~ 1 ~

Dit document wordt regelmatig gecontroleerd en zonodig aangepast. Dit is de versie van 30 augustus 2016

Kijk op www.anjetdaanje.nl om de nieuwste versie te downloaden.

Waarschuwing! Pas op, dit document pas doornemen nadat je de roman jl. hebt gelezen, anders verraadt

het heel veel! Dit document bevat achtergrondinformatie bij de roman jl. van Anjet Daanje, in 2016 verschenen bij uitgeverij Passage. Verkrijgbaar in iedere boekwinkel voor € 19,99. In de roman jl. van Anjet Daanje speelt ieder hoofdstuk zich af op een belangrijke dag uit de wereldgeschiedenis tussen 1967 en 2011, waaronder bijvoorbeeld de dag dat Neil Armstrong als eerste mens voet zette op de maan, de dag van de treinkaping in Wijster, de dag dat de Muur viel, 9/11, de dag dat Pim Fortuyn werd vermoord. Anjet Daanje deed uitgebreid onderzoek naar al deze gebeurtenissen voordat zij aan het schrijven van de roman begon. In deze pdf-file is een deel van de bronnen en de resultaten van dat onderzoek te vinden, zoals een stamboom van de familie waarover de roman jl. gaat, oude en nieuwe foto’s van de locaties waarop jl. zich afspeelt, oude krantenartikelen, oude ANP-berichten, oude televisiefragmenten, oude weerberichten, verwijzingen naar gebruikte boeken en documentaires etc.

Achtergronden jl. Hoofdstuktitels De data die in de roman jl. de hoofdstuktitels vormen verwijzen naar de dag die voor dat hoofdstuk van het meeste belang is. Dat is niet noodzakelijkerwijs de dag waarop het hoofdstuk begint, soms ook niet de dag waarop het grootste gedeelte van het hoofdstuk zich afspeelt. Sommige gebeurtenissen die in de roman voorkomen hebben in de Verenigde Staten plaats, waardoor ook rekening moet worden gehouden met het tijdsverschil bij het bepalen van de datum in de hoofdstuktitel. Bijv. de eerste stap op de maan werd volgens Houston-tijd rond 9 uur ’s avonds op 20 juli 1969 gezet, volgens Nederlandse tijd was dat rond 4 uur ’s ochtends op 21 juli 1969. Iets dergelijks geldt voor de moord op John Lennon. In New York was het op dat moment 8 december 1980 om 10 voor elf ’s avonds, in Nederland was het echter 10 voor vijf in de ochtend van 9 december 1980. Stamboom Op de volgende pagina is een stamboom afgebeeld van de familie van Finn en Juno. Pas op, spoilers! De stamboom alleen bestuderen als je de roman al hebt gelezen!

~ 2 ~

Stamboom van de familie van Finn en Juno

~ 3 ~

Hoofdstuk 1: 9 augustus 1967 Stroomstoring In de vier noordelijke provincies en in een deel van Gelderland viel op 9 augustus 1967 om half twaalf ’s ochtends de stroom uit. Het duurde tot tien over twee ’s middags voordat iedereen weer stroom had. De oorzaak was een defect in de nieuwe elektriciteitscentrale van Overijssel in Harculo, bij Zwolle. Voor een uitgebreide beschrijving van de ontstane chaos, zie: Leeuwarder Courant 9 augustus 1967; Chaos door stroomstoring Leeuwarder Courant 9 augustus 1967; Chaos door stroomstoring, vervolg Voor een uitgebreide analyse van de technische oorzaak van de stroomstoring, zie: Leeuwarder Courant 9 augustus 1967; Beveiligingssystemen schakelden centrales uit Leeuwarder Courant 10 augustus 1967; Haard van de stroomstoring Oorzaak van de stroomstoring was waarschijnlijk een defecte foto-elektrische cel, zie: Leeuwarder Courant 14 augustus 1967; Beveiliging schakelde zichzelf uit De technische directeur van de IJsselcentrale betuigde spijt in een brief aan de gemeenten, zie: Leeuwarder Courant 14 augustus 1967; Beveiliging schakelde zichzelf uit Zoutkamp Op blz. 6 van de roman wordt de oude zeesluis bij Zoutkamp beschreven waarin geen deuren meer zitten om het zeewater tegen te houden. Dit is een gevolg van het feit dat de Lauwerszee in 1969 van de Waddenzee werd afgesloten en in het Lauwersmeer veranderde. Daardoor was er geen eb en vloedbeweging meer in het water van het Lauwersmeer en werden de sluisdeuren dus overbodig.

De zeesluis bij Zoutkamp voor de afsluiting van de Lauwerszee (voor 1969), met sluisdeuren (briefkaart)

Voor veel meer oude briefkaarten van Zoutkamp en de haven zie: Groeten uit Zoutkamp

~ 4 ~

De oude zeesluis bij Zoutkamp in 2012, zonder sluisdeuren. Op de achtergrond de oude buitenhaven, vroeger onderdeel van de Lauwerszee.

Nu vormt de waterweg de doorgang naar het Lauwersmeer (foto: Anjet Daanje) Hoofdstuk 2: 21 juli 1969 Apollo 11: landing en wandeling op de maan De maanlanding van de Apollo 11 vond plaats om 21:17 uur (Nederlandse tijd) op 20 juli 1969. In het vluchtplan was na de landing een aantal uren opgenomen waarin Aldrin en Armstrong zouden slapen, daarna zouden ze aan de maanwandeling beginnen (dat zou om 7:17 uur in de ochtend, Nederlandse tijd, zijn). Maar de astronauten waren zo opgewonden dat ze Houston vroegen of ze eerder naar buiten mochten. Na enkele uren vertraging stapte Neil Armstrong uiteindelijk om 3:56 uur (Nederlandse tijd) in de vroege ochtend van 21 juli 1969 als eerste mens op de maan. Geraadpleegde boeken:

• David M. Harland: The first men on the moon, the story of Apollo 11; Springer, 2007 • Michael Collins: Carrying the fire, an astronaut’s journeys; Ferrar, Strauss and

Giroux, 1974 • Buzz Aldrin: Magnificent desolation, the long journey home from the moon;

Bloomsbury Publishing, 2009 Geraadpleegde documentaires:

• Man op de maan, uitgezonden op televisie door de NOS op 20-7-2009, met commentaar van Rudolf Spoor en Piet Smolders

• Het spoor terug: Apollo in de polder, deel 2, uitgezonden door de VPRO op radio 1 op 28 januari 2007. Luister naar: VPRO; Apollo in de polder, deel 2

~ 5 ~

De beelden van de uitzending op de Nederlandse televisie in 1969 over de Apollo 11-missie zijn allemaal gewist. Omdat videobanden in die tijd heel erg duur waren, werden de banden in Hilversum niet in het archief bewaard maar hergebruikt. Een Haagse ruimtevaart-enthousiast die in die tijd al een videorecorder bezat nam de uitzendingen op en bewaarde de banden wel. Hoe dat in zijn werk ging, zie: NOS; De man die de uitzending redde Een compilatie van deze originele beelden (1 uur en 46 minuten) van de Nederlandse televisie-uitzending in 1969 over de Apollo 11-missie: VPRO geschiedenis; Raket naar de maan

• Doorspoelen naar 20:50 min. voor de op blz. 13 van de roman beschreven eerste televisiebeelden van de maan gezien vanuit de Columbia die in een baan rond de maan cirkelt

• doorspoelen naar 30 min. voor het op blz. 12 en blz. 20 in de roman beschreven beeld van het vluchtleidingscentrum in Houston

• doorspoelen naar 33:50 min. voor het op blz. 22 van de roman beschreven beeld van Neil Armstrong die van de ladder afdaalt naar het maanoppervlak.

De volledig uitgeschreven conversatie tussen de astronauten en het vluchtleidingscentrum in Houston tijdens de maanlanding. Hieruit zijn de Engelse dialoogzinnen op blz. 12-20 in de roman afkomstig. In de televisie-uitzending was overigens uit deze conversatie alleen de tekst van Aldrin te horen, dus niet die van Armstrong of het vluchtleidingscentrum in Houston. Zie: NASA; Maanlanding conversatie De volledig uitgeschreven conversatie tussen de astronauten en het vluchtleidingscentrum in Houston tijdens de wandeling op de maan. Hieruit zijn de Engelse dialoogzinnen op blz. 22 + 23 in de roman afkomstig. Zie: NASA; Maanwandeling conversatie Op blz. 16 in de roman wordt beschreven hoe Roos Finn op de maan wijst die als ‘een doormidden gekliefde witte bol’ boven het dorp hangt. Het was die dag (20 juli 1969) bijna halve maan. Zie: Maankalender 1969 De afsluiting van de Lauwerszee Op 23 mei 1969 werd de laatste caisson afgezonken in de dijk waarmee de Lauwerszee van de Waddenzee werd afgesloten. De Lauwerszee veranderde daardoor in het Lauwersmeer. Een deel van de Lauwerszee kwam droog te liggen. Vóór 1969 lag Zoutkamp pal aan de Lauwerszee, na de afsluiting lag Zoutkamp aan het Reitdiep, het open water van het Lauwersmeer begon een stuk noordelijker. Zie de kaartjes op de volgende pagina.

~ 6 ~

De ligging van Zoutkamp (midden bovenaan) vóór de afsluiting van de Lauwerszee (stafkaart 1916)

Het water aan de linkerkant van het kaartje is de Lauwerszee.

De ligging van Zoutkamp (rechtsonder) na de afsluiting van de Lauwerszee (Googlemaps, 2012)

De dijk die in 1969 werd gedicht en die de Lauwerszee afsloot is bovenaan in het kaartje te zien.

