Nijmegen, 18 oktober 2000 (2e versie 11 juni 2001)

Aan: de programmacommissie Tweede Kamerverkiezingen 2002

AANBEVELINGEN TEN AANZIEN VAN HET VERKIEZINGSPROGRAMMA 2002 – OP WEG NAAR EEN werkelijke DUURZAME ONTWIKKELING

1. Inleiding

Hierbij vinden jullie mijn aanbevelingen voor het verkiezingsprogramma 2002, die vooral op het gebied van het (inter)nationaal milieu, natuur, landbouw en ontwikkelingssamenwerking liggen. Naar aanleiding van een e-mail en een telefonisch gesprek met dhr. Verhaak in juni / juli van dit jaar heb ik deze opgesteld. Ik hoop dat jullie deze kunnen meenemen in jullie besprekingen. Laat je niet afschrikken door de lengte. Ik heb zoveel mogelijk thema’s aangehouden die ik niet direct tegenkwam in het oude verkiezingsprogramma. Bepaalde zaken zullen echter niet nieuw zijn omdat ik soms een zo compleet mogelijk beeld wilde geven bij bijvoorbeeld aanbevelingen ten aanzien van het wereldvoedselprobleem.

Terecht besteedde dhr. Rosenmöller tijdens de afgelopen algemene beschouwingen veel aandacht aan de internationale verhoudingen en de ecologische achteruitgang. De verdeling rijk-arm en de omgang met het milieu zullen mijns inziens, de sleutelfactoren zijn om wereldwijd een sociaal en economische ontwikkeling en het voortbestaan van de mensheid (en de overige levende wereld) voor de komende eeuw veilig te stellen. Het worden dan ook cruciale verkiezingen. Hoewel de Tweede Kamer vooral gericht is op de nationale problematiek en de korte termijn, zullen er na de verkiezingen voldoende mogelijkheden zijn tot belangrijke beleidsveranderingen die een internationale uitwerking hebben en wat meer op de langere termijn gericht zouden moeten zijn. Hierbij realiseer ik me dat ik de macht van GroenLinks (zeker als oppositiepartij) en van Nederland in mondiaal verband niet mag overschatten. Maar ook van een onderschatting van deze invloed hoeft geen sprake te zijn, zeker niet als we deze invloed economisch (op de lange termijn) kunnen onderbouwen. Tijdens de bijeenkomst van de Partijraad op 23 september jongstleden, pleitte ik daarom voor “duurzame ontwikkeling” als thema voor de Tweede Kamer Verkiezingen. Dit thema staat echter nu al meer 10 jaar op de politieke agenda, zonder dat er echt een concrete invulling aan is gegeven. Verder wordt “duurzaamheid” te pas en te onpas gebruikt, wat deze invulling ook niet bevorderd. Waar het dus aan ontbreekt is een goede definitie en vooral een goede invulling van het thema. Hierna zal ik algemene aanbevelingen geven voor het verkiezingsprogramma die veelal een integraal karakter zullen kennen. Ik eindig met een aantal aanbevelingen op specifieke terreinen, die echter ook weer deels op meerdere terreinen kunnen thuis horen ook weer door het integrale karakter van duurzame ontwikkeling. 2. Definiëring

Zoals bekend bestaat duurzame ontwikkeling uit een sociaal culturele dimensie (intra- en intergenerationele rechtvaardigheid, respect voor de diversiteit aan culturen), een ecologische dimensie (respect voor de levende en niet levende natuur als basis van ons voortbestaan, en als leefgebied voor niet-menselijke levende wezens) een economische dimensie (de economische haalbaarheid) en een politiek institutionele dimensie (goed functionerende instituties op macro-, meso- en microniveau en een integraal overheidsbeleid). Tussen deze vier dimensies moet een evenwicht ontstaan, anders is geen sprake van een echte duurzame ontwikkeling.

1

3.3. Invulling

Om als GroenLinks duidelijk een invulling te kunnen geven aan een duurzame ontwikkeling, heb ik een passage uit ‘Vijftig jaar Verenigde Naties - Vijfentwintig jaar mondiaal milieubeleid’ (1995), een artikel van Bas Arts en Erik Mulleneers opgenomen. Hierin gebruikten zij onder andere een ander artikel van Bas Arts namelijk ‘Nachhaltige Entwicklung’ (1994).

Binnen de internationale milieuarena (van de Verenigde Naties) wordt gestreden om betekenissen, normen en hulpbronnen. Binnen de strijd om de betekenissen valt ook de betekenis van het begrip duurzame ontwikkeling. Arts onderscheidt hierbij 4 mogelijkheden:1. “Business as usual ; een altijd durende economische groei. Het

klassieke ontwikkelingsdenken blijft m.a.w. gehandhaafd, overigens met dien verstande dat men pleit voor het gebruikmaken van ‘milieuvriendelijke’ technologie (ecologische modernisering). Hiertoe hoort ook de ‘Washington consensus’ die de laatste 20 jaar het internationale economische beleid bepaald, bestaande uit terugdringing van overheidstekorten en betalingsbalanstekorten, inflatiebestrijding, deregulering, afschaffen van subsidies en snelle privatisering. Ook in Nederland lijkt er door Paars aan de macht, consensus te zijn over globalisering, liberalisering, en voortdurende economische groei als oplossing voor alle sociale en ecologische problemen. Dit gaat uit van de Thrickling down gedachte, als economieën maar ver genoeg groeien, worden komen uiteindelijk ook de sociaalzwaksten ‘aan de beurt’ en komt er voldoende geld beschikbaar om milieuproblemen op te lossen. Alleen uitgaan van een vrije markt met grote macht voor het bedrijfsleven, zal echter averechts werken omdat bedrijven geïnteresseerd zijn in winst maken en overleven, zij zullen dus alleen geïnteresseerd zijn in een koopkrachtige vraag.

2. De groene economie ; deze pleit voor een (lichte) herstructurering van de economie; staten dienen de markten in ecologische zin bij te sturen, b.v. via energieheffingen, de ecotax, het verbieden van milieuvijandige productieprocessen etc.. Op internationaal niveau moet bovendien via verdragen worden gegarandeerd dat de wereldmarkt bepaalde minimumstandaards inzake het milieu respecteert.

3. De integrale benadering ; deze legt daarnaast ook nadruk op het sociale vraagstuk: de ongelijke verdeling tussen arm en rijk en de gevolgen daarvan voor het milieu. Het centrale idee luidt dat zonder een omvangrijke herverdeling tussen Noord en Zuid een duurzame wereld onbereikbaar zal blijven. De armen worden immers gedwongen tot een overexploitatie van de weinige hulpbronnen die ze tot hun beschikking hebben, terwijl de rijken verkwistend te werk kunnen gaan. Een meer eerlijke verdeling van de hulpbronnen zal beide processen tegengaan.

