kantoor, compenseert het waterschap met bosaanplant. In de bedrijfsvoering geldt het principe van duurzaam inkopen. Aanschaf van bedrijfskleding en papier, betekent een keuze voor producten met de minste negatieve gevolgen voor het milieu. Het waterschap neemt alleen natuurstroom af voor rioolwaterzuiveringen en gemalen. Met nieuwe technieken lukt het steeds beter om met minder energie vervuilende stoffen als fosfaat en stikstof uit het afvalwater te halen. Het waterschap streeft er naar om de terreinen duurzaam in te richten en te beheren. Dat betekent onder andere dat het geen gebruik maakt van chemische bestrijdingsmiddelen. Bestrijdingsmiddelen verontreinigen namelijk het grond- en oppervlaktewater. Door het goede voorbeeld te geven wil het waterschap andere organisaties en particulieren stimuleren deze werkwijze over te nemen. Ter ondersteuning organiseren ze hiervoor workshops.

Meer informatie:Klimaatvriendelijk kantoor en beleidWaterschap RivierenlandContactpersoon: Jan Spieksmawww.wsrl.nl

Koudewinning én waterkwaliteitsverbetering in diepe zandwinplassenHet waterschap Amstel, Gooi en Vecht (Waternet) onderzoekt of waterkwaliteitsverbetering en koudewinning in diepe zandwinplassen te combineren zijn. Diepe zandwinplassen zijn voor energiebedrijven een aantrekkelijke bron voor koude-winning met een minimale CO2 uitstoot. Zonder aanvullende maatregelen zorgt het echter voor een verslechtering van de waterkwaliteit, omdat de fosfaatproblemen groter worden. Waternet verwacht dat koudewinning en verbetering van de waterkwaliteit samen kunnen gaan door toediening van zuivere zuurstof bij de bodem.

Contactpersoon: Arjen Grentwww.waternet.nl

26

Thema: kennis en innovatie

Het vergaren en uitwisselen van kennis zijn belangrijke aspecten bij het realiseren van duurzame, klimaatbestendige watersystemen. Naast ‘traditionele’ oplossingen zoeken waterschappen samen met kennisinstituten en het bedrijfsleven naar slimme innovatieve oplossingen.

Kennis voor waterbeheerders STOWA voert technisch, wetenschappelijk en bestuurlijk -juridisch en sociaal-wetenschappelijk onderzoek uit dat voor de waterbeheerders van gemeenschappelijk belang is. Door in gemeenschappelijkheid onderzoek uit te voeren worden de resultaten efficient ingezet.

Klimaatveranderingen spelen als rode draad door de STOWA onderzoeken heen. De klimaatverandering speelt een grote rol bij: • deveiligheidvandijken.Erwordtgezochtnaarnieuweconcepten.Hierbijwordenbijvoorbeelddeijkdijk,

overstroombare of meer overslagbestendige keringen, evacuatiemogelijkheden in ogenschouw genomen. • innovatieindewaterzuivering.Innovatieveoplossingenwordenverkendzoalsdecentralezuiveringwaarbij

energie kan worden bespaard en grondstoffen worden geproduceerd in plaats van afval. • hetfunctionerenvanrioolwaterzuiveringsinstallatiesbijdehogeretemperaturenensimuleringwatheteffectis

van minder aanvoer van rioolwater naar een zuivering of juist meer rioolwater. • voorstedelijkesystemenwordtgekekennaarduurzamesystemenenhoedezeingevoerdkunnenworden.• onderzoekomsamenmetdewaterbeheerderstoekomstigeproblemenmetdewaterkwaliteittevoorkomen.

Voor dit laatste vormt de blauwalgenproblematiek, die door klimaatveranderingen toeneemt, een belangrijk speerpunt. Waterbeheerders worden gevoed met kennis over mogelijke maatregelen en hoe te handelen om de veiligheid van zwemmers te waarborgen.

Met behulp van onderzoek voorziet de STOWA de waterbeheerders van kennis om voorbereid te zijn op veranderingen in de toekomst.

Meer informatie:Kennis en onderzoekSTOWAContactpersoon: Michelle Talsmawww.stowa.nl

27

Urban Flood Management Waterschap Hollandse Delta en publieke en private partijen bundelen hun krachten voor onderzoek en innovatie in duurzame en veilige stedelijke ontwikkelingen in waterrijke riviergebieden.