De binnenhaven van Zoutkamp in 1942 (vóór de afsluiting) De binnenhaven was de haven die achter de zeedijk lag in het Reitdiep (briefkaart)

~ 7 ~

De haven van Zoutkamp (vroeger de binnenhaven) in 2012 (foto: Anjet Daanje)

De buitenhaven van Zoutkamp in 1967 (vóór de afsluiting) De buitenhaven was de haven die voor de zeedijk lag, in de Lauwerszee (briefkaart)

~ 8 ~

De buitenhaven van Zoutkamp met zeegezicht in 1914, ver voor de afsluiting (briefkaart)

Voor veel meer oude briefkaarten van Zoutkamp, zie: Groeten uit Zoutkamp

De vroegere buitenhaven van Zoutkamp in 2012 (foto: Anjet Daanje) Koningin Juliana woonde op 23 mei 1969 het afzinken van de laatste caisson in de dijk bij, waardoor de Lauwerszee van de Waddenzee werd afgesloten. Dit wordt beschreven op blz. 14 + 15 van de roman. Voor een verslag van die dag, de rondrit van de koningin langs de dorpjes aan de Lauwerszee en van de feestelijkheden, zie: Nieuwsblad van het Noorden 23 mei 1969; De Lauwerszee is dicht Nieuwsblad van het Noorden 23 mei 1969; De Lauwerszee is dicht, vervolg

~ 9 ~

Koningin Juliana kreeg aan boord als enige koffie uit een echt kopje (zie blz. 14 van de roman) en er waren moeilijkheden over het ‘koffiedraaiboek’. Aan boord van het schip moest de koningin haar hoed vasthouden want het waaide behoorlijk. In de kajuit werkte ze haar lippenstift bij (dit staat beschreven op blz. 14 van de roman). Zie: Leeuwarder Courant 24 mei 1969; Koningin schudde 300 handen Koningin Juliana logeerde de avond voor de afsluiting bij de Commissaris van de Koningin, en moest die ochtend om halfvijf opstaan om het afzinken van de laatste caisson bij te kunnen wonen. Ze maakte die avond aan tafel een grapje, ze sprak de hoop uit dat de volgende afsluiting op een iets later tijdstip zou vallen. Zie: Leeuwarder Courant 23 mei 1969; Koningin stond vroeg op Interviews met inwoners van Zoutkamp over de afsluiting van de Lauwerszee. Luister naar de radiodocumentaire: VPRO OVT 23 mei 2004; Zoutkamp en de sluiting van de Lauwerszee 1969 Hoe was het om in Zoutkamp te leven voor de afsluiting van de Lauwerszee? Interviews met inwoners en vissers die over vroeger vertellen. Luister naar de radiodocumentaire: VPRO OVT 18 juni 2000; Spoor terug: Zoutkamp, deel 1 Hoe verging het Zoutkamp na de afsluiting van de Lauwerszee? Interviews met inwoners en vissers die over vroeger vertellen. Luister naar de radiodocumentaire: VPRO OVT 25 juni 2000; Spoor terug: Zoutkamp, deel 2 Hoofdstuk 3: 23 december 1973 Zoutkamp Finn, Juno en Ruben wonen van 1968 tot 1986 aan de Churchillweg in Zoutkamp.

De Churchillweg in Zoutkamp in 1965 (briefkaart)

~ 10 ~

De Churchillweg in Zoutkamp in 2012 (foto: Anjet Daanje)

De Churchillweg in Zoutkamp in 1965 (briefkaart)

~ 11 ~

De Churchillweg in Zoutkamp in 2012 (foto: Anjet Daanje Op blz. 27 van de roman (in 1973) fietsen Finn en Juno langs de Spar op de Sluisweg in Zoutkamp.

De Spar op de Sluisweg in Zoutkamp, in 1956 (briefkaart)

De Sluisweg in Zoutkamp in 1965 (briefkaart)

~ 12 ~

De Sluisweg in Zoutkamp in 1974 (briefkaart)

Op blz. 28 van de roman vertelt oma Pompe dat ze vroeger voor de afsluiting van de Lauwerszee graag ging kijken naar de aankomst van de badboot uit Schiermonnikoog in de haven van Zoutkamp.

De badboot uit Schiermonnikoog meert aan in de haven van Zoutkamp, vóór 1969 (briefkaart)

Op blz. 31 fietsen Juno en Finn over de Nittersweg (in 1973), en worden de oude zeesluis en het sluisgebouwtje beschreven.

De oude zeesluis aan de Nittersweg, zonder deuren, daarachter de verlaten buitenhaven van Zoutkamp in 1974 (briefkaart)

~ 13 ~

Het sluisgebouwtje bij de oude zeesluis aan de Nittersweg in Zoutkamp, in 2012 (foto: Anjet Daanje)

Op blz. 32-35 van de roman racen Finn en Juno op hun fiets van de oude zeedijk langs de Nittersweg. Juno botst daarbij tegen een muurtje en valt een gat in haar hoofd.

De oude zeedijk langs de Nittersweg net buiten Zoutkamp (foto: Anjet Daanje, 2012)

~ 14 ~

Uitzicht vanaf de oude zeedijk op de Nittersweg en de zijweg met het sluisje/bruggetje en het muurtje waarop Juno met haar fiets botst (foto: Anjet Daanje, 2012)

Het muurtje langs het bruggetje/sluisje in een zijweg van de Nittersweg in Zoutkamp waarop Juno met haar fiets botst (foto: Anjet Daanje, 2012)

Het is een sombere, regenachtige, koude dag (blz. 36 van de roman) waarop Juno met haar fiets tegen het muurtje rijdt en Finn samen met haar wacht tot Ruben hulp heeft gehaald. Zie: Nieuwsblad van het Noorden 22 december 1973; Weerbericht

~ 15 ~

Op blz. 36 van de roman wordt het uitzicht beschreven dat Finn heeft over de weilanden terwijl hij met Juno wacht tot er hulp komt.

Uitzicht vanaf het bruggetje/sluisje in de zijweg van de Nittersweg (foto: Anjet Daanje, 2012)

Autoloze zondagen De Arabische landen boycotten Nederland, en er ontstaat een oliecrisis. Van 4 november 1973 tot en met 6 januari 1974 mogen er in heel Nederland op zondag geen auto’s rijden. Wat doen mensen zoal op een autoloze zondag? Van rolschaatsen tot rijden in paardentrams en picknicken op de snelweg. (beschreven op blz. 31 van de roman). Zie: Nieuwsblad van het Noorden 5 november 1973; Eerste dag leuk Videobeelden van lege snelwegen, fietsers etc. (doorspoelen naar 2:50 min.): Waar was u toen? Oliecrisis 1973 Op blz. 31 van de roman wordt verteld dat premier Den Uyl ten tijde van de autoloze zondagen al wist dat het wel meeviel met de gevolgen van de olieboycot door de Arabische landen, en dat de autoloze zondagen dus eigenlijk overbodig waren. Dit vertelt Tjerk Westerterp, minister van Verkeer- en Waterstaat in het kabinet Den Uyl, in 2007 in het televisieprogramma Waar was u toen? Zie (doorspoelen naar 8:00 min.): Waar was u toen? Oliecrisis 1973 Tjerk Westerterp vertelt dat Den Uyl de autoloze zondagen een mooie opmaat tot zuiniger leven vond: doorspoelen naar 13:00 min.

~ 16 ~

Op blz. 31 van de roman wordt beschreven hoe premier Den Uyl het volk via de televisie toesprak over de autoloze zondagen en zuiniger leven. Voor video van de toespraak, zie: Toespraak Den Uyl, december 1973 Op blz. 39 van de roman krijgt Noël een boete van 500 gulden voor rijden op autoloze zondag en zijn auto wordt in beslaggenomen. Dat was de straf die op zo’n overtreding stond. Zie: Leeuwarder Courant 16 november 1973; Zwartrijders op eerste autoloze zondag Op blz. 32 van de roman wordt het liedje Kiele kiele Koeweit van Farce Majeur genoemd. Beluister het nummer: Farce Majeur: Kiele kiele Koeweit Op blz. 32 van de roman wordt het liedje Den Uyl is in den olie van Vader Abraham en Boer Koekoek genoemd. Beluister het nummer: Vader Abraham en Boer Koekoek: Den Uyl is in den olie Het bombardement op Rotterdam Op 14 mei 1940 rond halftwee in de middag bombardeerden de Duitsers Rotterdam om Nederland tot overgave te dwingen. De volgende dag capituleerde Nederland. Videobeelden van de ravage in Rotterdam vlak na het bombardement: Bombardement op Rotterdam Getuigen vertellen over het bombardement: Getuigenis van Eva Pilon-Schuyt Getuigenis van Hans van der Burg Op blz. 37 en 38 van de roman verdrinken Juno’s opa en oma tijdens het bombardement in een kelder. Er sprongen door de bommen gasleidingen maar ook waterleidingen met soms desastreuze gevolgen. Zie (naar beneden scrollen naar ‘De kelder in’): Seniorenblog WOII Op blz. 37 van de roman wordt beschreven hoe de kleine Poppy door de verwoeste stad dwaalt. Door de hitte dwarrelen overal snippers brandend papier en kleren in de lucht. Zie (naar beneden scrollen naar ‘Rotterdam brandt’): Seniorenblog WOII

~ 17 ~

De watersnoodramp van 1953 In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 braken in Zeeland, West-Brabant en op de Zuid-Hollandse eilanden door het springtij in combinatie met de zware Noordwesterstorm tientallen dijken door. Hierbij kwamen meer dan 1800 mensen om. Vooral op Schouwen-Duiveland en Goeree-Overflakkee vielen veel slachtoffers.

Kaart van de watersnoodramp in 1953. De ondergelopen gebieden zijn blauwgroen ingekleurd. De rode pijlen geven een dijkdoorbraak aan. Een zwart kruis staat voor 1-10 doden, een wit kruis voor 10 doden. Geraadpleegd boek:

• Kees Slager: De ramp, een reconstructie van de watersnood van 1953; Olympus, 2009 Geraadpleegde documentaire:

• Koert Davidse: De ramp, verhalen van ooggetuigen; Waterland Film & TV, verschenen op dvd, 2002

Documentaires volledig bestaand uit beelden van de ramp en voorzien van commentaar uit die tijd. Zie: Geschiedenistv: Watersnood 1953 En: Andere tijden: bijzonder archiefmateriaal 1953 Beelden van de ramp uit een extra Polygoonjournaal: Polygoonjournaal: eerste beelden van de ramp (doorspoelen naar 14:00 min. voor enkele beelden van Zierikzee)

~ 18 ~

Op blz. 43 van de roman wordt beschreven hoe Roos en opa Staes door de straten van Zierikzee vluchten omdat het water het stadje binnen stort.

Het water stroomt de straten van Zierikzee in. Een van de weinige foto’s van de rampnacht zelf, want weinig mensen hadden tijd om foto’s te nemen.

Deze foto is dan ook van het begin van de ramp toen de situatie nog niet al te ernstig was (gemeentearchief Zierikzee)

De ondergelopen Driekoningenlaan in Zierikzee in 1953 (briefkaart)

De ravage na de watersnood in Het vrije in Zierikzee in 1953 (briefkaart)

~ 19 ~

De ravage na de watersnood in de Fonteine in Zierikzee in 1953 (briefkaart)

Voor meer foto’s van de watersnoodramp in Zierikzee, zie: Geheugen van Nederland; Zierikzee 1953 en: Johan Bolijn Hoofdstuk 4: 2 december 1975 Het Beatlesconcert in Essen Op 25 juni 1966 speelden The Beatles tijdens hun Germanytour twee keer in de Grugahalle in Essen: om 17:00 uur de “Kindervorstellung” en om 20:00 uur het reguliere concert. Op blz. 52 van de roman wordt beschreven dat Roos, Poppy en Noël naar de Kindervorstellung in Essen gaan.