4. Het anti-modernisme ; deze beschouwt duurzame ontwikkeling als een radicale breuk met het verleden: niet langer mag het industriële groeimodel als synoniem voor ontwikkeling worden beschouwd. Dit model is namelijk niet duurzaam: het leidt tot ongelijkheid, conflicten en milieubederf. Een werkelijk duurzame ontwikkeling houdt daarom in: economische krimp, deïndustrialisatie, de toepassing van ‘zachte’ technologieën en een behoeftebevrediging op maat van de mens en het ecosysteem (vergelijk ‘ecodevelopment’).” Hierbij horen nieuwe begrippen als consuminderen, het geluk en welzijn niet alleen via materiële zaken zoeken (met kortstondig geluk) maar ook in immateriële zaken. Niet meer, maar genoeg en beter. Initiatieven hiervoor zijn nu nog kleinschalig en worden vaak door NGO’s georganiseerd, zoals Niet-Winkeldag

2

(Omslag te Eindhoven) en een autoloze zondag (oorspronkelijke Omslag, nu ook Milieudefensie en LOAZ).

3

Het moge duidelijk zijn dat de 4 betekenissen van duurzame ontwikkeling (deels) onverenigbaar zijn en verschillende groepen weten te mobiliseren:1 door met name industriëlen en politici van de meer conservatieve rijke landen,2 door de meer progressieve rijke landen en ‘mainstream’ milieuorganisaties,3 door de landen in het Zuiden,4 door de meer ‘radicale’ milieubewegingen.

Al deze actoren voeren dan ook strijd onder de vlag van duurzame ontwikkeling, onder meer binnen de arena welke het VN-systeem hen biedt.

4. Algemene aanbevelingen voor het verkiezingsprogramma

Ik ben van mening dat GroenLinks nu nog vooral heeft gekozen voor de invulling volgens ‘de Groene Economie’, maar dat we in ons verkiezingsprogramma zullen moeten opschuiven naar ‘de integrale benadering’ waarbij we ook veel elementen uit ‘anti-modernisme’ zullen moeten opnemen. Hierbij is het het beste dat we nu een toestand nemen die we in 2025 bereikt willen hebben, en dat we daar naar toe gaan werken. Naar mijn mening zouden de volgende zaken dan als uitgangspunt of programmapunt kunnen worden opgenomen in het verkiezingsprogramma:

* Een eind maken aan de scheve verdeling in de milieugebruiksruimte in de wereld door het veranderen van onze produktie- en consumptiepatronen. De 20 % rijkste mensen op aarde gebruiken nu namelijk 86 % van de consumptiegoederen op aarde. De armste 20 % gebruiken 1 %, en de 60 % overigen verdelen de overige 13 %. De rijkste 20 % gebruikt verder 60 % van het voedsel en 58 % van de energie. Als de hele wereld op westers niveau zou produceren en consumeren hadden we vier aardes nodig. Een ander cijfer geeft aan dat een kind in een westers land geboren, 30 tot 50 keer meer energie en grondstoffen zal gebruiken in zijn leven dan een kind geboren in een ontwikkelingsland. Als we kiezen voor gelijkwaardigheid van de mensheid en een leefbare planeet, waar nog geen sprake van lijkt te zijn, kan het dus niet anders dan dat we in het westen een stap terug zetten in onze consumptie- en productiepatronen. Als we ook nog kiezen voor de intrinsieke waarde van andere levende planten- en diersoorten zijn nog veel verder gaande maatregelen nodig.

* Om het beleid daadwerkelijk te veranderen zullen we moeten kunnen aantonen dat onze voorstellen economisch haalbaar zijn op de lange termijn, maar liefst ook op de korte termijn. Dus bijvoorbeeld in het BNP rekening houden met negatieve effecten op het milieu en andere delen van de samenleving, de lange termijn, mensen in andere delen van de wereld. Een aangepast BNP zou dan naast correcties voor milieuvervuiling, ook rekening kunnen houden met criminaliteit, ziektes door stress op het werk, de negatieve gevolgen van verlies aan biodiversiteit door de invoer van hardhout etc.. Deze economie kan gestalte krijgen via een grotere belasting op grondstoffen en energie, en een lagere belasting op arbeid. GroenLinks streeft hier al naar via ecotaxen, maar dit moet nog veel verder doorgevoerd worden. Hierbij worden dus financiële prikkels als instrument gebruikt, om menselijk gedrag te veranderen. Hierdoor zal een zelfvoorzienende economie financieel aantrekkelijker worden. Hierbij kan de markt dus zijn werk doen, waardoor milieuvriendelijke produkten aantrekkelijker worden en er innoverend te werk zal worden gegaan door het bedrijfsleven.

* Een zo groot mogelijke zelfvoorzienendheid van vooral landbouw maar ook industriële produktie (tegen de huidige globaliseringtrend), heeft ook als voordeel dat er kortere kringlopen van mineralen en grondstoffen ontstaan. Hiermee kunnen we de volgende negatieve effecten voorkomen:

4

- Tekorten aan mineralen voor de landbouw (met vaak bodemdegradatie en vervolgens daling van landbouwproductie) in het ene deel van de wereld, en overschotten (overbemesting) in andere delen van de wereld. Dit ontstaat door de import van allerlei exportgewassen en veevoedergewassen uit ontwikkelingslanden door het westen. Hierbij wordt merkwaardig genoeg de ontlasting van mensen nooit meegenomen in de problematiek, hoewel dit eeuwenlang ook als meststof werd gebruikt, en nu dus ook als overbemesting zou moeten worden gezien. Ter vergelijking: we zijn met zo’n 16 miljoen mensen en iets minder varkens in Nederland.

- De afvalstromen in het westen van allerlei stoffen die nu nog niet gerecycled worden en overblijven na verbranding van ons restafval. Dit zijn eigenlijk bruikbare stoffen waarvan het nu nog niet loont deze her te gebruiken of te reparen, door de scheve verhouding in grondstof / energieprijs ten opzichte van arbeid. Op den duur zullen we echter naar een systeem moeten dat alle grondstoffen op een duurzame manier met de beschikbare hoeveelheid energie, teruggewonnen moeten worden uit ons afval, omdat we te maken hebben met een eindige voorraad grondstoffen. Dit lost tevens het afvalprobleem op.

Andere nadelen van de huidige globalisering van goederen ten opzichte van zelfvoorzienendheid zijn:- Het explosief toenemende transport, waarvoor er steeds meer fossiele brandstoffen gebruikt

worden en CO2 wordt uitgestoten. - De elite in de ontwikkelingslanden profiteert vooral van de landbouwexport. Zij werken vaak

samen met multinationals, waarbij gewassen voor de exportlandbouw doorgaans op een veel milieuonvriendelijkere manier geteeld worden dan de traditionele voedselgewassen voor eigen gebruik. Dit heeft onder andere bodemdegradatie tot gevolg, waardoor er steeds nieuwe landbouwgrond nodig is. Voorts worden landloze boeren hierdoor gedwongen naar natuurgebieden te trekken, die meestal veel minder geschikt zijn voor landbouw. Dit is bijvoorbeeld een van de grootste bedreigingen voor het tropisch regenwoud.

- De altijd voortdurende mijnbouw, om steeds weer nieuwe mineralen te winnen. Deze mijnbouw heeft vooral negatieve gevolgen voor de lokale natuur en leefomgeving van de lokale bevolking, en de winsten komen ook hierbij vaak weer terecht bij een kleine elite.

- De insleep van ziektes die gepaard gaan met deze handelsstromen, zoals Mond- en Klauwzeer.