Het project is onderdeel van een internationaal samenwerkingsverband met Hamburg en Londen waarbij waardevolle kennis en ervaring wordt opgedaan. Dordrecht is internationaal koploper in duurzaam stedelijk (hoog-) waterbeheer.

Urban Flood Management gaat uit van de gedachte dat Nederland moet leren Leven met Water. Nederland heeft jarenlang gestreden tegen water door bijvoorbeeld het aanleggen en ophogen van dijken. Deze oplossingen bieden helaas geen absolute garantie tegen overstromingen. UFM kijkt naar de mogelijke gevolgen als zo´n overstroming zich toch voordoet, en richt zich op vooral op het beperken van de schade. Het doel van het project is daarom het ontwerpen van woningen en wijken in een buitendijks gebied die mogen overstromen, zonder dat inwoners risico lopen en waarbij materiële schade beperkt blijft. Tegelijkertijd moet de omgeving aantrekkelijk zijn om te wonen, te werken en te recreëren.

Het project is bedoeld om te leren hoe het overstromingsrisico onderdeel wordt van een stedenbouwkundig ontwerpproces, en daar de juiste architectonische, planologische en beleidsmatige oplossingen voor te vinden. Als proefgebied is gekozen voor De Stadswerven in Dordrecht. Dit voormalig industrieel terrein, ingeklemd tussen de rivieren de Merwede, de Oude Maas en de Noord wordt door de gemeente Dordrecht volledig herontwikkeld.

Meer informatie:Urban Flood ManagementWaterschap Hollandse DeltaContactpersoon: Hans Waalswww.hollandsedelta.nl

Pilotstudie Landbouw en klimaat Wetterskip Fryslân werkt in de studie landbouw en klimaat aan aanpassingsstrategieën en maatregelen om de landbouw in Noord-Nederland bestendig te maken tegen klimaat- en marktontwikkelingen.Specifieke aandacht wordt hierbij gegeven aan frequentie en omvang van extreme weersomstandigheden. Ook wordt gekeken naar de effecten op niet-agrarische sectoren en andere functies zoals water- en natuurfunctie en recreatie.

Contactpersoon: Roelof Veeningenwww.wetterskipfryslan.nl

Hotspots Kennis voor klimaatHet landelijk onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat wil de klimaatkennis via een aantal zogenaamde hotspots in de praktijk brengen. Een van de hotspots is het Waterkader Haaglanden waarin het Hoogheemraadschap van Delfland samenwerkt met overheden, maatschappelijke organisaties, private partijen en kennisinstellingen aan nieuwe, innovatieve methoden om voorbereid te zijn op de effecten van een veranderend klimaat.

Contactpersoon: Carl Paauwewww.hhdelfland.nl

Gemeente Dordrecht • etg.kelder@dordrecht.nl • telephone +31 78 639 6461Dura Vermeer • c.zevenbergen@duravermeerdiensten.nl • telephone +31 23 569 2380

Urban Flood Management

www.ufmdordrecht.nl

UITDAGINGEN DIE UFM AANPAKT: analyseren van hoogwater risico & kwetsbaarheid •

herzien van plan procedures •

overwegen van duurzame plan- en bouw methoden •

inzicht in beleid & bestuur: verantwoordelijkheden •

communicatie, bewustwording & noodmaatregelen •

De steden Dordrecht, Hamburg en Londen werken samen in een project aan de ontwikkeling en toepassing van duurzaam Stedelijk Hoogwaterbeheer (UFM)

in 3 proefgebieden. Dit project: (i) gebruikt UFM als een integraal onderdeel van stedelijke ontwikkeling, (ii) ontwikkelt

methoden voor het beoordelen en beheren van restrisico´s. (iii) evalueert, vergelijkt en verspreidt resultaten.

UFM bestaat uit 3 zeer ervaren, elkaar aanvullende consortia van publieke en private, lokale en nationale partijen. Voor Nederland zijn dit de gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta,

Rijkswaterstaat, Provincie Zuid-Holland, Dura Vermeer, WL Delft Hydraulics, Progrez en UNESCO-IHE. UFM wordt ondersteund en gedeeltelijke gefi nancierd door Leven met Water (LMW)

(Nederland) en RIMAX-BMBF (Duitsland) en wetenschappelijk begeleid door COST C22.