Het concert van The Beatles in de Grugahalle in Essen in 1966 Een vrouw die in 1966 als 9-jarig meisje naar de Kindervorstellung van The Beatles in Essen ging vertelt hoe ze zich die dag herinnert: Spiegelonline: Extase bis zur Bewusstlosigkeit De treinkaping bij Wijster Op 2 december 1975 werd de stoptrein van Groningen naar Zwolle bij het dorpje Wijster door 7 Zuid-Molukse jongeren gekaapt. De kaping duurde 14 dagen en kostte 3 gijzelaars het leven.

~ 20 ~

Geraadpleegd boek: • Peter Bootsma & Hans Dortmans: De Molukse acties, treinkapingen en gijzelingen

1970-1978; Boom, 2000 Geraadpleegde krantenartikelen:

• NRC Handelsblad en Hoogeveensche Courant. Artikelen destijds verzameld door de vader van Anjet Daanje. Het eerste artikel is van 2 december 1975, het laatste van 22 april 1977.

Bekijk oude journaalbeelden van de treinkaping in Wijster: Journaal december 1975 treinkaping Wijster Anjet Daanje groeide op in Wijster. Zij was in december 1975 tien jaar oud en woonde op twee kilometer afstand van de gekaapte trein. Het dorp werd overgenomen door militairen en tanks. De wegen naar Wijster en Beilen (waar het beleidscentrum was) werden afgesloten door controleposten. Anjet Daanjes moeder moest op het gemeentehuis in Beilen een “doorlaatbewijs” zien te krijgen anders kon ze met de auto Wijster of Beilen niet in om bijv. boodschappen te doen.

Doorlaatbewijs dat nodig was om gedurende de kaping Wijster en Beilen binnen te komen

Op blz. 54 van de roman wordt beschreven hoe Finn en zijn familie naar de radionieuwsdienst van 16:00 luisteren. Bekijk de originele geschreven ANP-berichten die de nieuwslezer op 2 december 1975 om 16:00 uur op de radio voorlas: ANP bericht 2 december 1975 16:00 uur nr. 1 ANP bericht 2 december 1975 16:00 uur nr. 2 ANP bericht 2 december 1975 16:00 uur nr. 3 Op blz. 57 van de roman luisteren Finn en zijn familie naar de radionieuwsdienst van 17:00 uur, daarin wordt een telefoonnummer bekend gemaakt dat familieleden van de gijzelaars voor meer informatie over de kaping kunnen bellen. Het nummer is overbelast. Bekijk het originele geschreven ANP-bericht dat de nieuwslezer op 2 december 1975 om 17:00 uur op de radio voorlas: ANP bericht 2 december 1975 17:00 uur

~ 21 ~

Op blz. 59 van de roman vindt Finn het Nieuwsblad van het Noorden van die dag op de mat. De berichtgeving in de krant loopt natuurlijk achter op die van de radio. Op de voorpagina staat dat er niet twee maar vier doden bij de treinkaping zijn gevallen. Zie: Nieuwsblad van het Noorden 2 december 1975 Op blz. 61 van de roman luisteren Finn en zijn familie naar de radionieuwsdienst van 19:00 uur, daarin wordt gemeld dat een van de twee doden de machinist van de trein is. Bekijk het geschreven ANP-bericht dat de nieuwslezer op 2 december 1975 om 19:00 uur op de radio voorlas: ANP bericht 2 december 1975 19:00 uur Op blz. 65 van de roman wordt verteld dat de machinist die eigenlijk de gekaapte trein had moeten besturen zijn dienst ruilde met een onfortuinlijke collega die al in de eerste minuten werd doodgeschoten. Zie: Leeuwarder Courant 3 december 1975: Machinist was invaller voor collega Op blz. 63-64 van de roman wordt verteld dat de vader van Finn de tuin inloopt om daar zijn vrouw op te wachten die naar de gekaapte trein is gegaan. Het regent. Zie: Nieuwsblad van het Noorden 1 december 1975: Weerbericht Op blz. 65 van de roman wordt verteld dat Finns vader en moeder een auto kopen zodat ze niet meer met de trein hoeven en het gevaar lopen om te worden gegijzeld. Ze kopen een blauwe Fiat 128 1300 CL Sedan.

Een Fiat 128 1300 CL 4-deurs Sedan (foto: Ronald van Dijk)

Hoofdstuk 5: 12 november 1977 De ramp in Tsjernobyl In de nacht van 26 op 27 april 1986 vond de grootste kernramp uit de geschiedenis plaats in de kerncentrale bij het plaatsje Tsjernobyl in Oekraïne. Er kwam een grote hoeveelheid radioactief materiaal bij vrij die in een wolk over Europa trok. Rond 2 mei bereikte de radioactieve wolk Nederland, maar de gevolgen bleven beperkt. Op blz. 67 van de roman staat beschreven dat in Nederland ten gevolge van de fall-out van de ramp in Tsjernobyl alleen de koeien op stal moesten blijven en de spinazieoogst werd vernietigd. Zie: Leeuwarder Courant 5 mei 1986: Begrip voor graasverbod en: Leeuwarder Courant 7 mei 1986: Eten van verse spinazie ontraden

~ 22 ~

Storm in november 1977 In de nacht van vrijdag 11 november op zaterdag 12 november 1977 woedde een zuidwesterstorm in Nederland. Rond halfdrie ’s nachts waren de zwaarste windstoten. Maar er werd niet veel schade aangericht, er vielen alleen wat bomen om. Het weerbericht voor het weekend van 12 en 13 november. In de nacht van vrijdag is een storm Nederland gepasseerd: Leeuwarder Courant 12 november 1977: Stormbuien De tent van Circus Boltini bezweek rond halfdrie in de nacht van vrijdag op zaterdag door de storm. Zie: Leeuwarder Courant 12 november 1977: Circustent door storm geveld In de stad Groningen werd vrijdagnacht een vrouw van haar fiets geblazen en viel een boom om. Zie: Nieuwsblad van het Noorden 12 november 1977: Storm houdt huis in stad De watersnoodramp van 1953 In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 braken in Zeeland, West-Brabant en op de Zuid-Hollandse eilanden door het springtij in combinatie met de zware Noordwesterstorm tientallen dijken door. Hierbij kwamen meer dan 1800 mensen om. Vooral op Schouwen-Duiveland en Goeree-Overflakkee vielen veel slachtoffers. Op blz. 69 van de roman wordt beschreven hoe Poppy en Roos en hun gezin op de ochtend na de rampnacht de eerste radionieuwsdienst van die dag horen. Er wordt tot hun ongeloof en wanhoop met geen woord van de situatie in Zeeland gerept. De wereld weet niet dat Zeeland door een enorme ramp is getroffen. In die tijd was het laatste radiojournaal ’s avonds om 23:00 uur. Door de week was het eerste radiobulletin om 7:00 uur ‘s ochtends, maar omdat het die dag zondag is, begint het journaal pas om 8:00 uur. Beluister het eerste ANP-bulletin (om 8:00 uur) van zondagochtend 1 februari 1953: Radionieuwsdienst 8:00 uur 1 februari 1953 Op blz. 69 + 70 van de roman wordt beschreven dat door de kracht van het water de voorgevel uit het huis van het gezin van Roos en Poppy breekt. Dat gebeurde bij meer huizen in Zierikzee.

~ 23 ~

De ravage in Zierikzee na de watersnood in 1953 bij het Vrijpoortje. Het pand van De witte Swaen is ingestort (briefkaart)

Op blz. 70 van de roman wordt verteld dat opa Pompe met enkele andere vissers uit Zoutkamp naar Zeeland vaart om in de dagen na de watersnood hulp te bieden. Zo ontmoeten de families Pompe en Staes elkaar. Vissers uit Zoutkamp voeren in werkelijkheid ook naar Zeeland om daar te helpen. Beluister de radiodocumentaire over Zoutkamp (doorspoelen naar 15:25 min.): VPRO OVT 25 juni 2000; Spoor terug: Zoutkamp, deel 2 De Panne Het Vlaamse vissersplaatsje De Panne had geen haven maar rond 1900 was er wel een grote vissersvloot. De vissers hadden schepen met een platte bodem (de zogenaamde ‘panneschuit’, blz. 74 van de roman) die ze op het strand trokken. Zie: Pannemannen De Panne lag gedurende de hele Eerste Wereldoorlog in onbezet gebied. Het lag vlak bij het IJzerfront. In de roman wordt beschreven dat Luc Staes ervan droomt om van het front naar huis te lopen. Het IJzerfront was nog geen dertig kilometer van De Panne vandaan. Zie: Kaartje IJzerfront In hotel De l’Ocean in De Panne werd eind 1914 een fronthospitaal ingericht. In dit hospitaal wordt op blz. 75 van de roman Luc Staes opgenomen. Zie: Pannetheek: De l’Ocean Foto’s van fronthospitaal De l’Ocean: Album 1914-1918: De l’Ocean

~ 24 ~

Op blz. 74 van de roman wordt een regel uit de dagboeken van Franz Kafka geciteerd. Kafka schreef op de dag dat de Eerste Wereldoorlog begon alleen: ‘Duitsland heeft Rusland de oorlog verklaard. ’s Middags zwemles.’ Zie (scroll naar beneden naar ‘2. August’): Franz Kafka: Tagebücher 1914 Op blz. 76 van de roman wordt beschreven dat Duitse soldaten de verveling doodden met het spelen van het toen nog onbekende spel Mensch ärgere dich nicht. In Duitsland werd het spel in 1908 bedacht en in 1914 werd het naar soldaten aan het front en in ziekenhuizen gestuurd, daardoor werd het ongekend populair. Zie: Wikipedia; Mensch ärgere Dich nicht Hoofdstuk 6: 9 december 1980 Op blz. 93 van de roman luistert Finn naar de radio terwijl hij een liefdesbrief aan Juno probeert te schrijven. Het programma waarnaar hij luistert wordt gepresenteerd door Peter Holland. Op 9 december 1980 van 8:30 uur tot 10:30 uur was het programma Holland ze zeggen op Hilversum 3. Zie: Leeuwarder Courant 8 december 1980: Radioprogramma's Het programma Holland ze zeggen werd gepresenteerd door Peter Holland. Zie: Wikipedia: Peter Holland Op blz. 101 van de roman wordt verteld dat de dadaïstische kunstenaar Marcel Duchamp een snor en baard schilderde op een reproductie van de Mona Lisa, en vervolgens naar de echte Mona Lisa verwees als ‘geschoren’. Voor afbeeldingen en nadere informatie, zie: Marcel Duchamp: geschoren Mona Lisa De moord op John Lennon Om 10 voor vijf in de ochtend van 9 december 1980 (Nederlandse tijd) werd John Lennon, vermoord door Mark Chapman, een 25-jarige man uit Honolulu. De geesteszieke Mark Chapman was geobsedeerd door de hoofdpersoon van de roman van J.D. Salinger: The catcher in the rye. Geraadpleegde boeken:

• Philip Norman: John Lennon, the life; Harper, 2009 • J.D. Salinger: De vanger in het graan; De Bezige Bij, 2010

