Achtergronden mkb conjunctuurklok

projectnummer

EBD- Team bedrijvenconjunctuur en coördinatie

Februari 2017

CBS Den Haag Henri Faasdreef 312 2492 JP Den Haag Postbus 24500 2490 HA Den Haag +31 70 337 38 00 www.cbs.nl

Achtergronden mkb conjunctuurklok 3

Samenvatting

De afgelopen periode is er binnen het programma ‘De Staat van het mkb’ veel informatie ontwikkeld, waarmee de gelaagdheid en diversiteit binnen het mkb inzichtelijk is gemaakt. De mkb conjunctuurklok combineert veel van deze informatie en presenteert deze in samenhang, waardoor gebruikers in één oogopslag kunnen zien in welke conjuncturele richting het mkb zich beweegt en wat de actuele stand is. De mkb conjunctuurklok bestaat uit twaalf economische indicatoren, waarvan de waarde steeds ten opzichte van de economische trend wordt gevisualiseerd. De stand van de conjunctuur, boven of onder de economische trend, is afhankelijk van het zwaartepunt van de twaalf indicatoren (puntenwolk). Veranderingen in het conjuncturele beeld van het mkb kunnen hierdoor tijdig gedetecteerd worden. In dit rapport is beschreven hoe de klok gebruikt moet worden en hoe tot de selectie van de indicatoren is gekomen.

Achtergronden mkb conjunctuurklok 4

Inhoudsopgave

1. Inleiding 5

2. Toelichting mkb conjunctuurklok 6

3. Kenmerken mkb 9

4. Analyse potentiële indicatoren mkb conjunctuurklok 11

4.1 Conjunctuur en omzetontwikkeling 11

4.2 Concurrentiepositie en verkoopprijzen en – tarieven 12

4.3 Financiële factoren en ondernemerschap 13

4.4 Conjunctuur en werkgelegenheid 14

5. Indicatoren mkb conjunctuurklok 16

5.1 Inleiding 16

5.2 Reële indicatoren 16

5.3 Snelle indicatoren 18

5.3.1 Indicator economische ontwikkeling mkb 18

5.3.2 Indicator ondernemersvertrouwen mkb 20

5.3.3 Indicator consumptie-ontwikkeling 20

5.3.4 Indicator exportontwikkeling mkb 22

5.3.5 Indicator financieel vertrouwen mkb 22

5.3.6 Een snelle vacature-indicator mkb 23

6. Samenvatting 25

Achtergronden mkb conjunctuurklok 5

1. Inleiding

Dit rapport beschrijft de resultaten van een haalbaarheidsonderzoek naar de ontwikkeling van een

mkb conjunctuurklok dat in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken is uitgevoerd. In de

mkb conjunctuurklok worden belangrijke mkb indicatoren in samenhang gepresenteerd met als doel

een gezamenlijk beeld te geven van de actuele conjuncturele ontwikkeling van het mkb.

Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de mkb conjunctuurklok is om zo goed mogelijk aan te sluiten

bij de opzet van de bestaande CBS conjunctuurklok van de Nederlandse economie. Enerzijds omdat

conjunctuur feitelijk een macro-economisch fenomeen is, waarvan het mkb, gelet op het aandeel in

de bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid, een belangrijke component is. Anderzijds vanuit

methodologisch oogpunt, omdat voor een optimale werking van de conjunctuurklok

indicatorreeksen idealiter vanaf het jaar 2000 beschikbaar moeten zijn om de huidige stand van

zaken tegen de trend en cyclus af te kunnen zetten.

Verder is er naar gestreefd om getalsmatig een goede balans te vinden tussen drie typen indicatoren

die tezamen een representatief beeld geven van de conjuncturele stand van zaken. Het gaat hier om

voorlopende (leading), gelijk lopende (coincident) en achterlopende (lagging) indicatoren.

Het rapport is als volgt op gebouwd:

- In paragraaf twee wordt kort uitgelegd hoe de mkb conjunctuurklok wordt gemaakt.

- In paragraaf drie wordt een aantal relevante economische kenmerken van het mkb

besproken. Dit met het oog op de economische onderbouwing voor het maken van een

mkb conjunctuurklok.

- Vervolgens wordt in paragraaf vier de relevantie van een aantal beschikbare reële en snelle

indicatoren getoetst voor opname in de mkb conjunctuurklok.

- In paragraaf vijf wordt de finale lijst met indicatoren van de mkb klok opgesteld.

- In paragraaf zes worden conclusies en aanbevelingen gegeven.

Achtergronden mkb conjunctuurklok 6

2. Toelichting mkb conjunctuurklok

Conjunctuur is de telkens op de middellange termijn terugkerende golfbeweging waarin een periode

van economische expansie wordt opgevolgd door een periode van contractie. Het is een cyclische

beweging rondom de lange termijn economische groei, kortweg cyclus en trend genoemd.

Conjunctuur manifesteert zich min of meer gelijktijdig in verschillende macro-economische variabelen

zoals output, werkgelegenheid, investeringen, concurrentiepositie, winstgevendheid, faillissementen,

inflatie e.d.

Wat is een conjunctuurklok? Met de conjunctuurklok kan elk kwartaal snel en betrouwbaar zowel de stand als het verloop van de conjuncturele ontwikkeling voor het mkb worden gevolgd. Dit wordt gedaan op basis van drie typen indicatoren. Het eerste type betreft voorlopende indicatoren die als eerste een verandering in de conjunctuur signaleren; de zogenaamde leading indicators. Gewoonlijk is dit “opinie-informatie” uit onderzoek onder producenten en consumenten. Deze kwalitatieve informatie komt eerder beschikbaar dan “officiële” kwantitatieve cijfers, die zijn gebaseerd op reële of harde statistische informatie. Een voorbeeld van zo’n snelle, voorlopende indicator is de werkgelegenheidsverwachting. Het tweede type, aangeduid met ‘coincident’ indicatoren, heeft betrekking op indicatoren die gelijk lopen met de actuele conjunctuur, zoals het bruto binnenlands product. Ten slotte is er nog een derde groep indicatoren, ‘lagging indicators’, die achterlopen op de conjuncturele ontwikkeling. Vaak zijn dit arbeidsmarkindicatoren, bijvoorbeeld het aantal gewerkte uren of de werkloze beroepsbevolking. Tezamen geven deze indicatoren een representatief beeld over de conjuncturele stand van zaken met betrekking tot het mkb.