28

Thema: klimaat en internationale samenwerking

Waterschappen zetten zich de laatste jaren steeds meer in op het gebied van internationale samenwerking. Het gaat daarbij niet alleen om solidariteit en het toepassen van onze eeuwenlange kennis, maar ook om te leren van de aanpak en inzichten in andere delta’s in de wereld.

WAVE (Water Adaptation is Valuable for Everybody)De waterschappen Regge en Dinkel (hoofdpartner) en Groot Salland combineren bestaande, verspreide kennis (ervaring, modellen, kennis en case-studies) en ervaring op het gebied van klimaatverandering en gebruiken dit op regionale schaal.

Het centrale doel van de samenwerking binnen WAVE is het voorbereiden op de toekomstige veranderingen in regionale watersystemen veroorzaakt door klimaatverandering. Het WAVE project is een samenwerking tussen zes regionale partijen in Nederland, Duitsland, Engeland, Frankrijk en België. Het WAVE project levert een bijdrage aan de ontwikkeling van klimaatbestendigere watersystemen.

Het WAVE project wil de integratie van waterbeheer in de ruimtelijke ordening verbeteren, de regionale risico-analyse is een belangrijk aspect in dit opzicht. Daarnaast willen de WAVE partners samenwerken aan: “Hoe de ruimtelijke balans tussen water en landgebruik kan worden gecreëerd. Tenslotte concentreert de samenwerking zich op bewustwording van en communicatie over klimaatverandering en bijbehorende risico’s.

Naast gezamenlijke activiteiten voeren de waterschappen Regge en Dinkel en Groot Salland hun regionale activiteiten uit. Voor Regge en Dinkel is dit het opstellen van een masterplan Regge en uitvoering van een aantal Reggeherstelprojecten. Voor het Groot Salland is dit de herinrichting van de oude loop van de Emmertochtsloot. Bij het opstellen van de visie dienen de “watervisie” van het waterschap en de “visie op de ondergrond” van de gemeente als vertrekpunt.

Meer informatie:WAVEWaterschap Regge en DinkelContactpersoon: Piet van Erpwww.wrd.nl

Waterschap Groot SallandWarry Meulemanwww.wgs.nl

29

Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang IndonesiaHoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard zet zijn kennis in om wateroverlast in het buitenland te verminderen. Doel van het project is om een deel van de stad om te zetten in een polder en het beheer in handen te geven van de belanghebbenden.

In Semarang (Indonesië) treden met enige regelmaat overstromingen op. Er zijn diverse, gecompliceerde oorzaken:• drinkwatervoorzieningdoorindividuelegrondwateronttrekkingenwaardoorhetmaaiveldenormzakt• geenonderhoudvanrivieren,kanalenensloten.Veelwaterenzijndichtgeslibdenwaterafvoerisnietgoedmogelijk• ontbossingenerosiebovenstrooms• eenruimtelijkeplanningwaarbijrivierenwordenafgedamdenopgevaarlijkeplaatsengebouwdwordt.Met de klimaatverandering en de zeespiegelstijging die worden verwacht zullen de problemen de komende decennia alleen maar verder toenemen.

Voor dit grote probleem in Semarang is een pilot gestart voor een deel van het gebied: stadsrivier Kali Banger. Uitgangspunt is dat wateroverlast en overstromingen vooral beschouwd moeten worden als sociaal-economisch probleem. Taken en bevoegdheden zijn op de verkeerde niveaus neergelegd. Voor het opzetten van het waterbeheer is het nodig een decentrale organisatie op te richten.

De benodigde onderzoeken zijn in hoofdzaak uitgevoerd door Indonesische universiteiten. De Kali Banger is een stadsrivier die gemakkelijk gekanaliseerd kan worden en zo de hoofdafvoerwatergang van een nieuwe polder kan worden.

Op juridisch, financieel en technisch gebied adviseert hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard de mensen in het gebied (vertegenwoordigd door een bewonersorganisatie) maar ook aan de ambtenaren van de gemeente Semarang is de werking van een goed watersysteem, de benodigde wetgeving en de wijze van financiering van de taken van het nieuwe waterschap toegelicht.

