Het isgaleienwerk

Het Tankschip en de nieuwe uitgave van Elsschots Volledig werk

Peter de Bruijn(Constantijn Huygens Instituut)

‘Op den oorlog, Frans, want oorlog is een zegening. En het kapitalismeheeft toch zijn goeden kant, is ’t waar of niet?’ Met deze opmerkelijketoost eindigt Elsschot zijn novelle over het tankschip ‘Guadeloupe’ uit1941. Opmerkelijk, want in dat jaar hield de oorlog inmiddels de gehelewereld in de ban, en het kapitalisme had zich nu niet bepaald van zijnbeste kant laten zien. Het kan dan ook bijna niet anders of de toenmaligelezers moeten verbaasd hebben opgekeken van Elsschots verhaal. Daarinzit Jack Peeters immers juist te wachten op het uitbreken van de oorlogomdat hij daaruit – door middel van een listige belastingtruc – een finan-cieel slaatje kan slaan! Elsschots durf om zoiets te schrijven bleef in depers dan ook niet onbesproken. Had hij zich met zijn vorige werk al bui-ten elke literaire conventie gesteld, nu onttrok de ‘eigengereide zestiger’zich ook nog aan de ‘tijdsstemming’: ‘En dat in deze ernstige tijden!’,aldus een criticus.1 Ook de recensent van Het Volk viel het op dat Elsschoteen simpel ‘auto-tochtje [...] op de eerste September 1939’ tot uitgangs-punt van zijn verhaal had gekozen, ‘terwijl de wereld de adem inhield,

ACHTER DE SCHERMENnieuwsbrief van het Willem Elsschot Genootschap v.z.w.

jaargang 3 — nummer 3-4januari 2002

Een mooie Ontgoocheling

De kogel is door de kerk. De uitgavevan het Volledig werk van WillemElsschot is opgestart. Na zeven jaarnoeste arbeid door de experts vanhet Constantijn Huygens Instituut,werden op 26 november in de Ko-ninklijke Academie voor NederlandseTaal- en Letterkunde te Gent, de eer-ste twee delen – Villa des Roses enEen Ontgoocheling – overhandigdaan Vlaams Minister van Cultuur BertAnciaux.De minister was blij met de mooieOntgoocheling, zeker na de – naareigen zeggen – échte ontgoochelingdie hem te beurt viel in zijn confronta-tie met een schare Vlaamse enNederlandse auteurs, na de hetzerond de toekenning van de Grote Prijsder Nederlandse Letteren aan GerardReve.

In onze volgende Achter de scher-men komen wij uitvoeriger terug ophet titanenwerk van de tekstbezor-gers. De bijdrage van Peter de Bruijnin deze aflevering geeft daarvanalvast een voorproefje. Maar ook deandere facetten van de Elsschot-stu-die komen aan bod: Wieneke ’t Hoengeeft een inkijkje in ElsschotsAlvoorder-tijd, en Koen Rymenantsleest de weinig bekende romanPensioen.

Voor de leden van het W.E.G. wordende delen van het Volledig werk vaneen mooi, roze stofomslag voorzien,met op de rug telkens een letter vande echte naam van de auteur: A. DeRidder. Om de zes maanden zullentelkens twee delen verschijnen zodatin 2004 de publicatie van het totaleoeuvre kan worden afgerond. Eenprachtige verzamelcassette zal dande elf delen netjes bij elkaar houden.

Eind februari wordt door KinepolisFilm Distribution de film Villa desRoses van Frank Van Passel in roula-tie gebracht. Voor de leden van hetgenootschap dromen wij alvast vaneen speciale voorstelling. Maar daar-over binnenkort meer!

Cyriel Van TilborghVoorzitter

1

1. Het Tankschip, kladhandschrift (particuliere collectie). �

wachtend op de eerste bliksemflits, maar terwijl degewone burger nog kon menen dat de donkere bui welzou overdrijven.’ 2 Niet iedereen stelde Elsschots humoroverigens op prijs. Het Algemeen Handelsblad om-schreef Het Tankschip als een ‘nogal flauw’ en ‘vrij on-genietbaar hersenwerk, een bedenksel dat dezen zeerbegaafden Vlaamschen schrijver in nagenoeg alle op-zichten onwaardig is’. 3 De recensent van De Tijd daar-entegen wist de ironische inslag van het verhaal wel opwaarde te schatten: hij beschouwde het als ‘een scher-pe satyre, die ieder misverstand omtrent de bedoelingvan het [...] einde uitsluit’. 4 Ook de lezers anno 1941zullen Elsschots literaire knipoog richting de oorlog uit-eindelijk wel hebben doorzien, al was het maar bij hetlezen van de berichten die de radio over het ‘losbarsten’van de gevechten verspreidt:

Onze troepen hebben de grens overschreden.Verbitterde gevechten zijn aan den gang. [...] DeFransch-Engelsche legers bestormen de voorpos-ten van de Siegfriedlijn, tegenover de grens vanLotharingen. Een onbeschrijflijke geestdrift bezieltonze dappere soldaten. Van Longuy tot Bazel weer-galmt de Marseillaise, slechts overstemd door hetgebulder van ons zwaar geschut. [...] Volgens delaatste berichten hebben de Polen een offensiefingezet in de richting van Breslau en talrijke gevan-genen gemaakt. [...] Zonder ophouden landen deEngelsche legerkorpsen in Calais, Boulogne enCherbourg.5

Deze beschrijving van de periode na het bekendmakenvan de officiële oorlogsverklaring van Frankrijk enEngeland aan Duitsland staat natuurlijk haaks op dewerkelijke situatie: aanvankelijk bestond de oorlogsver-klaring slechts op papier (de zogenoemde ‘drôle deguerre’), pas acht maanden later zou er in het Westendaadwerkelijk gevochten worden toen het Duitse legerFrankrijk, België en Nederland binnenviel.

In Het Tankschip blijft de afloop van de transactie metde Guadeloupe onbekend: aan het einde van de vertel-ling moet Jack Peeters nog naar Barcelona om de zaaktot een goed einde te brengen. Aanvankelijk is Elsschotvan plan geweest een vervolg op het verhaal te schrij-ven. In januari 1943, een half jaar na het verschijnen vande boekuitgave, onthulde hij aan Peter van Steen:

Dit afzonderlijk uitgegeven verhaal was (en is nogsteeds min of meer) bedoeld als het begin van eenboek over den oorlog. Maar die eerste oorlogsjarenbeginnen reeds te vervagen...6

Naar alle waarschijnlijkheid is er van het ‘boek over denoorlog’ tenslotte niets terecht gekomen. In 1949 gafElsschot namelijk te kennen: ‘[...] voor een jaar en eenhalf ben ik aan een roman begonnen, maar ik bengestopt. Ik had geen lust meer om verder te werken...En wellicht zal ik het boek nooit voltooien.’ 7 AlsElsschot met deze ‘roman’ het vervolg op Het

Achter de schermen

Tankschip bedoelde – geheel zeker is dat niet –, dan ishet niet verwonderlijk dat hem de lust tot schrijven uit-eindelijk is vergaan. Het Tankschip zélf had namelijk aleen uiterst lange en moeizame ontstaansgeschiedenisgekend: tussen de eerste opzet van het verhaal en dedefinitieve voltooiing ervan was zo’n twee jaar verlopen,een periode waarin Elsschot maar bezig bleef met hetschrijven en herschrijven van ‘die verdomde novelle’. Ineen interview verklaarde Elsschot ooit:

Als ik het geschreven heb, begint het pas goed. Danga ik schrappen en bijvoegen; vooral schrappen. Zoveel tot ik op een gegeven moment tegen mezelf zeg:nu moet je ophouden anders blijft er helemaal nietsmeer over. Ik schrijf met de hand en na al dat schrap-pen en bijvoegen ga ik het tikken. En dan begint hetgedonder opnieuw: weer schrappen, weer bijvoe-gen.8

In het geval van Het Tankschip zou ‘het gedonder’ zelfsregelmatig opnieuw beginnen, tot in de drukproevenvoor de boekuitgave toe. Pas eind januari 1942 was het‘galeienwerk’ – zoals Elsschot in hetzelfde interview hetschrijven van een boek misprijzend noemde – ten einde.

