_______________________________________________________________________________________________________

AB URBE CONDITA

Liber XXII

Cap. 1-7: De slag bij het Trasumeense Meer

Iam ver appetebat cum Hannibal ex hibernis movit, et nequiquam1 Hannibal begint develdtocht.ante conatus transcendere Appenninum intolerandis frigoribus et cum

ingenti periculo moratus ac metu. Galli, quos praedae populationum-2que conciverat spes, postquam pro eo ut ipsi ex alieno agro raperentagerentque, suas terras sedem belli esse premique utriusque partisexercituum hibernis videre, verterunt retro in Hannibalem ab Romanisodia; petitusque saepe principum insidiis, ipsorum inter se fraude,3eadem levitate qua consenserant consensum indicantium, servatus eratet mutando nunc vestem nunc tegumenta capitis errore etiam sese abinsidiis munierat. Ceterum hic quoque ei timor causa fuit maturius4movendi ex hibernis.

Per idem tempus Cn. Servilius consul Romae idibus Martiis magis- Cn. Serviliusaanvaardt hetconsulaat.

tratum iniit. Ibi cum de re publica rettulisset, redintegrata in C. Flami-5

1. ver appetebat: let op het tempus; ‘de lente was in aantocht’, ‘begon aan te bre-ken’; appetere kan zowel transitief als intransitief gebruikt worden. — Hannibal exhibernis movit: het laatste wat we over Hannibal vernomen hebben (21, 59) is dat hijna onbesliste gevechten bij Placentia (een stad aan de Po) in het gebied van deLiguriërs was gekomen. — et1… et: Hannibal kreeg twee tegenslagen te verwerken.intolerandis frigoribus: abl. abs. (WM) ter verklaring van nequiquam. — cumingenti periculo moratus ac metu: periculum en metus zijn niet de oorzaken van demora, maar betreffen het gevolg daarvan: de omslag in de houding van de Galliërs,die de Puniërs welgezind waren al bestrijders van hun vijanden, maar ze als commen-salen liever kwijt dan rijk waren. 2. conciverat: ‘naar de wapens had doen grijpen’.pro eo ut ipsi: ‛in plaats van dat ze zelf… ’. 3. petitusque: sc. Hannibal. — princi-pum: sc. Gallorum; gen. subj. — consenserant: consentio - 1. overeenstemmen; 2.samenzweren*. — consensum indicantium: bij principum ‘hun complot verklikten’.errore: d.w.z. de error die hij door deze verkleedpartijen bij zijn vijanden stichtte;vert. ‘door misleiding’. — insidiis2: plur. tantum ‘hinderlaag’, ‘aanslag’. 4. matu-rius: ‘vroeg voor de tijd van het jaar’. 5. C. Flaminium: een consul die lak had aande Romeinse praeoccupatie met ritueel. Hij was het jaar daarvoor al consul en toen hijvoor het aansluitende jaar herkozen werd, vond hij het zonde van zijn tijd en aandachtom in Rome, ver van het strijdtoneel opnieuw de hele rimram (auspiciën e.d.) temoeten ondergaan.

2 T I T I L I V I

_______________________________________________________________________________________________________

nium invidia est: duos se consules creasse, unum habere; quod enimilli iustum imperium, quod auspicium esse? Magistratus id a domo, 6publicis privatisque penatibus, Latinis feriis actis, sacrificio in monteperfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis, secum ferre; nec privatum 7auspicia sequi nec sine auspiciis profectum in externo ea solo novaatque integra concipere posse.