Het lezen van de conjunctuurklok Een conjunctuurcyclus wordt in vier hoofdfasen opgesplitst, overeenkomend met de vier kwadranten die in de klok (zie figuur 1) zijn afgebeeld:

- Hoogconjunctuur: In het rechterbovenkwadrant loopt de conjunctuur op, waarbij het conjunctuurpad boven het trendniveau ligt. Op een gegeven moment wordt een conjunctuurpiek bereikt. Deze fase wordt aangeduid met de term hoogconjunctuur.

- Neergang: De conjunctuur gaat daarna teruglopen, in het linkerbovenkwadrant, maar ligt nog boven trend.

- Laagconjunctuur: In het linkerbenedenkwadrant ligt de conjunctuur onder trend en zal uitmonden in een dieptepunt.

- Herstel: Na de laagconjunctuur zal de conjunctuur weer gaan verbeteren, maar ligt het niveau onder de trend.

In de klok geeft de puntenwolk van de indicatoren de meest actuele stand van de conjunctuur aan. Door de klok terug te spoelen kan het verloop van de conjunctuur in de tijd worden gevolgd. Oude conjunctuurstanden worden achteraf niet meer aangepast. Voor de mkb relevante conjunctuur werden op basis van de beschikbare bronstatistieken twaalf indicatoren geselecteerd. In de klok, weergegeven in figuur 2, geeft de puntenwolk de stand van de conjunctuur in het 3

de kwartaal 2016 weer; tien van de twaalf liggen boven trend. De puntenwolk ligt

grotendeels in het rechterbovenkwadrant, er is dus sprake van een conjuncturele verbetering boven de trend.

Achtergronden mkb conjunctuurklok 7

Figuur 1 Het lezen van de conjunctuurklok

Figuur 2 mkb-conjunctuurklok derde kwartaal 2016

-2,5

0,0

2,5

-0,8 0,0 0,8

MKB conjunctuurrelevanteomzet

MKB aantal openstaandevacatures

MKB aantal faillissementen

totale binnenlandse consumptie

consumptie duurzamegoederen

Bbp

consumentenindicator voorconsumptieontwikkeling

MKB financiële vertrouwen

MKB indicatorexportontwikkeling

MKB indicator economischeontwikkeling

MKB vacature-indicator

MKB ondernemersvertrouwen

Achtergronden mkb conjunctuurklok 8

De uiteindelijke keuze van de twaalf indicatoren is grotendeels gebaseerd op een conjuncturele analyse, waarbij indicatoren die samenhangen met mkb ondernemerschap zijn onderzocht. Acht van de twaalf geselecteerde indicatoren bevatten uitsluiten mkb informatie (bedrijven met 0-250 werkzame personen). Hoewel de vier andere indicatoren macro-economisch van aard zijn, hebben ze een sterke mkb component. Met de twaalf indicatoren worden vijf conjunctuuraspecten voor het mkb gevolgd: de economische ontwikkeling (omzet, ondernemersvertrouwen, indicator economische ontwikkeling); de consumptieontwikkeling (de totale en de duurzame goederenconsumptie, de consumentenindicator voor consumptie); de werkgelegenheidsontwikkeling (het aantal openstaande vacatures en de vacature-indicator); financiële conjunctuur (het aantal faillissementen en het financiële vertrouwen) en de exportontwikkeling (de exportindicator). Bij de uitwerking van de mkb klok is er naar gestreefd om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de methodologie en het conjuncturele gedachtengoed van de bestaande CBS Conjunctuurklok voor de hele Nederlandse economie

1,2. In vergelijking met de CBS Conjunctuurklok zijn er in de mkb

conjunctuurklok wat meer snelle indicatoren gebruikt, hierdoor worden conjuncturele veranderingen nog sneller waargenomen.

1 https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-

diensten/methoden/onderzoeksomschrijvingen/aanvullende%20onderzoeksbeschrijvingen/methodological-

aspects-concept-cycle-computation-and-indicator-selection

2 https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-

diensten/methoden/onderzoeksomschrijvingen/aanvullende%20onderzoeksbeschrijvingen/beknopte-

toelichting-conjunctuurklok

Achtergronden mkb conjunctuurklok 9

3. Kenmerken mkb

Bekend is dat de Nederlandse economie een open markteconomie is en dat de conjunctuur door de

binnenlandse markten en de internationale handel wordt aangedreven. Met name het ‘zelfstandige’

mkb drijft op de binnenlandse conjunctuur en dat geldt voor veruit de meeste bedrijven in

Nederland.

Box 3.1 mkb en export

In 2012 verdiende Nederland bijna 170 miljard euro aan de export van goederen en diensten. Het aandeel van

het zelfstandig mkb (bedrijven met minder dan 250 werkzame personen) bedroeg 43 procent (73 miljard euro).

Het mkb verzorgde toen bijna een kwart van de exportwaarde van goederen (exclusief wederuitvoer) naar de

twaalf voor Nederland belangrijkste afzetlanden3.

Export van zelfstandig mkb komt relatief vaak voor in de groothandel, detailhandel en autohandel. Ruim een

kwart van de export van goederen wordt door het zelfstandige mkb gedaan (80 miljard euro waarvan 80%

Nederlands product en 20 procent wederuitvoer). Aan Nederlands product wordt meer verdiend dan aan

wederuitvoer. Van alle exporterende bedrijven behoort 92 procent tot het zelfstandige mkb. Export naar België

komt het vaakst voor bij het zelfstandige mkb.

De gemiddelde export per zelfstandig mkb bedrijf is ongeveer 900.000 euro. De gemiddelde exportwaarde

wordt vertekend door een aantal ‘grote’ zelfstandige mkb bedrijven; de mediane exportwaarde bedraagt

18.000 euro.

Bij de export van diensten geldt ook dat de meeste bedrijven zelfstandig mkb zijn en een aandeel hebben van

ongeveer een vijfde van de totale dienstenexport.

Per euro finale afzet is de toegevoegde waarde voor het zelfstandige mkb 0,79 eurocent en voor het

grootbedrijf 0,58 eurocent.

Ongeveer de helft van alle werkzame personen is zelfstandig of werkt in het mkb (4,7 miljoen). Het

aandeel van het mkb in het bbp bedraagt ongeveer 62 procent. Hoewel het mkb economisch gezien

niet onbelangrijk is voor de Nederlandse export, is het toch vooral het grootbedrijf dat gevoeliger is

voor schommelingen in de wereldhandel. Veel mkb bedrijven (bouw, horeca, detailhandel, handel en

verhuur in onroerend goed, zakelijke dienstverlening) richten zich primair op Nederlandse markten.