Geraadpleegde documentaires/films: • The day John Lennon died, uitgezonden op ITV, documentaire 2010

Bekijk de documentaire: The day John Lennon died, deel 1 The day John Lennon died, deel 2 The day John Lennon died, deel 3

• The killing of John Lennon, regie: Andrew Piddington, speelfilm, 2006 Finn luistert op blz. 95 van de roman naar de radionieuwsdienst waarop wordt gemeld dat John Lennon is vermoord en wie de dader is. Dit is halverwege de ochtend. Bekijk het geschreven ANP-bericht dat de nieuwslezer op 9 december 1980 om 10:00 uur op de radio voorlas: ANP bericht 9 december 1980 10:00 uur

~ 25 ~

Op blz. 99-100 van de roman wordt de gedachtegang van Mark Chapman beschreven en hoe hij tot de moord op John Lennon is gekomen. Zie: Statement Mark Chapman Televisie-interview met Mark Chapman in 1992: ABC-interview met Mark Chapman Op blz. 100 van de roman wordt een verband gelegd tussen de tekst van John Lennons nummer Imagine en zijn dood. Bekijk en beluister: John Lennon: Imagine Op blz. 100 van de roman wordt een regel aangehaald uit John Lennons nummer Beautiful boy (darling boy) dat vlak voor zijn dood werd uitgebracht. De geciteerde regel luidt: Life is what happens to you while you’re busy making other plans. Bekijk en beluister: John Lennon: Beautiful boy (darling boy) Het Beatlesconcert in Essen Op 25 juni 1966 speelden de Beatles tijdens hun Germanytour twee keer in de Grugahalle in Essen: om 17:00 uur de “Kindervorstellung” en om 20:00 uur het reguliere concert. Op blz. 101 van de roman vertelt Roos aan Finn over het concert van de Beatles in de Grugahalle in Essen en dat John Lennon haar aankeek tijdens het nummer I feel fine. Bekijk de setlist van het Beatlesconvert in Essen: Setlist Beatles Grugahalle Essen De Beatles deden tijdens hun ‘Bravo Beatles Blitz tournee’ eerst München aan en daarna Essen. Op 24 juni 1966 speelden ze in München en de volgende dag speelden ze dezelfde nummers in Essen. Bekijk een video van het nummer I feel fine opgenomen tijdens het Beatlesconcert in München: Beatles in München: I feel fine Op blz. 99 van de roman wordt verteld dat Roos haar kaartje voor de Kindervorstellung van de Beatles in de Grugahalle in Essen heeft bewaard.

Kaartje voor de Kindervorstellung van het Beatlesconcert in Essen (Tanja Krienen, Der Spiegel)

De watersnoodramp van 1953 In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 braken in Zeeland, West-Brabant en op de Zuid-Hollandse eilanden door het springtij in combinatie met de zware Noordwesterstorm tientallen dijken door. Hierbij kwamen meer dan 1800 mensen om. Vooral op Schouwen-Duiveland en Goeree-Overflakkee vielen veel slachtoffers. Op blz. 97 en 98 van de roman wordt beschreven dat opa Staes na de ramp in een zogenaamde kadaverploeg werkt en daarbij kadavers van vee en soms ook lichamen van mensen in de overstroomde gebieden moet opruimen. Bekijk een foto van het verslepen van koeienkadavers op de kade van Zierikzee in 1953: Geheugen van Nederland: foto Zierikzee

~ 26 ~

Hoofdstuk 7: 29 oktober 1983 De demonstratie in Den Haag tegen kruisraketten Op 29 oktober 1983 vond in Den Haag de grootste demonstratie uit de Nederlandse geschiedenis plaats. Het was een vredesdemonstratie tegen de plaatsing van kernraketten in Nederland. Er liepen ongeveer 550.000 mensen mee. Geraadpleegd boek:

• Amsterdams Fotografen Kollektief: Het blijft nee! Foto-impressie, Den Haag 29 oktober 1983; Amsterdams Fotografen Kollektief, 1983

Op blz. 104 van de roman bekijkt Finn een flyer van de demonstratie in Den Haag.

Een van de posters voor de demonstratie in Den Haag die in omloop was

Op blz. 112 wordt beschreven dat in de overvolle trein van Groningen naar Den Haag het vredeslied wordt gezongen dat speciaal voor de demonstratie was geschreven. Beluister het lied: VARA: vredeslied demonstratie Lees de tekst van het lied: Tekst vredeslied demonstratie Videobeelden van de demonstratie en van teksten op de spandoeken. Zie (doorspoelen naar 2:30 min.): NOS demonstratie 1983 Op blz. 115 van de roman wordt beschreven hoe Finn, Juno en Ruben zich samen met andere demonstranten voorover laten vallen als iemand roept dat er een neutronenbom is gevallen, daarna staan ze op, kloppen het radioactieve stof van hun kleren en lopen weer verder. Bekijk deze actie (doorspoelen naar 3:28 min.): NOS demonstratie 1983 Videobeelden van de toespraak van prinses Irene (blz. 115 + 116 van de roman). Zie (doorspoelen naar 1:20 min.): NOS demonstratie 1983 Op blz. 116 van de roman worden enkele zinnen geciteerd uit de toespraak die prinses Irene onverwacht tijdens de demonstratie hield. Deel van de tekst van de toespraak, zie: Google Book Search: Toespraak prinses Irene

~ 27 ~

De vredesdemonstratie in Den Haag (foto: E. Melchior) Voor meer foto’s van de demonstratie in Den Haag, zie: Beeldbank: foto's demonstratie ANP: foto’s demonstratie Hoofdstuk 8: 11 april 1984 De kettingbotsing op de A4 bij Leiderdorp Op 11 april 1984 rond halfnegen ’s ochtends botsten door plotseling opkomende mist op de A4 ter hoogte van Leiderdorp ongeveer 70 auto’s op elkaar. Verschillende auto’s brandden uit. Er vielen 6 doden en 13 gewonden. Berichtgeving over de kettingbotsing: Leidsch Dagblad 11 april 1984: Ramp in mist, 6 doden Uitgebreide reconstructie van het ongeluk: Leidsch Dagblad 12 april 1984: Verwarring en chaos na ramp Foto’s van de ravage ten gevolge van de kettingbotsing: ANP foto kettingbotsing A4 Beeldbank: foto kettingbotsing A4 nr.1 Beeldbank: foto kettingbotsing A4 nr.2 Beeldbank: foto kettingbotsing A4 nr.3 Beeldbank: foto kettingbotsing A4 nr.4 Op blz. 129 en 130 van de roman wordt verteld dat Finn zes jaar nadat zijn vader stierf in de Kampioen over het ongeluk leest. In dat artikel vertelt een politieagent die in 1984 bij de kettingbotsing was dat hij in de mist niets zag, hij hoorde alleen een doffe knal iedere keer dat er een auto op de staart van de file botste. Lees het genoemde artikel (scroll naar blz. 49 en 51): Kampioen november 1990: Dichte mist Over de doffe knallen van auto’s die op de file botsten wordt ook verteld (scrollen naar het artikel aan de rechterkant) in de Leidsche Courant: Leidsche Courant 12 april 1984: Eerst dacht ik, er is niets aan de hand

~ 28 ~

Het bombardement op Rotterdam Op 14 mei 1940 rond halftwee in de middag bombardeerden de Duitsers Rotterdam om Nederland tot overgave te dwingen. De volgende dag capituleerde Nederland. Op blz. 128 van de roman wordt beschreven dat het bombardement op Rotterdam het gevolg was van een misverstand. Zie: Wikipedia: Bombardement op Rotterdam En zie: WOII: bombardement op Rotterdam Hoofdstuk 9: 4 juni 1984 Op blz. 142 en 143 van de roman vindt Finn in de werkkamer van Roos de dichtbundel van Rutger Kopland die Noël Roos ooit cadeau heeft gedaan. Hij valt open op een liefdesgedicht. Het gaat om het gedicht:

• Een lege plek om te blijven, uit de gelijknamige dichtbundel van Rutger Kopland. Verschenen bij uitgeverij G.A. van Oorschot. Eerste druk: 1975. Elfde druk: 2004.

Op blz. 140 van de roman wordt verteld dat Finns moeder in de voorjaarsvakantie naar Noël in Frankrijk is geweest. Op 3 maart 1984 is ze vertrokken, op 10 maart is ze weer terug. Op blz. 146 en 147 wordt verteld dat Finn en Juno in ieder geval voor de zomervakantie van huis willen weglopen. Voor data van de schoolvakanties in 1984, zie: Leeuwarder Courant 16 september 1983: Vakantieregeling Onweer en regen 4 juni 1984 was een maandag. In het weekend dat voorafging was het extreem onstuimig weer. Ook op maandag 4 juni 1984 was sprake van onweer en regenbuien. In de provincie Groningen vielen er op zaterdag ijsbrokken uit de lucht met een doorsnede van 3 tot 4 cm. In de nacht van zondag op maandag onweerde het in het noorden van het land heftig. Zie: Leeuwarder Courant 4 juni 1986: Wat is het weer En zie: Nieuwsblad van het Noorden 4 juni 1986: Hagel en zware regenval In de nacht van zondag op maandag was er veel wateroverlast in het noorden van het land. Zie: Nieuwsblad van het Noorden 4 juni 1986: 5000 kuikens verdronken Weersverwachting voor maandag 4 juni 1986: kans op enkele buien, soms ook onweer. Zie: Leeuwarder Courant 4 juni 1986: Wat is het weer En zie: ANP bericht 4 juni 1986 7:00 uur Het niemandsland tussen school en thuis Na de dood van Finns vader fietsen Juno en Finn van Zoutkamp naar de middelbare school in Dokkum. Voor Finn zijn de uren waarin ze samen fietsen een houvast, het enige wat hem nog rest van zijn veilige, oude leventje.

~ 29 ~

Vaak treuzelen Finn en Juno ’s middags als ze van Dokkum naar huis fietsen, en liggen ze samen in het gras langs het Dokkumer Grootdiep (blz. 138 en 145 van de roman)

Het Dokkumer Grootdiep bij Dokkumer Nieuwe Zijlen (foto: Anjet Daanje) Finn en Juno fietsen altijd over het Jaachpaad langs het Dokkumer Grootdiep. Op blz. 147 van de roman wordt beschreven hoe ze onder een dreigende onweerslucht bij Dokkumer Nieuwe Zijlen het Jaachpaad op fietsen.

Het Jaachpaad gezien vanaf de oever van het Dokkumer Grootdiep (foto: Anjet Daanje)

~ 30 ~

Op blz. 150 + 151 van de roman word beschreven dat Finn en Juno bij de brug van Engwierum in het brugwachtershuisje tegen de regen en de hagel schuilen.