Die verdomde novelle

Dat het schrijven van Het Tankschip inderdaad galeien-werk moet zijn geweest, is goed te zien aan het in over-vloed bewaard gebleven materiaal van de novelle. 9 Wezien de moeizame totstandkoming, van een nog onvolle-dige en vrij summiere kladversie (afbeelding 1) – waarinwordt beschreven hoe de echtparen Laarmans enPeeters op vakantie gaan, waarna Jack (of Jacky, hieroverigens nog Johnny genaamd) uit de doeken doet hoehij het tankschip in zijn bezit heeft gekregen — tot deeerste volledige, getypte versies, waarin het verhaal uit-dijt van 22 naar 30 pagina’s. Maar ‘volledig’ wil nog nietzeggen ‘voltooid’, althans niet bij Elsschot, zoals blijkt uitde grote hoeveelheid veranderingen die hij nog op nage-noeg elk getypt vel aanbracht (afbeelding 2). En zelfsnadat hij in de ochtend van 7 juni 1941 het verhaal blijk-baar voldoende ‘af’ heeft bevonden om het aan het tijd-schrift Criterium af te staan, stuurt hij in de loop van die-zelfde dag nog een serie wijzigingen aan redacteur Ed.Hoornik. Daarmee begint wat Vic van de Reijt ooit ‘deslag om Het Tankschip’ heeft genoemd: een wekenlangsalvo van tekstcorrecties en geheel gewijzigde pagina’sdie om de dag weer worden herroepen. 10 Uit de laco-nieke toon van de brieven — ik weersta de verleiding omal te veel te citeren, u moet de correspondentie er maareens op nalezen in de Brieven-uitgave — valt af te leidendat Elsschot zich niet al te zeer bekommerde om de lastdie hij Hoornik met dit alles bezorgde. Weliswaar maakthij zo nu en dan een verontschuldigende opmerking vooral zijn ‘vervelende wijzigingen’, als hij voor de bijna tien-de keer een nieuwe pagina inzendt, heet het doodleukdat hij ‘op [z]ijn ouden dag nog een record [wil] slaan’.11

Even lijkt het erop of Elsschot zelf ook enige vermoeid-heid begint te vertonen als hij schrijft: ‘Dit is, sur mon

2

Achter de schermen

3

honneur, de laatste verandering aan die verdomdenovelle’, maar als hij kort daarop de drukproef vanCriterium ontvangt, hervindt hij zich en begint hetgedonder vrolijk opnieuw (afbeelding 3). Als HetTankschip eenmaal in Criterium is verschenen, isElsschot alle ellende die hij Hoornik heeft berokkendalweer snel vergeten. Wanneer Jan van Nijlen hem ten-minste om een bijdragevoor Groot Nederlandvraagt, klaagt hij louter enalleen over het feit datHoornik ‘Het Tankschip’letterlijk van hem heeft‘afgeluisd’. Geen woordover de moeizame tot-standkoming, integen-deel. Optimistisch klinkthet: ‘Kom ik er nog eenstoe iets te schrijven danzal ik je waarschuwen alshet broodje gebakken is.’12

Dat er door de ‘werkwijze’van Elsschot, om het neu-traal te formuleren, allerleifouten kunnen ontstaan,blijkt wel uit het verdereverloop van de tekstge-schiedenis. Elsschot heeftnamelijk — het zal inmid-dels niet meer verbazen— de publicatie inCriterium aangegrepenom zijn tekst nogmaals

grondig onder han-den te nemen. In eenoverdrukje van deti jdschriftpublicatienoteerde hij (om eenindruk te geven) zo’ntweehonderd inter-punctievarianten, der-tig spellingvariantenen honderd min ofmeer ingrijpendewoord- en zinsvarian-ten; onder meervoegde Elsschotmaar liefst ruim zestigfragmenten toe, diehij in de marge van degedrukte tekst typteof op losse blaadjesbijvoegde (afbeelding4). Toegevoegd wer-den bijvoorbeeld debeschrijving van DeCastellanes ‘chic’

uiterlijk (met kostelijke regels als: ‘Wat je nu eens eenchic heer noemen kan en wel in zulke mate dat ik ein-delijk zelf dagelijks van hemd verwisselde om de afstandte verminderen’) en de opsomming van de ‘tien gebo-den’ door Boorman. Elsschot had zijn uitgever, VanKampen, wel gewaarschuwd dat ze nog niet moestenbeginnen met zetten, maar dat was te laat. De uitgever

2. Eerste typoscript (particuliere collectie). �

3. Drukproef voor Criterium (particuliere collectie). �

Achter de schermen

4

drong erop aan dat Elsschot alsnog en wel peromgaand de definitieve kopij zou zenden,13 maarElsschot gaf hier pas twee weken later gehoor aan. Dedrukproef was toen al naar hem onderweg. Er is vervol-gens wel een nieuwe proef gemaakt, maar tegen de tijddat Elsschot deze ontving, had hij zich natuurlijk alweeropgeladen voor nóg een creatieve opleving. Resultaat:een nieuw begin van het slothoofdstuk (‘Voor den min-deren man was er toen nog geen oorlog in ’t zicht, wantde Paus liet zijn banvloeken in de scheede en zegenderustig door’, enzovoort) en verder nog een tiental kleine-re varianten. Ook stelde hij pas in dit stadium voor despelling-Kollewijn te verwijderen, omdat iemand hem opinconsequenties had gewezen.14 Bij het herspellen zijnvervolgens ook weer fouten ontstaan, zoals Elsschotopmerkte toen hij de tweede en laatste proef gecorri-geerd terugstuurde:

[...] ik reken op den heer Van Kampen Jr. om zorg-vuldig na te zien of alles behoorlijk verbeterd is, wantcorrecties geven soms aanleiding tot nieuwe fouten.Zie b.v. pagina 49 waar U een passage tweemaalgezet hebt. De meeste correcties komen door hettoepassen van de Collewijn spelling.15

De allerlaatste controle liet Elsschot aan zijn uitgeverover. Zelf had hij blijkbaar geen veranderingen meer inpetto. Het ‘galeienwerk’ was ten einde.