Meer informatie:Semarang IndonesiaHoogheemraadschap Schieland en de KrimpenerwaardContactpersoon: Jan Lemkeswww.hhsk.nl

30

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Overzicht voorbeelden klimaat en..

Hoo

fdst

uk

Waterschap bele

id

veili

ghei

d

wat

erov

erla

st

droo

gte

wat

erkw

alit

eit/

ec

olog

ie

riol

erin

g

hers

tel n

atuu

rlijk

pr

oces

nieu

wbo

uw

wat

erto

ets

kenn

is &

inno

vati

e

ener

gie/

CO

2 ui

tsto

ot

inte

rnat

iona

al

verz

iltin

g

2 Waterschap Aa en Maas 2.1 Waterberging Diesdonk x x x2.2 Peelvenen, Deurnese Peel x2.3 Algenkweek voor biobrandstof x x x2.4 Meer energie uit rioolwaterslib x2.5 Real Time Control afvalwatergemalen x x x2.6 Waterberging Dierdonk x2.7 Masterplan Aa Veghel x x x x3 Waterschap Velt en Vecht3.1 Loozensche Linie x x3.2 Retentiegebied Noord & Zuid Mee x x3.3 Geeserstroom x x x4 Waterschap Veluwe5 Waterschap Roer en Overmaas5.1 Klimaatbestendige waterbuffers X6 Waterschap Peel en Maasvallei6.1 De stuwende kracht in Noord en Midden Limburg x6.2 Ibrahym x7 Waterschap Reest en Wieden7.1 Stadsrandontwikkeling Hoogeveen x x x7.2 Waterberging Beulakkerpolder x7.3 Ruimte voor water in het stedelijk gebied x8 Wetterskip Fryslân8.1 Studie waterkwaliteit x8.2 Watersysteemanalyse en GGOR Terschelling x x8.3 No regret (droogte/watertekort) x 8.4 Pilotstudie binnen het BSIK Klimaat voor Ruimte-project x9 Waterschap Groot Salland9.1 Balgstuw bij Ramspol x9.2 Waterberging Sekdoorn-Woningbouw Wipstrikpark x x x x9.3 Bisschopsschans x x9.4 Herinrichting Gooiemars Deventer x x x9.5 Interreg IV B project WAVE x x x

10 Waterschap Brabantse Delta10.1 Vierde Bergboezem x x10.2 Information Decision Support System x x x x10.3 Integrale Gebiedsanalyses (IGA’s) x x x

31

Hoo

fdst

uk

Waterschap bele

id

veili

ghei

d

wat

erov

erla

st

droo

gte

wat

erkw

alit

eit/

ec

olog

ie

riol

erin

g

hers

tel n

atuu

rlijk

pr

oces

nieu

wbo

uw

wat

erto

ets

kenn

is &

inno

vati

e

ener

gie/

CO

2 ui

tsto

ot

inte

rnat

iona

al

verz

iltin

g

10.4 Klimaat neutrale waterketen x x x10.5 Energiebeleid Zuiveringsbeheer x x x11 Waterschap Zeeuwse Eilanden11.1 Klimaat mitigatie x11.2 Klimaatadaptatie: optimalisatie waterhuishouding Walcheren x x x12 Waterschap Zeeuws-Vlaanderen13 Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden13.1 Leidsche Rijn en Houten Zuid: duurzaam stedelijk watersysteem x x x x13.2 Rijnenburg nieuwbouwplannen x x x x x13.3 De warmtepomp die warmte onttrekt uit effluent op rwzi Maarssenbroek x13.4 Energievisie x14 Waterschap Vallei & Eem14.1 Verkennende klimaatstudie x14.2 Ruimte voor Water – inundatiekansenkaarten15 Waterschap Regge en Dinkel x15.1 WAVE x16 Waterschap Rijn en IJssel16.1 Ecologisch wonen in Wijnbergen x x x16.2 Aantal kleine projecten16.3 Klimaat en riolering x x17 Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier17.1 Versterking Hondsbossche en Pettemer Zeewering x17.2 Waterberging Kolk van Dusse x17.3 Biogas (winning van gas uit rioolwaterzuivering x x x17.4 Wormerzicht x18 Waterschap Hollandse Delta18.1 Besparing energieverbruik beluchting tbv zuiveren afvalwater x18.2 Urban Flood Management x18.3 Klimaatbestendig waterplan x18.4 Groengasproductie tbv transportbrandstof stadsbussen x19 Hoogheemraadschap van Delfland19.1 ABC Delfland (Klimaat en wateroverlast x19.2 Zwakke schakels Delflandse Kust en Scheveningen x x19.3 Waterkader Haaglanden x x19.4 Klimaatneutrale waterketen x x x19.5 Harnaspolder Delft x19.6 Delflands beleidsontwikkeling ten behoeve van klimaatadaptatie x