De brug bij Engwierum over het Dokkumer Grootdiep. Het brugwachtershuisje bevindt zich rechts achter de camera. (foto: Anjet Daanje)

Uitzicht over het Dokkumer Grootdiep vanaf de brug bij Engwierum (foto: Anjet Daanje)

~ 31 ~

Het brugwachtershuisje bij de brug van Engwierum (foto: Anjet Daanje) Op blz. 138 en 139 van de roman wordt beschreven dat Finn en Juno vaak op weg van school naar huis in de kerk van Westergeest zitten om rustig te praten. Dat is ook de plek waar Finn Juno vertelt wat hij over zijn moeder heeft ontdekt.

De kerk van Westergeest (foto: Anjet Daanje)

~ 32 ~

De kerk van Westergeest (foto: Anjet Daanje) Hoofdstuk 10: 28 april 1986 Eindexamens Finn, Juno en Ruben doen in april/mei 1986 eindexamen VWO. Finn met een alfa-vakkenpakket, Juno en Ruben met een bèta-vakkenpakket. De eindexamens zijn in 1986 van 21 april t/m 12 mei. Op de ochtend van maandag 28 april hebben Finn, Ruben en Juno alle drie examen wiskunde I gedaan, Finn en Ruben hadden die middag ook examen aardrijkskunde (zie blz. 153 + 158-160). De volgende ochtend (29 april) hebben Ruben en Juno scheikunde-examen, Finn doet ’s middags examen geschiedenis. Zie: Eindexamenrooster VWO tijdvak 1 1986 Finn zakt voor zijn VWO-eindexamen geschiedenis omdat hij met zijn gedachten is bij wat er die avond ervoor is gebeurd. Op blz. 168 van de roman wordt beschreven dat zijn klasgenoten het een makkelijk examen vonden. Dat was de algemene opinie over het geschiedenis-examen, zie (3e kolom): Leeuwarder Courant 30 april 1986: Geschiedenisexamen makkelijk De ramp in Tsjernobyl Tijdens een test in de nacht van 25 op 26 april 1986 ontplofte kernreactor nr. 4 van de kerncentrale in Tsjernobyl, in Oekraïne. Er kwam een grote wolk radioactief materiaal vrij die door de wind over Noordwest-Europa werd geblazen. Pas op maandag 28 april bereikten berichten over een kernramp in Oekraïne de Nederlandse media. Op 6 mei lukte het eindelijk om de brand in de kernreactor te blussen. Op 2 mei werd voor het eerst toegenomen radioactiviteit boven Nederland gemeten. Rond 10 mei is er echter in Nederland al niets meer van te merken.

~ 33 ~

Geraadpleegd boek: • David Erik Nelson: Chernobyl, Perspectives on modern world history; Greenhaven

Press, 2010 Geraadpleegde documentaires:

• Grand cru: Alles in orde, regie: Leo de Bock, uitgezonden op Canvas op 5 februari 2004

• RTL Nieuws: Tsjernobyl 25 jaar later, uitgezonden op RTL4 in 2011 • VPRO Import: Tsjernobyl 4 ever, uitgezonden door de VPRO op televisie in 2011

Op zondag 27 april 1986 wordt de eerste radioactiviteit buiten de Sovjet-Unie, in Zweden, gemeten. BBC-radio doet melding van deze gebeurtenis en speculeert over een mogelijk ongeluk met een kerncentrale in de Sovjet-Unie. Verder is er die dag nog niets bekend. Beluister het BBC-radioverslag: BBC radio 27 april 1986 Op blz. 152 van de roman wordt beschreven dat in Nederland op maandag 28 april alleen in het nieuws is dat de afgelopen dagen vijf tot zes keer de normale radioactiviteit in Zweden en Finland is gemeten, en dat de Sovjet-televisie heeft bericht dat een kerncentrale in de buurt van Kiev beschadigd is en dat er ook mensen door het ongeluk getroffen zijn. Omschrijving van het item over de kernramp in het NOS-journaal van 28 april 1986, zie: Beeld en Geluid-archief: NOS journaal 28 april 1986 Bekijk het Duitse journaal van maandag 28 april 1986 (alleen de eerste halve minuut van het filmpje): NDR-journaal 28 april 1986 Beelden van het verloop van de ramp in Tsjernobyl (van 1:00 min. tot 8:53 min.), zie: NOS jaaroverzicht 1986 Hoe ging men in Nederland om met de gevolgen van de ramp in Tsjernobyl? Zie: Andere tijden: Tsjernobyl als Nederlandse ramp Op blz. 164 van de roman vertelt Finn zijn studenten over de gevolgen van de kernramp in Tsjernobyl voor de inwoners van het nabijgelegen Prypjat. Voor foto’s van Prypjat 30 jaar na de ramp, zie: NRC: foto's Prypjat 2016 Het slikken van jodiumpillen zorgt ervoor dat radioactieve jodium die bij een kernramp vrijkomt niet door de schildklier wordt opgenomen, daardoor wordt de kans op kanker verkleind. Op blz. 160 van de de roman wordt beschreven dat jodiumtabletten vies smaken en dat je ze moet oplossen in water, zie: Gebruik en werking van jodiumtabletten Op blz. 153 van de roman wordt vermeld dat het slikken van jodiumtabletten voor mensen boven de 40 jaar geen zin heeft, zie: Bijsluiter jodiumtabletten

~ 34 ~

Op blz. 152 van de roman heeft Finns moeder tijdens het eten een doosje met daarin een pil kaliumjodaat (jodiumpil) naast zijn bord neergelegd. Op blz. 160 slikken Finn en Juno beiden een jodiumpil.

Een medicijnverpakking met daarin 1 jodiumpil Muggenplaag In de zomers volgend op de afsluiting van de Lauwerszee (in 1969) had men rond het Lauwersmeer last van grote zwermen muggen. Op blz. 162 en 163 van de roman wordt beschreven dat opa Pompe vroeger vertelde over de enorme muggenplaag in Zoutkamp. Finns moeder zei dat hij overdreef, maar zo overdreven was het niet. Er waren heel veel muggen. Vooral in de zomer van 1971 waren er in de dorpen rond het Lauwersmeer veel muggen. De zwermen waren zo groot dat ze aan groepen spreeuwen deden denken. In Oostmahorn (op de westelijke oever van het Lauwersmeer) streken zo veel muggen op huizen, bomen en auto’s neer dat niet meer was te zien welke kleur de door de muggen bedekte voorwerpen hadden. Zie: Leeuwarder Courant 10 mei 1971: Muggeninvasie in en om het Lauwersmeer Nieuwsblad van het Noorden 10 mei 1971: Miljoenen muggen bij Lauwerszee Hoofdstuk 11: 11 november 1989 De val van de Muur In 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd om de grens tussen Oost en West-Berlijn goed te kunnen bewaken. De Muur viel op 9 november 1989, eigenlijk bij vergissing. Er was een onduidelijkheid over het nieuwe visumbeleid van de Oost-Duitse regering tijdens een persconferentie waarna duizenden Oost-Berlijners naar de Muur gingen en de grens naar het westen overstaken. Er volgde een uitzinnig volksfeest dat enkele dagen duurde. Geraadpleegd boek:

• Peter Millar: 1989 The Berlin wall, my part in its downfall; Arcadia Books, 2010 Op blz. 177 wordt beschreven dat Finn op de televisie heeft gezien hoe een uitzinnige menigte de herwonnen vrijheid van de Oost-Duitsers vierde. Bekijk videobeelden van feestende Duitsers bij de Muur: 9 november 1989 Val van de Muur Tagesschau 10 november 1989 deel 1 Op blz. 171 en 172 van de roman wordt beschreven dat Finn, Juno en hun twee vrienden op 12 november in de lange rij auto’s wachten om de grens bij Helmstedt te passeren, en hoe ze uitbundig door West-Duitsers worden begroet.

~ 35 ~

Bekijk videobeelden van grensovergang Helmstedt rond en hoe Oost-Duitsers daar massaal in het westen welkom werden geheten. Zie: Grenzöffnung Helmstedt-Marienborn 12 november 1989 Grenzöffnung Helmstedt 1989 (doorspoelen naar 3:47 min.): Tagesschau 10 november 1989 deel 2 (doorspoelen naar 5:25 min.): Tagesschau 11 november 1989 Op blz. 176-177 van de roman wordt beschreven hoe Finn en Juno en hun vrienden een lift krijgen van twee Oost-Duitse jongens en hoe ze in een lange rij Trabanten Helmstedt binnen rijden. Daarna gaan ze winkelen met de Oost-Duitse jongens. Bekijk videobeelden van het stadje Helmstedt dat door de opening van de grens overspoeld werd door Trabanten en winkelende Oost-Duitsers. Zie: (doorspoelen naar 3:00 min.): Grenzöffnung Helmstedt 1989 Op blz. 176 van de roman wordt beschreven dat door de uitlaatgassen van de vele Trabanten aan het einde van de dag een laag smog boven Helmstedt hangt. Bekijk videobeelden van de ‘Trabanten-smog’ in Helmstedt (doorspoelen naar 0:58 min.): Grenzöffnung Helmstedt 1989 Op blz. 174 van de roman vertelt Finn zijn dochtertjes dat hij een stukje Berlijnse Muur heeft gekocht. Op blz. 186 wordt verteld dat de Muur in brokken over souvenirjagers werd verdeeld. Er is vrijwel geen stukje van de Muur meer over, hij is verpulverd tot steengruis. Zie: Volkskrant 8 augustus 2011: Stukje Muur minder populair Op blz. 182 + 183 en 185 + 186 van de roman wordt verteld over de oude, uitgebrande bus die bij Helmstedt precies op de grens met Oost-Duitsland staat. Er doen in Helmstedt allerlei verhalen de ronde over hoe die bus daar in de Tweede Wereldoorlog terecht is gekomen. In 1989 als Finn en Juno in Helmstedt zijn is er niet veel meer van de de bus over. Foto’s en geschiedenis van de oude bus (naar beneden scrollen): Wolfgang Roehl Op blz. 185+186 van de roman wordt beschreven dat Juno naar de oude bus gaat kijken en dat Finn foto’s van haar kent waarop ze bij de bus poseert.

De uitgebrande bus bij Helmstedt toen hij nog als bus herkenbaar was (bron: forum DDR-Grenze)

~ 36 ~

De resten van de uitgebrande bus bij Helmstedt rond 1980 (bron: Wolfgang Roehl)

De resten van de uitgebrande bus bij Helmstedt in 1989 (bron: forum DDR-Grenze)

Op blz. 184 + 185 van de roman worden enkele merknamen van producten uit de DDR genoemd, zoals Juwel-sigaretten en Privileg-aftershave. Voor een lijst van allerlei producten uit de DDR, zie Wikipedia: Merknamen DDR

Pakje Juwel-sigaretten uit de DDR (Bron: Cigarety.by)

~ 37 ~

Oude verpakking van Privileg aftershave uit de DDR (Bron: Flickr)

Op blz. 184 van de roman wordt verteld dat Levi’s Jeans onder studenten in de DDR immens populair was. Zie: Golden Cage: Jeans in de DDR Tagesspiegel: Levi’s in de DDR Op blz. 184 + 185 van de roman wordt verteld dat Juno van spijkerjasje ruilt met de Oost-Duitse Siggi: hij haar Levi’s jasje, zij zijn Wisent-jasje.