De nieuwe uitgave van Elsschots werk

In vergelijking met het slagveld dat Elsschot heeft aan-gericht tussen het ontstaan van zijn novelle en de ver-schijning van de eerste druk, is de verdere geschiedenisvan de tekst maar een saaie aangelegenheid. HetTankschip werd tijdens Elsschots leven nog tweemaal

herdrukt, eerst zelfstandig in 1948,daarna in het Verzameld werk uit 1957(de gezamenlijke uitgave van HetTankschip en Pensioen in de reeksVlaamse Pockets in 1961 heeft hij nietmeer gezien). Elsschot heeft zich metdeze latere drukken niet of nauwelijksbemoeid. De tweede druk, een regel-voor-regel-herdruk van de eerste,bevat alleen een dertigtal verschillen ininterpunctie, spelling en typografie,waar Elsschot geen aandeel in zal heb-ben gehad. Van het Verzameld werkheeft hij wel de proeven gecorrigeerd,of beter gezegd ‘de proeven gelezen’,want Elsschot beperkte zich bij de cor-rectie tot het doorlezen van de tekst opevidente zetfouten en vergeleek degezette tekst niet meer met de kopij.Daardoor is de kans groter dat hij ver-anderingen en vergissingen die bij hetzetten zijn ontstaan en die niet hebbengeleid tot een onzinnige lezing niet

heeft opgemerkt. Zo kan een variant als ‘tegenwicht’ inplaats van ‘tegengewicht’ al bij het zetten zijn ontstaan,en ook hoeft Elsschot geen bemoeienis te hebbengehad met de omzetting van de tekst in de nieuwe spel-ling en de gepleegde ingrepen op het gebied van detypografie en interpunctie.

Gezien deze omstandigheid wordt voor de nieuwe uit-gave van Elsschots Volledig werk in de regel de eerstedruk als basistekst gekozen. Die is immers het uiteinde-lijke resultaat van een vrijwel continu bewerkings- encorrectieproces en vertegenwoordigt de definitieveafsluiting en voltooiing van het werk. Deze basistekstwordt gezuiverd van tekstcorruptie door alle eraan voor-afgaande versies met elkaar te vergelijken, om zo op hetspoor te komen van ‘fouten’ die zijn ontstaan bij detekstoverdracht van de ene naar de andere vorm. Datde kans op fouten in het geval van Het Tankschip nietdenkbeeldig is, behoeft hopelijk verder geen uitleg. Ookniet dat het reconstrueren en vergelijken van ál die ver-sies ‘galeienwerk’ is, om met Elsschot te spreken, maarik bedoel dat, anders dan hijzelf, niet misprijzend. Bij eenschrijver die zo subtiel met de taal omgaat, is dat op heteerste gezicht moeizame en slaafse werk een fascine-rende onderneming. Elsschot zei het zelf immers al:‘Van twee nuances is er maar één de juiste, en als ze alletwee juist zijn, is er maar één de mooiste. Die moet menkiezen. Gewoonlijk is het de kortste.’ 16 Er hebben inmid-dels verschillende personen aan het onderzoek gewerkt(aan Het Tankschip in het bijzonder Lily Hunter), en ja (zozeg ik met een knipoog richting Frank Albers in deElsschot-bijlage van De Standaard van 10 mei 2001), erzijn een paar Hollandse florijnen in het project gestoken.Maar dat zijn we ook wel verplicht aan een man die ooitverklaarde: ‘Ik schrijf enkel en alleen om klassiek prozavoort te brengen, dat mooi is en mooi zal blijven.’ En het

4. Kopij voor de eerste druk (particuliere collectie) �

kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?

Noten

1P.G.J. Korteweg, ‘Levensliefde van een zakelijk man’. In:Nieuwe Rotterdamsche Courant 11 juli 1942 (avondblad).

2M. Wolters, ‘Willem Elsschot’. In: Het Volk 29 augustus1942.

3Chr. de Graaff, ‘Elsschots zwendelaar als obsessie.’ In:Algemeen Handelsblad 17 juni 1942.

4Jan Derks, ‘De meesten of de besten?’ In: De Tijd 24 okto-ber 1942. Ook Het Vaderland vond het een ‘smakelijk ver-haal’, ‘goed en raak geschreven’ (G.H. ’s-Gravesande,‘Een nieuwe Elsschot’. In: Het Vaderland 11 juli 1942(avondblad)).

5Geciteerd naar de eerste druk: Willem Elsschot, HetTankschip. Amsterdam (P.N. Van Kampen & Zoon), 1942,p. 13-14 en p. 17.

6Brief, 10 januari 1943 (Willem Elsschot, Brieven. Ed. Vicvan de Reijt m.m.v. Lidewijde Paris. Amsterdam (Querido),1993, p. 479).

7Frans Buyens, ‘Gesprek met Willem Elsschot en beschou-wingen over zijn werk’. In: Voorpost 1 (1949), afl. 6-7, p. 1-8. Lucas Ligtenberg (‘Een onbekend manuscript vanElsschot’. In: Optima 4 (1986), p. 465-468) en Vic van deReijt (‘Interviews met Willem Elsschot’. In: Het Oog in ’t Zeil1 (1983), afl. 2, p. 1-6, zie met name p. 5) wijzen in dit ver-band op een onvoltooid manuscript, dat deel zou uitma-ken van het ‘boek over den oorlog’. Uit de inhoud ervanblijkt mijns inziens niet duidelijk genoeg dat het gaat omeen vervolg op Het Tankschip.

8Wout Wellinck, ‘Lijmen voor een interview’. In: De Post 19mei 1957. Zie ook Lucas Ligtenberg, ‘Een onbekendmanuscript van Elsschot’ (vgl. noot 7), p. 465.

9Het materiaal is afkomstig uit particulier bezit en is tenbehoeve van de uitgave van het Volledig werk voor onder-zoek aan het Constantijn Huygens Instituut beschikbaargesteld.

10Vic van de Reijt, ‘Willem Elsschot en de slag om HetTankschip’. In: De Tweede Ronde 8 (1987), afl. 1, p. 216-218. Zie ook de afbeelding in Willem Elsschot, Brieven (vgl.noot 6), p. 415.

11Brief, 17 juni 1941 (Willem Elsschot, Brieven (vgl. noot 6),p. 421).

12Brief, 12 november 1941 (Willem Elsschot, Brieven (vgl.noot 6), p. 431).

13Brief, 15 november 1941 (particuliere collectie).

14Willem Elsschot, Brieven (vgl. noot 6), p. 436-437. Mogelijkis Elsschot hierop gewezen door J.A. Daman, die in 1942een artikel zou publiceren over ‘de ongewone, grillige toe-passing van de naamvals-n’ in de Criterium-versie (J.A.Daman, ‘De naamvals-n bij een Zuidnederlands schrijver’.In: De Nieuwe Taalgids 36 (1942), p. 227-229). Het is nietuitgesloten dat hij bij de voorbereiding van zijn artikel con-tact heeft gezocht met Elsschot.

15Brief, 23 januari 1942 (Willem Elsschot, Brieven (vgl. noot6), p. 438). De naamvals-n bleef gehandhaafd (de incon-sequenties werden alsnog gecorrigeerd).

16Zie Vic van de Reijt, ‘Interviews met Willem Elsschot’ (vgl.noot 7), p. 3, ook voor het hiernavolgende citaat.

‘Hoe neutraler hoe beter’Over Elsschots Pensioen (1937)

Koen Rymenants(Aspirant F.W.O.-Vlaanderen; K.U.Leuven)

De korte roman Pensioen is het ondergeschoven kindjevan de Elsschot-studie. Anders dan veelgelezen klassie-kers als Lijmen, Kaas en Het dwaallicht kon de tekst opweinig belangstelling rekenen vanwege essayisten enwetenschappers. Een afzonderlijke analyse vanPensioen bestaat niet: we moeten het doen met eenhandvol algemene en niet altijd even nauwkeurigebeschouwingen in de monografieën over WillemElsschot 1. Zelfs de biografische achtergrond van hetverhaal, toch een favoriet onderwerp van veleElsschottianen, is nauwelijks onderzocht 2. Toch meentde auteur van het meest recente overzichtsessay datover Elsschot niets nieuws meer te vertellen valt, enkeert hij zich met name tegen een academische aanpakvan het oeuvre, want ‘[e]r staat wat er staat, en al de restis […] “zever in pakskes”’ 3. Ook als dat zonder meerwaar zou zijn, blijft het op zijn minst opmerkelijk datmen, zeker wat Pensioen betreft, totnogtoe zo weinigijver aan de dag heeft gelegd om te achterhalen wàt erdan precies in de tekst staat. Daarom wil ik in dit kortebestek een paar aanzetten geven tot een lectuur van deroman en zijn literair-historische context.