Minder buitenlandse concurrentie leidt tot een hoger prijszettingsvermogen voor deze mkb

sectoren. Voor meer internationaal actieve sectoren zoals de industrie, groothandel en transport

geldt dat prijzen veelal op de wereldhandelsmarkten tot stand komen. Prijzen of tarieven

zondermeer verhogen kan leiden tot het zich uit de markt prijzen, inkomensverlies, verlies van

marktaandeel of productievermindering. Voor het grootbedrijf is de ontwikkeling van de

buitenlandse concurrentiepositie een meer onderscheidend kenmerk dan voor het mkb.

Het mkb is de motor van de Nederlandse economie en werkgelegenheid. Duurzame economische

groei en werkgelegenheid zijn gebaseerd op voortdurende innovatie en investeringen in nieuwe

processen en producten.

3 van Beveren; Het belang van het mkb voor de Nederlandse export in 2012; CBS, november 2016.

Achtergronden mkb conjunctuurklok 10

Uit een recente studie van het CPB4 komt naar voren dat in Nederland ongeveer 80 procent van het

mkb (ten dele) afhankelijk is van externe financiering, veelal van bankkredieten. Het CPB vindt geen

verband tussen een grotere afhankelijkheid van externe financiering en de beëindiging van

bedrijven. Voor bedrijven die het meest afhankelijk zijn van externe financiering is het percentage

faillissementen niet hoger dan voor bedrijven die het minst afhankelijk zijn van externe financiering.

Box 3.2 mkb en financiering van investeringsuitgaven

Het mkb onderscheidt zich van het grootbedrijf, doordat het meer is aangewezen op externe financiering voor

uitgaven van investeringen en innovatie. De financieringsstructuur van het mkb verschilt van die van grote bedrijven.

mkb-bedrijven investeren relatief veel in vlottende activa, activa met een korte looptijd (zoals voorraden en liquide

middelen). Doordat het mkb vooral in vlottende activa investeert, heeft het vooral behoefte aan kort vreemd

vermogen. Grote bedrijven hebben op basis van hun schaalgrootte de beschikking over meer financiële middelen om

te investeren in andere bedrijven. Het rendement van grote bedrijven is ten opzichte van dat bij het mkb relatief

hoger, omdat de gemiddelde kosten voor vermogensbeheer en transacties lager zijn. De vlottende activa zijn bij mkb-

bedrijven relatief belangrijker dan bij het grootbedrijf. Een voordeel van een hoog aandeel vlottende activa is dat er

snel en beter kan worden ingespeeld op de voortdurend wisselende vraag naar producten en diensten.

Daar staat wel tegenover dat deze bedrijven meer kosten moeten maken voor deze grotere flexibiliteit. Zodoende

kan het grootbedrijf de financieringskosten van de voorraden gemiddeld lager houden dan het mkb. Verder blijkt dat

het grootbedrijf relatief weinig liquide middelen aanhoudt. De achterliggende reden is dat liquide middelen weinig

opbrengsten genereren (lage rente of geen vergoeding) en beter kunnen worden belegd in financiële activa zoals

obligaties en aandelen. Grote bedrijven zijn daartoe beter in staat dan het mkb, omdat zij over het algemeen een

betere risicospreiding kennen, waardoor de ontwikkeling van de cash-flow minder onzeker is5.

Uit recent CBS onderzoek blijkt dat in 2015 bijna de helft van de faillissementen (47%) een economische reden als oorzaak heeft (Tabel 3.1). Na de economische crisis van 2009 kwakkelde het conjuncturele herstel op de binnenlandse markten veel langer, internationale actieve ondernemingen ging het veel meer voor de wind. Ter vergelijking in de jaren (2004, 2006 en 2008 na de economische recessie van 2003 varieerde het aantal beëindigde faillissementen met een economische oorzaak tussen de 25 en 31 procent; in 2010 bedroeg het 33 procent. Er wordt opgemerkt dat de gebruikelijke doorlooptijd tussen uitgesproken en beëindigd faillissement ongeveer tussen de 1 en 4 jaar ligt in de enquêtes van 2004 tot en met 2015, met uitzondering van 2010. Variërend van 65 naar 81 procent van de faillissementen werd toen beëindigd vanwege gebrek aan baten.

Grotere bancaire afhankelijkheid van financiering van investeringen is kenmerkender voor het mkb

dan het grootbedrijf. Voor de mkb conjunctuurklok worden daarom ook een aantal financiële

indicatoren geselecteerd om dit aspect te volgen.

Een laatste kenmerkend verschil dat hier nog naar voren wordt gebracht, betreft de neerslag van

macro-economische vraagveranderingen in de Nederlandse economie. Van oudsher treedt dit eerst

op in de exportsector en slaat vervolgens neer in de twee andere bestedingscomponenten van het

bbp, namelijk investeringen en de consumptie. De export conjunctuurcyclus loopt over het algemeen

voor op de investerings- en consumptiecyclus. Aangezien het overgrote deel van het mkb meer op

binnenlandse dan op buitenlandse markten onderneemt ligt het voor de hand dat de conjuncturele

ontwikkeling van het mkb sterker zal samenhangen met de ontwikkeling van de binnenlandse

consumptie dan bij de export.

4 Mocking, R. et all, Dependence on External Finance and SME Survival. CPB background Document, Netherlands

July 2016; Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis 5 M. Folkeringa, Financiering van mkb-bedrijven, EIM juli 2008

Achtergronden mkb conjunctuurklok 11

4. Analyse potentiële indicatoren mkb conjunctuurklok

In deze paragraaf worden zowel stemmingsgegevens als realisatiegegevens geëvalueerd. Doel

hiervan is om te laten zien wat bij een aantal potentieel relevante indicatoren het verschil in

ontwikkeling is tussen het mkb, grootbedrijf en de economie als geheel. Dit als een opstap voor een

definitieve keuze van indicatoren voor de conjunctuurklok die in de volgende paragraaf worden

beschreven.

4.1 Conjunctuur en omzetontwikkeling Het aandeel van de reële omzet van het mkb is groter dan dat van het grootbedrijf. Het aandeel van

het mkb bedraagt gemiddeld bijna 64 procent in de periode 2010.01-2016.02. Gemiddeld valt in de

tijd gezien het beloop van de mkb omzet samen met dat van de de totale omzet, terwijl dat van het

grootbedrijf (GB) gemiddeld een kwartaal voorloopt op de totale omzet (figuur 4.1.1). De

omzetontwikkeling van het mkb is gelet op de beweginsguitslag wat minder conjunctuurgevoelig dan

die van het grootbedrijf.

Figuur 4.1.1 Omzetontwikkeling mkb en grootbedrijf (reële cijfers)

In de omzetverwachting, die is bepaald volgens het meerderheidspercentage van ondernemers

(figuur 4.1.2), komt er nauwelijks verschil in conjunctuurfasering tussen mkb en grootbedrijf naar

voren. Wel is er net als bij de reële omzetontwikkeling meer conjunctuurgevoeligheid te zien bij het

grootbedrijf. Enerzijds is het meerderheidspercentage door de jaren heen groter, anderzijds treden

er vaker korte termijn schommelingen op.