* Natuurlijk kunnen we ontwikkelingslanden niet ontzeggen deel te nemen aan de wereldeconomie, zoals misschien zou lijken uit het vorige punt. Op dit moment worden echter nog vooral onbewerkte landbouw- en mijnbouwproducten uitgevoerd tegen vaak lage prijzen. Vaak worden ontwikkelingslanden gedwongen hun natuurlijke hulpbronnen uit te putten door hun hoge schuldenlasten aan het westen (in 1998 2200 miljard dollar, resulterend in een betaling aan rente van 250 miljard dollar, ten opzichte van een totale ontwikkelingshulp van 50 miljard). GroenLinks moet dus streven naar schuldverlichting hierdoor zijn deze landen ook minder afhankelijk van het neoliberale beleid van IMF en Wereldbank. De structurele aanpassingsprogramma’s die zij opleggen zorgen alleen maar voor een vergroting van de kloof tussen arm en rijk en milieudegradatie. De Tobintax zou eventueel kunnen worden ingezet om deze schuldverlichting mogelijk te maken. Daarnaast zouden de hogere invoerrechten van bewerkte produkten ten opzichte van onbewerkte produkten afgeschaft moeten worden voor ontwikkelingslanden. Deze heffing op grondstoffen en onbewerkte landbouwproducten zou kunnen worden verhoogd wanneer deze niet op een milieuvriendelijke en sociaal aanvaardbare manier geproduceerd of gewonnen zijn. Dit laatste is meestal het geval waardoor deze bijdraagt aan de uitputting van hulpbronnen en de bodem, terwijl de economische voordelen voor de plaatselijke bevolking gering zijn. Ook zou een Europese ecotax op brandstoffen bijdragen aan het beperken van deze goederenstromen, en zorgen voor een beperking van het broeikaseffect. Ook de exportsubsidies waarmee nu nog EU-overschotten van landbouwproducten in ontwikkelingslanden gedumpt worden moeten worden afgeschaft, omdat hierdoor de plaatselijke landbouw wordt weggeconcurreerd. Ook het subsidiëren of anderszins promoten van Fair Trade en Wereldwinkelprodukten ten opzichte van de reguliere produkten is een mogelijkheid. Zolang milieukosten nog niet geïnternaliseerd zijn in de prijzen via een ecotax, moet

5

het WTO-verdrag zoveel mogelijk worden tegengehouden. Dit geldt zeker voor landbouwproducten vanwege de nadelige gevolgen voor de bodem en het milieu die optreden bij exportlandbouw en een lagere beschikbaarheid van voedsel voor de lokale bevolking.

* Het verenigen van de positieve en bruikbare facetten uit de verschillende wereldgodsdiensten, natuurgodsdiensten, humanisme en ‘spiritualiteit’, om tot nieuwe normen en waarden te komen die tot deze duurzame ontwikkeling kunnen leiden. Deze zaken ben ik nog niet veel tegen gekomen als GroenLinks-thema, maar er is in de samenleving een tendens om sinds de toenemende ontkerkelijking onder de Christenen en individualisering te zoeken naar nieuwe manieren van zingeving, waarbij oosterse godsdiensten, alternatieve geneeswijzen, spiritualiteit etc. een rol spelen.De vraag is of we hier onze vingers aan durven te branden. Maar ik zie genoeg positieve aanknopingspunten om er in ieder geval een paragraaf in het verkiezingsprogramma aan te wijden.

6

Zo noemde de Dalai Lama de volgende vragen, de belangrijkste aan het begin van het nieuwe millennium:1. Hoe gaan we de steeds groter wordende kloof tussen arm en rijk te lijf?2. Hoe beschermen we de aarde?3. Hoe voeden we onze kinderen op?4. Hoe kunnen we Tibet en andere onderdrukte landen en volkeren in de wereld helpen?5. Hoe brengen we spiritualiteit (een diepe zorg voor de ander) in alle terreinen van ons leven?

Eigenlijk valt volgens hem alles samen onder de laatste vraag; het volgen van mededogen in je hart. Als we als GroenLinks een antwoord hebben op deze vragen, zijn we al een heel eind. Hierbij kunnen we ook bruggen slaan naar andere politieke partijen die met hetzelfde vraagstuk worstelen.Daarbij zullen we onder andere van een antropocentrische levensvisie, die de nadruk legt op het nut voor de mens naar een meer ecocentrische levensvisie (rekening houdend met de intrinsieke waarde van niet menselijke wezens) toe moeten. De huidige toestand in de wereld wijt ik namelijk vooral aan een gebrek aan respect ten opzichte van elkaar, de natuur en andere levende wezens. Dit respect zouden we weer terug kunnen krijgen als we proberen tot nieuwe normen en waarden te komen, uitgaande van de genoemde manieren van zingeving. GroenLinks zou dus een tegenwicht moeten gaan bieden aan de huidige overheersing van westerse liberale denken, met economische groei als enige drijfveer, hierbij worden vooral in het westen godsdiensten en andere ethische normen en waarden steeds meer vervangen door een nieuwe religie; ‘verMcDonaldsing’. Dit wordt jammer genoeg door veel landen als voorbeeld gezien, of opgedrongen door internationale organisaties als Wereldbank, IMF, en WTO en het internationale bedrijfsleven. (Vergelijk dit met bepaalde inheemse volkeren, die nog spirituele betekenis hechten aan hun natuurlijke omgeving, en soms nog leven van de ruilhandel. Juist zij kunnen ons leren hoe een duurzame samenleving eruit moet zien.) We zullen doordat we een voorbeeldfunctie hebben op de rest van de wereld deze goed moeten gebruiken, eigenlijk pleit ik voor het omgekeerde en juist een voorbeeld te nemen aan het respect van andere (inheemse) culturen en (vooral oosterse) religies voor mens en natuur.

* Inzet van instrumenten door de overheid

Uitgangspunt voor het verklaren van milieuvriendelijk attitudes en vervolgens gedrag van mensen, is naar mijn mening het volgen van je geweten, met een al dan niet groot gevoel van respect (zie hiervoor). Ook ga ik er vanuit dat iedereen in principe gelijk heeft in zijn standpunten en gedrag vanuit zijn unieke achtergrond (opvoeding en omgeving). Als je bijvoorbeeld de piramide van Maslov bekijkt hoef je er niet vanuit te gaan dat iemand die arm is en honger heeft, zich zal inzetten voor het milieu en grotere waarden als democratie of mensenrechten. Het enige wat hij wil bereiken is voedsel voor zijn gezin en een bepaalde sociale zekerheid. Pas als aan deze behoeftes voldaan is kan hij gaan denken aan andere zaken. Daarbij zijn we als mens sociale kuddedieren die niet teveel willen afwijken van onze omgeving, om niet uitgestoten te worden. Als je uit een omgeving komt waarin je status ontleent aan de grootte van je huis of auto, zul je hierin mee moeten doen om geaccepteerd te blijven. De gehele omgeving heeft de nadelige gevolgen voor het milieu weggecijferd hiervan, dus kun je hier zonder gewetenswroeging aan meedoen.