Het oog van de Pensioen-lezer anno 1937 valt, behalveop de omslagtekening door Eppo Doeve, allicht heteerst op de flaptekst van het boek. Die meldt ondermeer dat het ‘[d]e bedoeling van den schrijver isgeweest te strijden tegen engheid van geest, laag winst-bejag en onedele gevoelens, waarvan hij walgt en diehem dol maken’ 4. Die intentieverklaring nodigt de lezeruit om Pensioen te beschouwen als een soort geënga-geerde roman, een aanklacht ingegeven door woede enwalg. Het verhaal zelf wordt in de ik-vorm verteld dooreen oude bekende: Frans Laarmans. Als de auteur de inde flaptekst aangekondigde intentie wil waarmaken, zaldat dus vooral bij monde van die ik-verteller moetengebeuren.

Laarmans vertelt hoe zijn zwager Willem Verstappen tij-dens de Eerste Wereldoorlog krijgsgevangen gemaaktwordt. Willems moeder stelt alles in het werk om hemzoveel mogelijk pakketten met breigoed en proviand testuren. Ook zorgt ze ervoor Willems soldij te ontvangen,waarop zijn meisje Bertha en hun buitenechtelijke zoonAlfred geen recht hebben. Het winstbejag en de heb-zucht van zijn schoonmoeder worden door Laarmansbehoorlijk op de korrel genomen. Hij maakt haar kuipe-rijen belachelijk door ze te vergelijken met de krijgshan-delingen van de Duitse vijand, en schildert haar af alseen ‘monster’ [34, 37] of een te verdelgen parasiet [22].Moeders gesmokkel, haar pogingen tot diefstal en haardreigementen aan het adres van een hoge ambtenaar

Achter de schermen

5

Achter de schermen

kunnen voor Laarmans duidelijk niet door de beugel.Toch heeft hij veel respect voor de moederliefde die haardaarbij drijft. Wanneer ze na de dood van haar maneerst neerslachtig, dan ziek, en ten slotte kinds wordt,zet Laarmans zich zelfs met woord en daad in voormoeder. Zijn antipathie verschuift dan haast volledignaar de ‘Groote Raad’ van zijn schoonfamilie, die alleenuit is op een zo aantrekkelijk mogelijke erfenis.

Inmiddels heeft Laarmans Willem wel kunnen overtuigenom Alfred als zijn zoon te erkennen, zodat Bertha deachtergehouden soldij uitbetaald krijgt. Ruim tien jaarlater – Willem is dan overleden aan griep – wordt datmilitiegeld voor oud-strijders vervangen door een solidepensioen. Doordat Bertha hertrouwt met een zekereWouters, die wegens een administratieve vergissing zijnnaam aan Alfred mag geven, heeft die laatste geen rechtmeer op het pensioen. Daarop slaagt moeder erin hetnaar zich toe te trekken. Wanneer Alfred na verloop vantijd wil trouwen, ontdekt hij op het stadhuis dat hij offi-cieel geen Wouters is, maar een Verstappen. Zo komthet pensioen alsnog bij hem terecht, zoals het hoort.

Dat kind van Bertha heet Alfred

Elsschots strijd tegen ‘engheid van geest, laag winstbe-jag en onedele gevoelens’ neemt kennelijk de vorm aanvan een traditioneel verhaal over drie generaties vandezelfde familie, dat reminiscenties oproept aan de klas-sieke tragedie. Niet voor niets bekijkt Laarmans degebeurtenissen waarover hij vertelt als een ‘spektakel’[1, 34], voert hij de Groote Raad een paar keer op alskoor [58, 98, 110] en bevat de tekst verwijzingen naarelementen uit de klassieke mythologie. De Raad wordtaangeduid als ‘die hydra met haar negen waterkoppen’[82] (met daartegenover Laarmans als een kleineHercules?), een Duitse schildwacht als een ‘cerberus’[14], en Willem krijgt van de Laarmansen vijf frank mee‘om over de Styx te geraken’ die de belegerde Maas is[5]. In deze tragische context is moeders overdrevenliefde voor Willem de fatale karakterfout die haar totondeugden en zelfs misdaden drijft. Zij moet het pen-sioen uiteindelijk terugbetalen, en wordt dus gestraftdoor de wet, maar zij valt ook ten prooi aan een vormvan poëtische rechtvaardigheid: fysieke en mentale afta-keling zijn haar deel. Niettemin blijft de mogelijkheidopen tot een op religieuze leest geschoeide vorm vaninkeer. Moeder brengt haar levensavond al biddenddoor en wordt daarin bijgestaan door een ziekenzustermet de veelzeggende naam Lucie: zij brengt moederzover dat soms ‘plotseling een licht [!] in haar op[gaat]en dan praat zij heel gewoon over actueele zaken’ [92].Voor de Groote Raad, erfelijk belast met haar inhalig-heid, is er evenwel geen genade. Winstbejag en bedrogmogen dan menselijk zijn, zo luidt de boodschap, als zeten koste van een oude en zieke vrouw gaan, zijn zeontoelaatbaar. De Raad bereikt zijn doel niet en kan opgeen enkele sympathie vanwege de verteller rekenen.

De opgroeiende Alfred daarentegen lijkt, als vertegen-woordiger van de volgende generatie, een betere toe-komst voor de familie te laten verhopen:

Alfred heeft het waarachtig tot kok gebracht en komtnu wel eens een demonstratie geven. ’t Is een plezierhem bezig te zien, met die handen als van een goo-chelaar. Hij maakt sauce béarnaise, tartare, mousse-line, wat je maar wil en alles even lekker. Een harigkonijn, zooals het uit zijn pijp komt, wordt door diensnaak in een oogwenk omgetooverd in een roodenpaljas die snakt naar den oven. Lever, hersens, mergen bloed maalt, kneedt en bakt hij tot heerlijke hap-jes met exotische namen en met een gloeiend forn-uis springt hij om als satan zelf. [94]

Bij een eerste lectuur komt deze beschrijving van Alfredswerk als kok over als ondubbelzinnig positief en vrij vanironie. Hij werkt snel en het resultaat smaakt voortreffe-lijk. Bovendien slaagt hij erin om op het eerste gezichtonsmakelijke ingrediënten als bloed en merg, maarvooral hersens en lever, die Elsschot elders walgelijk enafschuwelijk noemt 5, te bewerken tot geavanceerde,met Franse keukentermen aangeduide gerechten.Alfreds vaardigheid lijkt dus veelbelovend. De gunstigeevaluatie ervan straalt af op zijn hele karakter; hij zal defamilie redden. Over moeder, die voortdurend druk in deweer was met bakken en koffiezetten [6-7, 20, 53, 62,75, 102], hoorden we enkele bladzijden eerder dat ze‘geen gaskomfoor noch kachel meer hanteeren’ kan

6

Omslag van Eppo Doeve �voor de eerste druk van ‘Pensioen’

Achter de schermen

sinds het jongste lid van de Groote Raad bij haarinwoont en voor haar kookt [90]. Terwijl zij zich onder degeestelijke leiding van zuster Lucie en van de pastooropmaakt voor haar ‘laatsten tocht’ [93], maakt scheeps-kok Alfred ‘eindelijk zijn eerste reis’ [94]. De nieuwegeneratie neemt het roer in handen: alle garanties voorde toekomst lijken gegeven.