Figuur 4.1.2 Omzetontwikkeling mkb en grootbedrijf: % optimisten min pessimisten (snelle cijfers)

92

100

108

116

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2

10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 15 15 15 15 16 16

reële totale omzet, 2010=100 MKB GB

-40-30-20-10

0102030

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GB omzetontwikkeling MKB omzetontwikkeling

Achtergronden mkb conjunctuurklok 12

4.2 Concurrentiepositie en verkoopprijzen en -tarieven Volgens de theorie hebben bedrijven die ondernemen bij afwezigheid van buitenlandse

concurrenten over het algemeen meer prijszettingsvermogen. Bij internationale handel komen

prijzen vaak op de wereldhandelsmarkt tot stand en zal de buitenlandse concurrentiepositie

waarschijnlijk worden verzwakt bij autonome prijszetting.

Zowel voor het mkb als het grootbedrijf is te zien dat er inderdaad meer samenhang bestaat tussen

de binnenlandse concurrentiepositie en de verkooprijzen (Figuren 4.2.1 en 4.2.2) dan tussen

buitenlandse concurrentiepositie en prijzen. De prijsverwachting volgt de binnenlandse

concurrentiepositie, dat wil zeggen als ondernemers aangeven dat de concurrentiepositie

verslechtert dan wordt de prijsverwachting negatief en omgekeerd als de concurrentiepositie

verbetert wordt de prijsverwachting positief. Dit verband komt wat sterker naar voren bij het mkb

dan bij het grootbedrijf. De cijfers laten zien dat binnenlandse concurrentiepositie voor het mkb een

relevant bedrijfseconomisch gegeven is.

Figuur 4.2.1 Concurrentiepositie en verkoopprijzen (procentueel saldo)

Figuur 4.2.2 Concurrentiepositie en verkoopprijzen (procentueel saldo)

-10

-5

0

5

10

15

20

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

MKB prijsverwachting MKB concurrentiepositie EU markten

MKB concurrentiepositie NL markten

-10

-5

0

5

10

15

20

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GB prijsverwachting GB concurrentiepositie EU markten

GB concurrentiepositie NL markten

Achtergronden mkb conjunctuurklok 13

4.3 Financiële factoren en ondernemerschap Bekend is dat voor het mkb financiering een grotere beperkende rol heeft op de continuïteit van de bedrijfsvoering dan het grootbedrijf. Het mkb is meer aangewezen op externe financiers dan het grootbedrijf. Er zijn geen reële CBS cijfers beschikbaar om dit te meten. Snelle CBS cijfers van ondernemers bevestigen dit echter wel. Het percentage mkb bedrijven dat meldt dat de voortgang van de bedrijvigheid wordt gehinderd door financiering hinder is groter dan bij het grootbedrijf (Figuur 4.3.1). Ongeacht de conjunctuurstand ligt het percentage bedrijven met financiële beperkingen voor het mkb structureel hoger dan voor het grootbedrijf.

Figuur 4.3.1 Financiering als productie belemmerende factor: % bedrijven mkb en grootbedrijf

Logisch gezien zou dit verschil tussen mkb en grootbedrijf ook uit de ontwikkeling van de

investeringen moeten blijken. De CBS cijfers met betrekking tot de investeringsverwachting laten

inderdaad zien dat die van het mkb structureel lager zijn in vergelijking met die van het grootbedrijf.

Bij het grootbedrijf is het saldo van bedrijven dat denkt meer of minder te gaan investeren in

economisch betere tijden eerder positief in vergelijking met het mkb (Figuur 4.3.2).

Figuur 4.3.2 Investeringsverwachting (procentueel saldo)

Cash flow is een primaire bron voor de financiering van investeringsuitgaven. Op dit punt lopen de

snelle mkb en grootbedrijf conjunctuurbeelden van financiering en investeringen in de pas met de

ontwikkeling van de winstgevendheid. Net zoals de mkb investeringsverwachting min of meer

structureel achterblijft bij die van het grootbedrijf, blijft ook de ontwikkeling van de winstgevendheid

van het mkb veelal achter ten opzichte van die van het grootbedrijf (Figuur4.3.3).

0

5

10

15

20

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GB %bedrijven productie wordt belemmerd door financiële factoren

MKB % bedrijven productie wordt belemmerd door financiële factoren

-50-40-30-20-10

01020

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GB verwachting investering MKB verwachting investering

Achtergronden mkb conjunctuurklok 14

Figuur 4.3.3 Ontwikkeling winstgevendheid (procentueel saldo)

4.4 Conjunctuur en werkgelegenheid Sinds de economische crisis is de arbeidsmarkt verder geflexibiliseerd in Nederland, veel meer dan in

andere landen van de Europese Unie bijvoorbeeld. Ondernemers zijn dan ook geneigd om pas ver in

een fase van aantrekkende conjunctuur personeel in vaste dienst te nemen.

Het aantal openstaande vacatures, kortweg vacatures, is momenteel de enige reële reeks over de

arbeidsmarkt van het mkb. De vacatures van het mkb bedragen ongeveer 55 procent van het totale

aantal vacatures in Nederland (Figuur 4.4.1). De ontwikkeling van het aantal mkb-vacatures loopt in

de pas met de totale vacaturereeks. Ook voor deze conjunctuurindicator is het vlakkere verloop bij

het mkb goed te zien; het dal is minder diep en het herstel voltrekt zich ook minder snel.

Figuur 4.4.1 Jaarmutaties aantal vacatures (%)

Naast de echte vacatures zijn er ook twee snelle werkgelegenheidsindicatoren voor het mkb

beschikbaar, namelijk de ontwikkeling en verwachting van het personeelsbestand volgens

ondernemers. Beide lopen in hoge mate samen met de reële vacatures, de correlatie bedraagt zelfs

meer dan 0,95 (Tabel 4.4.1). Deze snelle opinie informatie verschaft dus een waardevolle aanvulling

op de ontwikkeling van de vraag naar werkgelegenheid. Het is een oordeel van ondernemers dat zij

baseren op economische ontwikkelingen in hun bedrijf (Figuur 4.4.2).