Ook zijn we als mens waarschijnlijk van nature gericht op korte termijn en op de directe omgeving, en niet op de lange termijn en de rest van de wereld. Van het voorzorgprincipe wordt dan ook nog veel te weinig gebruik gemaakt. GroenLinks zou zich vooral kunnen inzetten om dit geweten te veranderen, door bewustwording van de Nederlander op het effect van zijn handelen op natuur en milieu, anderen en de lange termijn. Vooral voor het veranderen van het geweten is voorlichting een goed instrument, daarbij moet door de verschillende achtergronden van mensen wel doelgroepgericht worden voorgelicht, dus rekening houdend met aanwezige kennis. Bij voorlichting moet in feite worden duidelijk gemaakt dat men een probleem heeft, voordat mensen ontvankelijk zijn voor nieuwe informatie om dit probleem op te willen lossen. Pas als

7

iemand door bewustwording in gewetensnood met zichzelf komt, en daarnaast geaccepteerd blijft door zijn sociale omgeving, er financieel niet teveel op achteruit gaat of liever nog erop vooruit gaat, en ook geen andere risico’s loopt, zal hij zijn gedrag vrijwillig en blijvend veranderen.

Het afschuiven van verantwoordelijkheid op anderen, kan ook voort komen uit een sociaal dilemma; de voordelen van individuele milieuvriendelijke gedragingen wegen niet op tegen de collectieve gevolgen op lange termijn (een voorbeeld is de zeevisserij, het vrijwillig individueel beperken van de visstand, heeft weinig effect als anderen de zee wel leeg blijven vissen). Daarnaast is dan het geweten niet sterk genoeg ontwikkeld om ondanks anderen toch milieuvriendelijk verdrag te vertonen. Binnen de voorlichting moet dan gewezen worden op de collectiviteit waar individuen deel van uitmaken, naast het wijzen op de noodzaak van individuele verandering van gedrag. Het milieubelang is namelijk een collectief belang dat gedragen moet worden door velen. Daarnaast zijn bij zulke collectieve problemen wetgeving, financiele prikkels en bindende afspraken met de doelgroepen (via b.v. convenanten) de aangewezen instrumenten.

Naast de genoemde instrumenten die kunnen worden ingezet door de overheid; voorlichting, financiële prikkels en ge- en verboden, moet de overheid ook handelingsalternatieven bieden om het veranderde geweten in gedrag te kunnen omzetten. Men krijgt zo dus zicht op bruikbare en bereikbare oplossingen voor het door bewustwording gecreëerde probleem.

* Het benadrukken van een integrale benadering van problemen door het verduidelijken van de relaties tussen milieu en andere problemen die als oorzaak en/of gevolg met de milieuproblematiek te maken hebben: - een goed inkomen door veel en hard te werken, veel stress en gezondheidsklachten (burn-out,

RSI etc.) en veel consumeren dus een hoge milieubelasting, in plaats van wat minder werken, meer tijd voor vrijwilligerswerk, minder stress en wat soberder leven en een lage milieubelasting.

- oorlogen, als gevolg van strijd om grondgebied (landbouw of mijnbouw) of water (zal naar verwachting in de toekomst de oorzaak van oorlogen worden).

- economische -, milieu en politieke vluchtelingen (zie vorige punt) binnen en buiten de regio.- overbevolking, onder andere als gevolg van armoede, waardoor er minder geld beschikbaar is

voor onderwijs van vrouwen en daardoor een zwakke maatschappelijke positie met vaak op jonge leeftijd kinderen. Ook door armoede neemt men vaak veel kinderen als oudedagsvoorziening, en speelt godsdienst in bepaalde gevallen een rol.

- schuldenlasten en onrechtvaardige handelsverhoudingen, die ontwikkelingslanden dwingen hun natuurlijke hulpbronnen in snel tempo op te gebruiken, of de plaatselijke landbouw geen kans geven (bij dumping van overschotten uit het westen).

- klimaatverandering als gevolg van het broeikaseffect en de economische schade hiervan wereldwijd. Ik denk dat met name dit feit binnen vijf jaar tot een omslag in het westers denken zal leiden. Op dit moment worden we namelijk nog te weinig geconfronteerd met de negatieve gevolgen van milieuproblemen.

* Om mensen bewust te maken en genoemde onderwerpen op de politieke agenda te krijgen is er dringend meer onafhankelijk onderzoek nodig. Op universiteiten is er een tendens naar meer contractonderzoek in opdracht van het bedrijfsleven. Onderwerpen die dringend onderzocht moeten worden zijn bijvoorbeeld de relatie tussen het broeikaseffect en het veranderende klimaat (met ook negatieve gevolgen voor de biodiversiteit), oprakende grondstoffen en energie, gevolgen van genetische manipulatie voor ecosystemen en menselijke gezondheid, relaties in ecosystemen waardoor het weghalen van 1 planten- of dierensoort het hele systeem kan vernietigen, de waarde van in het wild levende planten voor de voedselproduktie of geneesmiddelenindustrie, het aantal ha landbouwgrond wat jaarlijks verloren gaat, de onderlinge relaties tussen problemen b.v. zoveel schuldenlast betekent zoveel ha regenwoud extra gekapt.

8

* GroenLinks zou meer kunnen benadrukken dat we in een risico-maatschappij (Beck) leven, waarin we steeds minder grip krijgen op de gevolgen van ons menselijk handelen. In plaats van een technologie-optimisme (als oplossing van onze milieuproblemen) zoals nu, zouden we veel sceptischer kunnen staan tegenover deze technologie. Vermeersch schrijft in ‘De ogen van de Panda’ (een aanrader): Wetenschap is al lang niet meer een activiteit van het vrije intellect: evolutie en gebruik er van worden mede bepaald – via de nood aan fondsen – door politieke, militaire en industriële belangen en deze vallen niet altijd samen met het welzijn van de totale mensheid. Hij pleit dan ook voor het afstappen van het Wetenschappelijk Technologisch Optimisme en het ontwikkelen van een eindigheidsbesef (van zuivere lucht, zuiver zee- en zoetwater, grondstoffen, energie, planten – en diersoorten, en uiteindelijk de mens als hij op een van de vorige terreinen het recuperatieniveau overschrijdt). Verder zegt hij “De doelloosheid en irrationaliteit van het totaalsysteem (het Wetenschappelijk Technologisch Kapitalistisch-bestel) wordt versluierd door de uiterste rationaliteit van de deelsystemen.” Onderdeel hiervan is bijvoorbeeld de ingebouwde middel-doelomkering; (produktie-)middelen worden voortgebracht als doel op zich, behoeftes kunnen gecreëerd worden. Dit systeem dat zich steeds moeten ontwikkelen en groeien (ook GroenLinks wil een economische groei), loopt eens tegen de eindigheidsgrenzen aan. Door genoemde risico-maatschappij kunnen we wachten op een nieuwe ‘ramp’. En rampen zorgen er voor dat bepaalde zaken plotseling op de politieke agenda komen te staan en aangepakt worden. Zo kwam bijvoorbeeld na de vuurwerkramp in Enschede de problematiek rond uitgifte en handhaving van milieuvergunningen in de schijnwerpers. Beter is natuurlijk om deze rampen te voorkomen via een politiek met visie en alternatieven. GroenLinks heeft een traditie op te houden wat dit betreft, en kan via het inzetten op deze duurzame ontwikkeling en dus langere termijn, het beste omgaan met de huidige risico-maatschappij. Hiervoor is noodzakelijk dat er een nieuwe consensus groeit over zinvolle doeleinden en over middelen die ook op lange termijn haalbaar zijn.