Een Wisent-spijkerbroek uit de DDR

Embleem van Wisent-Jeans in de DDR Hoofdstuk 12: 4 oktober 1992 De Bijlmerramp Op zondag 4 oktober 1992 stortte een Boeing 747-vrachtvliegtuig van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al neer op de flats Groeneveen en Kruitberg in de Amsterdamse Bijlmermeer. De ramp kostte 43 mensen het leven. Veel mensen die dicht bij de brandende flats waren geweest kregen lichamelijke klachten, maar onderzoek heeft nooit uitgewezen of zich gevaarlijke stoffen in het vliegtuig bevonden die bewust buiten de vrachtbrief waren gehouden.

~ 38 ~

Bekijk veel orginele documenten (verhoren, rapporten, radioverkeer) over de Bijlmerramp. Zie: Website Doemvlucht Op blz. 192 + 193 van de roman wordt beschreven dat Finn naar beelden van de enorme brand in de Bijlmer kijkt op het achtuurjournaal. Bekijk dat journaal: 8 uur journaal 4 oktober 1992: Bijlmerramp Op blz. 193 + 194 van de roman wordt verteld dat Finn de metro naar de Bijlmer neemt en dat lijn 53 vanwege de ramp niet rijdt. Hij neemt in plaats daarvan lijn 54 en stapt uit op station Bijlmer, en loopt vanaf daar naar de rampplek. Daar loopt hij (blz. 196 van de roman) onder de verhoogde Bijlmerdreef door naar de brand. Deze route en dat lijn 53 niet reed wordt beschreven in een ooggetuigenverslag. Zie: Doemvlucht document 11-03 (naar beneden scrollen naar de verklaring van S. Bleij aan de PEC, 1e pagina van die verklaring, 2e alinea) Op blz. 195 en 196 van de roman wordt beschreven dat overal rond de rampplek brokstukken zijn neergekomen. Lees een krantenartikel waarin een ooggetuige van de ramp beschrijft dat hij onder een viaduct moest schuilen om niet door brokstukken getroffen te worden: Nieuwsblad van het Noorden 5 oktober 1992: Verwoestende vuurbal Her en der liggen rond de rampplek brokstukken, zie: Leeuwarder Courant 5 oktober 1992: Tot 200 doden Nieuwsblad van het Noorden 5 oktober 1992: Beelden (rechterfoto middenop de pagina) Op blz. 197 van de roman wordt verteld dat Finn bij de brand in de Bijlmer parfum ruikt. Lees ooggetuigverslagen waarin die parfumlucht wordt vermeld: Doemvlucht document 08-04 (naar beneden scrollen naar de verklaring van hoofdagent/rechercheur C.M.M. Romein tegen de Rijksrecherche, laatste pagina, derde alinea van onderen.) Doemvlucht document 11-02 (helemaal naar beneden scrollen, laatste 3 regels van de verklaring) Op blz. 197 van de roman wordt beschreven dat er steeds meer nieuwsgierigen naar de rampplek komen en dat de politie hen steeds verder terugdrijft. Voor amateurvideobeelden van de drukte en de toeschouwers op de rampplek, zie: Filmpje vliegtuigspotters (doorspoelen naar 13:05 min.) Het bombardement op Rotterdam Op 14 mei 1940 rond halftwee in de middag bombardeerden de Duitsers Rotterdam om Nederland tot overgave te dwingen. De volgende dag capituleerde Nederland. Op blz. 197 wordt verteld dat opa Pompe koffie rook terwijl hij na het bombardement bij uitgebrande pakhuizen aan de haven stond omdat er plassen koffie de Maas insijpelden. Dat er na het bombardement bij pakhuizen in de haven plassen koffie op straat lagen, vertelt H.J.A. Hofland in het essay 14 mei over het bombardement op Rotterdam. Zie: Brandgrens van 14 mei 1940 (scrollen naar blz. 14, 2e alinea)

~ 39 ~

Hoofdstuk 13: 4 januari 1997 De Elfstedentocht De Elfstedentocht van 1997 werd op 4 januari verreden, en is tot nu toe de laatste Elfstedentocht. De Elfstedentocht van 1997 was, vanwege de sterke noordoostenwind in combinatie met de vorst, de zwaarste sinds de legendarische tocht van 1963. Voor videobeelden van alle verreden Elfstedentochten, zie: Andere Tijden: Elfstedentocht Special Voor een documentaire over de voorbereidingen op de Elfstedentocht van 1997 en de tocht zelf, zie: NOS: De Elfstedentocht 1997, deel 1 NOS: Elfstedentocht 1997, deel 2 NOS: Elfstedentocht 1997, deel 3 NOS: Elfstedentocht 1997, deel 4

Route van de Elfstedentocht van 1997 (bron: Schaatsen blog) Finn worstelt met de barre weersomstandigheden en de vermoeidheid tijdens het verrijden van de tocht. Om halfelf ‘s avonds wordt hij in Bartlehiem van het ijs gehaald. Voor een videoverslag van de Elfstedentocht van 1997 zoals die door de duizenden toerrijders werd gereden, zie: NOVA: Elfstedentocht 1997 Amateurbeelden van de drukte in Bolsward, zie: Elfstedentocht 1997 Bolsward Lees verhalen van toerrijders over de Elfstedentocht van 1997 (voor andere verhalen over de tocht van 1997, klik in het menu linksboven op een titel): Het verhaal van... 1997

~ 40 ~

Op Finns stempelkaart missen alleen de stempels van Dokkum en Leeuwarden als hij in Bartlehiem van het ijs wordt gehaald. Het Elfstedenkruisje krijgt hij dus niet.

Een stempelkaart van de tocht van 1997 en het bijbehorende Elfstedenkruisje (bron: Hetzand.com)

Op blz. 207, 211, 213 + 214 en blz. 218 van de roman wordt verteld dat Finn last heeft van bevroren ogen en dat Juno zijn ogen onderzoekt. Voor symptomen van bevroren hoornvliezen en remedies, zie: EHBO Friesland Op blz. 201 + 202 en blz. 220 van de roman wordt verteld over Holger en opa Pompe die vanwege de kou en de sneeuw tijdens de beruchte Elfstedentocht van 1963 op de Workumertrekvaart strandden. Voor videobeelden van schaatsers tijdens de Elfstedentocht in 1963 op de Workumertrek, zie (doorspoelen naar 21:55 min.): Andere Tijden: Elfstedentocht special Op blz. 220 van de roman wordt verteld dat zelfs Holgers geslachtsorganen tijdens de Elfstedentocht van 1963 bevroren waren en dat hij werd uitgekleed en gemasseerd om zijn bloedsomloop weer op gang te brengen. Dit soort zaken gebeurden echt tijdens de tocht van 1963, zie: Sportgeschiedenis: Hel van 63

~ 41 ~

Het Hunsingokanaal Op blz. 221 van de roman wordt beschreven dat Finn en Juno naar de brug over het Hunsingokanaal rijden en er in het donker gaan schaatsen.

De brug bij Zoutkamp over het Hunsingokanaal (foto: Anjet Daanje)

Finn en Juno doen bij de brug over het Hunsingokanaal hun schaatsen aan en gaan daar ook op het ijs.

De brug bij Zoutkamp over het Hunsingokanaal (foto: Anjet Daanje)

~ 42 ~

Op blz. 221 van de roman wordt beschreven dat Finn en Juno in het donker over het Hunsingokanaal schaatsen en dat ze de walkanten en het bouwland langs het kanaal niet kunnen onderscheiden.

Het Hunsingokanaal bij Zoutkamp (foto: Anjet Daanje)

Hoofdstuk 14: 31 december 1999 De millenniumwisseling Bij de overgang van het jaar 1999 naar het jaar 2000 werden grote computerproblemen verwacht door de zogenaamde millenniumbug. Er werden miljoenen uitgegeven om computers opnieuw te programmeren. Het liep met een sisser af, de jaarwisseling verliep zonder noemenswaarige incidenten. Op blz. 235 van de roman nemen de gasten op Juno’s millenniumfeest voor de lol allerlei maatregelen tegen het naderende gevaar van de millenniumwisseling. Welke maatregelen kan een bezorgde burger nemen tegen de gevolgen van de millenniumbug? Zie: NRC 30 december 1999: Wel of niet inslaan? Volkskrant 28 december 1999: Hamsteren Borgercompagnie Juno en Ruben wonen in een grote verbouwde boerderij in het lintdorp Borgercompagnie, ten zuidoosten van de stad Groningen. Bekijk foto’s van de omgeving van Borgercompagnie: Groningen in beeld: Borgercompagnie Bekijk foto’s van woonhuizen en boerderijen in Borgercompagnie: Borgercompagnie: woonhuizen Funda: Borgercompagnie Huizenzoeker: Borgercompagnie

~ 43 ~

Hoofdstuk 15: 11 september 2001 Teratoom en foetus in fetu Een teratoom is een ingekapseld, meestal goedaardig, gezwel dat bestaat uit gedifferentieerde cellen, d.w.z. allerlei verschillende cellen, zoals haren, tanden en botten, maar soms ook ogen, handen, voeten en organen. Foetus in fetu is een zeldzame vorm van een teratoom. Een foetus in fetu bevat verschillende kenmerken van een menselijke foetus, zoals een ruggengraat. Lees meer informatie over een teratoom en foetus in fetu (theorieën over het ontstaan ervan, diagnose etc.): Wikipedia: Teratoom Wikipedia: Foetus in fetu Lees spraakmakende verhalen over gevallen van foetus in fetu: The Guardian 17 juli 2003: A boy growing inside a boy Grenswetenschap: Foetus in fetu Sonoworld (met historisch overzicht, tekeningen en röntgenfoto’s) 9/11 Op 11 september 2001 werden vier aanslagen gepleegd in de Verenigde Staten waarvoor Al Qaida verantwoordelijk wordt gehouden. Twee passagiersvliegtuigen boorden zich in de Twin Towers van het World Trade Center in New York, een ander vliegtuig stortte neer op het Pentagon bij Washington. De passagiers van het vierde vliegtuig wisten te voorkomen dat hun toestel naar het Witte Huis vloog. Het vliegtuig stortte neer in een weiland in Pennsylvania. Er kwamen bij de aanslagen 2974 mensen om. Geraadpleegde documentaires:

• 9/11, Franse documentaire, regie: Jules en Gédéon Naudet, 2002 • 9/11: The day that changed the world, deel 1; uitgezonden op RTL4 in 2011

Bekijk deze documentaire (in totaal 7 delen): 9/11: The day that changed the world, part 1