Toch dreigt er ook gevaar: de vergelijking van de kokmet een goochelaar suggereert niet alleen behendig-heid, maar ook een vorm van (zij het dan vermakelijk)bedrog. In dat opzicht lijkt Alfred dus niet zozeer eentegenhanger van moeder, als wel een evenwaardigeopvolger. Niet toevallig vernamen we al vroeg in de tekstdat moeder dat andere afschuwelijke eten, haring6, han-dig verpakt in een uitgehold brood, zodat het toch naarWillem kan worden gestuurd hoewel het bederfelijk is enstinkt. Koffie, gebak en ander lekkers dienden bij haartrouwens voornamelijk om anderen te manipuleren:‘Eindelijk is zij echter op bezoek gekomen, met haarvriendelijkste gezicht en wat lekkers voor de kinderen.En dat vooral is verdacht’ [75], zegt Laarmans. Ook demededeling dat Alfred met zijn kookvuur omspringt ‘alssatan zelf’, is omineus. Ze bevat namelijk naast eenpositief ook een negatief aspect: Satan is onmiskenbaareen meester in het hanteren van vuur, maar hij incar-neert ook het kwaad. Daarenboven werden de zondermeer negatief getekende leden van de Groote Raadeerder getypeerd als ‘ware dienaars van Satan’ [60] enwerd de hele groep metaforisch voorgesteld als ‘Lucifer’[61]. Kennelijk draagt Alfred toch ook nog iets in zich vanzijn zo verguisde ooms en tantes! Daarbij komt dat degeest van vader Willem nooit ver weg is. Niet alleen laatAlfred zich als zeemanszoon kennen door te willenvaren, hij gaat in de ruimte ook verder dan Willem. En alsWillems gedwongen verblijf in Duitsland al zoveel pro-blemen kon veroorzaken (onder meer een affaire meteen plaatselijke boerin), wat dan te denken van Alfredszeereizen naar New York, Port Saïd, Singapore ofBombay [95, 100]? De Verstappens hebben hun naamniet gestolen: zij willen en kunnen vér stappen, maarverstappen zich daarbij wel eens. Wanneer Alfred wiltrouwen en op het stadhuis zijn ware naam verneemt, ishet hek van de dam. ‘Toen moet de zeeman in Alfredlosgekomen zijn’, aldus Laarmans, ‘want hij had hetloket ingeslagen en door het gat die strontkerel verzochteven uit zijn kantoor te komen’ [95].

Al bij al ziet Laarmans (en ziet Elsschot) er dus van af omAlfred ondubbelzinnig als de verlosser van zijn familie tekarakteriseren, al viert hij zijn veertiende verjaardag danuitgerekend met Pasen [80]. Hij is uiteindelijk niet veelbeter dan de anderen, en in wezen verandert er niets.Eerder in het verhaal kreeg de lezer daarvoor trouwensal de nodige aanwijzingen. Zo bijvoorbeeld wanneerLaarmans de kleine Alfred voor het eerst bij zijn naamnoemt:

Dat kind van Bertha heet Alfred en loopt al of kantenminste staan. Hij waggelt nog wel, maar blijft toch

al even vertikaal. Een aardig kind vind ik. Maar ja, zijner wel andere? In een oogenblik van opwinding heeftmijn vrouw erkend dat hij op zijn vader lijkt en ik hebmij daarbij aangesloten zonder te bedenken dat wijdien jongen zoodoende een certificaat geven als deregeering van Nederland aan de geëxporteerde plan-taardappelen. [18]

Niet alleen is het op zichzelf al weinig vleiend om eenkind met een zak aardappelen te vergelijken, het ver-bindt de jongen in dit geval ook op een vrij ongunstigewijze met zijn vader. Bovendien relativeert Laarmans zijneigen gunstige beoordeling van Alfred zodra hij ze gege-ven heeft. Lopen wordt meteen tenminste kunnen staanof even vertikaal blijven en waggelen, terwijl ook Alfredsaardigheid geen aparte verdienste is: ze is eigen aan allekinderen. Dit soort ironische ambivalentie tekent de heleroman. Ook het slot, traditioneel de plaats waar de goe-den en de slechten, de helden en de tweederangsfigu-ren van elkaar worden onderscheiden, ontsnapt daarniet aan.

In het laatste hoofdstuk van Pensioen spreekt Laarmansachtereenvolgens de belangrijkste personages toewaarover hij verteld heeft. Alfred komt als allerlaatsteaan de beurt:

En gij, Alfred, neem al dat geld niet mede naar zeewant dat is niet aan te raden. Geef een deel aan uwvrouwtje, daar zal het veilig zijn. Maar zet gerust uwpet schuin, fluit een vroolijk deuntje voor uw fornuisen laat uw lied in de kroegen van Shanghaï weerklin-ken dat de ruiten daveren. Want zooals Predikergezegd heeft, jongen, er is voor alles een tijd. [117-118]

Onmiddellijk nadat de verteller Alfred heeft aangemaandom als een voorbeeldige huisvader te handelen en zijnvrouw een deel van het verworven pensioen in bewaringte geven, geeft hij de jongeman het nogal tegenstrijdigeadvies om een nonchalant zeemansleven te leiden,allicht in het voetspoor van zijn vader. Die spanning tus-sen een voorkeur voor eten, drinken en vrolijk zijn én eengodvrezend besef van de ijdelheid van dat alles vindenwe ook in het door Laarmans geciteerde bijbelboekPrediker. Bovendien krijgt die bijbelplaats nog een extraironische draai in het licht van Laarmans’ weinig ortho-doxe omgang met religieuze zaken (waaronder datzelf-de citaat) in de rest van de tekst. Een ultiem moreel hou-vast aan het slot van Pensioen biedt ze beslist niet.

Hoe neutraler hoe beter?

‘Neen, hoe neutraler hoe beter, geloof ik, als in alles’[106], zegt Laarmans ergens, en die uitspraak is als eenmotto voor de hele roman. De toon van Pensioen is nietalleen relativistisch, maar uiteindelijk ook berustend. Eenabsolute norm of een ethisch alternatief is in hetElsschottiaanse universum afwezig, en die afwezigheidwordt eigenlijk niet als een probleem ervaren. Er blijktgeen hogere autoriteit te zijn die de in de flaptekst aan-gekondigde strijd tegen ‘engheid van geest, laag winst-

7

Achter de schermen

bejag en onedele gevoelens’ kan beslechten of recht-vaardigen.