* Het versterken van de rol van de VN, haar milieu- en sociale verdragen en andere internationale groene en sociale organisaties, ten opzichte van de nu heersende internationale politieke-, financiële en handelsfora en organisaties (inclusief bedrijfsleven).

5. Concrete andere punten op de verschillende terreinen

Uit het voorgaande komen al een aantal punten naar voren die naar mijn mening in het verkiezingsprogramma verwerkt kunnen worden. Nu geef ik over de verschillende beleidsterreinen nog enkele andere aanbevelingen voor het programma. Door de integrale benadering horen bepaalde punten bij verschillende beleidsterreinen thuis.

9

Ontwikkelingssamenwerking

- Het versterken van de (onderhandelings)positie van ontwikkelingslanden op het internationale politieke toneel. Zo treedt men nu (uit geldgebrek) vaak nog op in (vergeleken met westerse landen) kleine delegaties, die soms ook nog andere belangen hebben dan het algemene landsbelang. Hierbij moet dus ook speciale aandacht worden geschonken aan de verschillende (etnische) minderheden binnen deze landen, door een gebrekkige democratie zijn zij namelijk vooral de dupe van beleid dat wordt opgesteld door de politieke elite samen met westerse organisaties.

- Invoeren van een Tobin-tax op internationale kapitaalstromen en op alle beurstransacties. Dit heeft waarschijnlijk geen afremmende werking maar genereert wel voldoende geld om de schuldenlasten van ontwikkelingslanden te saneren, ontwikkelingshulp te verstrekken en natuurgebieden te beschermen.

- Beperken / verbieden van de wapenexport van Nederlandse bedrijven aan ontwikkelingslanden.

- Inzetten op het versterken van plaatselijke NGO’s en eventueel politieke partijen om democratisering van onderop te bevorderen.

- Exportkredieten kunnen alleen nog worden verstrekt wanneer deze bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van de landen zelf, hier valt ook het bijdragen aan armoedebestrijding onder. Verder moet de Nederlandse overheid een volledige transparantie waarborgen van de transacties van goederen en diensten die gepaard zijn gegaan met exportkredieten, dit geldt ook voor transacties uit het verleden.

- Aanpak van het wereldvoedselprobleem via de volgende maatregelen:- Omdat het wereldvoedselprobleem een politiek -, sociaal-economisch- en

verdelingsvraagstuk is, is het in ieder geval van belang dat de armste ontwikkelingslanden (met een democratisch bestuur) een nieuwe start kunnen maken. Belangrijk daarom is het kwijtschelden van schulden, waardoor landen niet afhankelijk zijn van de produktie van exportgewassen, waaronder ons veevoer om deze schulden af te kunnen betalen. Verder worden mede door deze schulden tropische regenwouden gekapt en op een onduurzame manier mijnbouw gedreven (zie later). Niet duurzame landbouwtechnieken, met veel bestrijdingsmiddelen (met vaak al door het westen verboden middelen) en kunstmest, die vooral worden gebruikt in de exportlandbouw, hebben soms tot gevolg dat steeds weer nieuwe landbouwgebieden moeten worden ontgonnen. Dit geldt vooral in gebieden die oorspronkelijk regenwoud waren, de grond hieronder is zeer arm en slechts enkele jaren bruikbaar. Vaak bezitten de grootgrondbezitters zoals in Brazilië echter de beste landbouwgronden en zijn het de landloze boeren die de inferieure natuurgebieden in worden ‘gedreven’. Zij gebruiken de infrastructuur die houtkapbedrijven hebben aangelegd om steeds dieper het tropische regenwoud in te trekken en veroorzaken zo het grootste verlies aan regenwoud.

- Vergroten van de democratie in ontwikkelingslanden, zodat plaatselijke bevolkingsgroepen op het platteland niet zo maar verjaagd kunnen worden voor plantages voor de export. In Thailand worden bijvoorbeeld eucalyptusbomen geplant, waardoor oorspronkelijke landbouwgebieden uitdrogen en ondergroei van planten onmogelijk wordt gemaakt door het gif in deze bomen. Ook tegen de deportatie van mensen voor de aanleg van stuwdammen moet worden geprotesteerd, zij verliezen namelijk ook hun landbouwgrond en voedselvoorziening.

- Het stoppen van de invoer van onduurzaam geproduceerd tropisch hardhout, hierdoor verdwijnen bossen, en daarmee de voedselvoorziening voor de plaatselijke (inheemse) bevolking. Ook gaan nieuwe voedselrassen en -gewassen en medicinale planten die in de

10

toekomst voor de mensheid van belang gaan zo verloren. Door deze kap is het gevaar voor erosie groot, en daarmee het verdwijnen van de waardevolle toplaag van de bodem.

- Beperken van mijnbouw, van met name edelmetalen in kwetsbare gebieden. Hierbij ontstaat door slechte regelgeving of door overstromingen vaak een vervuiling cq. vergiftiging van de plaatselijke omgeving waardoor de bevolking jarenlang problemen heeft met zijn voedselvoorziening. Deze problemen doen zich bijvoorbeeld voor in West-Papua (Freeport-mijn) en dit jaar nog in Roemenie en Hongarije.

- Stoppen met het dumpen van overschotten uit westerse landen, hier heeft zelfs de landbouw in het Oostblok al last van doordat men niet tegen deze prijzen kan concurreren.

- Armoede bestrijden door handelsbeperkende maatregelen voor ontwikkelingslanden af te schaffen, zoals een extra heffing op bewerkte (landbouw)producten in plaats van op onbewerkte produkten. Verder stimuleren van import via Fairtrade en Max Havelaar-kanalen, waardoor de plaatselijke landbouw een eerlijke prijs krijgt.

- Een overgang naar biologische landbouw, waardoor op lange termijn de bodem het meeste gediend is en dus zo weinig mogelijk kans op bodemdegradatie. Ook hopen zich geen bestrijdingsmiddelen en kunstmeststoffen op in de omgeving.

- Er moet voldoende worden geïnvesteerd in landbouwkundig onderzoek, zoals naar ecologische modernisering (precisielandbouw e.d.) en een goede afstemming tussen westerse en lokale kennis.

- Aanpak van het broeikaseffect, om toenemende klimaatverandering te voorkomen.- Boeren die nu hoofdzakelijke op een biologische manier hun gevarieerde voedsel

verbouwen, omdat men geen geld heeft voor bestrijdingsmiddelen en kunstmest, niet verleiden met aantrekkelijke contracten tot aankoop van zaaizaad en bestrijdingsmiddelen tot een monocultuur zoals in India gebeurt. Na een aantal jaren worden de contracten minder aantrekkelijk en is men financieel afhankelijk van deze bedrijven, daarnaast heeft men een veel minder gevarieerd menu en is er meer kans op bodemdegradatie.