Augebant metum prodigia ex pluribus simul locis nuntiata: in Sici- 8Voortekenen.lia militibus aliquot spicula, in Sardinia autem in muro circumeuntivigilias equiti scipionem quem manu tenuerit arsisse et litora crebrisignibus fulsisse et scuta duo sanguine sudasse, et milites quosdam 9ictos fulminibus et solis orbem minui visum, et Praeneste ardenteslapides caelo cecidisse, et Arpis parmas in caelo visas pugnantemquecum luna solem, et Capenae duas interdiu lunas ortas, et aquas Caere- 10tes sanguine mixtas fluxisse fontemque ipsum Herculis cruentis ma-nasse respersum maculis, et in Antiati metentibus cruentas in corbem

6. magistratus: accusativus pluralis als onderdeel van een a.c.i.-constructie, afhanke-lijk van een niet met zoveel woorden uitgedrukt “men was van mening dat… ”. — id:d.w.z. het auspicium, wat we hier kunnen vertalen met opperbevel. De consul hadimperium, militair gezag over zijn troepen. De religieuze dimensie van dat gezag (datnaar Romeinse voorstelling alleen het gewenste effect kon sorteren indien uitgeoefendbinnen de door de goden geschapen - en tevoren door auspicia verkende - mogelijk-heden en kansen) wordt aangeduid met het woord auspicium. Voor de Romein warenFlaminius’ onverschilligheid voor religieuze zaken en zijn roekeloosheid op hetslagveld geen te onderscheiden hoedanigheden. Het één hing onverbrekelijk met hetander samen. In hoeverre zal de voorstelling van Flaminius als een onverantwoorde-lijke brokkenpiloot mede zijn bepaald door de kennis die de historicus had van zijn -waarschijnlijk niet positief geduide - democratische gezindheid? — in monte: sc.Albano. — nuncupatis: nuncupare - plechtig uitspreken, afkondigen, benoemen.7. nec privatum auspicia sequi: een ambteloos burger kon niet de bevoegdheid omauspicia te houden meenemen op reis. auspicia is subjectsaccusativus, privatumobjectsaccusativus. Zelfs als de consul de stad al verlaten had en achteraf bleek dat deauspicia wegens een vormgebrek ongeldig waren, moest hij hals over kop terugkerennaar Rome om alles over te doen. — concipere: - op zich nemen, zwanger worden.Dat is de hoofdbetekenis. De vertaling late men afhangen van de context; hier b.v.‛houden’, ‛tot stand brengen’. 8. militibus: dativus incommodi bij arsisse. 10. aquasCaeretes: water in Caere (een stad in Etrurië). — in Antiati: ‘te Antium’; Antiati isabl. van Antias. — metentibus: ‛bij lieden die bezig waren met oogsten/(graan)maaien’. metere heeft geen perfectum. Daarvoor gebruikt men messum feci/peregi.Suppinum is messum. — corbem: corbis - korf (etymologisch verwant of Latijns

A . V. C . L I B E R X X I I 3

_______________________________________________________________________________________________________

spicas cecidisse, et Faleriis caelum findi velut magno hiatu visum11quaque patuerit ingens lumen effulsisse; sortes sua sponte attenuatasunamque excidisse ita scriptam: ‛Mavors telum suum concutit’, et per12idem tempus Romae signum Martis Appia via ac simulacra luporumsudasse, et Capuae speciem caeli ardentis fuisse lunaeque inter im-brem cadentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita:13capras lanatas quibusdam factas, et gallinam in marem, gallum infeminam sese vertisse.

His, sicut erant nuntiata, expositis auctoribusque in curiam intro-14ductis consul de religione patres consuluit. Decretum ut ea prodigia15 Besluiten naar

aanleiding van devoortekenen.

partim maioribus hostiis, partim lactentibus procurarentur et uti sup-plicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur; cetera, cum16decemviri libros inspexissent, ut ita fierent quemadmodum cordi esse divinis carminibus praefarentur. Decemvirorum monitu17decretum est Iovi primum donum fulmen aureum pondo quinquagintafieret, Iunoni Minervaeque ex argento dona darentur et Iunoni reginaein Aventino Iunonique Sospitae Lanuvi maioribus hostiis sacrificare-tur, matronaeque pecunia conlata quantum conferre cuique commo-18dum esset donum Iunoni reginae in Aventinum ferrent lectisternium-que fieret, et ut libertinae et ipsae unde Feroniae donum dareturpecuniam pro facultatibus suis conferrent.