In Vlaanderen zijn tijdens de jaren dertig verscheidenekatholieke critici actief, die in hun geloof wel zo’n autori-teit vinden en die bovendien weerspiegeld wensen tezien in de literatuur. Voor deze recensenten staat demorele strijdlust van de flaptekst op gespannen voetmet de neutraliteit of het relativisme van de vertellingzelf. Een van hen is de jezuïet Emiel Janssen. Uit decontext van zijn Pensioen-bespreking 7 blijkt dat hij eenkatholieke streekroman waarin de alwetende verteller delezer bij de hand leidt, verkiest boven het subjectieverelaas van een twijfelende en cynische ik-figuur uit degrootstad. Voor hem kan Pensioen hoogstens ‘prettiggeschreven ontspanningslectuur’ 8 heten, wat beslistgeen gunstige typering is. In het nochtans streng-katho-lieke tijdschrift Boekengids lijkt Anton van de Velde heelwat positiever te oordelen 9. Hij noemt Elsschot ‘wellicht[…] de beste prozaschrijver van ’t huidige Vlaanderen’,en veegt de morele intenties van de flaptekst zonderveel omhaal van tafel:

’k Zie trouwens een Elsschot niet goed gelaarsd engespoord voor ’n “strijd tegen engheid, enz.” En ofhij zoo gauw “dol” wordt van der menschen “onede-le gevoelens”, moet hij voor zichzelf maar uitmaken;van dien aanleg tot dolheid is in z’n geschriften, dehemel zij dank, niet veel te merken, en we willen bui-tendien veronderstellen dat Elsschot géén “strijd”koppelt aan zijn boeken: die boeken kunnen alle ten-dens royaal missen! 10

Toch lijkt het erop dat precies de afwezigheid van eenduidelijke strekking, mét het betreurenswaardige feit datElsschot ‘zich niets bekommert om het katholiekelezersaandeel’ 11, Van de Velde ertoe brengt Pensioende zedelijke quotering III toe te kennen. Daarmee kwali-ficeert hij de roman volgens het beruchte beoordelings-systeem van Boekengids als ‘Voorbehouden Lectuur’,en dus alleen geschikt ‘voor gevormde volwassenen’.Een vergelijkbare spanning vinden we in de recensie vanFilip de Pillecyn voor De Standaard 12. ‘Wij zijn niet zogelukkig de bedoeling van den schrijver te kennen maarwij krijgen niet den indruk dat hij buiten het anecdoti-sche wil treden om zijn walg te kennen te geven tegenondeugden van universeelen aard’, aldus de recensent.‘Maar’, zo besluit De Pillecyn zijn bespreking, ‘een uni-cum zooals Elsschot is een rijkdom in de noodzakelijkeverscheidenheid van een litteratuur’.

Twee soorten beoordelingscriteria komen in de geciteer-de katholieke reacties op Pensioen met elkaar in con-flict. Aan de ene kant voldoet Pensioen volstrekt niet aande ethische eisen van de katholieken: daarvoor is detekst al te dubbelzinnig, al te neutraal. Anderzijds is ookde katholieke kritiek overtuigd van de esthetisch-literairewaarde van Elsschots werk, van het vernieuwendecachet en het groeiende prestige daarvan. Dat verklaartdan ook waarom een geheel uit katholieke tenoren als

Ernest van der Hallen en August van Cauwelaertbestaande jury, Pensioen in 1938 kan bekronen met dePrijs der Vlaamsche Provinciën. Pater Janssen voelt zichdoor zijn geloofsgenoten zelfs ‘op de vingers getikt’, enneemt zich voor zijn ‘eigen oordeel grondig te herzien’ ineen uitvoerig essay waarin hij Elsschots oeuvre opnieuwde revue laat passeren 13. Tegen de bekroning heeft hijgeen bezwaar, maar hij blijft katholieke lezers tegenElsschot waarschuwen:

Met uitzondering van Kaas, zijn Elsschot’s werken, inkatholieke milieu’s, niet aan te raden. Te oneerbiedig,te grof en lichtzinnig springt de auteur, zelfs in Tsjip,met levensernst en godsdienstzin om! […] – neen, ingeen geval mag Willem Elsschot, aan onze katholie-ke auteurs, als een onmisbaar model, als het model,worden voorgehouden! Hoeveel ook, in zake raketypeering en bondigen verhaaltrant, bij hem te leerenvalt! 14

Met andere woorden: een literaire prijs kan nog net,maar een heus Willem Elsschot Genootschap met hetpromoten van de auteur als hoofddoel zou in hetVlaanderen van de jaren dertig veler wenkbrauwen heb-ben doen fronsen. Elsschots literaire heiligverklaringkreeg pas definitief haar beslag na de TweedeWereldoorlog, maar dat is een ander verhaal.

Noten

1De belangrijkste zijn: Frans Smits, Willem Elsschot. Zijnleven, zijn werk en zijn betekenis als prozaschrijver en dich-ter. Utrecht, HES, 1976 (19522); Bernard-Frans van Vlierden,Willem Elsschot. Nijmegen/Brugge, Gottmer/Orion, 1977(1958); Garmt Stuiveling, Willem Elsschot. Brussel,Manteau/Ministerie van Openbaar Onderwijs, 1960; JeanSurmont, Willem Elsschot tussen droom en daad. Baarn,Tirion, 1994. In een aantal meer essayistische benaderin-gen van Elsschot komt Pensioen slechts zijdelings aanbod.

2Terloopse opmerkingen daarover zijn wel te vinden bij FransSmits (Willem Elsschot, p. 97), bij Jean Surmont (WillemElsschot tussen droom en daad, p. 157-158 en 161) en bijIda de Ridder, Willem Elsschot, mijn vader. Amsterdam,Nijgh & Van Ditmar, 1994, p. 90 en 100-101. Zie ook GuidoLauwaert, Villa Elsschot. Omtrent Kaas en andere onthul-lingen rond Willem Elsschot en zijn werk. Amsterdam, BasLubberhuizen, 1991, p. 84, en Wieneke ’t Hoen, Van DeRidder tot Elsschot. Een biografie in foto’s. Amsterdam,Querido, 2000, p. 40.

3Fernand Auwera, Willem Elsschot. Baarn, De Prom, 1999,p. 7.

4Willem Elsschot, Pensioen. Amsterdam, Van Kampen,1937. In het vervolg verwijs ik steeds naar die eerste drukmet paginanummers tussen vierkante haakjes.

5Willem Elsschot, ‘Achter de schermen’. In: Tsjip. Tweede,vermeerderde druk. Amsterdam, Van Kampen, 1936, p.140-143.

6Ibidem. Zie ook Elsschots ‘Inleiding’ tot Kaas. Amsterdam,Van Kampen, 1933, p. 9: ‘In de kunst zit het meer in den

8

Achter de schermen

stijl dan in wat er gebeurt. Een haring kan tragisch geschil-derd worden, al zit er aan zoo’n beest niets dat tragisch opzichzelf is’.

7Emiel Janssen, ‘Werelden’. In: Streven, jrg. 5 (1938), nr. 4(april), p. 426-439.

8Idem, p. 438.

9Anton van de Velde, ‘Voorjaarslichting’. In: Boekengids, jrg.16 (1938), nr. 5 (mei), p. 193-197.

10Idem, p. 197.

11Ibidem.

12Filip de Pillecyn, ‘Kroniek van het proza’. In: De Standaard,25 juni 1938.

13Emiel Janssen, ‘Willem Elsschot’. In: Streven, jrg. 6 (1938),nr. 2 (december), p. 182-189. De citaten komen uit de eer-ste pagina.

14Idem, p. 189.

‘Natuurlik, Fons was er bij!’

Wieneke ’t Hoen

Elsschot gedroeg zich in zijn jonge jaren als een bohé-mien, het is al vaker gezegd. Met zijn vrienden genoot hijuitbundig van het leven. Tijdens vergaderingen van huntijdschrift Alvoorder in de Cour de Londres op dePaardenmarkt, discussieerden zij over kunst en litera-tuur, waarbij het ene na het andere glas gedronken werd.Daarna trokken zij dan vaak nog de stad in, liepen langsde dokken, zongen een ode aan de maan, slenterden,dronken nog wat, rookten pijp en maakten nachtelijkAntwerpen het terrein van hun dromen. Steevast zouElsschot daarbij zijn gedicht ‘’k Heb in mijn jeugd gelijkeen beest gezopen / aan al de passies van een men-schenleven;’ ten gehore hebben gebracht. Elsschot waseen van de gangmakers.