- Behoud van inheemse culturen, met kennis van oude landbouwtechnieken die werken volgens de kringloopgedachte, voedselgewassen en medicinale planten. Strenge afkeur van patentering van deze planten door westerse bedrijven.

- Vergroting van de efficiëntie van irrigatie, liefst overgang op druppelirrigatie. In veel landen gaan grote delen zoetwater verloren door lekken en verdamping. Stoppen van irrigatie waarbij ondergrondse waterlagen worden uitgeput (zoals in de VS), doordat er meer water onttrokken wordt dan aangevuld door neerslag.

- Opstellen van internationale regels voor de zeevisserij, eventueel via een VN-conferentie. Als er niet snel iets gebeurt zullen vele soorten uitsterven en zijn vooral ontwikkelingslanden de dupe, die geen andere bronnen van eiwit hebben. Hier zou labelling van aantoonbaar duurzaam gevangen vis een hulpmiddel kunnen zijn. Unilever heeft al zo’n eenzijdig ingevoerd label, maar dit moet natuurlijk gecontroleerd en gecertificeerd worden door onafhankelijke instellingen.

- Scherpere controle op Nederlandse en andere Europese vissersschepen, dat zij niet binnen de territoriale wateren van ontwikkelingslanden vissen en de plaatselijke bevolking duperen. Tevens extra controle op het teruggooien van onaantrekkelijke maten vis, ten faveure de aantrekkelijke maten.

- Beperking van de vleesconsumptie en andere produkten die grote milieukosten met zich meebrengen voor het producerende land, zoals ananasplantages die veel water en bestrijdingsmiddelen verbruiken, terwijl de bevolking vaak onder slechte omstandigheden werkzaam is in deze plantages. Westerse consumptiepatronen worden door TV, ICT en reclamecampagnes overgenomen door de middenklasse in ontwikkelingslanden.

- Ontmoediging van het produceren van non-foodgewassen voor de produktie van energie zoals elektriciteit via biomassa of ethanol als brandstof.

- Ook in westerse landen voorzichtig zijn met het onttrekken van landbouwgrond voor steden, bedrijventerreinen en infrastructuur. Vooral als we massaal over willen gaan op biologische

11

landbouw, hebben we de landbouwgrond nog hard nodig, omdat dit op korte termijn een productieverlies oplevert.

- De explosieve bevolkingsgroei in ontwikkelingslanden stoppen, door vooral armoede te bestrijden. Hierdoor kunnen meisjes ook naar school, zich ontwikkelen en op latere leeftijd kinderen krijgen. Daarnaast zijn kinderen dan niet nodig om het gezinsinkomen te vergaren en als oudedagsvoorziening. Door armoede is er ook geen geld voor anticonceptiemiddelen. Ook spelen culturele factoren (in veel landen horen vrouwen kinderen te krijgen om sociaal geaccepteerd te blijven) en religieuze factoren (b.v. de katholieke kerk die anticonceptiemiddelen verbiedt).

Buitenlandse Zaken- West Papua (vroeger Irian Jaya) steunen in haar onafhankelijkheidsstreven. Hiermee kunnen we

onze fouten in het verleden (1963) goedmaken, toen we onder druk van de VN en de VS hebben toegestaan dat een vals referendum de toekomst van de Papuas bepaalde. Zij werden door Indonesië geannexeerd, die er voor heeft gezorgd dat de Papuas nu een minderheid zijn in eigen land. Verder geeft zij steun aan de koper- en goudmijnen van Freeport, die gehele gebieden verwoesten en de plaatselijke bevolking ernstig duperen in hun voortbestaan, zonder hier veel compensatie voor te krijgen.

Internationaal milieubeleid en natuurbescherming- Verbod op de invoer en handel van alle in het wild gevangen dieren en delen van deze dieren

voor de huisdieren- en souvenirmarkt, inclusief tropische vissen. Momenteel is alleen de handel in bedreigde dieren die op de Citeslijst staan verboden. Maar door de sterfte van soms wel 90 % van de dieren tijdens vangst en transport, zullen op termijn alle soorten vroeg of laat bedreigd worden, als niet snel wordt ingegrepen. Daarnaast is het dierenwelzijn natuurlijk in het geding, doordat de dieren die het overleven in voor hen compleet vreemde, vaak niet ‘ideale’ omstandigheden terechtkomen.

- In samenhang met het vorige punt, vergroten van de pakkans op de illegale handel in deze dieren. Na de handel in drugs is deze handel de financieel meest aantrekkelijke illegale handel. Momenteel is er maar een klein overheidsapparaat werkzaam (via de Algemene Inspectie Dienst van het Min. van LNV), om deze handel aan te pakken terwijl Nederland een van de grootste doorvoerlanden ter wereld is van deze dieren. Daarom moet het landelijk team van deze CITES-specialisten bij de AID worden hergeformeerd. Door een reorganisatie is dit team namelijk ontbonden waardoor waardevolle kennis verloren is gegaan.

- Verbod op de invoer en handel van niet-duurzaam geproduceerd hout, dit betreft zowel tropisch hardhout als hout uit andere oerbossen (Canada (o.a. red cedar hout), Finland, Rusland). Er bestaat al een FISC-keurmerk hiervoor. Nederland is een van de grootste importlanden van hout uit oerbossen. Juist de kap van bomen voor de export zorgt voor de infrastructuur in ontwikkelingslanden, waardoor daarna landloze boeren en stropers toegang krijgen tot de regenwouden en deze verder vernietigen. Sinds het Forum op 14 oktober jl. weet ik dat GroenLinks een initiatiefwet heeft gemaakt die de labelling van hout in Nederland verplicht stelt, waarbij er een scheiding wordt gemaakt tussen duurzaam - (groen label) en niet-duurzaam (rood) geproduceerd hout. Dit is al een stap in de goede richting, temeer daar een verbod op invoer in strijd is met internationale afspraken.

- Greenpeace stelde op dit forum voor om met wetsvoorstellen te blijven komen, ondanks dat er internationale (vooral EU en WTO) verdragen zijn. De WTO en EU hebben volgens hen nog gebrekkige sanctiemogelijkheden (anderen ontkennen dit), of gebruiken deze niet. Voorbeelden zijn volgens Greenpeace: subsidies door de Deense overheid aan bedrijven die windenergietechnologie ontwikkelden ondanks EU-richtlijnen, het verbod op invoer van genetisch gemanipuleerde gewassen door Frankrijk en emissiebeperkende maatregelen voor auto’s in California-USA. Door het inbrengen van nieuwe wetsvoorstellen op het gebied van

12

milieu, wat naast volksgezondheid een geldige reden kan zijn voor handelsbeperkende maatregelen, kunnen de grenzen getest worden van wat op dit gebied mogelijk is. Hierdoor ontstaat er jurisprudentie en word je als indiener ook een machtsfactor waar rekening mee gehouden moet worden. Je zal het dan als GroenLinks wel voor lief moeten nemen dat je conflicten oproept binnen of buiten de EU, en met andere Nederlandse politieke partijen (dit laatste wordt misschien bezwaarlijker als we regeringsverantwoordelijkheid zouden dragen.)