Haec ubi facta, decemviri Ardeae in foro maioribus hostiis sacrifi-19carunt. Postremo Decembri iam mense ad aedem Saturni Romaeimmolatum est, lectisterniumque imperatum – et eum lectum senato-

leenwoord?)11. attenuatas: sc. esse. attenuatus - vermagerd, versmald, onopgesmukt. Hier‛verschrompeld’. 12. Mavors telum suum concutit: ‘Mars schudt (slingert) zijnspies’. — Appia via: ablativus loci. — speciem caeli: ‘de aanblik van de hemel’, ‛dehemel zo te zien’. 13. minoribus… dictu: ‘te onbelangrijk om ze te vermelden’.15. maioribus hostiis: in het algemeen: ‘met offers van groot vee’, hier echterwegens de tegenstelling met lactentibus (zuigend) ‛met volwassen offerdieren’.lactentibus: ‘ongespeend’. — ad omnia pulvinaria: ‘bij alle rustbedden der goden’,‛in alle tempels’. 18. lectisterniumque: ‘een godenmaaltijd’, een speciaal offervolgens voorschrift van de Sibyllijnse boeken, voor het eerst in 339 vC gehouden.19. postremo: ‛ten slotte’, dus niet aan te vullen met die, alsof het om een datumgaat.

4 T I T I L I V I

_______________________________________________________________________________________________________

res straverunt – et convivium publicum, ac per urbem Saturnalia diem 20ac noctem clamata, populusque eum diem festum habere ac servare inperpetuum iussus.

Dum consul placandis Romae dis habendoque dilectu dat operam, 2Hannibals legertrekt door de

moerassenvan de Arno.

Hannibal profectus ex hibernis, quia iam Flaminium consulem Arre-tium pervenisse fama erat, cum aliud longius, ceterum commodius 2ostenderetur iter, propiorem viam per paludes petit, qua fluvius Arnusper eos dies solito magis inundaverat. Hispanos et Afros – id omne 3veterani erat robur exercitus – admixtis ipsorum impedimentis necubiconsistere coactis necessaria ad usus deessent, primos ire iussit; sequiGallos, ut id agminis medium esset; novissimos ire equites; Magonem 4inde cum expeditis Numidis cogere agmen, maxime Gallos, si taediolaboris longaeque viae – ut est mollis ad talia gens – dilaberentur autsubsisterent, cohibentem.

Primi, qua modo praeirent duces, per praealtas fluvii ac profundas 5voragines, hausti paene limo immergentes- que se, tamen signa seque-

20. Saturnalia diem ac noctem clamata: niet ‛werden Saturnalia afgekondigd dieeen vol etmaal moesten duren’, maar ‛werd een vol etmaal "saturnalia" geroepen’.eum diem: Livius verzuimt de datum te noemen, maar het gaat om 19 december, nietdus om 31 (althans de laatste dag van) december. 2.2. aliud: alius heeft als enige vande adiectiva pronominalia met ille en iste deze wonderlijke uitgang voor het neutrumsingulare gemeen. — propiorem viam: ‘de kortste weg’; bij keuze tussen tweegebruikt het Latijn de comparativus waar wij de superlativus gebruiken. — qua…inundaverat: ‘waar buiten de oevers was getreden’; inundare wordt soms intransitiefgebruikt; persoonlijk zou ik liever quam… inundaverat willen lezen. 3. omne…robur: ‘heel de harde kern’. — necubi: ‘opdat nooit’, ‘opdat nergens’. — coactis:dativus, zet Hispanos et Afros voort, niet impedimentis. — necessaria ad usus:daaronder vallen in de eerste plaats levensmiddelen, maar eventueel ook kleding,bewapening en kampeermaterieel. — novissimos ire equites: had in het licht van watvolgt beter kunnen vervallen. Livius formuleert enigszins onbeholpen wat in zijnbron, Polybius, glashelder wordt geformuleerd ἐπέβαλε… ἐπὶ πᾶσι τοὺς ἱππεῖς.ἐπιμελητὴν δὲ τῆς οὐραγίας… ἀπέλιπε Μάγωνα. 4. cogere agmen: sc. iussit; ‘deachterhoede vormen’. — dilaberentur: hier ‘deserteren’, ‘ontsnappen’. — subsiste-rent: ‘achterblijven’ in de betekenis ‘het tempo vertragen’. 5. qua modo praeirentduces: ‘op voorwaarde dat de gidsen voor hen uit gingen’. — praealtas fluvii acprofundas voragines: ‘zeer diepe, haast bodemloze draaikolken’; praealtus - zeerdiep; profundus - bodemloos, peilloos; vorago - draaikolk. — hausti: als het objectwater o.i.d. is ‘putten’, ‘scheppen’, bij personen als object ‘verzwelgen’. — limo: abl.instr. bij hausti, maar functioneel ook verbonden met immergentesque se, waarbij de