Ook gingen de vrienden regelmatig uit varen, foto’s vandeze uitstapjes zijn meermaals afgedrukt. Mannen vaneen jaar of achttien poseren ‘zo kunstenaar mogelijk’voor de camera. In 1901 maakte de groep een zeiltochtvan een week over de Schelde, van Antwerpen naar hetHollandse Zeeland. Karel van den Oever schreef overdeze tocht (in Geestelijke peilingen, 1923, p. 148): ‘Opde tjalk, waarmee tijdens “groot verlof” de Alvoorder-jon-geren een godgansche week de beneden-Schelde“onveilig” maakten, kwamen we voor het eerst in kennismet de duitsche verzen van Otto Julius Bierbaum, dieAry Delen met een gewichtig germaansch accent “conamore” voordroeg; [Walter] Vaes zat dan gewoonlijk aande boegspriet en schilderde het portret van Fons DeRidder, die zelf op een mistigen Zondagochtend in eenWalcherse kreek met een bleek-vervoerd gelaat het“Geuzenvendel” deklameerde, en het “Wilhelmus” zong;[Lode] Baekelmans moet het nog weten hoe hij daar opeen vreemde manier “zwemmen” leerde [...] Van me-zelfkan ik verhalen de nachtelijke opvoering van “Aglavaineet Selysette”, waaraan Baekelmans zoo een uitbundigepret had! O die Schelde-nachten [...].’

Over deze zelfde boottocht vond ik laatst in het AMVC nogeen getuigenis, en wel van Ary Delen. Ook hij schrijft overhet zwemavontuur van Lode Baekelmans en het voor-dragen van Karel van den Oever uit het toneelstukAglavaine et Sélysette van symbolist MauriceMaeterlinck. Daarnaast onthult Delen waarom Jan Eelenop een van de foto’s (afbeelding 1) gearmd staat met

9

� 1. Alvoorder tijdens een zeiltochtje aan boord van 'De Specht'in de Zeeuwse Wateren (collectie AMVC). Van boven naar onder envan links naar rechts: Constant van den Oever, Louis Speleers,Jan Jacobs, Lode Baekelmans, Jef Beuckeleers, Willem Elsschot,Jan Eelen, Ary Delen, Karel van den Oever.

2. Portret van Elsschot door Walter Vaes (collectie AMVC). �

Achter de schermen

boeien en een koord die aan de boot was vastge-maakt! Fons zegde Ja! en als hij nog op vaste grondhadde gestaan dan ware hij heelemaal zekergeweest! Jef fotografieerde me in die mooie positie.We zijn ook naakt gefotografieerd: Jan Eelen, JanJacobs, [Louis] Speleers en ik. Die foto heeft denaam gekregen van L’Ecole de Platon. Men heeftKarel van den Oever zat gemaakt en die heeft heelsentimenteel liedjes gezongen en een fragment vanAglavaine & Selysette gelezen. De passie van JanEelen voor Speleers is weeral over hetgeen voorgevolg had dat Speleers zich gedurende heel de reisvolledig à l’ecart gehouden heeft. Jan probeert hetnu met Fons! Hij is in goei handen bij de Fons!!

Een heugelike reis, enfin! waarvan de herinnering onssteeds zal bijblijven. Eén ding slechts spijtte mij: nl.dat gij met Walter er niet bijwaart. Enfin! Dat is ietsvoor toekomend jaar! Niet?

’k Moet natuurlik niet vragen of ge u amuseert! Datspreekt van zelf! En wellicht zal onze tocht U nietigschijnen bij Uwe reis vergeleken. Zoo’n geblaseerdemens! zoals Walter zegt!

Ik weet eigenlik niet meer wat ik nog schrijven zalFlor! Ik heb zo weinig nieuws! En heel de reis vertel-len zou me een brief kosten van minstens 7-8 blz. Enik ben zo lui en zo moe! Ik zal ze u wel mondelingvertellen of Jan zal het u schrijven indien hij er demoed toe heeft.

Nu, Florke, ik wacht met ongeduld het ogenblik uwerterugkomst.

10

Elsschot en beschrijft hij de jongens-onder-elkaar-sfeer.Delen vermeldt expliciet dat Walter Vaes niet op dezetocht mee was, het portret waar Van den Oever van rept(afbeelding 2) zal op een andere boottocht gemaakt zijn.Zijn broer Flor Vaes was er evenmin bij. Aan hem is dezebrief, gedateerd 16 augustus 1901, gericht (afbeelding3).

‘Mijn lieve Flor,

We zijn gisteren Donderdag uit Holland weergekeerd.Heel de reis een heerlik weertje slechts gisteren mor-gen regende het geweldig. We hebben ons kostelikvermaakt (natuurlik, Fons was er bij!). We hebbenLazora gezien: hij is eventjes bij ons aan boordgeweest. Op het ogenblik dat ik schrijf gevoel ik weerde deining in mijn lijf. Een raar gevoel! Heel mijn rugen mijn armen en beenen zijn verbrand door de zon.Ook mijn neus (‘mijn mooi, heerlik, lief, aanminnig,bevallig, wondermooi, artiestiek, esthetiek neusje’)heeft van de zonnestralen iet of wat geleden. Te Lillogingen we zwemmen met zwem-keurslijven en deboeien van “Josephan”. Herman die geen streek kanzwemmen ging ook mee zonder keurs en zonderboei, en hij verdronk bijna. Jef [Beuckeleers] heefthem moeten redden uit die neteligen toestand. Laterzei hij filosofiek: Ja! ik zag al die mannen aan ’t spe-len en ik dacht dat mijn laatste ogenblik geslagenwas en ik berustte in mijn lot! Lode voelde op eenzeker ogenblik dat er geen grond meer onder zijnvoeten was en die begon te roepen als een gekeeldzwijntje omdat hij wat water in de mond kreeg: Allez!Kom na! Ik zit in ne put! Ik in ne put! Ik dreef heelbedaard achter de roeiboot met: een keurslijf twee

3. De brief van Ary Delen aan Flor Vaes, 16 augustus 1901 (collectie AMVC). �

Achter de schermen

Hou je kloek! Groeten van de vrienden! Als jeLambert C.W. ziet, groet hem in mijn naam!

Tot Dinsdag!

Ary’

Of er het jaar daarop nog een boottocht is geweest, isniet bekend, maar waarschijnlijk is het niet. In oktober1901 verscheen het laatste nummer van Alvoorder.Elsschot keerde enkele maanden daarvoor terug naarschool, naar het Hoger Handelsinstituut, en werd nietlang nadien vader. In zijn studententijd was hij nogsteeds de gangmaker die hij ook bij Alvoorder wasgeweest, maar de avonden in de Cour de Londres ende uitstapjes met deze vriendenclub behoorden tot hetverleden. Met een aantal leden van de Alvoorder-clubzou Elsschot nog lang bevriend blijven. De foto’s waarDelen over spreekt, zijn voor zover bekend niet in dearchieven terechtgekomen.

OPROEP

Wie heeft Elsschot gezien, gesproken, gekend?

Van Martine Cuyt, redacteur-boeken bij Gazet VanAntwerpen, ontvingen wij de onderstaande oproep aanalle leden van het W.E.G. en lezers van Achter de scher-men. Wie haar wil helpen, kan ons inlichtingen en tipstoesturen, doorbellen of e-mailen. Voor interessanteinformatie is er allicht een passende beloning, en wieweet komt u wel in de krant!