- Verder stimuleren van de handel in de niet-houtprodukten uit tropische regenwouden.- Onze ministers (vooral die van Buitenlandse Zaken) moeten internationaal hun stem meer laten

horen als zij (of de Tweede Kamer) het niet eens zijn met zaken die gebeuren in andere landen. Nu zijn er op milieugebied allerlei zaken mis in de wereld, bijvoorbeeld in Rusland waar enorme hoeveelheden olie in de natuur verdwijnen door olielekkages. Door de lage temperatuur breekt deze olie niet of nauwelijks af, en zijn deze natuurgebieden dus voor eeuwig verloren. Daarbij heeft Poetin direct na zijn aantreden de Milieu-inspectiedienst afgeschaft. Ik vind het zeer wenselijk dat Nederland eventueel samen met de EU in zo’n gevallen protest aantekent tegen dergelijke praktijken, zeker omdat hier heel veel milieuwinst (=minder natuurverlies) te behalen valt. Naar mijn mening kunnen er ook sancties opgelegd worden, maar doordat het stil blijft in Europa en zelfs betrokken westerse oliemaatschappijen niet worden aangepakt, blijkt weer eens hoe laag natuur en milieu op de politieke agenda staan.

- Op Europees niveau een verhoging van de accijnzen op fossiele brandstoffen regelen, hierdoor of door aanvullende subsidies zal er meer onderzoek en ontwikkeling plaatsvinden in duurzame energiebronnen. Door positieve schaaleffecten moeten vooral zonnepanelen veel voordeliger geleverd kunnen worden aan de klant.

Energie en grondstoffen- Het op brede schaal stimuleren van deelname aan ecoteams (via het Global Action Program),

zowel van burgers als bedrijfsleven. Dit stimuleren kan via voorlichting, subsidies, of aftrek van inkomstenbelasting. Binnen een ecoteam leer je in groepjes van 5 tot 15 personen bewust om te gaan met afval, energie, water, verkeer en vervoer en overige consumptie. Dit werkt zeer motiverend, zeker als men ziet dat men kosten kan besparen. Op deze manier wordt milieuvriendelijk gedrag met goede kans van slagen blijvend verinnerlijkt.

- Stimuleren dat massaal gebruik gemaakt gaat worden van de door de liberalisering ontstane mogelijkheden tot eigen duurzame elektriciteitsproduktie. Bedrijfsleven en huishoudens kunnen hierbij aangesloten blijven op het net, en overschotten en tekorten met de leverancier verrekenen.

- De overheid zou moeten bepalen dat elektriciteitsdistributiebedrijven op termijn (b.v. 2005) voor 50 % duurzaam geproduceerde energie leveren. In 2010 moet dit 100 % zijn. Hiermee wordt voorkomen dat alleen maar goedkope fossiele brandstoffen en kernenergie worden gebruikt in de produktie, waardoor tevens de prijzen te laag blijven en het verbruik zal stijgen. Dit is noodzakelijk om aan de CO2-eisen te kunnen voldoen. Overigens telt geïmporteerde stroom uit het buitenland niet mee voor onze CO2-emissie.

Verkeer en vervoer- Ingaan tegen het advies van de VROM-raad dat het autogebruik onvermijdelijk is. Bij voldoende

aanbod van goedkoop openbaar vervoer en een te dure auto zal men toch voor het openbaar vervoer kiezen. Er is hier echter een kip-ei probleem; wat zal er eerder komen: voldoende aanbod van reizigers voor het openbaar vervoer die uit de auto stappen, of voldoende openbaar vervoer dat reizen met dit vervoer aantrekkelijk maakt. In Nederland heeft een groot deel van de huishoudens al een auto en wil die nu ook gebruiken. Tijdens mijn verblijf van een half jaar in Hong Kong zag ik dat een dichtbevolkte westerse economie perfect kan functioneren met ongeveer 90 % van de mensen in het goedkope openbaar vervoer. Het hebben en gebruiken van een auto was echter zeer duur. Dit moet GroenLinks ook bepleiten, waarbij niet alleen de accijnzen verhoogd moeten worden maar ook de wegenbelasting in stand moet blijven, zodat

13

mensen niet te snel de overweging maken om een auto aan te schaffen. Deze auto bestaat namelijk ook uit allerlei grondstoffen die gewonnen moeten worden.

- Het afschaffen van (de voordelen van) de auto van de zaak c.q. lease-auto’s, deze verhogen het autogebruik en bevoorrechten vooral de hogere inkomensklassen.

- Gratis verstrekken van een kortingskaart van de NS aan alle huishoudens, of in ieder geval deze aftrekbaar maken van de inkomstenbelasting.

- Herinvoer van de avondretours (NS), omdat deze financieel aantrekkelijk zijn voor de lagere inkomens, vrijwilligers en hun organisaties (inclusief politieke partijen) die vaak in de avonduren vergaderen.

EU- Momenteel zijn vele Oost-Europese landen nog zelfvoorzienend op het platteland via

kleinschalige landbouw. Als deze landen lid worden van de EU zal hier een schaalvergroting optreden met werkloosheid, stijgende voedselprijzen en achteruitgang van cultuur, landschap, natuur en milieu tot gevolg. In Polen bijvoorbeeld zullen 8 tot 9 miljoen van de huidige 11 tot 12 miljoen boeren verdwijnen, en bestaat dus ook zeer veel weerstand op platteland. Ook zal de Nederlandse landbouw concurrentie ondervinden van grootschalige landbouw in het Oostblok. GroenLinks zal hierover een standpunt moeten innemen en proberen de nadelige gevolgen zoveel mogelijk te beperken.

14

Onderwijs- In het hoger onderwijs (b.v. op de universiteit in Nijmegen waar ik studeer) is er een dramatisch

lage instroom van beta-studenten en een explosieve groei van meer op het bedrijfsleven gerichte studies zoals Bedrijfswetenschappen. Het bedrijfsleven is in, de overheid en het wetenschappelijk onderzoek raken uit de mode. Op den duur ontstaat er zo een tekort aan onafhankelijke kritische wetenschappers, en kan het bedrijfsleven nog meer onze samenleving dicteren. Daarnaast zijn universiteiten in toenemende mate afhankelijk van onderzoeksgelden uit het bedrijfsleven, door gebrek aan budget vanuit het Ministerie, dit heeft ook het al eerder genoemde effect. De oplossing zou kunnen liggen in meer voorlichting over het belang van studies die werken aan een duurzame samenleving, en een verhoging van het budget voor wetenschappelijk onderzoek en de lonen van AIO’s.

- De invoer van een verplicht vak duurzaamheid in alle opleidingen op middelbaar en hoger onderwijs. De opzet van meer interdisciplinaire opleidingen, zodat een integrale benadering gewaarborgd is.

- Uit een gesprek met een leraar van een ‘zwarte’ basisschool blijkt dat het overgrote deel van zijn leerlingen niet hoger komt dan VMBO of Mavo-niveau. Dit blijkt vooral veroorzaakt te worden door de taalachterstand in het Nederlands die deze allochtone kinderen in hun eerste levensjaren oplopen. Eigenlijk halen zij niet het gewenste niveau aan het einde van groep 8, maar zouden zij met een extra jaar basisonderwijs wel veel hoger kunnen scoren. Het is misschien naïef van mij maar zou hier naar gekeken kunnen worden?