-40

-30

-20

-10

0

10

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GB ontwikkeling winstgevendheid MKB ontwikkeling winstgevendheid

-40-30-20-10

010203040

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3

12 12 12 12 13 13 13 13 14 14 14 14 15 15 15 15 16 16 16

aantal vacatures MKB totaal aantal vacatures

Achtergronden mkb conjunctuurklok 15

Tabel 4.4.1 correlatie van snelle werkgelegenheidsindicatoren met het aantal vacatures

Figuur 4.4.2 Aantal mkb vacatures en twee snelle mkb personeelsbestandindicatoren

1Werkglhd t+1 MKB – saldo werkgelegenheidsontwikkeling lopende drie maanden

2Werkglhd t-1 MKB – sado werkgelegenheidsontwikkeling afgelopen drie maanden

Daarnaast is er ook snelle informatie beschikbaar over werknemerstekorten. Een werknemerstekort

wordt gemeten als het percentage bedrijven waarbij het werknemerstekort de productie

belemmert.

Het uiteindelijke doel van de eerder genoemde indicatoren is om één vacature-indicator samen te

stellen gebaseerd op bredere bedrijfseconomische informatie dan alleen werkgelegenheid (box

3.4.1). Deze vacature-indicator is recent ontwikkeld.

Box 3.4.1 vacature-indicator

De vacature-indicator geeft een indicatie voor de richting waarin de vacatures zich naar verwachting van de ondernemers zullen ontwikkelen. Hoe optimistischer de ondernemers gestemd zijn over de ontwikkeling van de vacatures, des te meer zal de waarde van de vacature-indicator positief afwijken van de nullijn en des te groter is de verwachting dat de vacatures zullen toenemen (en omgekeerd). De vacature-indicator kan een waarde hebben die varieert tussen de -3 en +3 procent. De bestaande vacature-indicator is berekend met snelle werkgelegenheids- en verschillende economische indicatoren

6,7.

6https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/onderzoeksomschrijvingen/korte-

onderzoeksbeschrijvingen/vacature-indicator 7https://www.cbs.nl/-

/media/imported/onze%20diensten/methoden/dataverzameling/korte%20onderzoeksbeschrijvingen/documents/2011/12/2011-nieuwe-vacature-indicatoren.pdf

correlatie van aantal vacatures met 2011.q1-2016.q3

saldo werkgelegenheidontwikkeling lopende drie maanden 0,955

saldo werkgelegenheid ontwikkeling afgelopen drie maanden 0,956

40

50

60

70

80

90

100

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2011 2012 2013 2014 2015 2016

werkglhd t+1 MKB werkglhd t-1 MKB vacatures MKB, R-as

Achtergronden mkb conjunctuurklok 16

5. Indicatoren mkb conjunctuurklok

5.1 Inleiding In de vorige paragraaf werden positieve verbanden geconstateerd tussen een aantal mkb kenmerken

en conjunctuurindicatoren. In deze paragraaf wordt een lijst met definitieve snelle en reële

klokindicatoren opgesteld. Het doel is om voor het mkb het relevante conjunctuurbeeld compleet te

maken voor gebruik in de conjunctuurklok. Het streven is om een betrouwbare mix te vinden tussen

voorlopende, gelijklopende en achterlopende snelle en reële conjunctuurindicatoren. Bij de

verschillende snelle indicatoren gaat het om telkens een indicator samen te stellen die wordt

opgebouwd uit verschillende, relevante deelindicatoren, zoals bijvoorbeeld voor het bestaande

ondernemersvertrouwen is gedaan. De reële indicatoren zijn daarentegen telkens enkelvoudige

indicatoren, uitgezonderd consumptie (totaal en duurzame goederen).

Tabel 5.1 geeft de lijst weer met alle indicatoren die gebruikt zijn voor de mkb klok. Eerst worden de

reële indicatoren gepresenteerd (paragraaf 5.2) en vervolgens de snelle indicatoren (paragraaf 5.3).

Tabel 5.1 Groslijst indicatoren mkb conjunctuurklok

5.2 Reële klokindicatoren Zoals eerder beschreven is de binnenlandse consumptie één van de belangrijkere reële

conjunctuurindicatoren. Uit een analyse van de vier hoofdgroepen (voedings- en genotmiddelen,

duurzame goederen, overige goederen en diensten) blijkt dat in 2015 het relatieve aandeel van de

diensten ongeveer 58 procent en dat van de goederen 42 procent bedroeg. Conjunctureel gezien

worden de veranderingen in de binnenlandse consumptie echter in de eerste plaats gedreven door

de duurzame goederen. Uit een regressieanalyse met cyclische waarden berekend over de periode

2000.01-2016.10 is namelijk gebleken dat als de totale binnenlandse consumptie met 1,0

procentpunt verandert, de consumptie van duurzame goederen een bijdrage heeft van 0,45

procentpunt, die van de diensten 0,38 en de twee andere hoofdgroepen 0,17. In figuur 5.2.1 is dit

waarneembaar. Van de vier hoofdgroepen bewegen de duurzame goederen naar cyclische uitslag

gezien het scherpst. De conjunctuuruitslag ligt vrijwel altijd ver boven of onder die van de totale

binnenlandse consumptie, terwijl die van de andere drie hoofdgroepen vrijwel altijd min of meer

ermee overeenstemmen. Voor de mkb conjunctuurklok is het dan ook interessant om behalve de

totale consumptie ook apart de consumptie van duurzame goederen cyclisch te volgen.

Lijst met finale conjunctuurindicatoren voor MKB klok

reële indicatoren snelle indicatoren

Conjunctuurenquête Nederland (ondernemers) Consumenten conjunctuuronderozek (CCO)

Bbp (volume) 1 ondernemersvertrouwen 1 nu gunstige tijd voor duurzame grote aankopen

Consumptie-index en 4 groepen 2 ontwikkeling orderontvangsten 2 ontwikkeling economische siutatie laatse 12 mnd

Export volume-index 3 ontwikkeling buitenlandse omzet 3 ontwikkeling financiële situatie laatste 12 mdn

Omzet MKB (euro's) 4 ontwikkeling winstgevendheid 4 ontwikkeling economische siutatie komende 12 mnd

Vacatures MKB (aantal) 5 ontwikkeling concurrentiepositie op NL-markt 5 ontwikkeling financiële situatie komende 12 mnd

Faillissementen MKB (aantal) 6 ontwikkeling concurrentiepositie op EU-markt 6 ontwikkeling verkoopprijzen komende 12 mnd

7 oordeel ontwikkeling buitenlandse orderpositie 7 ontwikkeling werkloosheid komende 12 mnd

8 verwachting orderontvangsten

9 verwachting buitenlandse orderontvangsten

10 verwachting buitenlandse omzet

11 verwachting economisch klimaat

12 verwachting werkgelegenheid

13 verwachting prijzen/tarieven

14 verwachting investeringen

15 geen productiebelemmeringen

16 productie belem. Door onvoldoende vraag

17 productiebelemmering door financiering

18 productiebelemmering door tekort personeel

Achtergronden mkb conjunctuurklok 17

Figuur 5.2.1 Cyclisch verloop van totale binnenlandse consumptie en vier hoofdgroepen

Een andere reële conjunctuurindicator is het aantal uitgesproken faillissementen. Gemeten over de

jaren 2011-2015 heeft 98,5 procent van de uitgesproken faillissementen in de business economy (SBI

B-N, S95 excl. K) betrekking op mkb bedrijven. Hoewel faillissementen om verschillende redenen

kunnen worden uitgesproken hangt het verloop in sterke mate samen met economische oorzaken.