‘Ik ben dringend op zoek naar mensen die Alfons deRidder/Willem Elsschot of zijn vrouw Fine Scheurwegenhebben gekend. Alle tips van of over mensen die methem hebben gepraat, gekaart, gewerkt, gefeest, gela-chen of gehuild zijn welkom. Buren, cafébazen, poets-vrouwen, verkopers van antiek en tapijten, kennissen,vrienden en vriendinnen… kortom lieden die hem heb-ben gekend, van de smalste tot de breedste betekenisvan het woord! Ik wil een portret maken van de mens“Achter de schermen” van de schrijver, door de ogenvan wie hem hebben gekend. Ik wil graag wegwijs rakenin de wonderlijke vermenging van feit en fictie in zijnwerk. Het moet een eerlijk, genuanceerd portret wordenvan de schrijver die zo beroemd is geworden door zoweinig en zo dunne, maar o zo knappe boeken. Dat wilzeggen: geen heiligenbeschrijving, maar evenmin eenproces, al is dit dan een oproep aan (kroon-)getuigenom zich kenbaar te maken. Zij kunnen — of beter: úkunt — de literaire geschiedschrijving een stevige steungeven. Uw relaas, dat van uw buurvrouw, grootmoederof -vader kan voor ons en voor de latere generatiesgoud waard zijn! Uiteraard is ook niet eerder gepubli-

11

ceerd materiaal uiterst welkom: foto’s, brieven, rekenin-gen… elke snipper kan van betekenis zijn.

Met dank aan de kinderen, kleinkinderen, achterklein-kinderen en andere getuigen die ik inmiddels al hebgesproken en nog vaker hoop te spreken en aan hetWillem Elsschot Genootschap voor de ondersteuning!’

ELSSCHOTTIANA

Ja, maar mevrouw, deze schrijven Nederlands

In 1964 liep Angèle Manteau een bekendeAmsterdamse boekhandel binnen. Zij werd bijzonderhartelijk ontvangen door de boekverkoper, die haarmeteen de rekken liet zien waar exemplaren van haaruitgaven stonden, eraan toevoegend dat er nog welvraag was naar Vlaamse boeken, ook al was het niet zomakkelijk. Toen Angèle Manteau op de toonbank hogestapels zag liggen van het werk van Marnix Gijsen enWillem Elsschot, repliceerde ze: ‘Vlaamse schrijversschijnen anders toch goed te verkopen’. De reactie vande boekhandelaar liet niet op zich wachten: ‘Ja, maarmevrouw, deze schrijven Nederlands’.

Angèle Manteau, Ja, maar mevrouw, deze schrijvenNederlands. Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2000.(Tekst op linkerflap.)

✬✭

Bijna lid voor het leven!

C.M. schrijft ons:‘Bedankt voor het prompt terugstorten van de 40 000frank die je van mijn bank als bonus kreeg. Ik durf er nietaan denken dat zo’n overschrijving bij een of andereKorthals terecht had kunnen komen.’

✬✭

Onbekende kunstenaar (2)

In het vorige nummer vanAchter de schermen druk-ten wij deze onbekendeElsschot-tekening af.Inmiddels heeft de kunste-naar zich gemeld. MachteldVan Looken schrijft ons op9 september 2001:‘In het periodiek Achter deschermen (september2001) dat ik onlangs van umocht ontvangen – waar-voor mijn dank! – heb ik tot

Achter de schermen

COLOFON

Deze nieuwsbrief Achter de schermen, uitgegeven doorhet Willem Elsschot Genootschap v.z.w., verscheen injanuari 2002 in een oplage van 700 exemplaren,bestemd voor de leden van het W.E.G. en de pers.

Lezersservicehttp://www.weg.beinfo@weg.be

BankBelgië: KBC Bank - Antwerpen

409-8578841-11Nederland: ABN AMRO BANK - Putte

53.28.777.13

SecretariaatLijsterbeslaan, 6 • B-2920 Kalmthout • Belgiëtel: 03/666.78.70 • fax: 03/666.25.42

RedactieKoen Rymenants (Koen.Rymenants@arts.kuleu-ven.ac.be)Cyriel Van Tilborgh (cyriel.van.tilborgh@skynet.be)

BestuurVoorzitter: Cyriel Van TilborghVice-voorzitter: Vic van de Reijt Bestuursleden:

Jan ManiewskiWalter MeesYvan De RooverAnn De Rammelaere

Sponsors W.E.G.AlvekoHet Belang van LimburgCanvasCensydiamErnst & YoungGazet van AntwerpenDe Groene AmsterdammerKBC Bank & VerzekeringKnack-WeekendDe MorgenHet ParoolDe PostAthenaeum – Polak & Van Gennep (Querido)De StandaardDe Financieel-Economische TijdUitgeverij Bas LubberhuizenVlaams Fonds voor de LetterenVrij NederlandVVL/BBDO

12

mijn grote verwondering onder “onbekende kunstenaar”de afbeelding aangetroffen van een kopie van een pot-loodtekening van mijn hand. Eerlijkheidshalve moet ikbekennen dat publicatie ervan in dit tijdschrift mij nietonberoerd kan laten.Indien u interesse heeft om bijvoorbeeld ook de originelepotloodtekening te kunnen bekijken, kan U mij hiertoegerust contacteren…’

✬✭

‘Een rechtbank die haar klassieken kent’

J.A.O.M. van Aerde schrijft ons op 26 september 2001:‘In uw brief van 31 juli verzocht u mij mee te kijken in deNederlandse pers naar Elsschot-vermeldingen.Onlangs kwam ik zo’n vermelding tegen in de juridischevakpers en wel in het Nederlandse jurisprudentie-tijd-schrift, korteweg de NJ. Onderdeel van dit tijdschrift is“NJ-kort”. In jaargang 2001, aflevering 05 van 24 maart2001 zag ik een vonnis van de rechtbank Den Bosch d.d.9 februari 2001. “Een rechtbank die haar klassiekenkent”, aldus het commentaar van de redacteur van hettijdschrift. Deze opmerking slaat zonder twijfel op rechts-overweging 4.3.4 van dit vonnis waarin een verwijzingnaar Lijmen staat vermeld.’

En inderdaad:‘Nr. 19 — ARR. RECHTBANK ’S HERTOGENBOSCH — 9 februari2001 — (Mr. Rullmann)Onredelijk bezwarende algemene voorwaarden. Analogetoepassing van de regeling voor consumenten ten aan-zien van een persoon handelend in uitoefening van eenberoep. Een rechtbank die haar klassieken kent. […]

4.3.3 […] Maar de hiervoor onder 4.3.1. vastge-stelde wijze van totstandkoming van de overeenkomst,de daarbij besproken inrichting van het formulier opgrond waarvan gedaagden niet behoefden te verwach-ten zich voor drie jaren tot een minimum-afname te heb-ben verbonden, [enz.], leveren evenzovele omstandighe-den op die maken dat deze bedingen door hun uitwer-king in onderling verband en samenhang naar algemenemaatschappelijke en rechtsopvattingen onredelijkbezwarend zijn voor gedaagden.

4.3.4 Deze maatschappelijke opvattingen zijnreeds lang geleden onder meer tot uitdrukking gebrachtniet alleen in W. Elsschot’s “Lijmen”, maar ook in derechtsliteratuur; zij hebben weerklank gevonden in denaoorlogse rechtspraak (m.n. HR 20-11-1981, NJ 1982,517 Holleman-De Klerk, deels anticiperend) en hebben in1992 ook in de wet uitdrukking gevonden in de artikelen6:237 sub k juncto 6:236 sub j. van het nieuwe BurgerlijkWetboek.’

✬✭