Op blz. 251 en 252 van de roman wordt verteld dat Finn naar RTL4 kijkt, daarop is eerst de talkshow Catherine te zien, en daarna het RTL-nieuws van 16:00 uur. Zie (Catherine RTL4 15:00 uur): Nieuwsblad van het Noorden 10 september 2001: Televisie morgen Zie: (Nieuws op RTL4 16:00 uur): Nieuwsblad van het Noorden 11 september 2001: Televisie vandaag Op blz. 251 en 252 van de roman worden de beelden beschreven die Finn van de aanslag op het World Trade Center op de televisie ziet. De beschreven beelden zijn afkomstig uit het eerste RTL-Nieuws (van 16:00 uur) waarin melding werd gemaakt van de aanslagen. Bekijk dit RTL-nieuws: RTL4-nieuws 11 september 2001 16:00 uur Op blz. 251 en 252 van de roman wordt verteld dat op televisie wordt gemeld dat er aanslagen zijn geweest op het Pentagon, de Washington Mall en ook een derde aanslag op het World Trade Center. Dit bleek uiteraard achteraf niet waar te zijn, er vonden twee aanslagen plaats op het WTC en een aanslag op het Pentagon. Maar de verwarring vlak na de aanslagen was groot. (5 aanslagen gemeld, spoel naar 2:40 min.) RTL4-nieuws 11 september 2001 16:00 uur

~ 44 ~

Nadat het Nieuws op RTL4 was afgelopen ging de uitzending verder op RTL5 (daar kijkt Finn in de roman echter niet naar). Bekijk de live-beelden in het RTL5 Extra Nieuws van het instorten van de tweede toren van het WTC en de geschokte reactie daarop van de RTL-nieuwspresentatoren. (doorspoelen naar 14:00 min): RTL5 Extra Nieuws 11 september 2001 16:15 uur ’s Avonds om acht uur die dag was er al veel meer duidelijk over de aanslagen in de VS. Bekijk het NOS-journaal van acht uur: NOS journaal 11 september 2001 20:00 uur Hoofdstuk 16: 6 mei 2002 Op blz. 256 + 257 van de roman wordt verteld dat Else tien weken zwanger is en dat Finn en Else op de echo te zien krijgen dat ze zwanger is van een tweeling. Bekijk de 10-weken-echo van een tweeling: Echo tweeling 10 weken De moord op Pim Fortuyn Om iets na 18:00 uur op 6 mei 2002 werd Pim Fortuyn op het Mediapark in Hilversum vermoord door Volkert van der G. Pim Fortuyn had net in het radioprogramma van Ruud de Wild gezeten en liep de studio uit. Geraadpleegde documentaires:

• Zembla: Pim Fortuyn, uitgezonden op 12 september 2002 • Netwerk: Moord op het Mediapark; uitgezonden op 2 mei 2003

Bekijk deze uitgebreide reconstructie van de moord op Fortuyn: Netwerk 2 mei 2003: Moord op het Mediapark

• Edwin zoekt Fortuyn, 4 delen uitgezonden door de AVRO in maart 2012 Bekijk de 4 afleveringen: Uitzending gemist: Edwin zoekt Fortuyn

Een enorme lijst met downloads van radio- en tv-programma’s met en over Pim Fortuyn, ook over de moord en de nasleep, zie: Website Fortuyn.be Op blz. 267 en 268 van de roman wordt verteld dat Finn en Else in de auto luisteren naar het radioprogramma op 3FM, Ruuddewild.nl, waarin Pim Fortuyn wordt geïnterviewd. Achteraf bleken dat de laatste uren van zijn leven te zijn, bij het verlaten van de radiostudio werd hij vermoord. Beluister het betreffende radioprogramma dat van 16:00 uur tot 18:00 uur op 3FM werd uitgezonden (het is het volledige radioprogramma, alleen zonder de muziek): Ruud de Wild interview met Fortuyn, 1e uur Ruud de Wild interview met Fortuyn, 2e uur Op blz. 268 - 270 van de roman wordt verteld dat Finn en Else na het nieuws van 18:00 uur naar het 3FM programma Isabelle luisteren dat begint met Imagine van John Lennon en waarin vervolgens wordt gemeld dat Pim Fortuyn is neergeschoten. Beluister een klein deel van dat radioprogramma Isabelle: Isabelle 6 mei 2002 Bekijk een zeer uitgebreide omschrijving van de 3FM-programmering van 6 mei 2002, van 16:00 uur tot 23:00 uur: Beeld en Geluid: Beschrijving 3FM-uitzending 6 mei 2002

~ 45 ~

Op blz. 269 en 270 van de roman wordt verteld dat Finn maanden na de moord begrijpt dat de speakers op de parkeerplaats van de 3FM-studio aan waren en dat Pim Fortuyn dus stervende moet hebben gehoord dat Imagine van John Lennon op de radio werd gedraaid. Bekijk een interview met Isabelle Brinkman (de presentatrice van het radioprogramma Isabelle) waarin ze vertelt dat Pim Fortuyn waarschijnlijk Imagine heeft gehoord terwijl hij stierf (doorspoelen naar 30:30 min.): Netwerk 2 mei 2003: Moord op het Mediapark Bekijk een interview met Jeroen Kijk in de Vegte waarin hij hetzelfde vertelt: (doorspoelen naar 31:00 min.): Uitzending gemist: Edwin zoekt Fortuyn, deel 4 Op blz. 270 van de roman wordt verteld dat Volkert van der G. bij de radiostudio wachtte waar Pim Fortuyn het interview met Ruud de Wild gaf, en dat hij via de speakers op de parkeerplaats het interview kon volgen. Zie (scrollen naar 3e alinea van onderen): Volkskrant 28 maart 2003: Van der G. plande moord dag voor aanslag Op blz. 270 van de roman wordt verteld dat Fortuyn al een pak had besteld voor zijn beëdiging als premier. Daarin werd hij een week later begraven. Zie: Telegraaf 7 mei 2002: Premierpak was al besteld Bekijk een interview met de kleermaker van Fortuyn (doorspoelen naar 21:35 min.): Uitzending gemist: Edwin zoekt Fortuyn, aflevering 2 Op blz. 271 van de roman wordt verteld dat voor de gastenlijst van de begrafenis van Fortuyn de gastenlijst van zijn laatste feest werd gebruikt. Bekijk een interview waarin dat wordt verteld (doorspoelen naar 35:50 min.): Uitzending gemist: Edwin zoekt Fortuyn, deel 4 Hoofdstuk 17: 22 november 2006 Een oratie Een oratie of inaugurele rede is een openbare redevoering die een hoogleraar houdt als hij tot hoogleraar is benoemd. De oratie gaat meestal over de visie van die nieuwe hoogleraar op zijn vak. De oratie wordt in de aula van de universiteit gehouden en wordt in principe bijgewoond door alle hoogleraren van de faculteit, gekleed in toga. Op blz. 277 van de roman wordt beschreven dat Finn tijdens zijn oratie de volle aula van de universiteit inkijkt. Bekijk een foto van de volle aula van de Rijksuniversiteit Groningen gezien vanaf het spreekgestoelte: Taatgen: Aula RUG Op blz. 278 van de roman wordt beschreven dat Finns dochtertjes het houten spreekgestoelte vergelijken met een hondenhok en dat ze gefascineerd zijn door de blote mensen die op de muurschildering achter het spreekgestoelte via een ladder naar de blauwe hemel klimmen. Bekijk een foto van een hoogleraar op het spreekgestoelte in de aula van de universiteit van Groningen die zijn oratie houdt. Achter hem zie je de in de roman beschreven schildering De boom der kennis van Wout Muller en Matthijs Röling. Zie: RUG inaugurele rede aula Bekijk de muurschildering De boom der kennis van Wout Muller en Matthijs Röling nader: Panoramio muurschildering aula RUG rechterdeel Panoramio muurschildering aula RUG linkerdeel

~ 46 ~

Op blz. 277 en 279 + 280 wordt verteld dat de toga die Finn draagt zwaar en warm is. Bekijk op de site van een kleermaker de toga’s van de universiteit Groningen: Togamakerij Rhebergen Bipolaire stoornis Een bipolaire stoornis (vroeger noemde men het manisch-depressief) wordt gekenmerkt door extreem wisselende stemmingen. Perioden waarin de patiënt normaal functioneert worden afgewisseld door manische episoden en depressieve episoden. In ernstige gevallen kunnen patiënten ook psychoses doormaken. Het medicijn dat bij een bipolaire stoornis het meest wordt voorgeschreven en dat in veel gevallen het beste werkt is lithium (lithiumcarbonaat). Geraadpleegde boeken:

• Kay Redfield Jamison: De onrustige geest, een leven met manisch-depressiviteit; Poemapocket, Luitingh-Sijthoff, 2007

• Terri Cheney: Vliegeren in een onweersbui, mijn leven met manisch-depressiviteit; Archipel, 2008

• René Kahn: In de spreekkamer van de psychiater; Balans, 2008 Geraadpleegde documentaires:

• NCRV document: Het onderbroken leven van Evan, op 14 februari 2011 uitgezonden op televisie

• Stephen Fry: The secret life of the manic depressive, uitgezonden op BBC4 op 19 mei 2010. Bekijk de documentaire: Stephen Fry: The secret life, deel 1 Stephen Fry: The secret life, deel 2

Op blz. 288 - 292 van de roman beschrijft Juno hoe het is om met een bipolaire stoornis te moeten leven. Lees meer over de symptomen en de behandeling van een bipolaire stoornis. Zie: KenBis: bipolaire stoornis (uitgebreid document over de diagnose van bipolaire stoornis en het voorschrijven van medicatie): Richtlijn bipolaire stoornis Op blz. 283 van de roman worden de bijwerkingen van lithium beschreven waarvan Juno last heeft. Lees meer over de mogelijke en veel voorkomende bijwerkingen van lithium. Bijwerkingen lithium (persoonlijke verhalen van patiënten): Forum Vrouwen Power: lithium De Tweede Kamerverkiezingen van 2006 In juni 2006 viel het kabinet Balkenende II over de kwestie van het paspoort van Ayaan Hirsi Ali en de starre houding daarin van minister Rita Verdonk. Daarna werd een tijdelijk minderheidskabinet geformeerd van VVD en CDA en werd de verkiezingsdatum vastgesteld op 22 november 2006. Bij die verkiezingen boekten de SP en de PVV grote winst. De SP ging van 9 zetels in de Kamer naar 26. De PVV kwam vanuit het niets met 9 zetels in de kamer. Bekijk videobeelden van de verkiezingen van 2006 en van de uitslagenavond. Zie: (doorspoelen naar 1:15 uur): NOS jaaroverzicht 2006: verkiezingen

~ 47 ~

Op blz. 293 van de roman wordt beschreven dat Wilders na het bekendmaken van de verkiezingswinst van de PVV door zijn aanhang wordt toegejuicht met: ‘Geertje! Geertje! Zie: Volkskrant 23 november 2006: Wilders heeft voet tussen de deur Trouw 22 november 2006: Wilders beretrots Op blz. 293 van de roman wordt beschreven dat Wilders zijn kiezers aanspreekt met ‘vrienden van de vrijheid’. Hij belooft een einde te maken aan de toenemende groei van de islam in Nederland en dat de PVV belangen van burgers gaat behartigen die nu niet gehoord worden.’ Zie: Trouw 23 november 2006: Wilders luistert met verbazing naar de uitslag Hoofdstuk 18: 1 augustus 2008 Prinsentuin Aan het Martinikerkhof in het centrum van de stad Groningen staat de Prinsenhof, het gebouw stamt uit de 15e eeuw. Achter de Prinsenhof ligt de ommuurde renaissancetuin de Prinsentuin. Op blz. 304 van de roman wordt verteld dat Finn en Juno vaak in de middagpauze samen een broodje op een bankje in de Prinsentuin in Groningen eten.