Daardoor vormt het aantal uitgesproken faillissementen een belangrijke conjunctuurindicator.

Verder is voor het volgen van de arbeidsmarkt het aantal mkb vacatures beschikbaar. Met de

vacatures kan de openstaande vraag naar werkgelegenheid worden gevolgd.

Tevens is er voor het mkb een reële omzetreeks beschikbaar. Bij het samenstellen is de

conjunctureel relevante omzet gebruikt, dat wil zeggen de gezamenlijke omzet van de SBI letters B

t/m S exclusief de letters D, G46, K en R. Vooral de omzet van de groothandel (G46) heeft in

vergelijking met andere branches een afwijkende conjuncturele ontwikkeling.

Tenslotte wordt ook het bbp, de centrale economische of conjuncturele graadmeter, toegepast om

daarmee een totale omgevingsindicator voor het mkb in de conjunctuurklok op te nemen. In figuur

5.2.2 zijn de zes reële indicatoren geplot die in de mkb conjunctuurklok worden opgenomen. De

conjuncturele ontwikkeling van deze indicatoren liggen in de tijd dicht op elkaar.

-9

-6

-3

0

3

6

9

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Binnenlandse consumptie voeding en genotmidelen st.dev 1,0

duurzame goederen diensten st.dev 1,0

overige goederen

Achtergronden mkb conjunctuurklok 18

Figuur 5.2.2 De reële indicatoren van de mkb conjunctuurklok

5.3 Snelle indicatoren Er worden zes snelle indicatoren in de mkb conjunctuurklok opgenomen. Deze geven ieder een

snelle indicatie voor de ontwikkeling van een bepaald aspect van het mkb-ondernemerschap. Ze zijn

als ‘rapid’ of ‘leading indicators’ samengesteld uit de beschikbare reeksen die in tabel 5.1 vermeld

staan.

5.3.1 Indicator economische ontwikkeling mkb

Het is belangrijk om over een indicator te beschikken waarmee enerzijds de voortgang van de mkb

bedrijvigheid kan worden gevolgd en waarmee anderzijds een relatie met de macro-economische

conjuncturele ontwikkeling (bbp) kan worden gelegd. Onderdeel van deze snelle indicator is

informatie die door het CBS aan de ondernemers periodiek wordt gevraagd over

productiebelemmeringen. Deze informatie is cruciaal daar het snel spanningen tussen vraag- en

aanbodfactoren meet; in de regel sneller dan met statistische, kwantitatieve informatie gedaan kan

worden.

Hoe meer of minder bedrijven rapporteren dat er ‘overall’ geen productiebelemmeringen zijn, hoe

beter of slechter de conjunctuurstand is (Figuur 5.3.1.1). In 2011 en in 2016 ligt het percentage

ondernemers dat aangeeft geen productiebelemmeringen te voorzien boven de vijftig procent. Op

het dieptepunt van de economische recessie in 2009 gaf ongeveer 35 procent van het mkb aan geen

productiebelemmeringen te ervaren. In 2013 daalde dit percentage verder naar ongeveer 30

procent; in lijn met de ontwikkelingen met betrekking tot de consumptie en het

consumentenvertrouwen.

Eén van de belangrijkste productiebelemmerende factoren blijkt de vraag te zijn of nieuwe

orderontvangsten voldoende zijn voor de bedrijvigheid. In figuur 5.3.1.1 komt naar voren dat dit in

-2,50

0,00

2,50

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Bbp

binnenlandse consumptie

aantal faillissementen MKB (gespiegeld)

aantal vacatures MKB

omzet MKB marktsector

consumptie duurzame goederen

Achtergronden mkb conjunctuurklok 19

de regel de grootste productiebelemmerende factor is. De omslagmomenten van deze indicator

evenals die van de indicator ‘geen productiebelemmeringen’ vielen samen met die van het bbp.

Figuur 5.3.1.1 Productiebelemmerende factoren mkb in relatie tot bbp (R-as)

Om te komen tot een snelle indicator voor de economische ontwikkeling van het mkb zijn er

uiteindelijk vier bedrijfseconomische variabelen geselecteerd. Er is hierbij op gelet om geen

variabelen dubbel te selecteren, bijvoorbeeld omdat die al onderdeel zijn van een andere snelle

indicator. In dit verband zijn bijvoorbeeld de snelle omzetindicatoren uitgesloten omdat ze al

onderdeel zijn van een bestaande indicator het ondernemersvertrouwen.

Figuur 5.3.1.2 mkb indicator economische ontwikkeling en vier deelindicatoren

Behalve de indicatoren ‘geen productiebelemmering’ en ‘onvoldoende vraag’ is de ontwikkeling van

de concurrentiepositie op de binnenlandse markten van Nederland ook onderdeel van de

economische indicator en uitermate relevant voor het mkb. Ten slotte is de informatie over hoe de

-2,50

0,00

2,50

0

10

20

30

40

50

60

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Bbp (conjunctuurcyclus) R-as

geen productiebelemmeringen

productiebelemmering door onvoldoende vraag

productiebelemmering door financiële factoren

productiebelemmering door tekort aan personeel

andere factoren (weer, fysieke ruimte, materialen, overige) productiebelemmering

-2,50

0,00

2,50

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

economische indicator concurrentiepositie NL-markt t-1

geen prodbelemmeringen t onvoldoende vraag t (gespiegeld)

inkooporders t+1

Achtergronden mkb conjunctuurklok 20

meerderheid van ondernemers denkt over de inkooporders voor het lopende verslagkwartaal ook

een deelreeks van de snelle indicator economische ontwikkeling.

5.3.2 Indicator ondernemersvertrouwen mkb

Het vertrouwen van producenten en consumenten speelt een belangrijke rol in economische

beslissingen. In de mkb conjunctuurklok wordt daarom het mkb ondernemersvertrouwen

opgenomen.