A . V. C . L I B E R X X I I 5

_______________________________________________________________________________________________________

bantur. Galli neque sustinere se prolapsi neque adsurgere ex voragini-6bus poterant, neque aut corpora animis aut animos spe sustinebant, alii7fessa aegre trahentes membra, alii, ubi semel victis taedio animisprocubuissent, inter iumenta et ipsa iacentia passim morientes;maximeque omnium vigiliae conficiebant per quadriduum iam et tresnoctes toleratae. Cum omnia obtinentibus aquis nihil ubi in sicco fessa8sternerent corpora inveniri posset, cumulatis in aqua sarcinis insuperincumbebant, iumentorum itinere toto prostratorum passim9acervi tantum quod exstaret aqua quaerentibus ad quietem parvitemporis necessarium cubile dabant.

Ipse Hannibal aeger oculis ex verna primum intemperie variante10calores frigoraque, elephanto, qui unus superfuerat, quo altius ab aquaexstaret, vectus, vigiliis tamen et nocturno umore palustrique caelo11gravante caput et quia medendi nec locus nec tempus erat altero oculocapitur.

Multis hominibus iumentisque foede amissis cum tandem e paludi-3 Hannibal zoekt deconfrontatie metFlaminius.

bus emersisset, ubi primum in sicco potuit, castra locat, certumque perpraemissos exploratores habuit exercitum Romanum circa Arretimoenia esse. Consulis deinde consilia atque animum et situm regio-2num itineraque et copias ad commeatus expediendos et cetera quaecognosse in rem erat summa omnia cum cura inquirendo exsequeba-

3.1 e paludibus edd. : de paludibus codd.

lezer een gedachtesprong moet maken van ablativus naar dativus. — immergentes-que se: ‘zich onderdompelend’, d.w.z. ze gingen kopje onder.7. et ipsa: ‘eveneens’. — vigiliae conficiebant: ‘gebrek aan slaap putte hen uit (ofwerd hen noodlottig)’. 8. nihil: = nullus locus. 9. iumentorum… prostratorum:‘lastdieren die bezweken waren’. — acervi: nominat. plur. 10. ex verna primumintemperie: ‘ten gevolge van de onbestendigheid van het weer aan het begin van delente’. 11. gravante caput: ‘bezwaarde zijn hoofd’, d.w.z. bezorgde hem hevigehoofdpijn. — altero oculo capitur: ‘werd aan één oog blind’. 3.1. emersisset: subj.is Hannibal. — certumque… habuit: ‘en vergewiste zich’. — circa Arreti moenia:betekent dit dat de stad werd belegerd? Zo ja, waarom? 2. situm regionum itinera-que: ‘de regionale infrastructuur’ zou men dat tegenwoordig noemen. — copias adcommeatus expediendos: ‘welke mogelijkheden hij (Hannibal) had voor het regelenvan de voedselvoorziening’. — quae cognosse in rem erat: ‘wat van belang was omte weten’.

6 T I T I L I V I

_______________________________________________________________________________________________________

tur.Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci campi, qui Faesulas inter 3

Arretiumque iacent, frumenti ac pecoris et omnium copia rerumopulenti; consul ferox ab consulatu priore et non modo legum aut 4patrum maiestatis sed ne deorum quidem satis metuens; hanc insitamingenio eius temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebussuccessu aluerat. Itaque satis apparebat nec deos nec homines consu- 5lentem ferociter omnia ac praepropere acturum; quoque pronior essetin vitia sua, agitare eum atque inritare Poenus parat, et laeva relicto 6hoste Faesulas praeteriens medio Etruriae agro praedatum profectus,quantam maximam vastitatem potest caedibus incendiisque consuliprocul ostendit.

Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, 7postquam res sociorum ante oculos prope suos ferri agique vidit, suumid dedecus ratus per mediam iam Italiam vagari Poenum atque obsi-stente nullo ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris omnibus 8in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus: collegamexspectandum, ut coniunctis exercitibus communi animo consilioquerem gererent, interim equitatu auxiliisque levium armorum ab effusa 9praedandi licentia hostem cohibendum, – iratus se ex consilio prori-puit, signumque simul itineris pugnaeque cum ‛Immo Arreti ante moenia sedeamus’ inquit, ‛hic enim patria et pena- 10

3. erat in primis Italiae fertilis: ‘was één van de vruchtbaarste van Italië’.Faesulas inter Arretiumque: = inter Faesulas atque Arretium. 4. ferox ab:‘overmoedig sinds’; ab is hier zowel temporeel als causaal. — metuens: ofschoonhet verbum metuo zijn object in de accusativus heeft, heeft het als adiectivum opge-vatte participium metuens een genitivus. — prospero… successu: ‘succes’; voor onsis het adjectief overbodig. 5. quoque pronior esset in vitia sua: psychologie is eensterke trek van Hannibals strategie. 6. laeva: sc. laeva manu - aan de linkerkant; bijFaesulas praeteriens. — medio Etruriae agro: locativus bij het supinum praedatum.praedatum profectus: = profectus ut praedaret. — caedibus incendiisque:instrumentalis bij ostendit. 8. ceteris… suadentibus: concessieve ablat. abs. — inconsilio: ‘in de krijgsraad’, ‘het overleg met zijn commandanten (of onderbevelheb-bers)’. 9. effusa praedandi licentia: ‘vrijheid om op uitgebreide schaal te plunde-ren’. 10. hic enim patria et penates: sarcastisch; het behoud van Arretium was voorde Romeinen geen zaak van leven of dood.

A . V. C . L I B E R X X I I 7

_______________________________________________________________________________________________________

tes sunt. Hannibal emissus e manibus perpopuletur Italiam vastando-que et urendo omnia ad Romana moenia perveniat, nec ante nos hincmoverimus quam, sicut olim Camillum ab Veiis, C. Flaminium abArretio patres acciverint’.

Haec simul increpans cum ocius signa convelli iuberet et ipse in11equum insiluisset, equus repente corruit consulemque lapsum supercaput effudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo omine12incipiendae rei, insuper nuntiatur signum omni vi moliente signiferoconvelli nequire. Conversus ad nuntium ‛num litteras quoque’ inquit13‛ab senatu adfers quae me rem gerere vetant? Abi, nuntia, effodiantsignum, si ad convellendum manus prae metu obtorpuerit’.

Incedere inde agmen coepit primoribus, superquam quod dissense-14rant ab consilio, territis etiam duplici prodigio, milite in volgus laetoferocia ducis, cum spem magis ipsam quam causam spei intueretur.

10. emissus e manibus: ‘aan onze greep ontsnapt’. — perpopuletur… perveniat:coniunct. adhort. — nec… moverimus: coniunct. perf. ‘we moeten hier maar lieverniet opbreken’ (nog steeds sarcastisch)/ 11. ocius: hier ‘wat sneller’ (dan gewoon-lijk). — signa convelli: ‘de veldtekenen uit de grond rukken’, ‘opbreken’. — corru-it: ‘zakte door zijn poten’. — caput: sc. het caput equinum. — effudit: ‘wierp op degrond’. 12. omine incipiendae rei: ‘voorteken bij het begin van de onderneming’;de genitivus hangt af van omen. 13. effodiant: ‘uitgraven’. 14. primoribus…milite: ‘officieren… soldaten’; van het inzicht van de laatste categorie in de ernst vande situatie heeft Livius, zoals blijkt, geen hoge dunk.