Sociale zaken- In het bedrijfsleven wordt door toenemende beursgang, de macht van de aandeelhouders en

daardoor het hebben van een zo groot mogelijke winst steeds belangrijker. De sociale gevolgen zag ik binnen een vestiging van Nestle waar ik zes jaar gewerkt heb. Deze vestiging kreeg net als andere een budgetdoelstelling mee vanuit de Nederlandse en Zwitserse hoofdvestiging om ieder jaar een bepaald bedrag te bezuinigen op onder andere arbeidskosten. Hoewel het bedrijf al jaren groeiende winsten maakt, moeten er ieder jaar weer mensen vertrekken of moet men van dagdienst naar ploegendienst door reorganisatie in afdelingen. Dit heeft zeer nadelige effecten op de werkdruk en motivatie van mensen, met verschillende gevallen van langdurig zieken en een hoger verloop tot gevolg. Kan er door de politiek geen rem op deze ontwikkeling worden gezet, in samenwerking met werkgevers en werknemers? In het algemeen belang is het namelijk niet goed dat hogere winsten voor aandeelhouders zorgen voor een vergroting van het aantal zieken en WAO-ers.

- Er zou een systeem opgezet moeten worden dat mensen met een uitkering die vrijwilligerswerk doen, wat vaak zeer milieuvriendelijke activiteiten zijn (zorg, werk voor NGO’s met groene of sociale doelstellingen), vrijgesteld worden van de sollicitatieplicht. Veel meer vrijwilligerswerk zou opgewaardeerd moeten worden als bijdrage aan een duurzame samenleving. Ook zou GroenLinks kunnen nadenken om het systeem van een basisinkomen, dat door de stichting UNO-inkomen te ‘s-Hertogenbosch gepropageerd wordt, in te voeren en door te laten rekenen.

- In samenhang met het vorige punt; kleinschalige lokale (zelfvoorzienende) initiatieven op het groene en/of sociale gebied zouden veel meer als voorbeeld moeten dienen voor de Nederlandse samenleving in plaats van in het alternatieve circuit te blijven.

Landbouw en Natuurbeheer- Bevorderen van biologische landbouw, via een onbeperkte subsidiepot voor bedrijven die vanuit

de gangbare landbouw willen overschakelen. Het komt nu voor dat de subsidiepot leeg is als enkele grote bedrijven omschakelen.

- Genetische manipulatie van gewassen moet met klem worden vermeden. Argumenten die pleiten voor genetische manipulatie als oplossing van het wereldvoedselprobleem zijn naïef, omdat ze te weinig begrip hebben voor het streven naar winst van bedrijven (dus ook zaadproduktiedrijven die een steeds groter gedeelte van de totale produktiekollom gaan beheersen), en het inzicht dat

15

het wereldvoedselprobleem vooral een sociaal-economisch verdelingsvraagstuk is. Ook mooie verhalen van vitamines die op deze manier in de rijst worden gemanipuleerd, vallen in het niet door de jaarlijkse afhankelijkheid van de zaadtoeleveranciers, het kweken van monoculturen van deze rijst voor de verkoop in plaats van een gevarieerde teelt van andere gewassen, waardoor men ook deze vitamines zou binnenkrijgen. Een ander zeer belangrijk argument tegen is, de bewezen achteruitgang van het ecosysteem rond de velden. Oorspronkelijke onkruiden en insecten die hierop afkwamen verdwijnen, wat ook weer gevolgen heeft voor vogels etc. Daarnaast kunnen de genetisch gemanipuleerde rassen overwaaien naar de gangbare rassen, waardoor grote risico’s voor de voedselzekerheid in de toekomst kunnen ontstaan, daar niet bekend is wat de effecten van deze manipulatie op de lange termijn zijn. Ook is nog onbekend wat de gevolgen van jarenlang consumptie van dit voedsel voor de mens zijn. Beter is dus het voorzorgprincipe toe te passen, te werken aan verbetering van biologische landbouw (om het gebruik van bestrijdingsmiddelen te verminderen, dit wordt namelijk ook als argument voor gebruikt) en wereldvoedselprobleem op andere manieren aan te pakken (zie hiervoor bij ontwikkelingssamenwerking).

- Het beter belonen van landbouwbedrijven voor hun prestaties op het gebied van natuur en landschap. De maatschappij heeft er namelijk belang bij dat het platteland waarin men in toenemende mate recreëert, iets te bieden heeft op dit gebied. Doordat landbouwbedrijven in toenemende mate onderdruk komen te staan, en we ook belang hebben bij een leefbaar platteland met een zo groot mogelijke werkgelegenheid, is het billijk dat agrariërs die positieve prestaties op dit gebied leveren een extra inkomenssteun krijgen. Dit past precies in een multifunctionele landbouw, van produktie, zorg, recreatie, natuur en landschap en waterberging. In Natura (een koepelorganisatie van natuurverenigingen in West-Nederland) heeft met instemming van LTO-Nederland, het DOP-systeem (Duurzame OndernemingsPunten) ontwikkeld. Dit is een flexibel en doelgericht systeem, met een duidelijke structuur van inspraak en overleg tussen overheid, maatschappelijke organisaties en (landbouw)bedrijfsleven. De samenleving kan gemakkelijk het systeem aanpassen aan de nieuwste invulling van het begrip duurzaamheid, bedrijven kunnen ook al bij een klein aantal bovenwettelijke prestaties een beloning krijgen (via bijv. fiscale maatregelen) en het systeem is relatief eenvoudig en goedkoop. Voor meer informatie: Arie van den Brand - directeur In Natura (023-5162361).

16

Financiën- Ook GroenLinks zou in hun programma moeten zetten het aflossen van de staatsschuld binnen 25 jaar, omdat we anders met een blijvende hoge rentelasten blijven zitten. Dit is voor de lange termijn geen goede oplossing, want dit gaat ten koste van andere uitgaven, dus met het oog op duurzaamheid niet goed. Dit betekent overigens niet dat we moeten bezuinigen op noodzakelijke overheidsuitgaven, maar een verhoging van de belastingen.

6. Tot besluit

Hiermee beëindig ik deze aanbevelingen. Door mijn brede belangstelling, mijn huidige studie (Milieu- en Maatschappijwetenschappen) en mijn vrijwilligerswerk voor GroenLinks en op de universiteit, heb ik echter nog meerdere aanbevelingen ergens in mijn hoofd (hoewel nu nog in het onderbewustzijn vermoed ik), op de boekenplank en in dozen met krantenartikelen zitten. Dan zou dit ‘essay’ echter niet meer handzaam zijn, en zeker niet gelezen worden. Ik heb nu al het idee dat het aan de lange kant is. Ik hoop dat jullie achter een deel van deze aanbevelingen kunnen staan, en sta altijd open voor eventuele vragen en opmerkingen.

Met vriendelijke groeten,

Ing. A.J.M. (Guus) Geurtse-mail: g.geurts@student.kun.nl

Lid Noord-Zuidwerkgroep (kerngroep)Lid Themagroep Mondiale voedselzekerheidLid LandbouwwerkgroepPartijraadslid (reserve) Nijmegen e.o.

17