Het ondernemersvertrouwen drukt zoals het woord aangeeft het vertrouwen van ondernemers uit

in de economische gang van zaken, zowel in de actualiteit als op de korte termijn. Het mkb

ondernemersvertrouwen, wordt op de website van de Staat van het mkb gepubliceerd. Over het

algemeen wordt voor de meeste sectoren de omzetontwikkeling, de omzetverwachting en de

ontwikkeling van het economisch klimaat gebruikt om het ondernemersvertrouwen samen te

stellen, zo ook in dit onderzoek (figuur 5.3.2.1).

Figuur 5.3.2.1 mkb Ondernemersvertrouwen en deelindicatoren (procentueel saldo)

5.3.3 Indicator consumptie-ontwikkeling.

Het consumentenvertrouwen is een belangrijke macro-economische stemmingsindicator, niet alleen

voor consumptie maar ook voor de investeringsbereidheid van ondernemers. Uit een analyse met

cyclische waarden over de periode 2000.01-2010.10 is gebleken dat het consumentvertrouwen

gemiddeld negen maanden voorloopt op de binnenlandse consumptie en bedrijfsinvesteringen. In een eerdere CBS analyse, welke in het kader van de Nederlandse conjunctuurklok werd

uitgevoerd, werd geconstateerd dat veranderingen in consumentenvertrouwen gemiddeld na twee

kwartalen doorwerken in de daadwerkelijke consumptie. Veranderingen worden eerst zichtbaar in

het consumentenvertrouwen, waarna later de daadwerkelijke wijziging in het consumptieve gedrag

plaatsvindt.

Het voorlopend karakter van het consumentenvertrouwen en de indicator ‘duurzame aankopen’ is

zichtbaar bij omslagpunten in de conjunctuur. Voor het mkb is het interessant om de consumptie te

volgen met een iets andere samenstelling van indicatoren uit het

consumentenconjunctuuronderzoek (CCO). Aangezien de binnenlandse consumptie tot wel meer

dan 60 procent aan het bbp bijdraagt, kunnen ook andere houdingen en verwachtingen van

consumenten relevant zijn, dan alleen die waarmee het bestaande consumentenvertrouwen (CV) is

-2,5

0,0

2,5

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

ondernemersvertrouwen omzet t-1

omzet t+1 economisch klimaat t-1

Achtergronden mkb conjunctuurklok 21

samengesteld. Zo kan bijvoorbeeld meer baanonzekerheid bij consumenten leiden tot het uitstellen

van grote aankopen. In dit kader is het relevant de werkloosheidsverwachting van consumenten te

onderzoeken als een potentiële deelindicator voor een snelle indicatie van de consumptie-

ontwikkeling. Voor het maken van deze snelle indicator worden cijfers gebruikt van 2000.01 tot en

met 2016.10.

In Tabel 5.3.3.1 zijn de correlatie uitkomsten van zeven vijf deelindicatoren van het CCO met de

totale binnenlandse consumptie vermeld. De correlatie van andere CCO-indicatoren bleekt niet of

nauwelijks relevant te zijn. Met de eerste vijf indicatoren wordt het consumentenvertrouwen

samengesteld.

Tabel 5.3.3.1 Binnenlandse consumptie en diverse CCO-indicatoren (meerderheidspercentage)

CCO indicator lead (+), lag (-), coincident (0) maanden t.o.v. consumptie

correlatiecoëfficiënt

Economische situatie komende 12 mnd -15 0,78

Economische situatie laatste 12 mnd -9 0,83

Financiële situatie laatste 12 mnd 0 0,85

Financiële situatie komende 12 mnd -8 0,82

Nu de tijd voor grote aankopen -5 0,82

Werkloosheid komende 12 mnd -8 0,81

Verkoopprijzen komende 12 mnd -4 0,68

De ‘economische situatie komende 12 maanden’ heeft een uitzonderlijk grote lead en daarbij een

correlatie kleiner dan 0,80. De ‘financiële situatie de komende twaalf maanden’ voegt eigenlijk geen

extra waarde toe ten opzichte van die van ‘economische situatie de laatste 12 maanden’, de

correlatie is iets kleiner. De ‘verkoopprijsverwachting’ heeft een correlatie kleiner dan 0,80 met de

consumptie en wordt daarom niet gebruikt. Met de overgebleven vijf indicatoren van het CCO wordt

de snelle consumptie-indicator samengesteld. Tezamen met de binnenlandse consumptie en de

duurzame goederen kan het conjunctuurcluster consumptie in de mkb conjunctuurklok worden

gevolgd (figuur 5.3.3.1). Door naar de cyclische waarden van de laatste zeven maanden van de

consumptie-indicator, de trend, te kijken kan voor de korte termijn een richtingsindicatie voor de

ontwikkeling van de binnenlandse consumptie worden afgeleid.

Figuur 5.3.3.1 Reële binnenlandse consumptie, duurzame goederen en snelle indicator consumptie-

ontwikkeling (meerderheidspercentage).

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

200020012002200320042005200620072008200920102011201220132014201520162017

cco-indicator consumptie, R-as duurzame goederen

Binnenlandse consumptie

Achtergronden mkb conjunctuurklok 22

Opgemerkt wordt dat in de mkb conjunctuurklok kwartaaluitkomsten worden gepubliceerd; deze

zijn dus gebaseerd op trendwaarden van de laatste twee kwartalen.

5.3.4 Indicator export-ontwikkeling mkb

Voor de exportindicator zijn verschillende indicatoren beschikbaar (zie tabel 5.1). Het mkb

exporteert vooral naar markten in de Europese Unie. Het oordeel over de ontwikkeling van de

concurrentiepositie op de EU-markt in de afgelopen drie maanden (CconcurposEU T-1) en het

oordeel over de huidige buitenlandse orderpositie (Cbuitordpos T) zijn de twee belangrijkste snelle

exportindicatoren. In beide gevallen betreft het een beoordeling van producenten zelf. Het oordeel

over de huidige buitenlandse orderpositie (aantal maanden werk in portefeuille baseert een

ondernemer aan de hand van de productiecapaciteit (Cbuitordpos T). Het belang van een goede

buitenlandse concurrentiepositie is voor internationaal ondernemende bedrijven evident. Verder

zijn ook de ontwikkeling van de buitenlandse omzet (Cexpomz T-1) en de verwachting van nieuwe

buitenlandse orderontvangsten (Cbuitordpos T) relevant voor opname in de snelle exportindicator

(figuur 5.3.4.1).

Figuur 5.3.4.1 mkb exportindicator met deelindicatoren (meerderheidspercentage).