32

Klim

aat e

n W

ater

scha

ppen

Hoo

fdst

uk

Waterschap bele

id

veili

ghei

d

wat

erov

erla

st

droo

gte

wat

erkw

alit

eit/

ec

olog

ie

riol

erin

g

hers

tel n

atuu

rlijk

pr

oces

nieu

wbo

uw

wat

erto

ets

kenn

is &

inno

vati

e

ener

gie/

CO

2 ui

tsto

ot

inte

rnat

iona

al

verz

iltin

g

20 Waterschap De Dommel20.1 Project Beerze x x x20.2 Beekherstel en waterberging Valkenswaard x x x20.3 Hoog water ‘s-Hertogenbosch x x x x20.4 Water vasthouden aan de bron x x x20.5 De Dommel zoekt naar kansen en mogelijkheden x21 Waterschap Zuiderzeeland21.1 Naar een klimaatbestendig Zuiderzeeland x21.2 Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen x21.3 Stedelijke ontwikkeling schaalsprong Almere21.4 Klimaatadaptieve inbreng op water en veiligheid in ruimtelijke planprocessen22 Hoogheemraadschap van Rijnland22.1 Uitbreiding boezemgemaal Katwijk en inrichting piekbergingslocaties x22.2 NBW wateropgave in landelijk en stedelijk gebied klimaatbestendig te maken x22.3 primaire waterkering duinstrook x22.4 Verzilting en waterbehoefte23 Waterschap Rivierenland23.1 Park Lingezegen x23.2 Neutraliseren en terugdringen CO2-uitstoot door autoritten en energieverbruik kantoor x23.3 Een klimaatvriendelijk kantoor x x23.4 Aanleg waterberging Korn x x x24 Waterschap Hunze en Aa`s24.1 No Regret x25 Waterschap Noorderzijlvest26 Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard26.1 Driehoek RZG Zuidplas x x x x x x x x x x26.2 Eendragtspolder x x x26.3 Groene daken x x26.4 Westergouwe x x x x26.5 Klimaatadaptatie voorbeeldproject Semarang Indonesia x27 Waterschap Amstel, Gooi en Vecht27.1 Climate Footprint watercyclus x27.2 Internationale activiteiten AGV x27.3 Klimaatbeleids- en actieplan AGV x27.4 Koudewinning Ouderkerkerplas x x27.5 ZAWOS x27.6 Koudewinning en kwaliteitsverbetering diepe zandwinplassen x x x x28 STOWA28.1 Kennis voor waterbeheerders x x O

pmer

king

: Doo

r de r

elat

ief k

orte

doo

rloo

ptijd

van

dit

pro

ject

war

en n

iet a

lle w

ater

scha

ppen

in st

aat t

ijdig

voo

rbee

ldpr

ojec

ten

aan

te d

rage

n.

De t

abel

is ee

n m

omen

topn

ame e

n al

s wat

ersc

happ

en n

iet i

n he

t ove

rzic

ht zi

jn o

pgen

omen

wil

dat n

iet z

egge

n da

t ze n

iet a

ctie

f met

klim

aat(

vera

nder

ing)

bez

ig zi

jn.

Op weg naar klimaatbestendig waterbeheer

Unie van WaterschappenKoningskade 40

2596 AA Den HaagPostbus 93218

2509 AE Den HaagTelefoon: 070 351 97 51

E-mail: info@uvw.nl www.uvw.nl

Klimaat en Waterschappen