De Prinsentuin in Groningen (foto: Anjet Daanje)

~ 48 ~

Bankjes in de Prinsentuin in Groningen. Het bankje waarop Finn en Juno graag zitten is op de foto

het tweede bankje van de rij. Het is het mooiste en stevigste bankje en het enige bruingekleurde. (foto: Anjet Daanje)

Zonverduistering 2008 Op 1 augustus 2008 was in Nederland een gedeeltelijke zonsverduistering te zien. In het noorden van het land ging het fenomeen voor een groot deel schuil achter de bewolking. Bekijk videobeelden van de zonsverduistering in 2008: Zie: Zonsverduistering Amsterdam RTV Drenthe: bewolkt tijdens zonsverduistering Bekijk een uitgebreide uitleg met tekeningen van de bedekkingsgraad in Nederland van de zonsverduistering in 2008. Zie: Eclips 2008 Op blz. 298 van de roman wordt verteld dat het in Zoutkamp zwaarbewolkt is en dat er dus waarschijnlijk straks niets van de zonsverduistering te zien zal zijn. De verduistering was ten zuidenwesten van de lijn Den Helder-Enschede wel goed te zien. Zie: Volkskrant 2 augustus 2008: Verduistering toch zichtbaar In het noorden van het land regende het echter toen het zo ver was en ging de zon schuil achter de wolken. Zie: Dagblad van het Noorden 2 augustus 2008: Eclipsjagers staren naar wolken Leeuwarder Courant 2 augustus 2008: Tevergeefs turen naar de zon

~ 49 ~

Op blz. 305 + 306 wordt beschreven dat in Zoutkamp de zon op het hoogtepunt van de verduistering tussen de wolken door toch eventjes te zien is.

De verduisterde zon tussen de wolken door gezien op 2 augustus 2008 vanaf Ameland (foto: Theo Kiewiet)

De arrestatie van Radovan Karadžić Radovan Karadžić, leider van de Servische Republiek tijdens de Bosnische Oorlog, werd voor het plegen van oorlogsmisdaden jarenlang gezocht door het Joegoslavië-tribunaal. Op 21 juli 2008 werd hij eindelijk in Belgrado gearresteerd. Hij wist dertien jaar uit handen van het tribunaal te blijven doordat hij zijn haar en baard had laten groeien en onder een valse naam alternatief genezer in Belgrado was geworden. Bekijk twee foto’s van Karadžić, vermomd en niet vermomd: Foto's Karadic Op blz. 311 + 312 van de roman wordt verteld dat Finns dochtertjes bij het tekenen het Dagblad van het Noorden als onderlegger gebruiken. Op de voorpagina staat een foto van een inmiddels geschoren Karadžić waarop hij bedroefd kijkt. Zie: Dagblad van het Noorden 1 augustus 2008: Voorpagina Hoofdstuk 19: 15 september 2008 Het Van der Valk-hotel in Drachten Finn en Juno logeren een lang weekend in het Van der Valk-hotel in Drachten. Bekijk de website van het hotel (kamers, ligging, menukaart etc.): Van der Valk-hotel Drachten Op blz. 314 van de roman wordt het uitzicht vanuit de kamer van Finn en Juno beschreven. De kamer kijkt uit op het troosteloze bedrijventerrein van Drachten, en vanaf het balkon kijk je op een bouwterrein.

~ 50 ~

Uitzicht op het bedrijventerrein van Drachten vanuit een kamer

van het Van der Valk-hotel in april 2007 (bron: klantrecensie)

Uitzicht op een bouwterrein vanaf het balkon van een kamer van het Van der Valk-hotel in Drachten in april 2007 (bron: klantrecensie)

Abortuspil Als de zwangerschap minder dan 9 weken onderweg is (minder dan 5 weken overtijd) kan bij een abortus worden gekozen tussen een zuigcurettage en de abortuspil. De ‘abortuspil’ bestaat uit meerdere pillen, waarvan de eerste in de abortuskliniek wordt ingenomen, de volgende vier moeten na 1-3 dagen thuis vaginaal worden ingebracht. Voor nadere uitleg over de procedure, zie: Emmakliniek: Abortuspil behandeling De kans op veel bloedverlies bij een abortus door de abortuspil is aanzienlijk groter dan bij een zuigcurettage. Zie: Risico's abortus Forum: Ervaringen met abortuspil Bipolaire stoornis Een bipolaire stoornis (vroeger noemde men het manisch-depressief) wordt gekenmerkt door extreem wisselende stemmingen. Perioden waarin de patiënt normaal functioneert worden afgewisseld door manische episoden en depressieve episoden. In ernstige gevallen kunnen patiënten ook psychoses doormaken. Het medicijn dat bij een bipolaire stoornis het meest wordt voorgeschreven en dat in veel gevallen het beste werkt is lithium (lithiumcarbonaat). Op blz. 322 van de roman wordt verteld dat de kans dat een bipolaire moeder in een cyclus van manie en depressie terechtkomt tijdens of direct na de zwangerschap groot is. Vaak is die episode psychotisch, en behoort die psychose tot de ernstigste die er bekend zijn. Zie: (doorspoelen naar 45:50 min.) Stephen Fry: The secret life, deel 1

~ 51 ~

De val van Lehman Brothers Lehman Brothers, een van de grootste zakenbanken van de Verenigde Staten, ging failliet op 15 september 2008. Het faillissement bleek het grootste in de Amerikaanse geschiedenis: de activa bedroegen ten tijde van het bankroet 600 miljard dollar. Wereldwijd was het ook een belangrijke bank, met als gevolg dat banken over de hele wereld elkaar niet meer vertrouwden, met als gevolg een ernstige bankencrisis en een economische crisis. Geraadpleegde documentaires/films:

• Inside job, regie: Charles Ferguson, documentaire 2010 • The fall of Lehman Brothers, uitgezonden op BBC2 op 13 april 2010, documentaire • The last days of Lehman Brothers, regie: Michael Samuels, speelfilm, 2009 • Margin call, regie: J.C. Chandor, speelfilm, 2011

Op blz. 325 van de roman wordt verteld dat Finn en Juno naar het achtuurjournaal kijken en daar zien dat Lehman Brothers failliet is gegaan. Werknemers lopen met hun schamele bezittingen in een verhuisdoos het gebouw uit. Bekijk het genoemde journaal: NOS journaal 15 september 2008 Op blz. 326 van de roman wordt verteld over het effect van het faillissement op de Nederlandse economie en de beurs. Bekijk een item uit het journaal van diezelfde dag waarin wordt gespeculeerd over de gevolgen van het faillissement. Zie (doorspoelen naar 3:10 min.): NOS journaal 15 september 2008: Gevolgen Lehman Brothers Hoofdstuk 20: 14 oktober 2010 Chileense mijnwerkers Op 5 augustus 2010 stortte een deel in van de kopermijn van San José in Chili en kwamen 33 mijnwerkers vast te zitten. Zeventien dagen later werd het eerste levensteken van hen vernomen. Ze zaten in totaal 69 dagen onder de grond. Op 12 en 13 oktober werden ze onder grote belangstelling van de wereldpers een voor een naar boven getakeld. Geraadpleegde documentaires:

• Chilean miners - 17 days buried alive, uitgezonden op BB2 op 16 augustus 2011 • Buried alive, the Chilean mine rescue, uitgezonden op Channel 4 op 27 oktober 2010

Bekijk de documentaire: Buried alive, the Chilean mine rescue Bekijk beelden van de redding van de mijnwerkers: NOS journaal 13 oktober 2010 (doorspoelen naar 3:35 min.) NOS journaal 14 oktober 2010 Op blz. 336 van de roman vertelt Juno over de ruzies tussen maitresses en echtgenoten van de opgesloten mijnwerkers, zie: Volkskrant 4 september 2010: Maitresses melden zich Het toedienen van een injectie Op blz. 338 en 339 van de roman wordt verteld dat Juno Finn leert hoe hij haar een depotinjectie Haldol moet toedienen.

~ 52 ~

Een depotinjectie Haldol wordt intramusculair toegediend, d.w.z. in het spierweefsel. Voor een uitgebreide beschrijving van hoe zo’n injectie het beste kan worden toegediend, zie (scrollen naar blz. 403-406): Verpleegkundige vaardigheden: Medicijnen Hoofdstuk 21: 23 september 2011 Op blz. 345 van de roman dient Finn Juno een tablet temazepam toe. Voor de werking en de bijwerkingen van temazepam, zie: Apotheek: Temazepam Neutrino’s sneller dan het licht In september 2011 bleek dat bij een proef in CERN in Genève neutrino’s sneller dan het licht moesten zijn gegaan. Dit is in strijd met de relativiteitstheorie. Op 23 februari 2012 maakte CERN dan ook bekend dat er een meetfout was gemaakt en dat de neutrino’s toch niet sneller dan het licht gingen. Voor uitgebreide uitleg en berichtgeving over het experiment en de neutrino’s, zie: Astroblogs: Neutrino's sneller dan het licht Op blz. 359 + 360 van de roman wordt verteld dat Finn op de ochtend van Juno’s dood over de neutrino’s in de Volkskrant leest. Zie: Volkskrant 23 september 2011: Neutrino sneller dan licht Volkskrant 23 september 2011: Voormalig directeur CERN gelooft het niet

~ 53 ~

Prinsentuin Aan het Martinikerkhof in het centrum van de stad Groningen staat de Prinsenhof, het gebouw stamt uit de 15e eeuw. Achter de Prinsenhof ligt de ommuurde renaissancetuin de Prinsentuin.

Het bankje onder de leilindes in de Prinsentuin waarop Finn en Juno vaak lunchen (foto: Anjet Daanje)

~ 54 ~

De Prinsentuin in de stromende regen gezien vanaf het bankje van Finn en Juno (foto: Anjet Daanje)

Uitzicht vanaf het bankje van Finn en Juno op de Prinsentuin met op de achtergrond de Prinsenhof en de Martinitoren (foto: Anjet Daanje)