5.3.5 Indicator financieel vertrouwen mkb

In paragraaf 4.3 zijn enkele belangrijke financiële kenmerken en verbanden besproken. Financiële

beperking blijkt meer een structureel dan een conjunctureel kenmerk te zijn voor het mkb dan voor

het grootbedrijf. Het mkb gemiddelde van drie variabelen - de investeringen, financiële beperkingen

en winstgevendheid - wordt gebruikt als indicator voor het financiële vertrouwen in de mkb

conjunctuurklok (figuur 5.3.5.1).

-16,0

-8,0

0,0

8,0

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

indicator exportontwikkeling Cexpomz T-1

CconcurposEU T-1 CbuitordersT+1

Cbuitordpos T

Achtergronden mkb conjunctuurklok 23

Figuur 5.3.5.1 Het mkb financiële vertrouwen en deelindicatoren (meerderheidspercentage

(linkeras) en percentage bedrijven (rechteras)

Het mkb financiële vertrouwen valt samen met het conjuncturele verloop van het aantal mkb

faillissementen. Ongeveer de helft van de uitgesproken faillissementen in 2015 van bedrijven en

instellingen heeft een economische oorzaak. Faillissementen van bedrijven beginnen vaak als een

bedrijf als schuldenaar ophoudt met te betalen en in de regel is dit door een tekort aan baten. Van

de drie deelindicatoren van het mkb financiële vertrouwen blijkt dat de winstgevendheid het meeste

voorloopt op de mkb faillissementen, namelijk drie kwartalen. De investeringsverwachtingen en

financiële factoren die de voortgang van de bedrijvigheid belemmeren lopen gemiddeld gelijk in de

tijd met het aantal faillissementen. Het financiële vertrouwen loopt gemiddeld een kwartaal voor.

5.3.6 Een snelle vacature-indicator mkb

Ten slotte is er een mkb vacature-indicator samengesteld. De werkgelegenheidsontwikkeling volgt

de economische ontwikkeling. Gebleken is dat de twee snelle indicatoren van de werkgelegenheid

(terug- en vooruitblikkend) gemiddeld samenlopen met het aantal openstaande vacatures.

De bestaande vacature-indicator van het CBS is deels gebaseerd op economische indicatoren. Voor

de vacature-indicator van het mkb wordt dit derhalve ook gedaan. De volgende indicatoren uit zijn

hiervoor gebruikt: ontwikkeling orderontvangsten, personeelstekort, ontwikkeling werkgelegenheid

en verwachting verkoopprijzen/tarieven en werkgelegenheid. Gemiddeld loopt de vacature-indicator

één kwartaal voor op de conjuncturele ontwikkeling van het aantal vacatures. Naast de twee

onderliggende werkgelegenheidsindicatoren bevat de vacature-indicator ook elementen om de

totale vraag naar personeel te volgen en niet alleen de openstaande vraag.

-17

-15

-13

-11

-9

-7

-5

-40,0

-30,0

-20,0

-10,0

0,0

10,0

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

financiële vertrouwen

saldo winstgevendheid T-1

saldo investeringsverwachting T+1

% bedrijven met financiële belemmeringen T, gespiegeld (R-as)

Achtergronden mkb conjunctuurklok 24

Figuur 5.3.6.1 Aantal mkb vacatures en mkb vacature-indicator met deelindicatoren

(meerderheidspercentage (linkeras) en percentage bedrijven (rechteras)

0

5

10

15

20

-34,0

-17,0

0,0

17,0

4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

vacature-indicator

saldo orderontvangsten T-1

saldo werkgelegenheid T-1

saldo werkgelegenheid T+1

saldo verkoopprijzen/tarieven T+1

% bedrijven met personeelstekort (R-as)

Achtergronden mkb conjunctuurklok 25

6. Samenvatting

In dit rapport is verslag gedaan van het haalbaarheidsonderzoek voor de ontwikkeling van een mkb

conjunctuurklok. Het is mogelijk om voor het mkb op kwartaalbasis een conjunctuurklok samen te

stellen met twaalf indicatoren bestaande uit 5 snelle en 3 reële mkb indicatoren, drie reële macro-

economische indicatoren en een snelle consumptie-indicator samengesteld uit het

consumentenconjunctuuronderzoek.

Gestreefd is om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de opzet en methodologie van de bestaande

conjunctuurklok (paragraaf 2). De methodiek voor het berekenen van cijfers voor de conjunctuurklok

volgt die van de klok voor de hele Nederlandse economie. Net als in de bestaande klok zijn de cijfers

van indicatoren van de mkb conjunctuurklok genormaliseerd, dat wil zeggen dat van de individuele

cycluswaarden het langjarig gemiddelde wordt afgetrokken en vervolgens gedeeld door de

standaardfout. Het zijn deze cijfers die in de mkb conjunctuurklok worden opgenomen. De laatste

cycluswaarde (Tn) is de meest actuele stand van de conjunctuur (y-as) en de mutatie van de vorige

stand (Tn-1) geeft de ontwikkeling of groei aan (x-as). Vooraf vindt seizoen- en trendcorrectie plaats.

Op basis van een aantal economische kenmerken van het mkb in samenhang met de macro

economisch conjunctuur is een eerste analyse verricht voor beschikbare mkb indicatoren.

Binnenlandse consumptie en concurrentiepositie, financiële beperkingen en meer

prijszettingsvermogen bleken kenmerkender te zijn voor het mkb dan het grootbedrijf. Algemeen

geldt dat mkb ondernemerschap primair drijft op de binnenlandse vraag naar goederen en diensten,

het economisch belang van de export voor het mkb is echter ook niet onbelangrijk. Gelet op

financieringsstructuur bestaat er een groot verschil met het grootbedrijf: het mkb is veel meer

aangewezen op externe financieringsbronnen. De voortgang van de bedrijvigheid wordt structureel

in hogere mate door financiële factoren belemmerd dan het grootbedrijf en ook de

investeringsverwachtingen verlopen minder optimistisch bij het mkb dan bij het grootbedrijf.

Met het beschikbare cijfermateriaal is ernaar gestreefd om een evenwichtige set van reële en snelle

mkb indicatoren op te stellen en deze te beoordelen op conjuncturele performance. Er zijn 6 reële (3

macro-economische en 3 mkb specifiek) en 6 snelle indicatoren ( 1 macro-economische en 5 mkb

specifiek) geselecteerd voor de mkb conjunctuurklok. Drie van de twaalf indicatoren lopen voor, acht

gaan gelijk op met en één (de omzet) loopt achter op de mkb totaalindicator. Er is weinig reële mkb

arbeidsmarktinformatie beschikbaar. De enige arbeidsmarktreeks voor het mkb, het aantal mkb

vacatures, loopt samen met de conjunctuur, hetgeen gebruikelijk is voor deze arbeidsmarktindicator.